Różnorodność i taksonomia zwierząt

Podręcznik metodyczny
Alicja Boroń
Jolanta Szlachciak
Różnorodność
i taksonomia
zwierząt
Tom 2.
Przewodnik
terenowy do
rozpoznawania
wybranych
krajowych
taksonów
zwierząt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Podręcznik ,,Różnorodność i taksonomia zwierząt” został przygotowany
i wydany w ramach projektu pt. „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego
UWM w Olsztynie” współfinansowanego ze środków Europejskiego
Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
i realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
Publikacja bezpłatna
UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI
W OLSZTYNIE
Różnorodność i taksonomia zwierząt
Tom II
Przewodnik terenowy do rozpoznawania
wybranych krajowych taksonów zwierząt
Redakcja
Alicja Boroń
Jolanta Szlachciak
Olsztyn 2013
Recenzent podręcznika
prof. dr hab. Maria Ogielska
Redakcja
Alicja Boroń
Jolanta Szlachciak
Autorzy
Aleksander Bielecki, Alicja Boroń, Janina Dziekońska-Rynko, Dorota Juchno,
Karol Komosiński, Robert Krupa, Jolanta Szlachciak
Rysunki i tablice
Sebastian Górzkowski, Andrzej Koryzno i Małgorzata Tanajewska
Projekt okładki
Krystyna Kuszewska
Autorzy fotografii na okładce
Karol Komosiński, Andrzej Koryzno, Robert Krupa, Roman Kujawa
Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie
© Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013
ISBN 978-83-62860-25-8
Wydanie I
Wydawca
Wydawnictwo Mantis, Olsztyn
Druk
Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn
Spis treści
1. Podstawowe informacje dotyczące zbioru, utrwalania i przechowywania zwierząt,
materiałów dokumentacyjnych (etykietowanie zbiorów; bazy danych o stanowiskach
gatunków; cele i zasady działania muzeum zoologicznego) (J. Dziekońska-Rynko,
J. Szlachciak) .................................................................................................................. 7
Metody zbioru zwierząt bezkręgowych .................................................................... 7
Metody zbioru zwierząt kręgowych.......................................................................... 9
Internetowe bazy danych ......................................................................................... 10
Cele i zasady działania muzeum zoologicznego ...................................................... 12
2. Krajowe uregulowania prawne dotyczące zbioru materiałów zwierzęcych
(J. Szlachciak) .............................................................................................................. 14
3. Charakterystyka i zasady identyfikacji wybranych taksonów zwierząt – klucze
(wyboru cech i/lub opisowe) do oznaczania wybranych gatunków zwierząt oraz
wybranych grup systematycznych (rodzajów/rodzin/rzędów/gromad) zwierząt ........ 16
Podkrólestwo: pierwotniaki zwierzęce Protozoa (Dorota Juchno) ........................ 16
Typ: zarodziowe Sarcodina ................................................................................ 16
Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda ............................................................... 16
Typ: orzęski Ciliata ............................................................................................ 18
Gromada: Kinetofragminophora ............................................................. 18
Gromada: Oligohymenophora ................................................................ 20
Gromada: Polyhymenophora .................................................................. 22
Typ: gąbki Porifera (Alicja Boroń) .................................................................... 24
Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae ........................................ 24
Typ: parzydełkowce Cnidaria (Alicja Boroń) .................................................... 26
Gromada: stułbiopławy Hydrozoa .......................................................... 26
Typ: płazińce Platyhelminthes ........................................................................... 28
Gromada wirki Turbellaria (Janina Dziekońska-Rynko) ........................ 28
Typ: wrotki Rotifera (Janina Dziekońska-Rynko) ............................................. 32
Gromada: Monogononta ......................................................................... 32
Gromada: Digonota ................................................................................ 34
Gromada: Seisonida ................................................................................ 35
Typ: mięczaki Mollusca (Dorota Juchno) ......................................................... 35
Gromada: ślimaki Gastropoda ................................................................ 35
Gromada: małże Bivalvia ....................................................................... 48
Typ: pierścienice Annelida (Aleksander Bielecki) ............................................. 54
Gromada: wieloszczety Polychaeta ........................................................ 54
Gromada: skąposzczety Oligochaeta ...................................................... 54
Gromada: pijawkowe Hirudinida ............................................................ 56
Typ: stawonogi Arthropoda (Karol Komosiński) .............................................. 66
Podtyp: skorupiaki Crustacea ...................................................................... 66
Gromada: pancerzowce Malacostraca .................................................... 68
Gromada: skrzelonogi Branchiopoda ..................................................... 83
Gromada: małżoraczki Ostracoda ........................................................... 86
Gromada: widłonogi Copepoda ................................................................... 86
Nadgromada: szczękoczułkowce Chelicerata (Janina Dziekońska-Rynko) ...... 87
Gromada: pajęczaki Arachnida .................................................................... 87
Nadgromada: sześcionogi Hexapoda (Karol Komosiński) ................................ 94
Gromada: skrytoszczękie Entognatha .......................................................... 94
Gromada: owady Insecta .............................................................................. 94
Typ: szkarłupnie Echinodermata (Alicja Boroń) ................................................... 126
Gromada: strzykwy Holothurioidea ........................................................... 126
Gromada: rozgwiazdy Asteroidea .............................................................. 126
Typ: kręgowce Vertebrata ..................................................................................... 127
Nadgromada: kręgowce bezszczękowe Agnatha (Alicja Boroń) ................... 127
Nadgromada: kręgowce szczękowe Gnathostomata ....................................... 130
Gromada: ryby promieniopłetwe Actinopetrygii (Alicja Boroń, Dorota
Juchno, Jolanta Szlachciak) ................................................................. 130
Gromada: płazy Amphibia (Robert Krupa) ............................................... 186
Gromada: gady Reptilia (Robert Krupa) .................................................... 190
Gromada: ptaki Aves (Robert Krupa) ........................................................ 191
Zasady prowadzenia obserwacji ptaków i ich rozpoznawania ............. 191
Część I. Ptaki związane z lustrem wody bądź zbiorowiskami
szuwarów właściwych i turzycowych (można je obserwować np.
wokół jeziora Kortowskiego oraz w siedliskach typu bagiennego
w okolicy Dajtek) ........................................................................ 196
Część II. Ptaki związane ze zbiorowiskami leśnymi i zaroślowymi
.................................................................................................... 200
Część III. Ptaki terenów otwartych ................................................. 207
Gromada: ssaki Mammalia (Robert Krupa) ............................................... 209
Piśmiennictwo .................................................................................................................. 219
1. Podstawowe informacje dotyczące zbierania, utrwalania,
przechowywania, etykietowania i dokumentowania zbiorów
zoologicznych. Internetowe bazy danych o zwierzętach. Cele
i zasady funkcjonowania muzeum zoologicznego
(Janina Dziekońska-Rynko, Jolanta Szlachciak)
Podstawowy zestaw przyborów, który zabieramy, idąc w teren to: pęseta (najlepiej dwie
– jedna mniejsza, a druga nieco większa), nożyczki, zakraplacz, lupa ręczna, ołówek i mały
notatnik oraz różnej wielkości pojemniki (szklane lub plastikowe) do gromadzenia zbiorów.
Dodatkowy sprzęt zależy od zbieranego materiału. Są to np. różnego rodzaju siatki, czerpaki,
grabie, a do pozyskiwania zwierząt żyjących w glebie łopaty lub szpadle.
Zebrane zwierzęta należy niezwłocznie zaopatrzyć w etykietkę, na której, oprócz miejsca
występowania, podajemy datę i nazwisko zbieracza. Po oznaczeniu materiału w pracowni,
sporządzamy drugą etykietkę, na której umieszczamy takie dane jak: miejsce zbioru,
gatunek, płeć, a na dole wpisujemy nazwisko osoby, która dokonała identyfikacji. Przed
nazwiskiem dajemy skrót ,,det.” (determinavit). Na etykiecie preparatu trwałego podajemy
pozycję, w jakiej okaz spoczywa na szkiełku. Zwykle literą ,,d” (dorsalis) oznaczamy okaz
zwrócony do wierzchu stroną grzbietową, a literą ,,v” (ventralis) okaz widoczny od strony
brzusznej.
Metody zbioru zwierząt bezkręgowych
Do połowu zooplanktonu (pierwotniaki, wrotki, drobne skorupiaki) służą siatki planktonowe,
o różnej wielkości oczek. Do zagęszczania planktonu stosuje się odwirowywanie lub
osadzanie w cylindrach miarowych.
Najpospolitszymi narzędziami używanymi do odłowu bentosu są: czerpak, skrobak
i grabki, stosowane na płyciznach oraz dragi, za pomocą, których łowi się organizmy denne
na większych głębokościach. Sposoby zbierania wirków zależą od tego, czy poszukujemy w
terenie wypławków, czy przedstawicieli innych grup systematycznych, bardziej podatnych
na uszkodzenia. Wypławki znajdujemy na roślinach wodnych, na butwiejących w wodzie
liściach, na kamieniach, na kawałkach drewna. Zauważone okazy zdejmujemy z podłoża
przy pomocy pędzelka. Do poszukiwania wirków prostojelitowych (np. Mesostoma
ehrenbergi) stosujemy siatkę planktonową. Nicienie wodne żyjące w osadach dennych
zbieramy za pomocą aparatury do pobierania prób dennych. Po przesianiu prób przez sito
wybieramy nicienie lub ich larwy i konserwujemy w 4% formalinie.
Nicienie żyjące w glebie, w zależności od gatunku, izolujemy metodą przesiewową, za
pomocą sita o odpowiedniej wielkości oczek lub metodą flotacji, czyli wypływania. Jako
roztworów flotacyjnych używa się nasyconych roztworów sacharozy, chlorku sodu lub
siarczanu miedzi.
Niektóre zwierzęta wodne można pozyskać, umieszczając rośliny, liście leżące na dnie
lub szczątki organiczne, na kilka dni w dużej ilości chłodnej wody. W ten sposób można
np. wyhodować mszywioły ze znajdujących się tam stadiów przetrwalnikowych.
W przypadku zbierania owadów, jednym z ważniejszych elementów wyposażenia
terenowego powinna być zatruwaczka. Najczęściej jest to płaska, grubościenna butelka,
z długą szyjką, szczelnie zakorkowana lub inny pojemnik szklany z dobrym zamknięciem.
W takim pojemniku umieszczamy kawałki ligniny nasączone kilkoma kroplami octanu
etylu, substancją bardzo lotną. Stosunkowo długo zatrzymuje się w gipsie, dlatego też można
wylać dno zatruwaczki 2–3 centymetrową warstwą białego gipsu. Opary octanu etylu szybko
i bezboleśnie zabijają znalezione owady. Do zbierania bardzo delikatnych i małych owadów
używamy ekshaustora. Jest to szklany cylinder z dwoma zgiętymi rurkami. Do jednej z nich
doczepiony jest wężyk gumowy, którego koniec wkładamy do ust i wciągamy powietrze.
W naczyniu powstaje podciśnienie i jeśli zbliżymy koniec drugiej zagiętej rurki do małego
owada, wówczas zostaje on wciągnięty do cylindra. Rurka, przez którą wciągamy powietrze,
musi być na końcu zabezpieczona kawałkiem gęstej gazy, aby owady nie wpadły nam do
ust. Do odłowu owadów latających (np. motyli, ważek, muchówek, błonkówek, latających
chrząszczy i pluskwiaków) stosuje się siatkę entomologiczną. W drewnie i pod korą żyją liczne
grupy owadów, do odłowu których stosuje się siatkę w kształcie „U”. Podważając powoli
korę, odsłaniając miejsce żerowania szkodników podkładamy siatkę, do której będą wpadać
przebywające tam zwierzęta. Do odłowu, na łąkach i polanach leśnych, fauny „natrawnej”
(głównie owadów i pajęczaków) stosowane są czerpaki entomologiczne. Czerpakiem
wymachujemy w prawo i w lewo (kosimy trawę), a spłoszone zwierzęta wpadają do siatki.
Do pozyskiwania fauny żyjącej w ściółce leśnej (owadów i innych bezkręgowców
np. pająków, kosarzy, roztoczy glebowych, ślimaków) używamy sita entomologicznego.
Jest to worek lniany z dwoma leżącymi naprzeciw siebie uchwytami i dwoma sitami
wewnątrz. Na górne sito nasypujemy kawałki kory, ściółkę leśną, huby drzewne lub inny
materiał. Potrząsając napełnionym sitem nad białym płótnem, wytrząsamy w ten sposób
zwierzęta, które znajdują się w tej partii pobranej ściółki, a następnie wybieramy je pęsetą
lub ekshaustorem do przygotowanych pojemników.
Owady żyjące na drzewach i krzewach, strzepujemy poprzez silne potrząsanie lub
uderzanie w pień lub gałąź, do wsuniętego pod gałęzie parasola entomologicznego. Do tego
celu możemy wykorzystywać też różnego typu pułapki. Pułapki przynętowo-zapachowe
polegają na smarowaniu pni drzew i innych obiektów słodkim syropem o zapachu
przyciągającym owady. Pułapki świetlne wykorzystują jako źródło światła lampę EMITA
VT-400 emitującą promienie podczerwone oraz ultrafioletowe. Pod i za źródłem światła
umieszczone są ekrany z białego płótna, na które osiadają owady, przede wszystkim nocne
motyle, ale również chrząszcze, sieciarki i błonkówki. Opaski z tektury karbowanej (pułapki
zimowe) rozmieszczane są w okresie jesiennym na pniach różnych gatunków drzew w celu
odłowienia owadów i pajęczaków zimujących pod korą. Owady wodne odławiamy za
pomocą czerpaków lub siatek planktonowych. Za ich pomocą możemy łowić chrząszcze,
pluskwiaki, larwy ważek żyjące w wodzie lub na jej powierzchni.
Do odłowu fauny epigeicznej, inaczej naziemnej, szczególnie chrząszczy, mrówkowatych i pajęczaków stosujemy pułapki Barbera. Są to pojemniki ze szkła lub PCV, które
zakopujemy w ziemi tak, by ich górna krawędź była umieszczona równo z powierzchnią
gleby. Pułapki wypełniamy mieszanką glikolu etylenowego i detergentu. Aby zabezpieczyć pułapki przed deszczem, można przykryć je maskującymi daszkami.
Kleszcze odławiamy używając tzw. flagi – jest to kawałek (1 m x 0,7 m) białego płótna
bawełnianego przymocowanego do kija. Tak przygotowaną flagą omiatamy roślinność
i sprawdzamy, czy na białym płótnie nie znajdują się kleszcze, które pęsetą ściągamy do
probówki z alkoholem.
Metoda ,,na upatrzonego” służy do zbierania zwierząt dużych, zarówno lądowych jak
i wodnych np. dużych skorupiaków, pijawek, ślimaków, małży.
Metody zbioru zwierząt kręgowych
Większość zwierząt kręgowych objęta jest ochroną prawną, dlatego też bez odpowiednich
zezwoleń nie możemy ich odławiać, a jeżeli istnieje taka konieczność, po odłowieniu
musimy je wypuścić.
Ryby odławiamy przy pomocy różnych rodzajów sieci, narzędzi haczykowych
i pułapkowych. Do pasywnych (biernych) narzędzi połowu należą wontony (prostokątne
sieci zawieszane w toni wodnej lub przy dnie). Do połowu aktywnie przemieszczających się
ryb stosowane są pułapkowe narzędzia, takie jak żaki i niewody stawne.
Wszystkie gatunki płazów i gadów występujące w Polsce podlegają ochronie prawnej,
dlatego obserwujemy je w terenie. Obserwacje powinny być dokonywane w taki sposób,
aby ich nie niepokoić. Obserwacje należy przeprowadzać pojedynczo bądź w niewielkich
grupach. Wskazane jest posiadanie lornetki oraz notatnika i dyktafonu do nagrywania
głosów. Do obserwacji płazów wybieramy zbiorniki o dostępnej linii brzegowej, a w trakcie
podpatrywania nie wykonujemy gwałtownych ruchów. Dużo trudniejsze do obserwacji
są gady. Większość węży ze względu na skryty tryb życia nie nadaje się do obserwacji
w warunkach naturalnych. W szczególnych przypadkach, połowu dokonujemy za pomocą
siatek herpetologicznych, po oznaczeniu należy je wypuścić w miejscu złowienia.
Ptaki i ssaki obserwujemy z ukrycia za pomocą lornetki lub przez teleobiektyw aparatu
cyfrowego, co daje możliwość wykonania zdjęcia dokumentacyjnego. Gatunki możemy
identyfikować m. in. na podstawie głosu, odchodów, sylwetki w locie (ptaki), a w niektórych
przypadkach na podstawie wypluwek (ptaki).
Odłów i obserwacja niektórych zwierząt jest utrudniony z różnych względów (np. nocny
tryb życia, trudno dostępne miejsca występowania, itp.), dlatego też o ich obecności możemy
wnioskować na podstawie różnego rodzaju śladów przez nie zostawianych. W przypadku
bezkręgowców mogą to być muszle, wylinki skorupiaków, owadów i ich larw, sieci łowne
pająków, domki chruścików. Kręgowce obserwujemy na podstawie tropów i śladów,
obecności skrzeku, odgłosów płazów, wylinek gadów, zgryzów bobrowych, żeremi
i odchodów (koprolitów).
W zależności od przeznaczenia zbiorów, do usypiania zwierząt stosuje się takie odczynniki
jak: octan etylu, wodzian chloralu, siarczan magnezu, eter, chloroform, metanol.
Do utrwalania stosujemy najczęściej formalinę lub alkohol (etylowy lub metylowy).
W przypadku małych bezkręgowców stosujemy niskie stężenia tych roztworów (2–
4% formalina do utrwalania planktonu, 25% alkohol do utrwalania, np. skrzelowców
Monogenea), natomiast do okazów większych wyższe stężenia (80–90% alkohol, np.
do utrwalania wszołów). Aby zapobiec gwałtownemu kurczeniu się zwierząt (pijawki,
nicienie) utrwalanie należy zacząć od niższego stężenia utrwalacza, a następnie przenieść do
bardziej stężonego. Podczas utrwalania wirków, do probówki, w której znajdują się okazy,
alkohol etylowy dodajemy małymi porcjami (kroplami) w długich odstępach czasu (do 2
godz.). Okazy duże i grube utrwalamy w szybko przenikających w głąb ich ciała płynach
np. płynie Carnoya, Zenkera. Do utrwalania okazów o szczególnie delikatnej strukturze
stosujemy płyn Bouina. Niektóre zwierzęta utrwalamy w alkoholu z dodatkiem glicerolu, co
jednocześnie powoduje ich prześwietlenie (drobne nicienie, larwy). W przypadku większych
bezkręgowców do prześwietlania używamy m. in. ksylenu, olejku goździkowego, krezotu.
Celem lepszego uwidocznienia struktur wewnętrznych niektórych zwierząt, stosujemy
barwienie progresywne lub regresywne. W barwieniu progresywnym, prowadzonym cały
czas pod kontrolą mikroskopową, doprowadzamy do uzyskania optymalnej intensywności
ubarwienia. W barwieniu regresywnym doprowadzamy do przebarwienia materiału,
a potem stosujemy odbarwianie. Struktury zewnętrzne szybciej oddają barwnik niż struktury
wewnętrzne i dochodzi do zróżnicowania ubarwienia. Niektóre drobne stawonogi możemy
zbierać do suchych probówek i uśmiercać za pomocą par eteru lub chloroformu. Z drobnych
owadów, ale o twardym pancerzu chitynowym, można sposobem entomologicznym,
sporządzić kolekcję na szpilkach. Owada nalepiamy na kartonik entomologiczny, a ten
dopiero nabijamy na szpilkę entomologiczną. Większe owady nabijamy na środku
przedplecza wprost na szpilkę entomologiczną, odpowiednio ustawiamy skrzydła i odnóża
i po umocowaniu do styropianu zostawiamy do przesuszenia. Sporządzając preparaty
trwałe ze stawonogów pokrytych chityną, po utrwaleniu alkoholem, należy przeprowadzić
macerację, w przeciwnym razie preparat będzie nieprzejrzysty. Macerację przeprowadzamy
w 5–10% wodnym roztworze ługu sodowego lub potasowego, a następnie płuczemy
w wodzie. Takie okazy następnie odwadniamy i zatapiamy w balsamie kanadyjskim.
Internetowe bazy danych o zwierzętach
Od momentu powstania Internetu podejmowano różne próby utworzenia systemów wymiany
informacji o bioróżnorodności. Wśród obecnie istniejących sieci, największy zasięg ma GBIF
(Global Biodiversity Information Facility – www.gbif.org). Jej celem jest doprowadzenie do
tego, aby jak najwięcej zasobów informacji o bioróżnorodności, rozproszonych na świecie,
było dostępnych dla użytkowników Internetu w jednym systemie. Sieć GBIF umożliwia
przegląd danych o rozmieszczeniu i taksonomii gatunków z całego świata.
Inne znane strony internetowe zawierające dane o zwierzętach to m.in.: Krajowa
Sieć Informacji o Bioróżnorodności KSIB (www.ksib.pl), która działa od 2003 r., jest
obecnie największą polską organizacją gromadzącą dane przyrodnicze, dostępne on-line
zasoby danych dotyczą ponad 1 500 000 rekordów obrazujących bioróżnorodność Polski
i wielu obszarów na całym świecie. Współpracuje z GBIF i innymi organizacjami, które
przetwarzają dane o bioróżnorodności.
Największym, poza utratą siedlisk, zagrożeniem dla zachowania różnorodności biologicznej są inwazyjne obce gatunki (Invasive Alien Species, IAS). Próby kompleksowych
rozwiązań problemu inwazji biologicznych podejmowane są dopiero od niedawna. Jednym
10
z podstawowych elementów takich rozwiązań jest gromadzenie i wymiana informacji
o obcych gatunkach. W 1999 roku w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie przygotowano dla Ministerstwa Środowiska bazę danych „Gatunki introdukowane w Polsce”.
Początkowo obejmowała ona 233 gatunki obcych gatunków grzybów, roślin i zwierząt.
W 2003 roku, dzięki finansowaniu przez Departament Stanu USA, część danych zawartych w tej bazie danych została przetłumaczona na język angielski i udostępniona w sieci
Internet pod nazwą „Gatunki obce w Polsce”. Baza danych została włączona do sytemu
NOBANIS (European Network on Invasive Alien Species; www.nobanis.org), który został
stworzony w celu wymiany informacji o gatunkach obcych w Europie środkowej i północnej oraz DAISIE (Delivering IAS Inventories for Europe), gdzie znajdują się informacje
dotyczące całej Europy. Baza została również dostosowana do globalnej sieci baz danych
o gatunkach obcych GISIN (Global Invasive Species Information Network) (www.iop.
krakow.pl/ias/).
Obszerną witryną, która obejmuje ponad 10 tys. stron opisów organizmów żywych
wszystkich typów, ich bioróżnorodności oraz historii ewolucyjnej jest Tree of Life Web
Project (http://tolweb.org/tree/phylogeny.html). Baza ta uruchomiona została w 1996 roku
i jest wynikiem współpracy naukowców z całego świata. Jej celem jest udokumentowanie
wszystkich gatunków występujących na Ziemi, jak również wszystkich najważniejszych
kladów, dostarczenie podstawowych informacji na temat filogenezy życia, współdziałanie
z innymi bazami danych i narzędziami analitycznymi oraz zachęcenie innych do zrozumienia i zaakceptowania różnorodności biologicznej, ewolucji i współzależności bogactwa
gatunkowego Ziemi. System zawiera podstawowe informacje taksonomiczne o gatunkach
zwierząt, roślin, grzybów i drobnoustrojów Świata. Integrated Taxonomic Information System (ITIS) (http://www.itis.gov) został utworzony w 1996 roku. System jest wspierany przez agencje rządowe Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej, Kanady i Meksyku. Współpracuje z taksonomami z całego świata.
Jest partnerem serwisów Species 2000 i Global Biodiversity Information Facility (GBIF).
Współuczestniczy w realizacji międzynarodowego programu Katalog Życia (Catalogue of
Life Programme). Pod koniec 2005 roku w bazie danych systemu znajdowało się ok. 500
tys. nazw systematycznych, zwyczajowych i synonimicznych. W czerwcu 2012 – ponad
600 tys. nazw systematycznych i ponad 116 tys. nazw zwyczajowych.
Ponadto w internecie można znaleźć bazy danych dotyczące praktycznie każdej grupy
zwierząt, zarówno taksonów wyższych kategorii systematycznych, np. gromad (FishBase,
Amphibian Species of the World, The New Reptile database), jak i taksonów niższej rangi,
np. rzędów (Cypriniformes Tree of Life).
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) publikuje listę gatunków zagrożonych wyginięciem. Informacje grupowane są w kategoriach określających stopień zagrożenia wyginięciem danego gatunku (http://iucnredlist.org).
11
Cele i zasady funkcjonowania muzeum zoologicznego
Kolekcje przyrodnicze od dawna stanowią niezbędne źródła badań bioróżnorodności Ziemi.
Rozkwit nauk przyrodniczych, spowodowany pracami m. in. Linneusza, Cuviera, Darwina
przypadł na osiemnasty i dziewiętnasty wiek. W tym czasie powstały największe muzea
przyrodnicze, takie jak British Museum (Natural History) w Londynie, Naturhistoriska
Riksmuseet w Sztokholmie, Naturhistorisches Museum w Wiedniu, American Museum of
Natural History w Nowym Jorku, Smithsonian Institution w Waszyngtonie, Field Museum
w Chicago, Senckenbergisches Museum we Frankfurcie n. Menem czy Narodní Muzeum
w Pradze.
Znajdują się w nich cenne kolekcje, gromadzone podczas licznych ekspedycji
naukowych. Są to często materiały bardzo cenne, unikatowe, dokumentujące nieistniejące
już elementy światowego dziedzictwa przyrodniczego. W Polsce pierwsze kolekcje
zaczęto gromadzić w średniowieczu, na początku były to głównie zbiory osobliwości
gromadzone przy kościołach, w aptekach czy pracowniach alchemicznych. Powstawanie
kolekcji przyrodniczych o charakterze naukowym od samego początku związane było
z powstawaniem towarzystw naukowych i placówek badawczych. Wraz z rozwojem wiedzy,
kolekcje powiększały się, potrzebne stało się tworzenie działów, które obejmowały wybrane
tematy, np. muszle, owady, ryby, ptaki czy ssaki. Do opieki nad dużymi kolekcjami zaczęto
zatrudniać specjalistów, którzy zajęli się powiększaniem zbiorów, ich opracowywaniem
i katalogowaniem. Etykietowanie zbiorów, które początkowo było tradycją muzealną,
powoli zamieniło się w obowiązek.
Badania zgromadzonych kolekcji umożliwiały poznanie bioróżnorodności organizmów
żyjących na Ziemi. W muzeach przyrodniczych często deponowane są materiały dowodowe
różnych badań, m. in. z zakresu systematyki, ekologii, fizjologii, biochemii, czy genetyki.
Stosowanie w badaniach naukowych materiałów zgromadzonych w kolekcjach muzealnych
spowodowało rozwój technik konserwowania zarówno całych okazów, jak i tkanek.
Kolekcje przyrodnicze od dawna są niezbędnymi źródłami badań bioróżnorodności. Muzea
oferują niepowtarzalną perspektywę, bowiem dostarczają danych o organizmach żyjących
zarówno w minionych epokach (kolekcje paleontologiczne) jak i w czasach współczesnych.
Informacje te wpłynęły na rozwój rozległych obszarów badań, które są powiązane ze
spadkiem liczebności gatunków i utratą bioróżnorodności; reakcją gatunków na utratę
preferowanych siedlisk lub ich fragmentację, inwazjami biologicznymi i konsekwencjami
globalnych zmian klimatu. Utrata siedlisk (w tym również ich fragmentacja i degradacja)
powszechnie uważana jest za największe zagrożenie różnorodności, a zgromadzone
kolekcje muzealne umożliwiają naukowcom dokumentowanie tempa tych zmian oraz
ich ekologiczne konsekwencje. Ostatnie postępy w rozwoju technik molekularnych
umożliwiły analizy genetyczne okazów muzealnych. Również inwazje biologiczne są
uważane za wzrastającą poważną formę globalnych zmian. Zbiory muzealne wykorzystuje
się do wyznaczenia aktualnego rozmieszczenia gatunków inwazyjnych, zidentyfikowania
źródeł pochodzenia wprowadzonych populacji, odtworzenia tempa rozprzestrzeniania się
oraz oceny ich wpływu ekologicznego. Zbiory muzealne wykorzystano również do oceny
ewolucji gatunków inwazyjnych.
Istnieje powszechne przekonanie, że globalne zmiany klimatu zagrażają przetrwaniu
zarówno społeczności ekologicznych jak i pojedynczych gatunków, w tym również ludzi.
12
Badając okazy muzealne, naukowcy dokumentują skutki zmian klimatycznych na różne
organizmy, co pozwala dostrzec przyszłe zmiany. Wkład tych badań wpisuje się w dwie
główne kategorie: jedna, która dokumentuje zmiany rozmieszczenia gatunku w czasie
(włączając w to jego wymarcie), druga dokumentuje zmiany w biologii określonych
gatunków w odpowiedzi na globalne zmiany klimatu. W przypadku wielu gatunków okazy
muzealne są dowodem świadczącym o zmianach zasięgu ich występowania oraz ewolucji
morfologicznej jako reakcji na zmiany klimatyczne.
Naukowcy często podróżują do muzeów, aby pracować z kolekcjami, a muzea
często wypożyczają zgromadzone okazy zainteresowanym badaczom. Muzea pozwalają
zaoszczędzić czas i pieniądze, i działając jak swoiste „biblioteki biologiczne” umożliwiają
często wyeliminowanie kosztownych, energochłonnych i bywa, że niebezpiecznych badań
terenowych.
13
2. Krajowe uregulowania prawne dotyczące zbioru materiałów
zwierzęcych (Jolanta Szlachciak)
Podstawowe akty prawne tworzące podstawy humanitarnej ochrony zwierząt w Polsce
to Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków
dziko występujących zwierząt objętych ochroną, w których wyliczone są gatunki objęte
ochroną i ustawa o doświadczeniach na zwierzętach. W dniu 1 stycznia 2012 r. weszła
w życie ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody wprowadzająca zmiany do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2009 r.
Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.). W dniu 23 listopada 2011 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. Nr 237, poz. 1419), zastępujące rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych
ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237).
Unia Europejska wprowadziła także ograniczenia w wykorzystywaniu zwierząt do celów naukowych dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych.
Polskim aktem prawnym z zakresu przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach jest Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach (Dz.U. 33, poz. 289). Zgodnie
z ustawą, doświadczenia na zwierzętach są dopuszczalne tylko wtedy, gdy są konieczne do
m.in. wykonywania podstawowych badań naukowych, dydaktyki w szkołach wyższych, jeżeli celów tych nie można osiągnąć bez użycia zwierząt. Łamanie przepisów ustawy podlega
karze grzywny, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności nawet do lat 2.
Do prowadzenia badań naukowych na zwierzętach dzikich podlegających ochronie
wymagana jest zgoda Ministerstwa Środowiska na odławianie tych zwierząt w terenie.
W Ministerstwie Środowiska za sprawy ochrony przyrody odpowiedzialny jest Główny
Konserwator Przyrody (podsekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska). W województwach kompetencje te ma wojewoda i zatrudniany przez urząd wojewódzki, Wojewódzki
Konserwator Przyrody. Nowymi instytucjami są Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
i Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, które zostały utworzone, na mocy ustawy
z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie,
udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (DzU. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm). Do głównych zadań regionalnych dyrekcji
należy m.in. wydawanie decyzji i postanowień wynikających z ustawy o ochronie przyrody, np. zezwoleń w sprawie zbierania, preparowania i przetrzymywania martwych okazów
zwierząt (oraz ich części). W przypadku zwierząt będących pod ochroną ścisłą udziela je
Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, natomiast Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w sprawie zwierząt będących pod ochroną częściową.
14
Uczelnie i placówki naukowe o zgodę na użycie zwierząt do doświadczeń muszą występować do Krajowej Komisji Etycznej ds. Doświadczeń na Zwierzętach. Na mocy ustawy
z dnia 21 stycznia 1997 roku o ochronie zwierząt powołano w 1999 roku Krajową Komisję Etyczną do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach. Rok później powstało 16 lokalnych
komisji etycznych. Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Nauki i Informatyzacji
z dnia 29 lipca 2005 roku w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń
na Zwierzętach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw doświadczeń na zwierzętach
(Dz.U. Nr 153, poz. 1275). Lokalne komisje etyczne wyrażają zgodę na przeprowadzanie doświadczeń na zwierzętach i sprawują nadzór nad ich realizacją. Lokalna komisja
etyczna, działając na wniosek kierownika projektu, wyraża w drodze uchwały zgodę na
przeprowadzenie doświadczenia i jednocześnie zatwierdza jego projekt. Określa liczbę
zwierząt i warunki doświadczenia.
15
3. Charakterystyka i kryteria identyfikacji wybranych
taksonów zwierząt
Klucze wyboru cech lub klucze opisowe służące do identyfikacji gatunków
zwierząt oraz niektórych taksonów wyższej rangi (rodzajów, rodzin, rzędów,
gromad)
Podkrólestwo: pierwotniaki zwierzęce Protozoa (Dorota Juchno)
Typ: zarodziowe Sarcodina
Tablica 1
Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda
Charakteryzują się różnorodnymi kształtami komórki, która może być dodatkowo zaopatrzona w skorupkę zbudowaną z substancji organicznych lub nieorganicznych. Posiadają
pseudopodia (nibynóżki); rozróżnianie poszczególnych gatunków możliwe jest na podstawie wielkości i kształtu wysuwanych nibynóżek przez te pierwotniaki.
Rodzaje:
(A) Amoeba – długość ciała do 600 μm (A. proteus); porusza się dość szybko, wysuwając
płatowate lub ostro zakończone pseudopodia.
(B) Arcella – ciało pokryte skorupką z pseudochityny, przypominającą kształtem kapelusz
grzyba; pseudopodia wysuwają przez niewielki okrągły otwór – aperturę; pseudopodia są
płatowate (lobopodia).
(C) Difflugia – skorupka jajowata o symetrii osiowej z jednym otworem na węższym końcu, zbudowana głównie z ziarenek kwarcu; pseudopodia płatowate.
(D) Euglypha – skorupka cienka zbudowana z bardzo regularnych przezroczystych płytek
owalnych lub łuskowatych; pseudopodia są nitkowate (filopodia).
16
Tablica 1.
A
B
D
C
Tablica 1. Typ: zarodziowe Sarcodina, Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda (A) Amoeba, (B) Arcella,
(C) Difflugia, (D) Euglypha
17
Typ: orzęski Ciliata
Odróżnianie taksonów w obrębie Ciliata dokonuje się na podstawie organizacji aparatu
rzęskowego, zwłaszcza rzęsek w części okołogębowej oraz położenia cytostomu (Rys. 1).
Rzęski umieszczone wokół otworu gębowego mogą tworzyć kinety, czyli rzędy rzęsek, złożone z dłuższych i gęściej ułożonych rzęsek, które kierują pokarm do otworu gębowego.
W bardziej złożonych strukturach kinety ulegają zagęszczeniu, a zlepione rzęski funkcjonują jako błony, tzw. pseudomembranelle (UM). U niektórych orzęsków pseudomembranelle
ustawione są poprzecznie wokół cytostomu tworząc zespół adoralnych membranelli (AZM).
Inną modyfikacją aparatu rzęskowego są występujące na powierzchni komórki pierwotniaka skupienia rzęsek, przykryte wspólną otoczką, tworzące szczecinki cirri, dzięki którym
orzęski mogą się poruszać w sposób charakterystyczny. Cirri mają kształt sztywnych kolców i występują zazwyczaj po brzusznej stronie ciała. Dzięki temu, że zginają się w miejscu
połączenia z komórką pierwotniaka zwierzęta te mogą za ich pomocą szybko biegać, jak na
nóżkach.
W obrębie orzęsków wyróżniono 3 gromady: Kinetofragminophora, Oligohymenophora
i Polyhymenophora.
1
1
1
1
Rys. 1. Aparat rzęskowy i położenie cytostomu u Ciliata, 1 – cytostom
Gromada: Kinetofragminophora
Tablica 2
Charakteryzują się najprostszym typem orzęsienia, brakiem cirri i zmodyfikowanych rzęsek
tworzących typowe membranelle gębowe. U niektórych orzęsków z tej gromady fragmenty kinet położonych wokół cytostomu tworzą pseudomembranelle składające się z jednej
błony falującej (UM) i trzech małych, słabiej wyodrębnionych membranelli. Od cytostomu
odchodzi komórkowa gardziel (cytopharynx) czasami wzmocniona pręcikami gęstej cytoplazmy, zwanych trichitami. Ciało równomiernie pokryte rzęskami, ułożonymi w podłużne
rzędy, ale pewne okolice komórki mogą być pozbawione rzęsek.
Rodzaje:
(A) Prorodon – długość ciała do 130 μm; ciało regularne; cytostom umieszczony na szczycie komórki.
18
Tablica 2.
1
A
D
C
B
3
2
E
F
G
Tablica 2. Gromada: Kinetofragminophora (A) Prorodon, (B) Coleps, (C) – Dileptus, (D) – Amphileptus,
(E) – Litonotus, (F) Chilodonella, (G) Nassula, 1 – proboscis, 2 – makronukleusy, 3 – koszyczek trichitów
19
(B) Coleps – długość ciała do 50 μm; ciało pokryte twardym pancerzykiem, złożonym
z regularnych płytek; koniec ciała może być zaopatrzony w kolce.
(C) Dileptus – cytostom przesunięty na brzuszną stronę ciała, a znajdująca się nad nim
część komórki tworzy długi ruchliwy wyrostek, tzw. proboscis.
(D) Amphileptus – długość ciała do 150 μm; ciało bocznie spłaszczone; przód ciała wyciągnięty w charakterystyczną asymetryczną szyję.
(E) Litonotus – długość ciała do 100 μm; ciało bocznie spłaszczone, najczęściej występują
dwa makronukleusy.
(F) Chilodonella – długość ciała do 200 μm; ciało grzbietobrzusznie spłaszczone, widoczna
jest gardziel w postaci koszyczka trichitów.
(G) Nassula – długość ciała do 300 μm; kształt owoidalny; strona brzuszna spłaszczona
a grzbietowa wypukła; orzęsienie równomierne; często zabarwienie ciała niebieskawe.
Gromada: Oligohymenophora
Tablica 3
Orzęski te mają wyspecjalizowane orzęsienie wokół cytostomu. W skład tego orzęsienia
wchodzą trzy membranelle AZM oraz pojedyncza błona falująca UM; kompleks taki nazywa się tetrahymenium i w typowej postaci występuje u orzęska Tetrahymena sp. U pierwotniaków należących do tej gromady obserwuje się też zróżnicowanie orzęsienia somatycznego pokrywającego komórkę. Zazwyczaj kinety (rzędy rzęsek) rozmieszczone są południkowo. U niektórych gatunków doszło do redukcji i modyfikacji orzęsienia somatycznego
i tworzy ono pierścień rzęskowy otaczający komórkę. Otwór gębowy najczęściej leży na
dnie zagłębienia zwanego perystomem, który zwykle przesunięty jest na tylną okolicę komórki i znajduje się w połowie długości komórki lub na jej końcu. Kształt komórki może
być elipsoidalny, owoidalny, wydłużony; niektóre gatunki, zwłaszcza prowadzące osiadły
tryb życia, mają kształt dzwonu.
Rodzaje:
(A) pantofelek Paramecium caudatum – długość od 50 μm do 350 μm; ciało wydłużone, równomiernie orzęsione, peristom położony jest w środku. Gatunek masowo występuje
w wodach ściekowych.
(B) wirczyk Vorticella – długość ciała od 50 μm do 200 μm bez nóżki; komórka zaopatrzona jest w pojedynczy stylik (nóżkę), nigdy nie tworzący rozgałęzień; orzęsienie somatyczne
tworzy pierścień rzęskowy otaczający komórkę; ciało ma kształt kielicha lub urny. Przyczepiają się do podłoża za pomocą długiej kurczliwej nóżki.
(C) Glaucoma – długość ciała od 80 μm do 400 μm; kształt ciała owalny; silnie rozwinięte
skośnie ułożone tetrahymenium.
(D) Frontonia – długość ciała od 150 μm do 600 μm; ciało podłużnie owalne, lekko spłaszczone, równomiernie orzęsione; jeden z najpospolitszych orzęsków słodkowodnych.
20
Tablica 3.
2
C
B
A
1
D
E
F
Tablica 3. Gromada: Oligohymenophora (A) pantofelek Paramecium caudatum, (B) wirczyk Vorticella,
(C) Glaucoma, (D) Frontonia, (E) Colpoda, (F) Colpidium, 1 – nóżka (stylik), 2 – pierścień rzęskowy
21
(E) Colpoda – długość ciała od 50 do 120 μm; kształt fasolowaty; cytostom znajduje się na
dnie zagłębienia peristomu, do którego wchodzą też kinety orzęsienia somatycznego.
(F) Colpidium – długość ciała od 100 do 150 μm; przednia część ciała (komórki) lekko
zgięta ku stronie brzusznej, a w utworzonym zagięciu leży peristom; występuje masowo
w wodach zanieczyszczonych.
Gromada: Polyhymenophora
Tablica 4
Orzęsienie gębowe składa się z błony falującej i większej liczby dużych, wyraźnych membranelli, utworzonych przez odcinki dwóch do czterech rzędów rzęsek. Cechą charakterystyczną jest duża, spiralnie zwinięta w prawo strefa okołogębowych membranelli (AZM);
czasami spirala ta jest większa od właściwej komórki. Komórka równomiernie pokryta jest
rzęskami lub szczecinkami (cirri), rozmieszczonymi głównie po stronie brzusznej. Kształt
ciała bardzo zróżnicowany, od kulistego po dzwonowaty lub kielichowaty.
Rodzaje:
(A) małżynek Stylonychia – długość ciała od 100 do 300 µm; ciało płaskie, sztywne. Charakterystyczne ułożenie cirri na ciele: 8 przednich (frontalnych), 5 brzusznych (wentralnych), 5 odbytowych (analnych) i 3 długie ogonowe.
(B) Euplotes – długość ciała ok. 50 μm; płaski, tarczowaty; ma dwa cirri ogonowe (caudalne); AZM jest silnie rozwinięta i biegnie sierpowato do przodu ciała.
Aspidisca – długość ciała od 20 μm do 150 μm. Okołogębowa strefa membranelli jest silnie
skrócona i zredukowana; cirri grube; kształt ciała okrągły lub owalny; strona brzuszna płaska, a grzbietowa lekko wypukła.
(C) trąbik Stentor – długość ciała w stanie wyciągniętym, gdy ma kształt trąbki, nawet do
2 mm; ciało orzęsione równomiernie i charakterystycznie zabarwione na lekko niebieskawy
kolor. Membranelle otaczające peristom po zatoczeniu koła schodzą na kształt korkociągu
do cytostomu. Makronukleus ma kształt paciorkowaty. Pływający Stentor przybiera kształt
workowaty.
(D) Spirostomum – długość ciała nawet do 3 mm; kształt ciała wydłużony, robakowaty;
ciało orzęsione równomiernie; makronukleus długi, łańcuszkowaty.
22
1
Tablica 4.
1
3
B
A
D
C
2
3
Tablica 4. Gromada: Polyhymenophora (A) małżynek Stylonychia, (B) Euplotes, (C) trąbik Stentor,
(D) Spirostomum, 1 – AZM, 2 – cirri (szczecinki), 3 – makronukleus
23
Typ: gąbki Porifera (Alicja Boroń)
Tablica 5
Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae
Gatunki słodkowodne należą do gąbek niewapiennych. Występują w różnych typach zbiorników wodnych, takich jak: jeziora, rzeki, stawy, strumienie, kanały; najczęściej spotkać
można je na płyciznach, na głębokości do ok. 50 cm, rzadziej do 2 m i głębiej. Jako filtratory
preferują miejsca z przepływem wody, co zapewnia im dopływ pożywienia. Są wrażliwe na
zanieczyszczenia wód i ich występowanie może wskazywać akweny o czystej wodzie. Jakkolwiek, np. nadecznik stawowy może zamieszkiwać kwaśniejsze wody małych torfowisk.
Rodzina: nadecznikowate Spongillidae
Identyfikacja gatunkowa tych gąbek wymaga wykonywania preparatów mikroskopowych,
dlatego najczęściej na potrzeby monitoringu środowiska odnotowuje się tylko obecność tej
grupy organizmów. Na polskiej „Czerwonej liście gatunków zagrożonych” znajdują się trzy
rzadkie gatunki: nadecznica drżąca Trochospongilla horrida, Heteromeyenia baileyi i H.
stepanowii (Konopacka 1992).
Nadecznica drżąca Trochospongilla horrida Weltner, 1893 Gatunek pochodzi z Chin, ale obecnie ma zasięg globalny; występuje w całym regionie
holarktycznym i dominuje wśród gąbek słodkowodnych, ale jego stanowiska nie są liczne.
Preferuje stabilne habitaty bez zmian poziomu wody. Spotykana w rzekach i deltach rzek,
kanałach i jeziorach. Cykl życiowy zależny jest od temperatury wody. Pierwsze kolonie
pojawiają się w kwietniu, zrastają się ze sobą, latem osiągają ponad 20 cm średnicy. Igły
szkieletu są cienkie, rzadko rozgałęzione i nie są całkowicie otoczone płaszczem z włókien
sponginy. Kolonie zamierają jesienią pozostawiając przymocowane do podstawy kolonii
gemmule, które powstają w lipcu lub czasami nawet wcześniej. Sąsiadujące gemmule są
szczelnie połączone ze sobą. Larwy tego gatunku obserwowane były rzadko.
(A) nadecznik łamliwy Spongilla fragilis syn. Eunapius fragilis
Miękka gąbka koloru szarego, białego lub lekko brunatna. Nie tworzy rozgałęzień, pokrywa
korzenie, kamienie i inne podwodne obiekty. Pospolita na nizinach w wodach stojących i
płynących, w których występuje przede wszystkim przy brzegach.
(B) nadecznik stawowy Spongilla lacustris syn. Euspongilla lacustris (Linnaeus, 1758)
Tworzy krzaczaste, rozgałęziające się kolonie o wielkości do ok. 1 m. Występuje w stojących zbiornikach wodnych oraz wolno płynących rzekach głównie strefy umiarkowanej.
Szkielet zbudowany jest z gładkich igieł krzemionkowych, połączonych włóknami sponginowymi. Rozród trwa od maja do lipca. Może tworzyć gemmule jako formy przetrwalnikowe w okresie zimy, w zamarzniętych zbiornikach wodnych. Znane są także stanowiska tego
gatunku w małych torfowiskach.
(C) nawodnik rzeczny Ephydatia fluviatilis (Linnaeus, 1758)
Zwany także gąbką rzeczną. Szeroko rozpowszechniony w zbiornikach wód stojących oraz
wolno płynących rzekach Europy, Azji, Afryki i Ameryki Północnej; jest najpospolitszym
gatunkiem bałtyckim i najpospolitszym gatunkiem występującym w nizinnych zbiornikach
wodnych. Szkielet tworzą wyłącznie gładkie, obustronnie zaostrzone igły krzemionkowe,
które są spojone w pęczki za pomocą włókien sponginy. Tworzy kolonie, najczęściej płaskie,
24
B
A
C
D
Tablica 5. Typ: gąbki Porifera, Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae (A) nadecznik łamliwy Spongilla fragilis syn. Eunapius fragilis, (B) nadecznik stawowy Spongilla lacustris syn. Euspongilla lacustris,
(C) nawodnik rzeczny Ephydatia fluviatilis, (D) nawodnik Müllera Ephydatia mülleri syn. Meyenia
mülleri
25
o średnicy od 1 do ok. 30 cm, wysokości do 60 cm i do 3 cm grubości, przylegające do podłoża, bardzo miękkie żółtawe. Porasta przedmioty podwodne, rośliny, części drzew i korzeni
zanurzonych w wodzie. Spotkać tę gąbkę można raczej na płyciznach, w Bałtyku występuje
do 6 m głębokości, w miejscach zacisznych, np. w zatokach i basenach portowych. Jest to
gatunek rozdzielnopłciowy, rozradza się od marca do czerwca. Rozradzając się bezpłciowo
tworzy gemmule, zdolne do przetrwania zimy, gdy zbiorniki zamarzają.
(D) nawodnik Müllera Ephydatia mülleri syn. Meyenia mülleri (Lieberkühn, 1856)
Pospolity gatunek w wodach czystych i spokojnych, w których może osiedlać się głębiej,
ale w miejscach ocienionych. Jest to gąbka o twardej strukturze, tworząca najczęściej poduszkowate bryły na twardych przedmiotach podwodnych. Ma często ciemnożółte zabarwienie, ale może także mieć kolor brunatny lub zielony.
Strzępoczka rozesłana Heteromeyenia baileyi (Bowerbank, 1863)
Strzępoczka zielonawa Heteromeyenia stepanowii (Dybowski, 1884)
Tworzy cienką warstwę o delikatnej śluzowatej strukturze, pokrywającą rośliny. Gatunek
ten może przybierać barwę sinawą, szmaragdowozieloną lub żółtawozieloną. Występuje na
nielicznych stanowiskach w Europie, w Polsce stosunkowo częsta.
Typ: parzydełkowce Cnidaria (Alicja Boroń)
Tablica 6
Gromada: stułbiopławy Hydrozoa
Zawiera ok. 3 500 gatunków, w większości morskich, charakteryzujących się dwoma postaciami morfologicznymi oraz występowaniem przemiany pokoleń (metageneza). Do nielicznych gatunków słodkowodnych należą pospolite stułbie z rodzaju Hydra. W rozwoju
stułbiopławów występują dwie postacie dorosłe (polip i meduza) lub jedna z nich. Polipa, zwanego hydropolipem, charakteryzuje jednolita jama chłonąco-trawiąca bez przegród
(septum). U meduzy, zwanej hydromeduzą, występuje żagielek velum wzdłuż krawędzi,
a gonady powstają pod ektodermą.
Rodzina: stułbiopławowate Hydridae
Zamieszkują stawy i inne zbiorniki wodne, wielkość do 25 mm. W polskiej strefie w Bałtyku opisano występowanie 25 gatunków. Z wód słonawych i słodkich znanych jest siedem
gatunków stułbiopławów, w tym: Hydra circumcincta Schulze, 1914 i Hydra stellata (za
Kaźmierski i Błaszak, 2009) oraz następujące:
(A) stułbia pospolita Hydra attenuata (=Hydra vulgaris) Pallas, 1766
Słodkowodny stułbiopław, pojedyncze osobniki osiągają do 20 mm długości, a czułki mogą
mieć długość nawet 50 mm. Ma kolor brązowawy. Gatunek rozdzielnopłciowy. Zamieszkuje stawy i inne drobne zbiorniki wodne.
(B) stułbia szara Hydra oligactis (=Pelmatohydra oligactis) Pallas, 1766
Pojedyncze osobniki – polipy o długości do 5 mm. Nowo pączkujące polipy mają tylko dwa
czułki okołogębowe. Brodawkowate jajniki rozwijają się w ścianach bocznych ciała samic.
W każdym dojrzewa jedno jajo, składane w kolczastej otoczce obok polipa macierzystego.
Latem spotykana jest wśród morskiej roślinności porastającej zalewy i ujściach rzek.
26
A
B
C
D
Tablica 6. Typ: parzydełkowce Cnidaria, Gromada: stułbiopławy Hydrozoa (A) stułbia pospolita Hydra attenuata (=Hydra vulgaris), (B) stułbia szara Hydra oligactis (=Pelmatohydra oligactis), (C) stułbia zielona
Hydra virdissima (=Chlorohydra virdissima), (D) meduzka słodkowodna Craspedacusta sowerbii (=C.
sowerbyi) – hederyka Rydera
27
(C) stułbia zielona Hydra viridissima Pallas, 1766 (=Chlorohydra viridissima)
Gatunek podobny do stułbi płowej, osiąga do 30 mm, ale najczęściej polipy mają ok. 15 mm
długości. Czułki okołogębowe, których jest od 4 do 12, mają długość zbliżoną do długości
ciała. Różni się tym m. in. od stułbi szarej, że młode osobniki pączkujące mają od razu
więcej czułków. Są obojnakami, u których najpierw dojrzewają jądra położone w przedniej
części ciała, a potem jajniki zlokalizowane w środkowej części. Dojrzałe jaja opadają na
dno zbiorników. Spotykana jest w zalewach i ujściach rzek, preferuje wody spokojne, stawy,
a nawet kałuże. Zielony kolor ciała związany jest z magazynowaniem glonów zoochlorelli.
Gałęzatka Cordylophora caspia (Pallas, 1771)
Występuje w zalewach i słonawych nadmorskich jeziorach, w których podobnie do mchu
porasta wszystko na dnie. Polipy tworzące silnie rozgałęzione krzaczkowate kolonie, o wysokości od 20 do 40 mm. Kolonie składają się z setek polipów osadzonych na gałązkach
okrytych delikatną osłonką. Polipy pojedyncze osiągają 1–2 mm długości. Nitkowate czułki
położone są nieregularnie. Kolonie te dzielą się na męskie i żeńskie. Gałęzatka ma charakterystyczny, nieprzyjemny zapach. Zimą pionowe części kolonii obumierają, a wiosną
kolonia się odradza z części rozłogów poziomych. Oderwanie kolonii od przedmiotu, który
porasta zapoczątkowuje rozmnażanie płciowe. Bywa uciążliwa dla rybaków, gdy porasta
sieci utrudniając połowy.
(D) meduzka słodkowodna Craspedacusta sowerbii (=C. sowerbyi) – hederyka Rydera
Naturalnie występuje w Azji Wschodniej, skąd została rozprzestrzeniona przez człowieka na wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Polip osiąga ok. 8 mm wielkości,
a meduzy mają średnicę do 25 mm. Polipy są rzadko obserwowane, bo żyją w piasku na
dnie. Meduzy powstają tylko w wodach ciepłych, są rzadkie w klimacie umiarkowanym,
pojawiają się w cieplejszych sezonach, gdy temp. wody osiąga, co najmniej 25oC. Polipy
rozmnażają się wegetatywnie (pączkują), a meduzy drogą płciową; z jaj powstają planktoniczne larwy planule, przekształcające się w polipy. Odżywia się planktonem. W Polsce
stwierdzona w roku 1928, ale meduzy tego gatunku obserwowano ostatnio tylko na Górnym
Śląsku (2008), w zbiorniku elektrowni Rybnik (zbiornik Grabownia), w Jeziorze Srebrnym
oraz w Lubaniu na Trasie Wygasłych Wulkanów (Kamieniołomy).
Typ: płazińce Platyhelminthes
Gromada: wirki Turbellaria (Janina Dziekońska-Rynko)
Tablica 7
W Polsce występuje ponad 100 gatunków należących do dwóch grup systematycznych: 13
gatunków należy do wirków trójjelitowych Tricladida, a pozostałe do wirków prostojelitowych Rhabdocoela.
Rząd: trójjelitowe Tricladida
Ciało pokryte równomiernie rzęskami. Otwór gębowy położony po środku brzusznej strony
ciała. Gardziel fałdowa, wysuwana, skierowana ku tyłowi. Jelito podzielone na trzy odgałęzienia; jedno biegnie ku przodowi, a dwa ku tyłowi ciała. Odcinek głowowy dobrze zaznaczony z parą oczek i u większości gatunków z krótkimi czułkami lub uszastymi płatami.
Oczy mogą występować w dużej liczbie (do 1 tys.) po bokach ciała lub na stronie grzbietowej. Tył ciała zwężony. Żyją w wodach słodkich, unikają środowisk zanieczyszczonych.
28
Tablica 7.
A
B
F
G
C
H
D
E
I
J
Tablica 7. Gromada: wirki Turbellaria, Rząd: trójjelitowe Tricladia (A) wypławek biały Dendrocoelum
lacteum, (B) wypławek czarny Dugesia lugubris, (C) Dugesia gonocephala, (D) wypławek tygrysi Dugesia tigrina, (E) wypławek alpejski Crenobia alpina, (F) Bdellocephala punctata, (G) Planaria torva,
(H) wielooczka rogata Polycelis felina, (I) wielooczka czarna Polycelis nigra. Rząd: wirki prostojelitowe
Rhabdocoela (J) bajornik stawowy Mesostoma ehrenbergi
29
Związane z podłożem, spotykane pod kamieniami, opadłymi na dno liśćmi i roślinami wodnymi. Polują na rozmaite zwierzęta: skąposzczety, wioślarki, larwy owadów wodnych. Są
formami krótko żyjącymi, zimują w postaci form przetrwanych.
Oznaczanie wypławków prowadzimy na żywych zwierzętach, okazy martwe i utrwalone
mogą być zniekształcone, co utrudnia identyfikację.
(A) wypławek biały Dendrocoelum lacteum (O.F. Müller, 1774)
Barwa biała. Przód ciała tępo ucięty z ruchomymi szerokimi płatami bocznymi i z lekkim
wgłębieniem przedniego brzegu. Długość ciała do 25 mm, szerokość do 6 mm. Brzegi
boczne, w spoczynku lekko pofałdowane, przebiegają mniej więcej równolegle do siebie.
Tył ciała jest zwężony, dość tępo zakończony. Oczy położone blisko przedniego końca
ciała, szeroko rozstawione, odległość między nimi jest znacznie większa niż odległość
oka od bocznego brzegu ciała. Dobrze widoczna gardziel położona ku tyłowi od środka ciała. Widoczność jelita jest zależna od stopnia wypełnienia i zabarwienie pokarmu.
Pospolity w wodach stojących, głównie słodkich, ale może być spotykany w wodach
słonawych. Najczęściej przebywa na niewielkich głębokościach, wśród szczątków roślin
lub na roślinach.
(B) wypławek czarny Dugesia lugubris (Schmidt, 1861)
Ubarwienie ciała ciemnobrunatne, długość do 20 mm. Przód ciała spłaszczony lub zaokrąglony. Zamieszkuje wody stojące i wolno płynące.
(C) Dugesia gonocephala (Duges, 1830)
Ubarwienie jednorodne, szare lub brunatne. Długość ciała do 25 mm, szerokość do 6 mm.
Przód ciała wyraźnie trójkątny, mocno zaostrzony. Płaty boczne cofnięte ku tyłowi, oczy
położone ku przodowi od płatów bocznych. Występuje w źródłach i potokach Karpat. Gatunek zimnolubny.
(D) wypławek tygrysi Dugesia tigrina (Girard, 1850)
Ciało o długości do 10 mmm, barwy brunatnej, pokryte wielkimi jasnymi plamami i drobnymi plamkami czarnymi lub brunatnymi. Zamieszkuje głównie wody stojące. Jest gatunkiem zawleczonym w latach trzydziestych XX wieku z Ameryki Północnej. Oprócz bezkręgowców pożera chętnie ikrę ryb.
(E) wypławek alpejski Crenobia alpina (Dana, 1766)
Długość ciała do 16 mm, szerokość do 5 mm. Przód ciała poprzecznie ucięty, o dwóch wyraźnie wykształconych wyrostkach (czułkach) długości do 1 mm. Jedna para oczu. Barwa
białoszara lub ciemna. Gatunek zimnolubny, występuje w wodach szybko płynących, zwykle potokach górskich, spotykany też na Suwalszczyźnie.
(F) Bdellocephala punctata (Pallas, 1774)
Długość ciała do 35 mm, oczy szeroko rozstawione. Barwa brązowa z ciemnymi smugami
i plamami. Przód ciała o czterech płatach, oddzielonych wyraźnym przewężeniem od reszty
ciała. Występuje na niżu Polski, w strefie przybrzeżnej jezior i w rzekach.
(G) Planaria torva (O.F Müller, 1774)
Ciało szerokie, przód poprzecznie ucięty ze słabo zaznaczoną wypukłością pośrodku. Ubarwienie szare, długość ciała do 20 mm. Oczy dość znacznie odsunięte ku tyłowi. Zamieszkuje
30
wody silnie zeutrofizowane, pospolity na niżu Polski (okolice Grudziądza, Bydgoszczy,
Warszawy). W jego pokarmie dominują ślimaki.
(H) wielooczka rogata Polycelis felina (Dalyell, 1814)
Długość ciała do 18 mm. Liczne oczy ustawione na przednim brzegu oraz po bokach przedniej części ciała, nie sięgają połowy ciała. Barwa szara lub czarna. Na przedzie ciała występują wyrostki w postaci czułków. Gatunek zimnolubny, typowy dla wód czystych. W Polsce
znany z dwu strumieni w okolicy Gdyni i Bydgoszczy.
(I) Wielooczka czarna Polycelis nigra (O.F. Müller, 1774)
Długość ciała do 12 mm, szerokość 1,5 mm. Przód tępo, poprzecznie ucięty z niewielką
wypukłością pośrodku. Liczne oczy sięgają na bokach ciała dalej ku tyłowi niż u wielooczki
rogatej. Ubarwienie zmienne, brunatne lub czarne. Występuje na niżu w jeziorach i mniejszych zbiornikach wodnych oraz w rzekach o słabym prądzie wody.
Rząd: wirki prostojelitowe Rhabdocoela
Najliczniejszy rząd, obejmuje gatunki morskie, słodkowodne, komensale i ektopasożyty.
Długość ciała poniżej 3 mm, ale u niektórych dochodzi do 15 mm. Gardziel bulwiasta, jelito
proste workowate.
(J) bajornik stawowy Mesostoma ehrenbergi (Focke, 1836)
Długość ciała do 15 mm, przekracza mniej więcej trzykrotnie jego szerokość. Ciało silnie spłaszczone, przezroczyste jak szkło, jedynie zwoje mózgowe, narządy rozrodcze zaznaczają się białą barwą. Przewód pokarmowy jest widoczny, gdy jest wypełniony pokarmem. Kształt ciała liściasty; przednia część jest tępo zwężona, natomiast tył ciała zwęża
się gwałtownie, tworząc w ten sposób małe spiczaste zakończenie. Występuje w drobnych
zbiornikach wodnych i w strefie litoralnej jezior, na terenie całej Polski z wyjątkiem terenów górskich, od początku maja do połowy sierpnia. Poluje na pełzające ofiary za pomocą
lepkich nici rozpiętych w wodzie i przytwierdzonych do błony powierzchniowej. Kilka polujących wirków zawieszonych obok siebie tworzy tzw. morderczą sieć, w którą wpadają
liczne drobne ofiary.
31
Typ: wrotki Rotifera (Janina Dziekońska-Rynko)
Tablica 8
W obrębie typu wyróżniamy trzy gromady: Monogononta, Digononta i Seisonida. Podział
opiera się na budowie układu rozrodczego i trybie życia.
Gromada: Monogononta
Obejmuje wrotki żyjące przeważnie w wodach słodkich, mniej licznie w wodach słonych o
wolnym lub osiadłym trybie życia. Wszystkie gatunki są rozdzielnopłciowe, samice z pojedynczą gonadą, samce z narządami rozrodczymi uwstecznionymi.
Rząd: Ploimida
Wrotki pływające. Noga z jednym bądź dwoma palcami, u form planktonowych zanika.
Otwór gębowy otoczony wieńcem rzęsek narządu wrotnego. Ciało skrócone, często workowate, z pancerzem (loriką) lub bez.
Rodzaj: Asplanchna
Obejmuje gatunki pospolite w Polsce, niemające odcinka nożnego i jelita tylnego.
(A) Asplanchna priodonta Gosse, 1850
Największy przedstawiciel wrotków planktonowych, gatunek drapieżny, długość ciała samicy 0,42–1,5 mm, samca 0,2–0,5 mm. Ciało przezroczyste o delikatnej kutikuli, forma
morfologiczna zmienna (cyklomorfoza). Gatunek kosmopolityczny, obecny w Polsce.
(B) Asplanchna sieboldi (Leydig, 1854)
Długość ciała 0,60–2,0 mm, gatunek drapieżny. Występuje w strefie pelagicznej jezior
i stawów.
Rodzaj: Keratella
Gatunki pelagiczne, najpospolitsze w Polsce. Pancerz zbudowany z licznych płytek. Osobniki w tych samych populacjach wykazują dużą zmienność.
(C) Keratella guadrata (O.F. Müller, 1786)
Długość ciała do 0,2 mm, przedni brzeg pancerza zaopatrzony w 6 wyrostków o różnej długości, tylny brzeg posiada 2 wyrostki zmiennej długości. Drugie środkowe pole na grzbietowej stronie pancerza sześciokątne. Część brzuszna pancerza z delikatnym rysunkiem.
(D) Keratella cochlearis (Gosse, 1851)
Długość ciała do 0,2 mm, pancerz lekko wygięty w stronę grzbietową. Długość przedniego
środkowego pola na pancerzu jest większa od jego szerokości. Pola na pancerzu mają rysunek siateczkowy. Tylny brzeg pancerza z pojedynczym kolcem o zmiennej długości. Formy
morfologicznie zmienne. Bardzo licznie występuje w planktonie.
(E) Kellicottia longispina (Kellicott, 1879)
Długość ciała 0,44–0,86 mm, pancerzyk przezroczysty o kształcie trójkątnym, zakończony
długim kolcem w tylnej części. Przedni brzeg pancerza zaopatrzony w 6 wyrostków. Środkowy wyrostek bardzo długi – przewyższa długość ciała. Występuje licznie w planktonie
jezior i stawów.
32
Tablica 8.
B
A
E
G
F
I
J
M
D
C
H
K
N
L
O
Tablica 8. Typ: wrotki Rotifera, Gromada: Monogononta, Rząd: Ploimida (A) Asplanchna priodonta, (B)
Asplanchna sieboldi, (C) Keratella quadrata, (D) Keratella cochlearis, (E) Kellicottia longispina, (F)
Notholca striata, (G) Branchionus calyciflorus, (H) Branchionus angularis, (I) Anuraeopsis fissa, (J) Synchaeta tremula, (J) Polyarthra longiremis, (L) Trichocerca rousseleti. Gromada: Digonota (M) Rotaria
rotatoria, (N) Rotaria neptunia, (O) Philodina roseola
33
(F) Notholca striata (O.F. Müller, 1786)
Pancerz spłaszczony grzbietobrzusznie, z małymi ruchomymi bocznymi wyrostkami. Ciało
lekko wydłużone. Tylny brzeg pancerza zaokrąglony. Występuje licznie, zwykle w chłodnej
porze roku. Formy morfologiczne zmienne.
Rodzaj: Branchionus
(G) Branchionus calyciflorus Pallas 1776
Długość ciała od 0,1–0,40 mm, pancerzyk gładki, delikatny, przedni grzbietowy brzeg z 4
kolcami o trójkątnej podstawie, tylny brzeg pancerza bez wyrostków lub z wyrostkami
o różnej długości i kształcie. Otwór na nogę bez wyrostków, noga o różnej długości, szeroka
z dwoma szerokimi palcami. Forma morfologicznie zmienna dotyczy głównie wyrostków na
tylnej części pancerza. Występuje w drobnych zbiornikach zarówno w litoralu, jak i w strefie
pelagicznej, często w dużych ilościach.
(H) Branchionus angularis Gosse, 1851
Długość ciała 0,1–0,2 mm, pancerz bezbarwny lub żółtawy, przedni brzeg pancerza z dwoma stępionymi ząbkami. Tylny brzeg zaokrąglony. Otwór na nogę w kształcie podkowy.
Występuje w planktonie jezior, stawów i drobnych zbiorników.
(I) Anuraeopsis fissa Gosse, 1851
Jeden z najmniejszych planktonowych wrotków (0,08 –0,12 mm) łódkowatego kształtu,
samice zwykle z przyczepionym jajem na końcu ciała. Preferują wody żyzne. Gatunek kosmopolityczny, pospolity w Polsce.
Rodzaj: Synchaeta
(J) Synchaeta tremula (O.F. Müller, 1786)
Długość ciała od 0,1–0,6 mm, ciało bez pancerza, stożkowate. Kutikula z bruzdami poprzecznymi. Dwa czułki boczne. Pływa szybko, okręcając się wokół osi. Występuje
w planktonie małych i dużych zbiorników w strefie przybrzeżnej. Spotykany w wodach
lekko zanieczyszczonych.
(J) Polyarthra longiremis Carlin, 1943
Ciało bezbarwne, bez pancerza, lekko spłaszczony grzbieto-brzusznie. Boczne wyrostki
w postaci pierzastych skrzydełek, latem krótszych niż zimą. Czułki boczne oddalone od
tylnego brzegu. Pospolity w planktonie, najliczniejszy latem.
Rodzaj:Trichocerca
(L) Trichocerca rousseleti (Voigt 1902)
Długość do 0,1 mm. Występuje w jeziorach wśród roślinności, spotykany w pelagialu.
Gromada: Digonota
Wrotki jednopłciowe, reprezentowane tylko przez dzieworodne samice, jajnik prosty. Okołoszczytowy wieniec rzęsek rozdziela się na dwa podwieńce, narządy szczękowe przystosowane do miażdżenia pokarmu, ciało z loriką. Noga wciągana teleskopowo do tułowia.
Gatunki słodkowodne, pływające i pełzające oraz żyjące w mchu i wilgotnym piasku.
34
(M) Rotaria rotatoria (Pallas, 1766)
Kształt i wielkość bardzo zmienne (długość od 2,3–10,9 mm). Ciało nieprzezroczyste, tułów
stopniowo przechodzi w nogę. Wyrostki na nodze proste, zaostrzone. Są odmiany o długich
i krótkich czułkach grzbietowych. Pospolity w wodach, w detrytusie na dnie, pełza i pływa.
(N) Rotaria neptunia (Ehrenberg, 1832)
Długość ciała do 1,6 mm, długość wyrostków na nodze 0,34 mm. Ciało przezroczyste
o odcieniu białym. Czułek grzbietowy krótki, noga rurkowata, cienka i długa. Występuje
w zamulonych zbiornikach wśród roślinności, na dnie w detrytusie, niekiedy w planktonie.
Spotykany w wodach silnie zanieczyszczonych.
(O) Philodina roseola Ehrenberg 1832
Długość ciała ok. 0,5 mm, związana z dnem i roślinnością, po której pełza ruchem pijawkowatym. Występuje w dwóch formach, pełzającej i pływającej.
Gromada: Seisonida
Ektokomensale lub pasożyty skorupiaków morskich, dwupłciowe. Samice z parzystymi jajnikami produkują tylko jaja miktyczne. Samce w pełni wykształcone.
Typ: mięczaki Mollusca (Dorota Juchno)
Zdecydowaną większość pospolitych gatunków ślimaków i małży występujących w Polsce
można oznaczyć na podstawie wyglądu i budowy muszli. W niniejszym opracowaniu charakterystykę wybranych rodzin i gatunków podano na podstawie przede wszystkim budowy
muszli.
Gromada: ślimaki Gastropoda
Budowa muszli. Kształt muszli może być częściowo symetryczny lub spiralny, niesymetryczny. Muszle częściowo symetryczne mają zazwyczaj kształt stożkowaty (np. stożki
z rodzaju Conus), czapeczkowaty (np. przytulikowate). Natomiast większość ślimaków
ma muszle spiralne. Gdy muszla narasta w jednej, prostopadłej do osi płaszczyźnie, staje
się tzw. planispiralna, inaczej o skrętach niewzniesionych. Najczęściej jednak narastanie
muszli odbywa się jednocześnie także wzdłuż osi, przez co powstaje muszla o skrętach
wzniesionych, konispiralna. Muszle spiralne (wzniesione lub płaskie) mogą mieć różne
kształty: stożkowate, wieżyczkowate, kuliste, jajowate, wrzecionowate, soczewkowate, itd.
Powierzchnia muszli może być pokryta różnymi spiralnymi lub poprzecznymi prążkami.
Na podstawie budowy muszli można oznaczyć większość krajowych gatunków do rodzaju
lub do gatunku. Tylko u niektórych potrzebna jest znajomość budowy wewnętrznej.
W budowie muszli wyróżnia się następujące elementy (Rys. 2), za pomocą których opisujemy jej budowę:
a) skręt – pełne zwinięcie muszli dookoła osi o 360°. Zwykle część skrętu zasłonięta jest
przez skręt następny. W efekcie każdy skręt od góry i od dołu styka się z dwoma szwami;
skręty mogą być: płaskie, wypukłe, wklęsłe, stożkowo-cylindryczne lub cylindryczne,
b) szew – krawędź zetknięcia się dwóch kolejnych skrętów, tworząca na muszli ciągłe zagłębienie; szew może być wyraźny, mało widoczny, pogłębiony lub leżeć w szerokiej
35
rynnie, pofalowany,
c) wierzchołek (szczyt) – najmłodsza część muszli, zazwyczaj ostro zakończona,
d) ostatni skręt – pełny ostatni skręt wraz z otworem, w którym znajduje się główna część
ciała ślimaka,
e) ujście muszli – otwór otoczony krawędziami ostatniego skrętu, umożliwiający wysuwanie ciała; krawędzie tworzą wargę zewnętrzną i wewnętrzną ujścia,
f) warga – krawędź ujścia, często wywinięta tworząc wałeczek,
g) dołek osiowy – otwór widoczny od dołu muszli w kolumience, wokół której widoczne
są skręty muszli. U części ślimaków dołek osiowy nie jest widoczny, gdyż jest zakryty
przez wywinięcie wargi (tzw. dołek fałszywy). Część ślimaków ma dołek osiowy otwarty
tak szeroko, że widać nawet pierwsze skręty muszli, u innych jest to jedynie szczelina,
zakryta w mniejszym lub większym stopniu (dołek osiowy szczelinowy),
h) skrętka – tworzą ją wszystkie skręty oprócz ostatniego; skrętka może być wysoka, niska,
płaska,
i) kil – ostro zakończona zewnętrzna krawędź skrętu,
j) muszla embrionalna – utworzona przez pierwotne wierzchołkowe skręty muszli,
k) wieczko – zatyczka otworu muszli, która występuje u większości ślimaków przodoskrzelnych. Jest na stałe przyrośnięte do tylnej części nogi, zabezpiecza wciągniętego do muszli ślimaka, zamykając szczelnie ujście, ponieważ jest dopasowane do niego kształtem.
Wieczko może mieć różny kształt i budowę, jest charakterystyczne dla danego gatunku.
W zależności od sposobu skręcenia muszli można je podzielić na: prawoskrętne i lewoskrętne. W muszli prawoskrętnej, skręty narastają zgodnie z ruchem wskazówek zegara,
w lewoskrętnej odwotnie. Patrząc na muszlę od strony ujścia, podczas gdy wierzchołek
muszli zwrócony jest do góry, jeśli ujście jest po prawej stronie osi muszli to jest ona prawoskrętna, jeśli ujście znajduje się po lewej stronie to jest ona lewoskrętna. Zdecydowana
większość muszli jest prawoskrętna, istnieją jednak taksony o muszli lewoskrętnej. Wśród
gatunków prawoskrętnych bardzo rzadko zdarzają się osobniki o muszli lewoskrętnej.
2
7
wysokoϾ
6
wysokoœæ skrêtki
1
wysokoϾ otworu
3
5
4
szerokoϾ
Rys. 2. Gromada: ślimaki Gastropoda, budowa muszli ślimaka. 1 – szczyt (apex), 2 – oś muszli (columella),
3 – otwór, 4 – warga, 5 – dołek osiowy, 6 – skręty, 7 – szew
36
Podstawowe wymiary muszli (Rys. 2):
a) wysokość – odległość między wierzchołkiem (szczytem) muszli a jej podstawą,
b) wysokość otworu muszli – odległość między miejscem zetknięcia wargi zewnętrznej ze
skrętem, a podstawą,
c) szerokość – największa odległość między krawędzią wargi zewnętrznej, a najbardziej
odległym punktem (peryferyjnym) ostatniego skrętu,
d) wysokość skrętki – odległość między wierzchołkiem muszli a początkiem otworu muszli.
Gromada: ślimaki Gastropoda
Tablica 9
Podgromada: ślimaki przodoskrzelne Prosobranchia
Otwór muszli zamykany wapiennym lub rogowym wieczkiem. Kształt wieczka jest dopasowany do otworu. Wieczko przyrasta do tylnej części nogi i gdy zwierzę chowa się do muszli
to zamyka jej otwór.
Większość gatunków Prosobranchia żyje w morzach, nieliczne występują w wodach
słodkich. Muszla najczęściej czapeczkowata lub spiralnie skręcona. Większość to gatunki
rozdzielnopłciowe. W Polsce żyje ok. 17 gatunków zaliczanych do 6 rodzin: Neritidae, Aciculidae, Viviparidae, Valvatidae, Bithynidae i Hydrobiidae.
Rodzina: rozdepkowate Neritidae
Muszla gruba, półkolista, o skrętach słabo wzniesionych, bez dołka osiowego, często pięknie zabarwiona; w Polsce żyje 1 gatunek.
(A) rozdepka rzeczna Theodoxus fluviatilis Linnaeus, 1758
Zmienne ubarwienie muszli, najczęściej na czarnym tle występują białe plamki i kreski lub
na jasnym tle znajdują się ciemne paski. Wieczko półkoliste zaopatrzone ostrym wyrostkiem. Przyczepia się do kamieni i innych przedmiotów znajdujących się w wodzie.
Rodzina: żyworódkowate Viviparidae
Muszla stożkowato-jajowata z cienkim, rogowym wieczkiem. Skręty muszli (szczególnie
u samic) silnie wysklepione. U samców prawy czułek przekształcony w narząd kopulacyjny. Są żyworodne, jaja rozwijają się w jamie skrzelowej samicy.
(B) żyworódka pospolita Viviparus viviparus Linnaeus, 1758
Muszla o wysokości 20–45 mm, cienkościenna o ostrym wierzchołku. Skręty oddzielone
głębokim szwem. Ostatni skręt silnie rozdęty. Dołek osiowy wąski i głęboki. Na brunatnozielonym tle tylko czasami można rozróżnić ciemniejsze spiralne pasy. Występuje zazwyczaj w wodach stojących, o mulistym dnie.
(C) żyworódka paskowana, rzeczna Viviparus fasciatus O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli 25–38 mm, jest grubościenna z tępym wierzchołkiem. Skręty słabo sklepione, oddzielone płytkim szwem. Skorupka z charakterystycznymi trzema brązowymi spiralnymi paskami. Występuje w rzekach, rzadziej w jeziorach.
37
Tablica 9. Ślimaki Gastropoda, grupa podgromad „Prosobranchia” (A) rozdepka rzeczna Theodoxus fluviatilis, (B) żyworódka pospolita Viviparus viviparus, (C) żyworódka paskowana, rzeczna Viviparus fasciatus,
(D) zawójka pospolita Valvata piscinalis, (E) zawójka rzeczna Valvata naticina, (F) zagrzebka pospolita
Bithynia tentaculata, (G) wodożytka nowozelandzka Potamopyrgus antipodarum
38
Rodzina: zawójkowate Valvatidae
Stosunkowo niewielkie ślimaki z muszlą o różnych kształtach. Cechą charakterystyczną jest
długie, grzebykowate skrzele wysuwane z jamy płaszczowej.
(D) zawójka pospolita Valvata piscinalis O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli 4,5–7 mm; jest grubościenna, kulistawo-stożkowata z tępym szczytem
i białawym ubarwieniu. Skręty zaokrąglone i prawie koliste ujście.
Zawójka przypłaszczona Valvata pulchella Studer, 1820
Wysokość muszli 2,5–4,0 mm; spłaszczony wierzchołek i początek skrętki; skrętka tylko
nieznacznie wzniesiona, szeroki dołek osiowy.
zawójka płaska Valvata cristata O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli 1,0–1,3 mm; skręty zwinięte w jednej płaszczyźnie; kolisty otwór o połączonych brzegach oraz bardzo szeroki i płytki dołek osiowy.
(E) zawójka rzeczna Valvata naticina Menke, 1845
Wysokość muszli 4,0–5,0 mm; muszla kulistawa o silnie rozdętym ostatnim skręcie, skrętka
bardzo niska. Skręty słabo wysklepione, dołek osiowy wąski, lecz głęboki.
Rodzina: zagrzebkowate Bithyniidae
Muszla stożkowata lub jajowato-stożkowata, zwapniałe wieczko; niewielkie słodkowodne
ślimaki.
(F) zagrzebka pospolita Bithynia tentaculata Linnaeus, 1758
Wysokość muszli 9–18 mm. Skręty słabo sklepione, ostatni wyraźnie największy. Otwór
muszli jajowaty, zaostrzony w górnej części, jego brzegi połączone; czasami wokół otworu
tworzy się delikatna warga. Jeden z najpospolitszych ślimaków słodkowodnych.
Rodzina: źródlarkowate Hydrobiidae
Rodzina bardzo zróżnicowana w budowie muszli i biologii gatunków. Występują zarówno
w wodach słodkich, słonawych jak i słonych.
(G) wodożytka nowozelandzka Potamopyrgus antipodarum J.E. Gray, 1843
Wysokość muszli 4–6,5 mm. Skręty dość słabo wysklepione, obłe lub zaopatrzone krawędzią; szczyt muszli ostro zakończony. Otwór jajowaty, u góry zaostrzony. Brak dołka
osiowego. Gatunek inwazyjny.
39
Podgromada: ślimaki płucodyszne Pulmonata
Tablica 10
Ślimaki występujące najczęściej na lądzie, rzadziej w wodach słodkich, wyjątkowo morskich. Muszla najczęściej spiralnie zwinięta, rzadziej czapeczkowata; czasami szczątkowa
muszla znajduje się pod płaszczem lub muszli brak. Jama płaszczowa silnie unaczyniona
pełni rolę jamy płucnej. Obojnaki.
W Polsce żyje ok. 209 gatunków ślimaków płucodysznych zaliczanych do następujących
rodzin: białkowate Carychiidae, rozdętkowate Physidae, błotniarkowate Lymnaeidae, zatoczkowate Planorbidae, przyczepkowate Aroloxidae, bursztynkowate Succineidae, piramidkowate Pleurodiscidae, poczwarówkowate Vertiginidae, beczułkowate Orculidae, poczwarkowate Pupillidae, ziarnkowate Chondrinidae, ślimaczkowate Valloniidae, wałkówkowate
Enidae, błyszczotkowate Cochlicopidae, świdrzykowate Clausiliidae, bezoczkowate Ferussaciidae, krążałkowate Endodontidae, przeźrotkowate Vitrinidae, ślinikowate Arionidae,
stożeczkowate Euconulidae, szklarkowate Zonitidae, pomrówiowate Limacidae, zaroślarkowate Bradybaenidae, ślimakowate Helicidae, brzuchozębne Gastrodontidae, pomrowcowate
Milacidae, pomrowikowate Agriolimacidae, Boettgerillidae, Helicodiscidae, Helicodontidae,
Hygromiidae, Oxychilidae, Pristilomatidae, Punctidae, Subulinidae, Argnidae.
Rodzina: rozdętkowate Physidae
Mają lewoskrętne cienkościenne muszle.
(A) zawijka pospolita Aplexa hypnorum Linnaeus, 1758
Wysokość muszli do 15 mm. Muszla lewoskrętna, wrzecionowato-jajowata o prześwitujących ściankach.
Rodzina: błotniarkowate Lymnaeidae
Muszla przeważnie jajowato-stożkowata, wieżyczkowata, jajowata lub kulistawa. Należą tu
gatunki średnie i duże, charakteryzujące się dużą różnorodnością w budowie i ubarwieniu
muszli. Przedstawione niżej 3 gatunki błotniarek: Stagnicola palustris, S. corvus i S. turricula,
zaliczane wcześniej do jednego S. palustris, są bardzo słabo odróżnialne na podstawie cech samej muszli; wyróżniono je przede wszystkim na podstawie różnic w budowie anatomicznej.
(B) błotniarka pospolita Stagnicola (Lymnaea) palustris O. F. Müller, 1774
Wysokość muszli 15–30 mm. Muszla jajowato-wieżyczkowata, o zabarwieniu brunatnym,
lekko fioletowym. Skręty słabo wysklepione; wysokość otworu wyraźnie mniejsza od połowy całkowitej wysokości muszli.
(C) Stagnicola corvus Gmelin, 1791
Wyróżniona ze S. palustris. Wysokość muszli do 45 mm. Muszla stożkowato-jajowata, krępa, masywna z rozszerzonym ostatnim skrętem, ciemno ubarwiona o powierzchni zazwyczaj młotkowanej; wysokość otworu równa połowie wysokości muszli lub większa.
(D) Stagnicola turricula Held, 1836
Przez niektórych systematyków zaliczana do S. palustris. Wysokość muszli 9–17 mm; barwa rogowo brązowa. Jest smuklejsza, bez fioletowego zabarwienia, a jej zwoje są mniej
wypukłe niż u S. palustris.
40
Tablica 10. Ślimaki Gastropoda, Podgromada Pulmonata, Rodziny: Physidae, Lymnaeidae, Discidae, Succineidae (A) zawijka pospolita Aplexa hypnorum, (B) błotniarka pospolita Stagnicola (Lymnaea) palustris,
(C) Stagnicola corvus, (D) Stagnicola turricula, (E) błotniarka moczarowa Galba truncatula, (F) błotniarka
stawowa Lymnaea stagnalis, (G) błotniarka uszata Radix auricularia, (H) błotniarka jajowata Radix balthica (=Lymnaea peregra), (I) krążałek plamisty Discus rotundatus, (J) bursztynka pospolita Succinea putris
41
(E) błotniarka moczarowa Galba truncatula O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli do 10 mm. Silnie wysklepione skręty i głęboki szew; skrętka wysoka,
otwór jajowaty. Zabarwienie muszli od jasnobrązowej do rogowobrązowej.
(F) błotniarka stawowa Lymnaea stagnalis Linnaeus, 1758
Wysokość muszli do 70 mm. Ostatni skręt zazwyczaj silnie rozdęty, skrętka wysmukła.
Muszla krucha, cienkościenna, przeświecająca.
(G) błotniarka uszata Radix auricularia Linnaeus, 1758
Wysokość muszli 20–30 mm. Muszla kulistawo-jajowata, cienka, krucha i prześwitująca;
bardzo silnie rozdęty i szeroki ostatni skręt, przy otworze rozdęty na kształt małżowiny
usznej. Niska, spiczasta skrętka. Brzeg zewnętrzny otworu ostry.
(H) błotniarka jajowata Radix balthica Linnaeus, 1758 (=Lymnaea peregra O.F. Müller,
1774)
Wysokość muszli 20–24 mm. Ostatni skręt silnie rozszerzony, słupek nie tworzy charakterystycznego załamania jak u b. uszatej, z ostatnim skrętem tworzy prawie linię prostą.
Muszla jajowata lub kulistawo-jajowata, o bardzo zmiennym kształcie; cienka i prześwitująca. Niska, spiczasta skrętka.
Rodzina: krążałkowate Discidae
Rodzina wcześniej zaliczana w randze podrodziny Patulinae do Endondontidae. Muszla
płaska w kształcie krążka lub nisko stożkowata, z promienistymi żeberkami na powierzchni
i z szerokim dołkiem osiowym.
(I) krążałek plamisty Discus rotundatus Müller, 1774
Szerokość muszli 6–7 mm, wysokość 2,5–3 mm. Muszla brunatna pokryta promienistymi
żeberkami i rdzawymi lub czerwonobrunatnymi plamami. Pięć lub sześć skrętów, ostatni
zaopatrzony w tępą krawędź. Dołek osiowy bardzo szeroki.
Rodzina: bursztynkowate Succineidae
Muszla bardzo delikatna, jajowata, najczęściej koloru bursztynowego; ciało nie mieści się
w całości w muszli. Występują w środowiskach bardzo wilgotnych, rzadko w suchych.
(J) bursztynka pospolita Succinea putris Linnaeus, 1758
Szerokość muszli 8–11 mm, wysokość 15–23 mm. Muszla jajowata, przezroczysta, bardzo delikatna, błoniasta, bursztynowego koloru, do której zwierzę nie może się schować całkowicie.
Ostatni skręt muszli znacznie rozdęty, otwór szeroko jajowaty, wyższy niż połowa muszli.
Tablica 11
Rodzina: zatoczkowate Planorbidae
Obejmuje gatunki o zróżnicowanym kształcie (dyskowate, jajowato-stożkowate i czapeczkowate) i wielkości muszli. Większość gatunków ma muszlę zwiniętą spiralnie w jednej
płaszczyźnie. Charakteryzują się dość drobnym ciałem, nitkowatymi czułkami i oczami położonymi u ich nasady. Oznaczenie niektórych gatunków możliwe jest jedynie na podstawie
budowy anatomicznej.
42
Tablica 11. Ślimaki Gastropoda, Podgromada Pulmonata, Rodzina: Planorbidae (A) zatoczek moczarowy
Anisus spirorbis, (B) zatoczek ostrokrawędzisty Anisus vortex, (C) zatoczek wieloskrętny Anisus septemgyratus, (D) zatoczek skręcony Bathyomphalus contortus, (E) zatoczek rogowy Planorbarius corneus, (F)
zatoczek pospolity Planorbis planorbis, (G) zatoczek lśniący Segmentina nitida
43
(A) zatoczek moczarowy Anisus spirorbis Linnaeus, 1758
Muszla o szerokości 5–8 mm, od góry wklęsła, z prawie obłymi skrętami, najwyżej ostatni
ze słabo zaznaczoną krawędzią. Otwór eliptyczny lub kolisty, często z białą wargą. Ostatni
skręt jest o połowę szerszy od przedostatniego.
(B) zatoczek ostrokrawędzisty Anisus vortex Linnaeus, 1758
Muszla o szerokości 8–11 mm, o silnie spłaszczonych skrętach i wyraźnej, ostrej krawędzi
(kil) na dolnej części ostatniego skrętu. Górna część muszli wklęsła, dolna płaska. Od zatoczka łamliwego (Anisus vorticulus) odróżnia go położenie kila u dołu ostatniego skrętu
(kil zatoczka łamliwego leży na środku ostatniego skrętu).
(C) zatoczek wieloskrętny Anisus septemgyratus Rossmässler, 1835
Muszla o szerokości 7–9 mm, z licznymi skrętami (7–8), które narastają regularnie i nie
różnią się szerokością. Wzdłuż dolnego brzegu dość wypukłych skrętów występuje zaokrąglona krawędź. Barwa żółtorogowa.
(D) zatoczek skręcony Bathyomphalus contortus Linnaeus, 1758
Muszla o szerokości 5–6 mm, z 7–8 ciasno zwiniętymi skrętami w przekroju półksiężycowatymi i głębokim szwem. Górna część muszli płaska, dolna wklęsła; dołek osiowy szeroki
i głęboki. Muszla gruba, obła, bez kila; otwór wąski, wyższy niż szerszy.
Zatoczek malutki Gyraulus crista Linnaeus, 1758
Muszla o szerokości 2,5–3 mm. Muszla delikatna, cienka, łamliwa i bardzo płaska, posiada
3 skręty; ostatni jest 2–3 razy szerszy od przedostatniego; otwór eliptyczny o połączonych
brzegach. Najmniejszy z występujących w Polsce ślimaków słodkowodnych. Wyróżniono 3
formy morfologiczne G. crista f. nautileus – muszla gładka, G. crista f. cristatus – muszla
pokryta żeberkami, G. crista f. spinulosus – muszla z kolcami.
(E) zatoczek rogowy Planorbarius corneus Linnaeus, 1758
Muszla o szerokości do 40 mm, grubościenna. Skręty obłe, bez kila. Ściany muszli matowe
z prążkowaniem lub tzw. młotkowaniem. Największy wśród zatoczkowatych.
(F) zatoczek pospolity Planorbis planorbis Linnaeus, 1758
Szerokość muszli 12–20 mm. Górna część muszli wklęsła, dolna zagłębiona; ostatni skręt
najwyżej 2 razy szerszy od przedostatniego z lekko zaznaczoną krawędzią w dolnej części.
Otwór eliptyczny. Muszla matowa, mocna, rogowobrunatna.
Zatoczek obrzeżony Planorbis carinatus O.F. Müller, 1774
Szerokość muszli 13–17 mm. Na środku ostatniego skrętu ostra, odstająca krawędź. Otwór
muszli kształtu romboidalnego, z ostrymi krawędziami. Ostatni skręt dwa razy szerszy od
przedostatniego. Powierzchnia muszli żółtawa, biaława lub zielonkawa, lekko połyskująca.
(G) zatoczek lśniący Segmentina nitida O.F. Müller, 1774
Szerokość muszli 4–7 mm. Muszla brunatna, silnie błyszcząca, od góry wyraźnie wypukła, z dołu spłaszczona (kształt odwróconej miseczki); u dołu ostatniego skrętu wyraźna
krawędź. Wewnątrz muszli znajdują się białawe listewki poprzeczne, prześwitujące na zewnątrz; dołek osiowy szeroki, otwór sercowaty.
44
Przytulik strumieniowy Ancylus fluviatilis O.F. Müller, 1774
Muszla czapeczkowata o wierzchołku zagiętym ku tyłowi i w prawo, widziana od góry jest
prawie okrągła. Szerokość muszli do 8 mm, długość do 10,5 mm. Ściany muszli są cienkie,
łamliwe i prześwięcające. Gatunek do niedawna zaliczany do osobnej rodziny Ancylidae.
Tablica 12
Rodzina: zaroślarkowate Bradybaenidae
Muszle różnie ukształtowane, niektóre pięknie ubarwione; podobne do muszli ślimakowatych,
różnice widoczne są w budowie anatomicznej. Jedynym jej przedstawicielem występującym
w Polsce (i w Europie) jest zaroślarka pospolita (Fruticicola fruticum).
(A) zaroślarka pospolita Fruticicola fruticum O.F. Müller, 1774
Szerokość muszli 13–23 mm; kulistawo-stożkowata, z głębokim dołkiem osiowym i woskowatym połyskiem powierzchni. Muszla najczęściej jednobarwna (biaława, jasnożółta,
różowa lub brunatna) lub z ciemnobrunatnym paskiem. Szeroki ostatni skręt.
Rodzina: świdrzykowate, świdrzyki Clausiliidae
Muszla wysmukła, wrzecionowata lub wrzecionowato-wieżyczkowa, zwykle lewoskrętna,
złożona z kilkunastu skrętów. Otwór zaopatrzony jest w fałdki, ząbki i listewki oraz charakterystyczne dla tej rodziny wieczko klausilium, które przymocowane jest do kolumienki
elastycznym więzadłem stanowiąc część aparatu zamykającego otwór muszli.
(B) świdrzyk lśniący Cochlodina laminata (Montagu, 1803)
Wysokość muszli 15–18 mm. Muszla wąska, wrzecionowata, lewoskrętna, o licznych skrętach, gładka lub delikatnie, nieregularnie prążkowana, lśniąca. Brzegi otworu połączone;
warga otworu beżowobiała. Na wewnętrznej ściance ostatniego skrętu, wewnątrz otworu,
widoczne 2 wysokie fałdy i 1–2 listewki położone głębiej. Kolor muszli brązowy, czasem
z białym nalotem.
Świdrzyk dwufałdkowy Balea biplicata (Montagu, 1803)
Wysokość muszli 16–18(22) mm. Muszla stożkowata, ku szczytowi zwężona, pokryta wyraźnymi, rzadko rozmieszczonymi żeberkami osiowymi, rogowobrunatna. Otwór duży,
elipsoidalny, w górnej części posiada charakterystyczne fałdki.
Rodzina: błyszczotkowate Cochlicopidae
Muszla przedstawicieli tej rodziny jest zazwyczaj jajowato-wrzecionowata, gładka i błyszcząca, z wąskim i jajowatym otworem, niekiedy zaopatrzonym ząbkami i listewkami.
(C) błyszczotka połyskliwa Cochlicopa lubrica O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli 4–7,5 mm; muszla grubościenna i stosunkowo mocna, żółtobrunatna,
gładka i bardzo lśniąca. Warga otworu zaokrąglona i pogrubiona; wierzchołek muszli tępy.
Rodzina: ślimakowate Helicidae
Muszla najczęściej kulistawa, czasami spłaszczona, u niektórych pięknie ubarwiona; generalnie duże zróżnicowanie kształtu i ubarwienia muszli. Cechą charakterystyczną gatunków
45
Tablica 12. Ślimaki Gastropoda, Podgromada Pulmonata, Rodzina: zaroślarkowate Bradybaenidae, (A)
zaroślarka pospolita Fruticicola fruticum, Rodzina: świdrzykowate Clausiliidae (B) świdrzyk lśniący
Cochlodina laminata, Rodzina: błyszczotkowate Cochlicopidae (C) błyszczotka połyskliwa Cochlicopa
lubrica, Rodzina: ślimakowate Helicidae (D) ślimak zaroślowy Arianta arbustorum, (E) wstężyk ogrodowy,
ślimak ogrodowy Cepaea hortensis, (F) wstężyk gajowy, ślimak gajowy Cepaea nemoralis, (G) winniczek
Helix pomatia, Rodzina: Hygromiidae (H) ślimak przydrożny Xerolenta obvia (=Helicella candicans)
46
należących do tej rodziny jest obecność w obojnaczym układzie rozrodczym dwóch gruczołów palczastych i woreczka strzałki miłosnej.
(D) ślimak zaroślowy Arianta arbustorum Linnaeus, 1758
Wysokość muszli 18–25 mm. Muszla kulistawo-stożkowata, brunatna lub żółtawa, zwykle
z licznymi, jasnymi i ciemnymi plamkami oraz ciemnym pasem na skrętach. Otwór otoczony
białą wargą. Brak dołka osiowego. Skorupka łatwo traci zewnętrzną warstwę (konchiolinową),
przez co zwłaszcza szczyt muszli staje się białawy, znalezione skorupki martwych ślimaków
mogą być całkiem białe.
(E) wstężyk ogrodowy, ślimak ogrodowy Cepaea hortensis O.F. Müller, 1774
Wysokość muszli 14–18 mm, szerokość 15–23 mm. Muszla kulistawo-stożkowata, gładka;
jednobarwna: cytrynowożółta, biaława, różowa lub paskowana: z 1–5 ciemnobrązowymi paskami, które mogą się zlewać. Biała warga otaczająca otwór muszli. Brak dołka osiowego.
(F) wstężyk gajowy, ślimak gajowy Cepaea nemoralis Linnaeus, 1758
Wysokość muszli 17–20 mm, szerokość 21–27 mm. Muszla kulistawo-stożkowata, gładka;
jednobarwna: żółta, różowa, czerwonobrunatna lub paskowana: z 1–5 ciemnobrązowymi paskami, które mogą się zlewać. Ciemnobrązowa lub czarna warga otaczająca otwór muszli.
Brak dołka osiowego.
(G) winniczek Helix pomatia Linnaeus, 1758
Wysokość i szerokość muszli 40–55 mm. Muszla nieregularnie prążkowana, jasna lub brunatna z niewyraźnymi spiralnymi ciemniejszymi paskami. Dołek osiowy wąski lub zakryty.
Warga biała, jasnobrunatna lub różowa. Największy gatunek ślimaka lądowego w Europie.
Rodzina: Hygromiidae
Rodzina ta wcześniej opisywana była jako podrodzina ślimakowatych (Helicidae). Ślimaki
stosunkowo małe lub średniej wielkości. Charakteryzują się obecnością więcej niż dwóch
gruczołów palczastych w obojnaczym układzie rozrodczym.
(H) ślimak przydrożny Xerolenta obvia (Menke, 1828) (=Helicella candicans)
Wysokość muszli 6–9 mm, szerokość 12–20 mm. Muszla o skrętach płaskich lub bardzo
słabo wzniesionych, brzegi owalnego otworu ostre, zazwyczaj bez wargi. Dołek osiowy
obszerny. Najczęściej muszla kredowobiała z 4–6 ciemnobrunatnymi paskami.
Rodzina: Oxychilidae
Rodzina wyodrębniona ze szklarkowatych (Zonitidae). Podział szklarkowatych na odrębne
rodziny (Oxychilidae, brzuchozębne Gastrodontidae i Pristilomatidae) budzi wiele kontrowersji wśród malakologów.
Szklarka żeberkowana Nesovitrea hammonis (Strøm, 1765)
Szerokość muszli 3,5–4,2 mm. Muszla płaska, wyraźnie prążkowana, jasnobrązowa, czerwonawa lub rogowobrunatna z dołkiem osiowym. Ostatni skręt co najmniej dwukrotnie szerszy od przedostatniego.
Szklarka czosnkowa Oxychilus alliarius Miller, 1822
Szerokość muszli 6–7 mm. Muszla gładka i półprzezroczysta, lśniąca, żółtobrunatna, biaława. Szerokość otworu większa niż wysokość. Występuje dołek osiowy. Ostatni skręt jest
47
co najmniej dwa razy szerszy od przedostatniego. Ślimak po potarciu wydaje silny charakterystyczny zapach czosnku.
Rodzina: poczwarkowate Pupillidae
Dawniej do Pupillidae zaliczano gatunki, które obecnie uznawane są za odrębne rodziny
(m.in.: Argnidae, Lauriidae i Strobilopsidae). Drobne lub bardzo drobne gatunki o jajowatej
lub walcowatej muszli o wysokości do 4 mm, ze zgrubiałym i wywiniętym brzegiem otworu. Zęby otworu muszli są zredukowane lub nie występują.
Poczwarówka pospolita Pupilla muscorum Linnaeus, 1758
Szerokość muszli 1,8–2 mm, wysokość 3–4 mm. Muszla jajowato-wałeczkowata, beczułkowata, słabo prążkowana lub gładka o zabarwieniu od czerwono-brązowego do rogowoszarego, zazwyczaj jasnobrązowa. Powierzchnia muszli, szczególnie opuszczonych zbielała.
Skręty mało sklepione. Otwór zwykle z jednym ząbkiem na górnej ściance lub ząbka brak.
Gatunek jajożyworodny.
Rodzina: poczwarówkowate Vertiginidae
Muszla drobna lub bardzo drobna (do 2–4 mm), przyjmuje różnorodne kształty. Najczęściej
jest jajowata lub jajowato-walcowata, rzadziej walcowato-stożkowata lub wrzecionowata.
Poczwarówka karliczka Vertigo pygmaea Draparnaud, 1801
Szerokość muszli 1,2–1,5 mm, wysokość 1,7–2,2 mm. Muszla wałeczkowato-jajowata z zaokrąglonym wierzchołkiem i matową powierzchnią z osiowymi prążkami. W otworze 4–7
białawych ząbków: 1 na ściance górnej, 2 na brzegu osiowym i 2 na brzegu zewnętrznym.
Poczwarówka drobna Vertigo pusilla O.F. Müller, 1774
Szerokość muszli 1 mm, wysokość 2 mm. Muszla jajowata, trochę wydłużona, lewoskrętna
o otworze sercowatym. Powierzchnia muszli półmatowa, pokryta osiowymi prążkami. Wewnątrz otworu znajduje się 4–6 ząbków: 2 na górnej ściance, 1–2 na ściance zewnętrznej
i 1–2 na brzegu osiowym.
Gromada: małże Bivalvia
Klasyfikacja tej grupy jest dyskutowana. Ze względu na budowę skrzeli, syfonów i żołądka
wyróżnia się trzy rzędy małży: pierwoskrzelne Protobranchia, blaszkoskrzelne Eulamelli5
1
2
4
3
Rys. 3. Budowa zewnętrzna muszli małża. 1 – wierzchołek, 2 – przód, 3 – linie przyrostu, 4 – tył, 5
– skrzydełko
48
branchia i Anomalodesmata. Poniżej, opisano wybrane gatunki małży, najczęściej spotykane w wodach śródlądowych lub morskich. Na Rys. 3 przedstawiono schemat budowy
muszli małża wraz z używanym w opisie nazewnictwem.
W wodach śródlądowych Polski stwierdzono występowanie 34 gatunków małży zaliczanych do rzędu blaszkoskrzelnych Eulamellibranchia i do następujących rodzin: korbikulowate Corbiculidae, racicznicowate Dreissenidae, kulkówkowate Sphaeriidae, perłoródkowate Margaritiferidae i skójkowate Unionidae. Natomiast w Morzu Bałtyckim opisano
dziewięć gatunków, w tym: z rodziny rogowcowatych Tellinidae – rogowca bałtyckiego
i rogowca wapiennego, z rodziny małgwiowatych Myidae – małgiew piaskołaz, z rodziny
omułkowatych Mytilidae – omułka jadalnego, z sercówkowatych Cardiidae – sercówkę pospolitą i sercówkę drobną (endemit Bałtyku), z Arcticidae – cyprinę islandzką i z astartowatych Astartidae – astartę północną i astartę zachodnią.
Tablica 13
Małże występujące w wodach słodkich:
Rodzina: skójkowate Unionidae
Duże zróżnicowanie pod względem kształtu i wielkości muszli. Muszle obustronnie spłaszczone z wyraźnie zaznaczonymi szczytami. Muszla gładka, lub pokryta koncentrycznymi
liniami przyrostów, guzkami lub kolcami; wewnętrzna warstwa perłowa.
(A) szczeżuja pospolita Anodonta anatina (Linnaeus, 1758)
Muszla duża; długość 70–100 mm, szerokość 40–70 mm; jajowata lub szerokojajowata, czasami rombowa, cienkościenna, bez zamka. Za szczytami występuje tzw. skrzydełko. Krótkie więzadło zewnętrzne. Zabarwienie oliwkowe lub oliwkowobrązowe, wnętrze
muszli wysłane warstwą perłową.
(B) szczeżuja wielka Anodonta cygnea (Linnaeus, 1758)
Muszla duża; długość 100–200 mm, szerokość 60–70 mm; silnie wydłużona, rzadziej szerokojajowata, delikatna. Grzbietowy i brzuszny grzbiet muszli są proste i w stosunku do siebie
równoległe. Za szczytami znajdują się małe skrzydełka i długie więzadło zewnętrzne. Zamek
zredukowany, nie występują żadne zęby, ani listwy. Przód zaokrąglony, tył muszli zaostrzony
w połowie wysokości.
(C) szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata Rossmőssler, 1835
Długość 60–70 mm, szerokość 35–45 mm; wydłużona, silnie spłaszczona, wąskojajowata;
skrzydełko słabo wykształcone lub skrzydełka brak; ubarwienie jasne. Wierzchołek muszli
z urzeźbieniem w postaci nieregularnych, krótkich, falistych zgrubień.
(D) szczeżuja chińska Sinanodonta woodiana (Lea, 1834)
Długość muszli do 250 mm; kształt owalny lub kolistoowalny z przesuniętymi ku przodowi,
silnie uwypuklonymi wierzchołkami; duże, szerokie skrzydełko. Muszla rozdęta, krucha.
Na powierzchniach wierzchołków znajdują się szerokie pofałdowania. Barwa muszli ciemnobrunatna, rdzawa, miodowa lub oliwkowa. W Polsce gatunek inwazyjny; występuje tylko
w zbiornikach podgrzanych.
49
Tablica 13. Małże Bivalvia, Rodzina: skójkowate Unionidae (A) szczeżuja pospolita Anodonta anatina,
(B) szczeżuja wielka Anodonta cygnea, (C) szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata (D)
szczeżuja chińska Sinanodonta woodiana, (E) skójka gruboskorupowa Unio crassus, (F) skójka malarska
Unio pictorum, (G) skójka zaostrzona Unio tumidus
50
(E) skójka gruboskorupowa Unio crassus Philipsson, 1788
Długość muszli 50–70 mm, szerokość 30–35 mm; muszla jajowata albo eliptyczna, grubościenna, ciężka; tylny koniec muszli zaokrąglony. Wierzchołek przesunięty ku przodowi; muszla ciemna, brunatnobrązowa.
(F) skójka malarska Unio pictorum (Linnaeus, 1758)
Długość muszli 80–120 mm, szerokość 35–55 mm; połówki muszli dość silnie wydłużone,
a ich dolny brzeg prosty, równoległy do brzegu górnego; tylny koniec muszli szerokoklinowaty. Na powierzchni wydłużonej części szczytowej występują drobne guzki. Barwa żółtawa do brunatnej.
(G) skójka zaostrzona Unio tumidus (Philipsson, 1788)
Długość muszli 80–100 mm, szerokość 50–60 mm; połówki muszli rozdęte, grubościenne; dolny brzeg łukowato wygięty, nierównoległy do górnego brzegu; tył muszli klinowato
zaostrzony. Barwa muszli oliwkowo-brunatna. Na wierzchołku muszli, szczególnie młodszych osobników, występują faliste zmarszczki.
Tablica 14
Rodzina: racicznicowate Dreissenidae
Muszla trójkątna, o krańcowych szczytach łukowato wygiętych w części grzbietowej, przesuniętych skrajnie ku przodowi; ciemna warstwa konchiolinowa; zamek bez ząbków.
(A) racicznica zmienna Dreissena polymorpha Pallas, 1771
Długość muszli 20–40 mm. Muszla trójkątna, w kształcie racicy. Na powierzchni najczęściej występują ciemne i jasne pasy. Małże te żyją bardzo często w dużych skupieniach,
przyczepione trwale do podłoża nićmi bisioru (czarne nitkowate twory mogą być widoczne
przy muszli). Gatunek inwazyjny.
Rodzina: kulkówkowate, groszkówkowate Sphaeriidae
Są to drobne lub bardzo drobne małże o kulistych, owalnych muszlach perforowanych licznymi kanałami; barwa biaława, jasno lub ciemnorogowa. Rodzaje: Sphaerium (dawniej
gałeczka, obecnie kulkówka) i rodzaj Pisidium (groszkówka). Oznaczanie do gatunku jest
trudne. Najliczniejsza w gatunki rodzina małży występujących w Polsce.
Kruszynka delikatna Musculium lacustre Muller, 1774
Wierzchołek muszli położony symetrycznie; szczyt muszli stożkowaty, zakończony małą
czapeczką; muszla cienkościenna, delikatna, biaława lub żółtawa, połyskująca. Długość
muszli 7–8 mm, szerokość 5–6,5 mm.
(B) groszkówka rzeczna Pisidium amnicum Muller, 1774
Wierzchołek muszli położony asymetrycznie; długość muszli 7–11 mm, szerokość 7–8 mm.
Muszla jajowata, grubościenna, powierzchnia wyraźnie gęsto żeberkowana. W zamku masywne zęby boczne; szeroki rowek więzadła zewnętrznego.
(C) kulkówka rogowa, gałeczka rogowa Sphaerium corneum (Linnaeus, 1758)
Długość muszli 8–16 mm, szerokość 7–14 mm. Wierzchołek muszli położony symetrycznie;
51
Tablica 14. Małże Bivalvia, Rodzina: racicznicowate Dreissenidae (A) racicznica zmienna Dreissena
polymorpha, rodzina: kulkówkowate Sphaeridae (B) groszkówka rzeczna Pisidium amnicum, (C)
kulkówka rogowa, gałeczka rogowa Sphaerium corneum, Rodzina: rogowcowate Tellinidae (D) rogowiec
bałtycki Macoma balthica, Rodzina: małgwiowate Myidae (E) małgiew piaskołaz Mya arenaria, Rodzina:
omółkowate Mytilidae (F) omułek jadalny Mytilus edulis
52
muszla o cienkich ściankach, kulistawojajowata o zabarwieniu żółtawym lub brunatnym;
powierzchnia delikatnie prążkowana. Zęby zamka krótkie i drobne.
Małże morskie:
Rodzina: rogowcowate Tellinidae
Muszla owalna lub jajowata, najczęściej symetryczna czasami niesymetryczna; powierzchnia muszli gładka lub urzeźbiona.
(D) rogowiec bałtycki Macoma balthica (Linnaeus, 1758)
Długość muszli 15–20 mm; kształt muszli jajowaty, nieco rozdęty; barwa biała, żółtawa
lub różowa, zazwyczaj muszla lśniąca. W zamku widoczne 2 zęby główne, brak zębów
bocznych.
Rodzina: małgwiowate Myidae
Muszle stosunkowo duże, symetryczne lub lekko niesymetryczne. Posiadają długie syfony.
(E) małgiew piaskołaz Mya arenaria (Linnaeus, 1758)
Długość muszli 60–80 mm; muszla podłużnie jajowata, owalna, z tyłu zaostrzona, grubościenna i krucha, biała, matowa. Dwie połówki muszli są nierówne, dlatego po złożeniu nie
domykają się. Charakterystyczny łyżeczkowaty wyrostek tworzący zamek na lewej połówce muszli.
Rodzina: omułkowate Mytilidae
Muszle stosunkowo duże, łódkowate, w zarysie trójkątne.
(F) omułek jadalny Mytilus edulis (Linnaeus, 1758)
Długość muszli 30–70 mm; muszla trójkątna, o szczytach przesuniętych na przedni koniec;
barwa brunatnoczarna, muszla cienkościenna. Małż ten wytwarza bisior (czarne nitkowate
twory), przy pomocy którego przyczepia się do podłoża tworząc ogromne ławice.
Rodzina: sercówkowate Cardiidae
Muszle kuliste o silnie wypukłych połówkach; na powierzchni występują promieniście rozchodzące się żebra, czasami ozdobione kolcami lub guzkami.
Sercówka biała, pospolita, bałtycka Cerastoderma (Cardium) glaucum Bruguière, 1789
Długość muszli 20–30 mm; na powierzchni 22–28 promienistych żeberek, widocznych zarówno od strony zewnętrznej jak i wewnętrznej. Muszla rozdęta, dolny brzeg falisty; barwa
białawobrunatna, powierzchnia połyskująca.
Sercówka drobna Cerastobyssum (Parvicardium) hauniense (Petersen et Russel 1971)
Długość muszli 8–10 mm; delikatna, niemal przezroczysta, niesymetryczna muszla; na powierzchni 23–26 promienistych żeberek; długie więzadło. W polskich wodach Bałtyku występuje wyłącznie w Zatoce Puckiej; jest gatunkiem endemicznym.
53
Typ: pierścienice Annelida (Aleksander Bielecki)
Tablica 15
Gromada: wieloszczety Polychaeta
Rząd: Nereida
Nereida różnokolorowa Nereis diversicolor (O.F. Müller, 1776)
Ciało spłaszczone, silnie zwężone ku tyłowi, do 20 cm długie; metameria homonomiczna;
parapodia typowe; zwierzęta morskie, przydenne; występuje w Oceanie Atlantyckim i Bałtyku (Tab. 15A).
Rząd: Arenicolida
Nalepian morski Arenicola marina (Linnaeus, 1758)
Ma wydłużone ciało zbudowane z heteronomicznych segmentów bez parapodiów; na głowie
brak przysadek, prostomium brodawkowate; przednie segmenty tułowia rozdęte, na środkowych 12 par drzewkowatych skrzeli; tylne segmenty zwężone; ryje w miękkich podłożach
jamy w kształcie litery U; gatunek kosmopolityczny, występuje też w Bałtyku (Tab. 15B).
Rząd: rurówki Serpulida
Spirorbis pagenstecheri Quatrefages, 1866
Ciało długie zbudowane z heteronomicznych segmentów; na peristomium wieniec czułków
spiralnie skręcony; buduje domki wapienne z wydzieliny ciała i piachu; gatunek kosmopolityczny, występuje w Bałtyku.
Gromada: skąposzczety Oligochaeta
Klucz do oznaczania rodzin
1a.Szczecinki występują pojedynczo ............................................... Rodzina: Haplotaxidae
1b.Szczecinki występują parami ......................................................................................... 2
1c.Szczecinki pogrupowane w pęczki, liczące co najmniej po 3 szczecinki ...................... 3
2a.Skąposzczety o długości ciała 10–40 mm i średnicy do 3 mm ……....…...…...............…
................................................................................ Rodzina: Lumbriculidae (Tab. 15C)
2b.Skąposzczety osiągające ponad 50 mm długości i 4 mm średnicy ....................................
................................................. Rodziny: dżdżownice Lumbricidae i Glossoscolecidae
Uwaga! Oznaczenie gatunków tych dwóch rodzin wymaga przeprowadzenia precyzyjnych preparacji układu rozrodczego pod odpowiednim powiększeniem.
3a.Długie włosowate szczeciny obecne na grzbiecie i stronie brzusznej .................................
.................................................................................................... Rodzina: Aelosomatide
3b.Długich włosowatych szczecin brak lub występują tylko na grzbiecie ......................... 4
4a.Powłoki ciała przeźroczyste lub półprzeźroczyste, ciało krótsze od 20 mm. Zwykle występują oczy i wyrostki lub włoski czuciowe z przodu części głowowej ............................
............................................................................................... Rodzina: najady Naididae
4b. Powłoki ciała nieprzezroczyste, ciało zwykle dłuższe od 20 mm. Oczu i czuciowych
wyrostków lub włosków z przodu części głowowej brak .............................................. 5
5a.Powłoki ciała czerwone lub ceglaste ..... Rodzina: rureczniki Tubificidae (Tab. 15D)
5b.Powłoki ciała białe lub jasnoróżowe ................... Rodzina: wazonkowce Enchytraeidae
54
Tablica 15.
A
B
C
D
E
F
Tablica 15. Typ: pierścienice Annelida, Gromada: wieloszczety Polychaeta (A) nereida różnokolorowa
Nereis diversicolor, (B) nalepian morski Arenicola marina. Gromada: skąposzczety Oligochaeta, (C)
Stylodrilus sp. (fot. P. Świątek i M. Krodkiewska), (D) rurecznik pospolity Tubifex tubifex (fot. P. Świątek
i M. Krodkiewska). Gromada: pijawkowe Hirudinida (E) Acanthobdella peledina, (F) Branchiobdella
parasita (fot. P. Świątek i M. Krodkiewska)
55
Gromada: pijawkowe Hirudinida
Klucz do oznaczania rodzin
1a.Na brzusznej stronie przedniego końca ciała występują szczeciny. Przedniej przyssawki
brak, a jeśli występuje, to jej tylna warga słabo rozwinięta ...............................................
............................................ Nadrząd: pijawki szczeciowe Acanthobdellida (Tab. 15E)
1b.Brak szczecin na powierzchni ciała; komensale i pasożyty zewnętrzne raków (Decapoda); posiadają przyssawki (przednia niekompletna) ..........................................................
............................. Nadrząd: pijawczaki (pijawki racze) Branchiobdellida (Tab. 15F)
1c.Na brzusznej stronie przedniego końca ciała szczecin brak. Przednia przyssawka posiada
dobrze rozwiniętą tylną wargę ......... Nadrząd: pijawki (pijawki właściwe) Hirudinea
Tablica 16
Narząd: pijawki właściwe Hirudinea – klucz do oznaczania rzędów
1a.Pijawki małych lub średnich rozmiarów (dł. ciała 30–50 mm, rzadko większe). Forma
ciała liściokształtna lub robakokształtna (u robakokształtnych przednia przyssawka w postaci dysku, ostro odgraniczonego od pozostałej części ciała). Oczy, w liczbie od 1 do
4 par, położone w środkowej części przedniego odcinka. Przednia część gardzieli przekształcona w ryjek ........................................ Rząd: pijawki ryjkowe „Rhynhobdellida”
1b.Pijawki różnych rozmiarów, aż do bardzo dużych (do 100–150 mm i większe). Forma
ciała robakokształtna. Oczy, najczęściej w liczbie czterech lub pięciu par, rozmieszczone
na skraju przedniego końca ciała). Ryjka brak, a w otworze gębowym znajdują się szczęki, u pijawek gardzielowych podlegające redukcji .............................................................
............................................................... Rząd: pijawki bezryjkowe Arhynchobdellida
Rząd: „Rhynchobdellida” – klucz do oznaczania rodzin
1a.Przedni koniec ciała nieoddzielony w postaci dyskoidalnej przyssawki ............................
................................................................................................ Rodzina: Glossiphoniidae
1b.Przedni koniec ciała wyraźnie oddzielony w postaci dyskoidalnej przyssawki .................
....................................................................................................... Rodzina: Piscicolidae
Rodzina: Glossiphoniidae – klucz do oznaczania podrodzin, rodzajów i gatunków
1a.Cztery pary oczu umieszczonych w dwóch rzędach, wprowadzenie plemników i zapłodnienie przy pomocy prącia, występuje pochwa ................. Podrodzina: Theromyzinae
1b.Oczu od jednej do trzech par, hypodermalne zaszczepienie spermatoforów ................. 2
2a.Jedna para oczu, kokony przy­twierdzane do brzusznej strony ciała .................................
.......................................................................................... Podrodzina: Haementeriinae
2b. Dwie, trzy pary oczu, mających tendencje do zlewania się, zapłodnienie odbywa się
poprzez hypodermalne zaszczepienie spermatoforów, kokony przytwierdzane są do podłoża, po wylęgu embriony przytwierdzają się do brzusznej strony ciała ............................
.......................................................................................... Podrodzina: Glossiphoniinae
56
Tablica 16.
A
F
E
I
C
B
D
H
G
J
K
L
Tablica 16. Nadrząd: pijawki właściwe Hirudinea (A) Theromyzon tessulatum (B) Theromyzon maculosum,
(C) Helobdella stagnalis, (D) Placobdella costata, (E) Alboglossiphonia hyalina (F) Alboglossiphonia
papillosa, (G) Alboglossiphonia strata, (H) Hemiclepsis marginata (I) Boreobdella verrucata, (J)
Glossiphonia complanata, (K) Glossiphonia nebulosa, (L) Glossiphonia concolor
57
Podrodzina: Theromyzinae
Rodzaj: Theromyzon
1a.Otwory płciowe (męski i żeński) oddzielone 4 pierścieniami: na grzbiecie regularne,
okrągłe, niewielkie, pomarańczowe plamki .....................................................................
................................................................. T. tessulatum (O.F. Müller, 1774) (Tab. 16A)
1b.Otwory płciowe (męski i dwa żeńskie) oddzielone 2 pierścieniami; na grzbiecie rozrzucone duże, żółte plamki wyciągnięte w kierunku poprzecznym ........................................
........................................................................ T. maculosum (Rathke, 1862) (Tab. 16B)
Podrodzina: Haementeriinae
1a.W przedniej części ciała brunatna tarczka .........................................................................
........................................................... Helobdella stagnalis (Linnaeus, 1758) (Tab. 16C)
1b.Brunatnej tarczki brak .................................................................................................... 2
2a.Na grzbietowej stronie ciała występują brodawki .......................................................... 3
2b.Na grzbietowej stronie ciała brodawek brak .................................................................. 4
3a.Brodawki w 13 podłużnych szeregach, jedna para oczu ……...….…..…..…...................
…....................................................... Placobdella costata (Fr. Müller, 1846) (Tab. 16D)
3b.Brodawki znacznie słabiej wyrażone, ciało ciemnozielone, brązowe z jasnymi plamami,
na których umieszczone są dwie pary oczu .......................................................................
................................................... Batracobdelloides moogi Nesemann et Csányi, 1995
4a.Ciało barwy jaskrawozielonej lub brunatnej, dwie pary oczu ...........................................
....................................................................... Batracobdella paludosa Johansson, 1929
4b.Ciało barwy żółtej lub białawożółtej, trzy pary oczu ………....…..… Alboglossiphonia
Rodzaj: Alboglossiphonia
1a.Ciało spłaszczone w przedniej części zaostrzone, przezroczyste, białawożółto lub żółto
ubarwione. Na stronie grzbietowej mogą występować ciemne plamy, które tworzą największe skupienia w linii medialnej. Trzy pary oczu w kształcie podkowy (pierwsza para
oczu położona bardzo blisko siebie, pozostałe przesunięte do brzegów ciała ...................
........................................................................................ A. heteroclita (Linnaeus, 1761)
1b.Ciało spłaszczone, w tylnej części charakterystycznie tępo zakończone, przezroczyste,
bursztynowożółte pozbawione rysunku. Trzy pary oczu jednakowo od siebie oddalone
....................................................................... A. hyalina (O.F. Müller, 1774) (Tab. 16E)
1c.Ciało spłaszczone, w tylnej części charakterystycznie zwężone, białawe, ozdobione
w środkowej części pasmem, złożonym z plamek kształtu haczykowatego. Trzy pary
oczu (trzecia para bardziej oddalona niż druga) zlewają się i gatunek wygląda jakby był
trójoczny .............................................................. A. papillosa (Braun, 1805) (Tab. 16F)
1d.Spłaszczenie i kształt ciała zbliżony do poprzedniego gatunku, brak jednak w środkowej
części pasm, złożonych z plamek kształtu haczykowatego. Ciemne plamki wydłużone
w kierunku poprzecznym do długości pijawki i są zlokalizowane szczególnie wzdłuż
bruzdy oddzielającej pierścień od tyłu ................. A. striata (Apáthy, 1888) (Tab. 16G)
58
Podrodzina: Glossiphoninae
1a.Przedni koniec ciała nieoddzielony ................................................................................ 2
1b.Przedni koniec ciała wyraźnie oddzielony .........................................................................
................................................. Hemiclepsis marginata (O.F. Müller, 1774) (Tab. 16H)
2a.Trzy pary oczu (pierwsza para może być zredukowana), grzbietowa strona pokryta 4 rzędami dużych brodawek ............... Boreobdella verrucata (Fr. Müller, 1846) (Tab. 16I)
2b.Trzy pary oczu (pierwsza para nigdy nie zredukowana), grzbietowa strona pokryta małymi brodawkami ........................................................................................ Glossiphonia
Rodzaj: Glossiphonia
1a.Na stronie grzbietowej 3–4 rzędy wyraźnych brodawek. Ciało twarde o chrząstkowatej
konsystencji. Na stronie grzbietowej dwie ciemno brązowe smugi. Kształt ciała zbliżony
jest do pestki śliwki, trzy pary oczu ........... G. complanata (Linnaeus, 1758) (Tab. 16J)
1b.Na stronie grzbietowej 3–4 rzędy brodawek, ale brodawki w liniach paramedialnie wewnętrznych są bardzo duże, swoją wielkością nie ustępują brodawkom B. verrucata.
Ciało mniej twarde. Dwie ciemno brązowe smugi słabiej zaznaczone. Kształt ciała wyraźnie wydłużony. Trzy pary oczu ........................ G. nebulosa Kalbe, 1864 (Tab. 16K)
1c.Powierzchnia ciała gładka nie pokryta brodawkami. Konsystencja ciała bardziej miękka
niż u G. complanata. Ciało barwy żółto-kawowej z niewielkimi ciemnymi plamami na
stronie grzbietowej. Kształt ciała zbliżony jest do migdała. Trzy pary oczu znacznie
mniejszych niż u G. complanata, pierwsza para ulega redukcji ........................................
............................................................................ G. concolor (Apáthy, 1888) (Tab. 16L)
1d.Powierzchnia ciała gładka nie pokryta brodawkami. Konsystencja ciała bardzo miękka
bardziej niż u G. concolor. Ciało barwy brązowej z niewielkimi żółtymi plamami na
stronie grzbietowej, które są bardziej regularne w liniach para medialnych wewnętrznych. Kształt ciała zbliżony jest do G. complanata. Trzy pary oczu, które najczęściej ulegają zespoleniu i wyglądają jak jedno duże oko ................ G. paludosa (Carena, 1824)
59
Tablica 17
Rodzina: pijawki pasożytujące na rybach Piscicolidae
Klucz do oznaczania rodzajów i gatunków
1a.Spermateki, pola kopulacyjnego na siodełku, oczu i plamek oczokształtnych na tylnej
przyssawce brak, specyficzny pasożyt miętusa Lota lota .................................................
.................................................. Cystobranchus mammillatus (Malm, 1863) (Tab. 17A)
1b.Spermateka obecna, pole kopulacyjne na siodełku zajmujące pierwszy somit urosomy,
oczy i plamki oczokształtne dobrze rozwinięte ................................................. Piscicola
2a.Przyssawka tylna mała, jej średnica pozioma równa lub niewyraźnie większa od największej szerokości urosomy. Na siodełku widoczne tylko dwa otwory – męski i otwór
spermateki. Gonopor żeński na clitellum niewidoczny, znajduje się w otworze spermateki ............................................................................................................... Caspiobdella
2b.Przyssawka tylna większa, jej średnica pozioma równa największej szerokości urosomy.
Na siodełku widoczne trzy otwory – męski, żeński i otwór spermateki, pola kopulacyjnego brak .............................................. Pawlowskiella stenosa Bielecki, 1997 (Tab. 17B)
3. Otwór spermateki położony między otworami płciowymi. Pole kopulacyjne obecne ......
......................................................................................................................... Italobdella
Rodzaj: Piscicola
1a.Ciało prawie cylindryczne, stosunek największej szerokości urosomy do jej największej
wysokości od 1 do 1,5 .................................................................................................... 2
1b.Ciało spłaszczone, stosunek największej szerokości urosomy do jej największej wysokości od 1,8 do 3,3 ......................................................................................................... 4
2a.Pozioma średnica przyssawki tylnej znacznie większa niż największa szerokość urosomy od 1,5 do 2,2 ............................................................................................................. 3
2b.Pozioma średnica przyssawki tylnej równa lub mniejsza od największej szerokości urosomy ............................................................................................................................... 5
3a.Względna długość ciała od 20 do 23 mm, jednolite ubarwienie, brązowe okrągłe melanofory bez wyrostków, przyssawka tylna, bez promienistych smug i bez wklęsłości,
przypominająca kopyto konia, pierścieniowanie doskonale widoczne .............................
............................................................................ P. borowieci Bielecki, 1997 (Tab. 17C)
3b.Względna długość ciała od 10 do 13 mm, ubarwienie niejednorodne, brązowe i czarne melanofory gwiaździste, najczęściej tworzą segmentalnie wzór w kształcie krzyża,
na przyssawce tylnej promieniste smugi i wklęsłości, pierścieniowanie słabo widoczne
....................................................................... P. geometra (Linnaeus, 1758) (Tab. 17D)
4a.Gonopory oddzielone 2 pierścieniami ............................................................................ 5
4b.Gonopory oddzielone więcej niż 2 pierścieniami ......................................................... 6
5a.Średnica przyssawki przedniej równa największej szerokości trachelosomy, małe pijawki, do 12,7 mm ................................................. P. witkowskii Bielecki, 1997 (Tab. 17E)
5b.Średnica przyssawki przedniej większa niż największa szerokość trachelosomy, występują na pstrągach i lipieniach. rzadziej szczupakach, duże pijawki, do 56 mm; nie występują w stawach rybnych i jeziorach ........................ P. annae Bielecki, 1997 (Tab. 17F)
60
Tablica 17.
Tablica 17.
Tablica 17.
A
B
C
D
E
A
A
B
B
C
C
D
D
E
E
F
G
H
I
F
F
G
G
H
H
I
I
J
K
L
M
N
J 17. Rodzina:
K pijawki pasożytujące
L na rybach PiscicolidaeM(A) Cyctobranchus
N mammillatus, (B)
Tablica
J
K
L
N
M
Pawlowskiella
stenosa,
(C) Piscicola borowieci,
(D) Piscicola geometra,
(E) Piscicola
witkowskii, (F)
Piscicola annae, (G) Piscicola elishebae, (H) Piscicola pojmanskae, (I) Piscicola fasciata, (J) Piscicola
margaritae, (K) Piscicola brylinskae, (L) Caspiobdella fadejewi, (M) Italobdella ciosi, (N) Italobdella
epshteini
61
6a.Somity środkowej części ciała 14-pierścieniowe ........................................................ 7
6b.Somity środkowej części ciała z 4 pierścieni, dodatkowo podzielone na 12 dodatkowych pierścieni ............................................... P. elishebae Bielecki, 1997 (Tab. 17G)
7a.Przyssawka przednia bardzo mała, średnica pozioma mniejsza niż największa szerokość trachelosomy, eliptyczna, pozioma średnica tylnej przyssawki równa największej szerokości, podział na trachelosomę i urosomę bardzo słabo zaznaczony, brązowe
i czarne melanofory tworzą szerokie segmentowe poprzeczne smugi, nieregularne,
z wąskimi białymi smugami, otwory płciowe oddzielone 6 pierścieniami, pole kopulacyjne w kształcie okręgu ............................ P. pojmanskae Bielecki, 1994 (Tab. 17H)
7b.Przyssawka przednia okrągła, średniej wielkości, jej pozioma średnica większa niż
największa szerokość trachelosomy, pozioma średnica przyssawki tylnej mniejsza niż
największa szerokość ciała, podział na trachelosomę i urosomę bardzo dobrze widoczny, stosunek największej szerokości urosomy do największej szerokości trachelosomy
większy niż 2, brązowe i czarne melanofory równomiernie rozmieszczone, somit zbudowany z 14 nierównych pierścieni ........................ P. niewiadomskae Bielecki, 1997
7c.Przyssawka przednia eliptyczna, mała, jej pozioma średnica mniejsza niż największa szerokość trachelosomy, pozioma średnica przyssawki tylnej równa największej
szerokości ciała, podział na trachelosomę i urosomę słabo zaznaczony, stosunek największej szerokości urosomy do największej szerokości trachelosomy nie większy niż
1,9, brązowe i białe melanofory równomiernie rozmieszczone, brązowe tworzą 4 pasy
wzdłuż linii wewnętrznie i zewnętrznie paramedialnych, przerywanych białymi melanoforami w postaci poprzecznych pasków, somit zbudowany z 14 równych pierścieni
.......................................... P. burresoni Bielecki, Cichocka, Świątek et Gorzel, 2013
8a.Somity środkowej części ciała z 4 lub 7 pierścieni ..................................................... 9
8b.Somity środkowej części ciała z 14 pierścieni .......................................................... 10
9a.Somity środkowej części ciała z 7 pierścieni, przyssawka tylna ogromna, jej pozioma
średnica znacznie większa niż największa szerokość ciała, od 2,4 do 3,0, specyficzny
pasożyt sumów .................................................... P. fasciata (Kollar, 1842) (Tab. 17I)
9b.Somity środkowej części ciała z 7 pierścieni; pozioma średnica przyssawki tylnej równa największej szerokości ciała, pole kopulacyjne kształtu trójkątnego, otwór spermateki z przodu na wysokości pierwszej pary pęcherzyków oddechowych, pasożyt pstrąga, lipienia i reofilnych karpiowatych, występuje w rzekach podgórskich i górskich
........................................................................................ P. respirans (Troschel, 1850)
10a.Pozioma średnica przyssawki przedniej większa niż największa szerokość trachelosomy; pozioma średnica przedniej i tylnej przyssawki niemal równe, ten stosunek od 1,1
do 1,3, podział na trachelosomę i urosomę wyraźny, stosunek od 2,4 do 2,6, średnica
pozioma przyssawki tylnej wyraźnie mniejsza niż największa szerokość ciała, czarne
melanofory duże z bardzo długimi wyrostkami i mniejsze brązowe, bez wyrostków, nie
tworzące segmentalnych krzyży, na tylnej przyssawce brak promienistych smug lub
smugi słabo oznaczone i brak brodawek, pole kopulacyjne w kształcie okręgu ............
............................................................................................ P. pomorskii Bielecki, 1997
10b.Pozioma średnica przyssawki przedniej mniejsza niż największa szerokość trachelosomy; pozioma średnica przedniej i tylnej przyssawki nierówne, od 1,4 do 1,5, podział na
trachelosomę i urosomę zaznaczony, stosunek od 1,9 do 2,1, średnica pozioma przyssawki tylnej większa od największej szerokości ciała, ciemnoszare melanofory bez wy-
62
rostków tworzą wzór segmentalnych krzyży, na tylnej przyssawce promieniste, ciemne, szerokie i wąskie białe smugi, brodawki bardzo liczne, pole kopulacyjne eliptyczne
........................................................................................... P. kusznierzi Bielecki, 1997
10c.Ciało wydłużone, lekko spłaszczone, względna długość mniejsza niż 6,5 mm, wzdłuż
linii środkowej grzbietu jasna smuga, w tylnej części trachelosomy na jej obrzeżach
rozproszona, somity środkowej części ciała z równymi pierścieniami, przednia i tylna
przyssawka raczej okrągłe, otwory płciowe oddzielone 3 pierścieniami .......................
........................................................................ P. margaritae Bielecki, 1997 (Tab. 17J)
10d.Ciało krótkie, silnie spłaszczone, przednia i tylna przyssawka eliptyczna, otwory płciowe oddzielone 4 pierścieniami ...................... P. brylinskae Bielecki, 1997 (Tab. 17K)
10e.Ciało silnie wydłużone, względna długość ciała większa od 12 mm, brak jasnego pasa,
jednolity kolor, somity środkowej części ciała o nierównych pierścieniach ..............11
11a. Przednia i tylna przyssawka okrągła, ich poziome i pionowe średnice równe, podział
na trachelosomę i urosomę słabo zaznaczony, ten stosunek od 1,1 do 1,4, pozioma
średnica tylnej przyssawki wyraźnie większa niż największa szerokość ciała ..............
.................................................................................................... P. jarai Bielecki, 1997
11b.Przednia i tylna przyssawka łopatowatego kształtu, ich średnica pozioma mniejsza niż
pionowa, podział na trachelosomę i urosomę wyraźny, ich stosunek od 1,8 do 2,1, pozioma średnica przyssawki tylnej wyraźnie mniejsza od największej szerokości ciała
................................................................................................ P. wiktori Bielecki, 1997
Rodzaj: Caspiobdella
1a.Długość ciała 5,1–7,3 mm; długość ciała najczęściej mniejsza niż 10 mm, osiągają
maksymalnie 13 mm przy największej szerokości 2,5 mm; ciało cylindryczne lub nieco
spłaszczone; podział na trachelosomę i urosomę mało wyraźny .......................................
........................................................ Caspiobdella fadejewi (Ephstein, 1861) (Tab. 17L)
1b.Ciało średniej wielkości, do 30 mm, krótkie, bez brodawek; podział na trachelosomę
i urosomę bardzo dobrze widoczny, trachelosoma spłaszczona, a urosoma cylindryczna
............................................................................ Caspiobdella volgensis (Zykoff, 1903)
Rodzaj: Italobdella
1a.Pijawki średnich rozmiarów, długość ciała do 21,1 mm, na przyssawce przedniej duże
białe „okulary”, ubarwienie grzbietowej strony trachelosomy i urosomy odróżniające
się: charakterystyczny wzór tworzą brązowe, czarne, żółte i białe melanofory, których
układ daje białe poprzeczne segmentowe plamki, (możliwe występowanie w Polsce)
.................................................................................... I. ciosi Bielecki, 1997 (Tab. 17M)
1b.Bardzo małe, długość ciała do 5,9 mm, na przedniej przyssawce „okularów” brak, ubarwienie grzbietowej strony trachelosomy i urosomy niewyraźne: brak charakterystycznego wzoru, tylko czarne melanofory obecne w postaci bardzo drobnych kropek, lekko
skoncentrowane w boczno-środkowych liniach ................................................................
............................................................................. I. epshteini Bielecki, 1997 (Tab. 17N)
63
Tablica 18
Rząd: Arhynchobdellida
1a.Oczu 5 par, które ułożone są na skraju przedniego odcinka ciała w kształcie łuku;
w przedniej części gardzieli – trzy szczęki uzbrojone ząbkami ... Rodzina: Hirudinidae
1b.Oczu 4 pary, 4 para na bokach ciała, u niektórych gatunków podlegają częściowej albo
całkowitej redukcji, szczęk brak .............................................. Rodzina: Erpobdellidae
Rodzina: Hirudinidae
1a.Na stronie grzbietowej dwa jaskrawe, czerwone pasy, otwór odbytowy bardzo mały, zamknięty ............................................... Hirudo medicinalis Linnaeus, 1758 (Tab. 18A)
1b.Strona grzbietowa jednobarwna, otwór odbytowy bardzo duży, ziejący otwarty .............
......................................................................... Haemopis sanguisuga (Linnaeus, 1758)
Rodzina: Erpobdellidae
1a.Somit zbudowany z pięciu równych pierścieni ................................ Rodzaj: Erpobdella
1b.Somit zbudowany z pięciu nierównych pierścieni. Piąty pierścień somitu dłuższy od
pozostałych, występują dodatkowe bruzdy, które dzielą go na dwa półpierścienie ..........
..................................................................................................................... Rodzaj: Dina
1c.Somit zbudowany z 8 lub 11 nierównych pierścieni ... Trocheta bykowskii Gedroyć, 1913
Rodzaj: Erpobdella
1a.Otwory płciowe rozdzielone trzema (lub mniejszą liczbą pierścieni) ............................ 2
1b.Otwory płciowe rozdzielone czterema pierścieniami ..................................................... 3
2a.Odległość między otworami płciowymi wynosi zwykle 2,5 pierścienia. Otwór płciowy męski położony zwykle na pierścieniu, a żeński w bruździe międzypierścieniowej
....................................................... Erpobdella octoculata (Linnaeus, 1758) (Tab. 18B)
2b.Otwory płciowe (męski i żeński) położone w bruzdach międzypierścieniowych. Odległość między otworami płciowymi wynosi zwykle 3 pierścienie. Charakterystyczne
podłużne pasy i żółte plamki na stronie grzbietowej .........................................................
............................................................................ Erpobdella vilnensis Liskiewicz, 1934
3a.Otwory płciowe (męski i żeński), położone zwykle w bruzdach między­pierścieniowych.
Wór powłokowo-mięśniowy półprzeźroczysty, strona grzbietowa jednobarwna .............
......................................................... Erpobdella nigricollis (Brandes, 1900) (Tab. 18C)
3b.Otwory płciowe (męski i żeński), położone zawsze w bruzdach międzypierścieniowych.
Wór powłokowo-mięśniowy nieprzeźroczysty, ubarwienie ciemne, szarawoczarne z jasną smugą medialną ................................................ Erpobdella testacea (Savigny, 1822)
3c.Otwory płciowe (męski i żeński), położone na pierścieniu. Ubarwienie jasne, z ciemną
smugą medialną .................. Erpobdella monostriata Lindelfeld et Pietruszyński, 1809
Rodzaj: Dina
1a.Wór powłokowo-mięśniowy pigmentowany, oczy występują. Brak żółtych plamek na każdym pierścieniu. Męski otwór płciowy zawsze położony w bruździe międzypierścieniowej,
64
Tablica 18.
A
B
C
Tablica 18. Rodzina: Hirudinidae (A) Hirudo medicinalis. Rodzina: Erpobdellidae (B) Erpobdella
octoculata, (C) Erpobdella nigricollis (zdjęcia na tablicach 16–18 A. Bielecki i in. 2011)
65
położenie żeńskiego otworu płciowego jest zmienne, ale w tolerancji pół pierścienia. Odległość między otworami płciowymi wynosi 2 lub 2,5 pierścienia ...................................
..................................................................................... Dina lineata (O.F. Müller, 1774)
1b.Na każdym pierścieniu występuje około 10–12 żółtych plamek. Tendencja do redukcji
oczu. Otwory płciowe, męski i żeński, zawsze położone w bruzdach międzypierścieniowych. Odległość między otworami płciowymi wynosi 2 pierścienie ...............................
.................................................................. Dina stschegolewi Lukin et Epschtein, 1960
1c.Na każdym pierścieniu występuje około 8–9 żółtych plamek. Oczy zredukowane, ciało
prawie cylindryczne. Otwory płciowe, męski i żeński, zawsze położone na pierścieniu.
Odległość między nimi wynosi 2 pierścienie ................. Dina apáthyi (Gedroyć, 1916)
Typ: stawonogi Arthropoda (Karol Komosiński)
Klucz do oznaczania stawonogów Arthropoda
1. Na głowie dwie pary czułków. Czułki często dwugałęziste. Poza nielicznymi wyjątkami
zwierzęta wodne ...................................... Podtyp: skorupiaki Crustacea (Tab. 19–25)
–. na głowie jedna para czułków lub ich brak. Czułki jednogałęziste ................................ 2
2. Czułków brak, ale występują szczękoczułki i nogogłaszczki. Głowa i tułów zrośnięte
w głowotułów. Cztery pary odnóży krocznych ..................................................................
.. Podtyp: szczękoczułkopodobne Cheliceromorpha, Gromada: pajęczaki Arachnida
–. Na głowie jedna para czułków .......... Podtyp: tchawkodyszne Tracheata (Tab. 29–32)
3. Ciało zbudowane z głowy i tułowia. Tułów składa się z licznych podobnych segmentów.
Na każdym segmencie 1–2 pary odnóży ................. Nadgromada: wije Myriapoda
–. Ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka. Na tułowiu trzy pary odnóży i zwykle
1–2 pary skrzydeł ........................... Nadgromada: sześcionogi Hexapoda (Tab. 28–32)
Tablica 19
Podtyp: skorupiaki Crustacea – klucz do oznaczania
1. Odwłok kończy się zwykle nieparzystą płytką (telsonem), tworzącym z ostatnią parą
odnóży płetwę ogonową. Odwłok segmentowany, zaopatrzony w odnóża. Jeżeli odwłok
zakończony jest dwoma wyrostkami przypominającymi furkę i odnóża odwłokowe są
zredukowane to ciało bez pigmentu, głowa bez oczu (tu jeden gatunek żyjący w wodach
podziemnych – Bathynella natans). Pancerz, jeśli występuje to jest zwykle gruby i twardy.
Zwierzęta najczęściej duże lub średniej wielkości. Wodne lub lądowe ............................
.......................................................... Gromada: pancerzowce Malacostraca (Tab. 20)
–. Odwłok zakończony widełkami, w postaci dwóch wyrostków, pazurków, itp. Odwłok
bez odnóży, często bez widocznej segmentacji. Całe ciało może być okryte dwuklapowym, często przezroczystym pancerzykiem. Przeważnie małe lub bardzo małe. Wodne
......................................................................................................................................... 2
2. Skorupiaki osiadłe, ciało okryte wapiennymi płytkami w kształcie stożka, osadzone bezpośrednio na podłożu, często na muszlach małży. W Bałtyku, wkracza też do zalewów
przybałtyckich i ujść rzecznych ............... Gromada: wąsonogi Cirripedia (Tab. 19A)
W Polsce, w Bałtyku jeden gatunek – pąkla Balanus improvisus Darwin, 1854.
66
Tablica 19.
A
B
C
D
E
F
Tablica 19. (A) wąsonogi Cirripedia – pąkla Balanus sp., (B) skrzelonogi Branchiopoda – przekopnica
Triops sp., (C) małżoraczki Ostracoda, (D) wioślarki Cladocera – rozwielitka Daphnia sp., (E) splewki
Branchiura – splewka karpiowa Argulus foliaceus, (F) widłonogi Copepoda – oczlik Cyclops sp.
67
–. Skorupiaki poruszające się aktywnie, nieprzytwierdzone do podłoża ........................... 3
3. Długość ciała często powyżej 10 mm. Ciało okryte miękkim, tarczowatym pancerzem
(lub dwuklapowym przypominającym muszle małży) albo bez pancerza. Ciało wyraźnie
segmentowane. Więcej niż 10 par liściowatych odnóży na tułowiu ..................................
...................................... Gromada: skrzelonogi Branchiopoda, część (Tab. 19B, 25A)
–. Długość poniżej 10 mm, ciało często bez widocznej segmentacji ................................. 4
4. Ciało całkowicie lub częściowo okryte dwuklapowym pancerzykiem .......................... 5
–. Ciało bez dwuklapowego pancerzyka, jeśli pancerz występuje to jest tarczowaty, spłaszczony, przykrywający ciało od strony grzbietowej ........................................................ 6
5. Pancerzyk silnie zwapniały, nieprzezroczysty, okrywa całe ciało. Długość ciała najczęściej 0,3–1 mm, rzadko dochodzi do 3 mm .........................................................................
............................................................... Gromada: małżoraczki Ostracoda (Tab. 19C)
–. Pancerzyk delikatny, cienki i przezroczysty, okrywa tylko tułów i odwłok. Głowa zwykle
wyraźnie wyodrębniona, często z przodu wyciągnięta w zaostrzony wyrostek (rostrum)
............................................... Gromada: skrzelonogi Branchiopoda, część (Tab. 19D)
6. Ciało okryte tarczowatym, spłaszczonym pancerzem, oczy parzyste. Pasożyty zewnętrzne ryb ......................................................... Gromada: splewki Branchiura (Tab. 19E)
W wodach Polski 3 gatunki, najpospolitszy to splewka karpiowa Argulus foliaceus
(Linnaeus, 1758).
–. Ciało bez pancerza, wyraźnie segmentowane. Oko nieparzyste, naupliusowe, położone
na środku głowotułowia ............................ Gromada: widłonogi Copepoda (Tab. 19F)
Tablica 20
Gromada: pancerzowce Malacostraca – klucz
1. Oczy osadzone na słupkach. Głowa i tułów okryte pancerzem ..................................... 2
–. Oczy osadzone bezpośrednio na głowie lub oczu brak. Pancerza brak. Tułów segmentowany. Gatunki wodne i lądowe ...................................................................................... 3
2. Pancerz delikatny, z tyłu głęboko, zatokowato wycięty, zrośnięty tylko z jednym lub
dwoma pierwszymi segmentami tułowia. Boki pancerza krótkie, nie zasłaniają nasady
odnóży tułowiowych. 7 par pływnych odnóży tułowiowych ............................................
............................................................................ Rząd: lasonogi Mysidacea (Tab. 20A)
W wodach Bałtyku stwierdzono 8 gatunków, w tym 2 gatunki występują tylko w zachodniej jego części. Jeden gatunek lasonóg jeziorny Mysis relicta Loven, 1862 występuje
także w jeziorach północnej Polski (Drawsko, Żerdno i Mamry) jako relikt polodowcowy. Trzy gatunki zaliczono do słodkowodnej fauny Polski: lasonoga jeziornego, lasonoga pospolitego Neomysis integer (Leach, 1814) oraz gatunek inwazyjny Hemimysis
anomala (Sars, 1907). Lasonogi oznacza się po budowie telsonu i łuski (egzopoditu) II
pary czułków.
–. Pancerz najczęściej masywniejszy, często silnie stwardniały, zrośnięty ze wszystkimi
segmentami tułowia. 5 par krocznych lub pływnych odnóży tułowiowych ......................
................................................................ Rząd: dziesięcionogi Decapoda (Tab. 20B, C)
3. Ciało bez pigmentu. Brak oczu. Odnóża odwłokowe silnie zredukowane na przednich
68
Tablica 20.
A
B
C
D
E
F
Tablica 20. (A) lasonogi Mysidacea – lasonóg Mysis sp., (B) dziesięcionogi Decapoda – garnela Crangon
crangon, (C) dziesięcionogi Decapoda – krewetka Palaemon sp., (D) równonogi Isopoda – ośliczka pospolita Asellus aquaticus, (E) równonogi Isopoda – stonogi Oniscidea, (F) Bathynella natans
69
–.
4.
–.
5.
–.
segmentach, na tylnych brak. Na końcu odwłoka dwie gałęzie widełek ze szczecinkami
i kolcami. Zamieszkują wody podziemne ................... Rząd: Bathynellacea (Tab. 20F)
W Polsce tylko jeden bardzo rzadko spotykany gatunek Bathynella natans Vejdovský,
1882. Występuje w studniach i wodach interstycjalnych.
Oczy występują, ciało pigmentowane. Jeżeli oczu i pigmentu brak, to albo występują
odnóża odwłokowe, albo ciało silnie spłaszczone grzbietobrzusznie ............................ 4
Drobne skorupiaki do 3 mm długości. W przedniej części ciała charakterystyczne, masywne odnóża chwytne, zakończone kleszczami. Ostatnia para odnóży odwłokowych
skierowana do tyłu przypomina widełki skorupiaków niższych. Morskie ........................
.......................................................................................... Rząd: kleszczugi Tanaidacea
W Polsce tylko 1 gatunek, żyjący w strefie przybrzeżnej Bałtyku – kleszczuga bałtycka
Heterotanais oerstedi (Kroyer, 1842).
Przeważnie większe gatunki, gatunki posiadające odnóża chwytne są znacznie większe
i mają odwłok zakończony płetwą pływną .................................................................... 5
Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie. Odnóża tułowiowe jednakowo zbudowane i prawie jednakowej długości. I para czułków znacznie krótsza niż II para, u gatunków bardzo mała, prawie niewidoczna. Lądowe i wodne ..............................................................
......................................................................... Rząd: równonogi Isopoda (Tab. 20D, E)
Ciało bocznie spłaszczone (z wyjątkiem Corophium sp. i Niphargus sp.). Odnóża tułowiowe o niejednakowej budowie i długości. Czułki I pary różnie rozwinięte, często tej
samej długości lub nawet dłuższe od II pary. Wodne i na plażach nadmorskich ..............
...................................................................... Rząd: obunogi Amphipoda (Tab. 25D–F)
Rząd: dziesięcionogi Decapoda – klucz
1. Ciało (pancerz) ma kształt okrągły lub prawie kwadratowy. Odwłok podwinięty pod
pancerz, z góry niewidoczny. Pierwsza para odnóży krocznych zakończona masywnymi
szczypcami ..................................................................................................................... 2
–. Ciało silnie wydłużone, odwłok widoczny z góry. Pierwsza para odnóży krocznych zakończona masywnymi szczypcami lub szczypce bardzo małe ...................................... 3
2. Szerokość pancerza do 7 cm. Przednia i boczna krawędź pancerza z dużymi, ostrymi
ząbkami. Szczypce, zwłaszcza u samców są gęsto owłosione ..........................................
........................................ krab wełnistoręki Eriocheir sinensis Milne-Edwards, 1853
–. Szerokość pancerza poniżej 2 cm. Przednia i boczna krawędź pancerza jedynie z małymi
zaokrąglonymi ząbkami. Szczypce nieowłosione .............................................................
..................................... krabik amerykański Rhithropanopeus harrisii (Gould, 1841)
3. Pierwsza para odnóży krocznych z wielkimi, masywnymi szczypcami, małe szczypce na
odnóżach II i III pary. Pancerz silnie zwapniały, twardy. Słodkowodne ........................ 4
–. Odnóża kroczne bez szczypiec lub tylko drobne szczypce na odnóżach I i II pary. Najczęściej w wodach słonych i słonawych. Jeden gatunek w wodach słodkich ……....… 7
4. Na odwłoku wyraźne, poprzeczne, czerwonawe lub rdzawe pręgi na każdym segmencie, czasami pręgi przerwane w środku, układają się w dwa podłużne rzędy plam. Na
pancerzu trzy pary ciemnych plam, które mogą być słabo widoczne. Szczypce dosyć
małe, ich końce rozjaśnione, żółtawe. Długość ciała do 14 cm, najczęściej poniżej 10 cm
............................................ rak amerykański Orconectes limosus (Rafinesque, 1817)
70
–. Odwłok bez czerwonych pręg, pancerz jednolicie ubarwiony lub marmurkowany, zakończenie szczypiec bez jasnych plam. Długość ciała może przekraczać 14 cm …... 5
5. Szczypce bardzo silnie rozwinięte, masywne, ich długość równa długości pancerza.
W środkowej części szczypiec (u nasady „kciuka”) charakterystyczna okrągława jasna
plama, barwy od białej do turkusowej .............................................................................
................................................ rak sygnałowy Pacifastacus leniusculus (Dana, 1852)
–. Szczypce bez jasnej plamy w środkowej części .......................................................... 6
6. Szczypce długie, wąskie, od spodu zabarwione białawo lub różowo, zwierają się
szczelnie. Pancerz plamisty lub marmurkowany, szorstki, z licznymi małymi guzkami
i kolcami na bokach. Odnóża kroczne w okolicach stawów białawe lub różowe. Długość
ciała do 25 cm ..... rak stawowy (błotny) Astacus leptodactylus Eschscholtz, 1823
–. Szczypce krótkie, masywne, od spodu koloru czerwonego, nie zwierają się szczelnie.
Pancerz jednobarwny, oliwkowy lub ciemnobrunatny. Pancerz gładki, także na bokach.
Odnóża kroczne w okolicy stawów czerwone. Długość ciała do 20 cm .........................
....................................... rak szlachetny (rzeczny) Astacus astacus (Linnaeus, 1758)
7. Pancerz tworzy z przodu między oczami bardzo krótki, zaokrąglony wyrostek (rostrum). Długość ciała do 5 cm (samce do 4 cm) .............................................................
.............................................. garnela Crangon crangon (Linnaeus, 1758) (Tab. 20B)
–. Pancerz z przodu między oczami tworzy długi, ząbkowany i zaostrzony wyrostek (rostrum), sięgający daleko przed oczy .......................................................... 8 (Tab. 20C)
8. Wyrostek między oczami (rostrum) na grzbietowej stronie zaopatrzony w bardzo liczne
(23–28), drobne ząbki. Najmniejsza z krewetek, dł. ciała do 3,5 cm (samce do 2,3 cm).
Ciało przezroczyste z licznymi, ciemnobrązowymi plamkami. Jedyna krajowa słodkowodna krewetka, może zasiedlać też wody słonawe .......................................................
..................................... krewetka nakrapiana Atyaephyra desmarestii (Millet, 1831)
–. Rostrum na grzbietowej stronie zaopatrzony w nieliczne (do 9), większe ząbki. W wodach słonych i słonawych ............................................................................................. 9
9. Ciało przezroczyste z ciemnymi lub brązowoczerwonymi pasami, które na odwłoku
leżą poprzecznie, a na głowotułowiu podłużnie w stosunku do osi ciała. Odnóża kroczne z niebieskimi i żółtymi paskami. Liczba ząbków na grzbietowej stronie rostrum od 7
do 9. Dł. ciała do 6,3 cm ....... krewetka atlantycka Palaemon elegans Rathke, 1837
–. Ciało bez ciemnych pasów, może być jedynie drobno nakrapiane. Liczba ząbków na
grzbietowej stronie rostrum od 4 do 6 (bardzo rzadko mniej 1–4 lub więcej 7–8). Należą tu dwa bardzo podobne gatunki. Dł. ciała do 6–7 cm ............................................10
10. Żuwaczka bez głaszczka. Na grzbietowej stronie rostrum tylko jeden ząbek leży przed
nasadą oczu, kolejny leży za nasadą ................................................................................
............................................. krewetka zmienna Palaemonetes varians (Leach, 1814)
–. Żuwaczka z trójsegmentowym głaszczkiem. Na grzbietowej stronie rostrum jeden ząbek leży przed nasadą oczu, kolejny leży bezpośrednio nad nasadą oczu ......................
............................................... krewetka bałtycka Palaemon adspersus Rathke, 1837
71
Tablica 21
Rząd: równonogi Isopoda – klucz
1. Gatunki lądowe, klucz obejmuje wybrane, pospolite gatunki ....................................... 2
–. Gatunki wodne ............................................................................................................... 17
2. Biczyk II pary czułków zbudowany, co najmniej z 9 członów (Tab. 21A). Oczy duże.
Ciało błyszczące, żółtawe, z nieregularnymi, ciemnymi plamami, które zwykle tworzą
po bokach ciemne smugi. Długość ciała 8–10 mm ...........................................................
................................................................................... Rodzaj: przystawiec Ligidium sp.
Należą tu 2 podobne gatunki L. hypnorum (Cuvier, 1792) i L. germanicum Verhoeff,
1901.
–. Biczyk II pary czułków złożony z 2–4 członów (Tab. 21B–D) ..................................... 3
3. Biczyk II pary czułków bardzo cienki, złożony z 3–4 członów, niewyraźnie od siebie
odgraniczonych (Tab. 21B). Oczu brak lub są bardzo małe, złożone z 1–3 oczek. Małe,
zwinne równonogi, długość ciała 2–8 mm ........................................................................
.......................................................................... Rodzina: stonożkowate Trichoniscidae
Należy tu 9 gatunków, bardzo podobnych i trudnych do odróżnienia. Żyją w miejscach
cienistych i wilgotnych. Najpospolitszy stonożek drobny Trichoniscus pusillus Brandt,
1833 – koloru różowego, dł. ciała 2,5–3,5 mm.
–. Biczyk II pary czułków złożony z wyraźnie oddzielonych 2–3 członów (Tab. 21C, D).
Oczy zwykle dobrze rozwinięte. Długość ciała najczęściej ponad 10 mm .................... 4
4. Biczyk II pary czułków złożony z 3 członów (Tab. 21C) .............................................. 5
–. Biczyk II pary czułków złożony z 2 członów (Tab. 21D) .............................................. 6
5. Ciało szerokie, jego powierzchnia matowa lub lekko lśniąca. Głowa na bokach przed
oczami posiada wystające płaty (Tab. 21E). Kolor grzbietowej strony ciała zwykle szary
z rzędem jasnych plam na bokach. Długość ciała 12–18 mm ...........................................
........................................................... stonóg murowy Oniscus asellus Linnaeus, 1758
–. Ciało wąsko eliptyczne, jego powierzchnia gładka i lśniąca. Głowa po bokach bez wyraźnych wystających płatów (Tab. 21F). Grzbiet żółtawy lub żółtobrunatny z brunatnymi
plamkami. Długość ciała 8–11 mm ...................................................................................
..................................................... podliść zwinny Philoscia muscorum (Scopoli, 1763)
6. Skorupiak nie może się zwijać w kulkę, ciało może najwyżej zginać się kabłąkowato.
Długość ciała najczęściej przekracza 10 mm ................................................................. 7
–. Skorupiak może się zwijać w kulkę. Długość ciała zwykle poniżej 10 mm ................ 13
7. Tylna krawędź pierwszego segmentu tułowia po bokach zatokowato wycięta (Tab. 21H)
......................................................................................................................................... 8
–. Tylna krawędź pierwszego segmentu tułowia równomiernie zaokrąglona, bez wycięć po
bokach (Tab. 21G) ........................................................................................................ 12
72
Tablica 21.
A
B
D
C
E
F
G
H
Tablica 21. Rząd: równonogi Isopoda, przegląd gatunków (A) czułek II pary – przystawiec Ligidium sp.,
(B) czułek II pary – stonożkowate Trichoniscidae, (C) czułek II pary – stonóg murowy Oniscus asellus, (D)
czułek II pary – prosionek Porcellio sp., (E) głowa – stonóg murowy Oniscus asellus, (F) głowa – podliść
zwinny Philoscia muscorum, (G) głowa i przedplecze – prosionek pospolity, Trachelipus rathkii, (H) głowa
i przedplecze – prosionek opylony Porcellionides pruinosus
73
Tablica 22
8. Środkowy płat na przedniej krawędzi głowy regularnie półkolisty, wcięcia oddzielające
płat środkowy od płatów bocznych tworzą zaostrzony na wierzchołku kąt ostry (Tab.
22A). Grzbietowa część ciała szarawa lub żółtawa, głowa i środek odwłoka (czasami
także środkowy pas tułowia) wyraźnie ciemniejsze. Na tułowiu żółte plamy, układające
się najczęściej w dwa rzędy na środku tułowia. Dł. ciała 11–15 mm ..............................
.......................................................... prosionek pstry Porcellio spinicornis Say, 1818
–. Środkowy płat głowy ma kształt zaokrąglonego na wierzchołku trójkąta lub tworzy
spłaszczony łuk. Wcięcia oddzielające płat środkowy od bocznych łagodnie zaokrąglone (Tab. 22B, C) ........................................................................................................... 9
9. Środkowy płat na przedniej krawędzi głowy tworzy spłaszczony łuk i jest mniej wysunięty do przodu niż płaty boczne (Tab. 22B). Ubarwienie zmienne, najczęściej szare
lub brązowawe z jaśniejszym lub ciemniejszym marmurkowaniem, które może się zlewać w jasne i ciemne podłużne pasy. Dł. ciała 12–15 mm .............................................
............................................. prosionek pospolity Trachelipus rathkii (Brandt, 1833)
–. Środkowy płat głowy ma kształt zaokrąglonego na wierzchołku trójkąta, który jest najczęściej wysunięty do przodu na taką samą odległość co płaty boczne (Tab. 22C) ..... 10
10. Uropodia (ostatnia para odnóży odwłokowych) wydłużone, wąskie (ok. 4 razy dłuższe niż szersze), stopniowo zwężające się do zaostrzonego końca. Długość do 18 mm
...................................................................................... Porcellio laevis Latreille, 1804
–. Uropodia krótsze i szersze (mniej niż 3 razy dłuższe niż szersze), mają kształt listkowaty
..................................................................................................................................... 11
11. Koniec płytki ogonowej (telsonu) zaostrzony (Tab. 22D). Ciało bardziej smukłe, przeszło 2 razy dłuższe niż szersze. Ubarwienie zmienne, zwykle całe ciało jest jednolicie
ciemnoszare, czasami brzegi segmentów są jaśniejsze, rdzawe. Długość ciała 11–16 mm
..................................................... prosionek szorstki Porcellio scaber Latreille, 1804
–. Koniec płytki ogonowej (telsonu) zaokrąglony (Tab. 22E). Ciało bardziej krępe, mniej
niż 2 razy dłuższe niż szersze. Ciało szare z jaśniejszymi plamkami po bokach. Długość
ciała 12–18 mm .......................... prosionek szeroki Porcellio dilatatus Brandt, 1833
12. Trzeci (najszerszy) segment odwłoka wyraźnie węższy od ostatniego segmentu tułowia
(Tab. 22F). Płaty boczne na przedniej krawędzi głowy słabo wykształcone. Wierzchnia
strona ciała matowa, jasnobrunatna, pokryta niebieskawym lub różowawym nalotem.
Dł. ciała 9-12 mm ....... prosionek opylony Porcellionides pruinosus (Brandt, 1833)
–. Trzeci, najszerszy segment odwłoka nieznacznie węższy od ostatniego segmentu tułowia (Tab. 22G). Płaty boczne na przedniej krawędzi głowy duże i wyraźnie wystające.
Długość ciała 10-20 mm ........................... Rodzaj: Protracheoniscus Verhoeff, 1917
Należą tu dwa podobne gatunki: P. major (Dollfus, 1903) i P. politus (Koch 1841).
74
Tablica 22.
A
B
C
D
E
F
G
Tablica 22. Rząd: równonogi Isopoda, przegląd gatunków, cd. (A) głowa – prosionek pstry Porcellio spinicornis, (B) głowa – prosionek pospolity Trachelipus rathkii, (C) głowa – prosionek szorstki Porcellio szaber, ( D) zakończenie ciała – prosionek szorstki Porcellio scaber, (E) zakończenie ciała – prosionek szeroki
Porcellio dilatatus, (F) zakończenie ciała – prosionek opylony Porcellionides pruinosus, (G) zakończenie
ciała – Protracheoniscus sp.
75
Tablica 23
13. Uropodia wydłużone, zaostrzone na końcu, sięgają za koniec telsonu (Tab. 23A, B)
..................................................................................................................................... 14
–. Uropodia płytkowate, sięgają najwyżej do końca telsonu (Tab. 23G, 24A-C) ........ 15
14. Środkowy płat na przedniej krawędzi głowy duży, trójkątny (Tab. 23C). Wierzchołek
telsonu zaokrąglony (Tab. 23A). Ubarwienie zmienne, najczęściej na jasnym tle rdzawe lub brunatne marmurkowanie, po bokach ciała mogą występować ciemne, podłużne
smugi. Dł. ciała 6–8,5 mm .................................................................................................
......................................... prosionek upstrzony Porcellium conspersum (Koch, 1841)
–. Środkowy płat na przedniej krawędzi głowy mały i zaostrzony (Tab. 23 D). Wierzchołek telsonu ostry (Tab. 23B). Ubarwienie szare lub szarobrunatne, po bokach rzędy
złożone z białych plamek. Długość ciała 10–13,5 mm ...................................................
............................................... skulicznik gładki Cylisticus convexus (De Geer, 1778)
15. Płat czołowy na przedniej krawędzi głowy tworzy prostokątną, wysuniętą do przodu
płytkę (Tab. 23E). Telson silnie wydłużony, dosyć wąski, boki lekko wklęsłe (Tab.
24A). Ciało szare lub szarobrunatne, z rzędem białawych plam na bokach. Dł. ciała
10–13 mm ................... kulanka nosata Armadillidium nasatum Budde-Lund, 1885
–. Płat czołowy na przedniej krawędzi głowy nie tworzy wystającej płytki (Tab. 23F). Telson krótszy i szerszy (Tab. 24B, C) …………..............……..……………………….16
76
Tablica 23.
A
C
E
G
A B
C D
E
F
G H
B
D
F
H
Tablica 23.
B
D
F
H
Tablica 23. Rząd: równonogi Isopoda, przegląd gatunków, cd. (A) koniec ciała – prosionek upstrzony
Porcellium conspersum, (B) koniec ciała – skulicznik gładki Cylisticus convexus, (C) głowa – prosionek
upstrzony Porcellium conspersum, (D) głowa – skulicznik gładki Cylisticus convexus, (E) głowa – kulanka
nosata Armadillidium nasatum, (F) głowa – kulanka malowana Armadillidium dictum, (G) koniec ciała
– Armadillidium sp.
77
Tablica 24
16. Telson na końcu szeroko zaokrąglony (Tab. 24C). Zewnętrzny brzeg pierwszego segmentu tułowiowego w tylnej części ścięty (spłaszczony). Wierzch ciała lśniący, ciemnobrunatny z żółtawymi i rdzawymi plamami. Długość ciała 4,5–6 mm .......................
..................................... kulanka nadobna Armadillidium pulchellum (Zenker, 1798)
–. Telson trójkątny, na końcu tworzy wyraźny wierzchołek (Tab. 24B). Zewnętrzny brzeg
pierwszego segmentu tułowiowego tworzy regularny łuk. Grzbiet ciemnobrunatny
z żółtawymi i rdzawymi plamami. Długość 7–9 mm .....................................................
............................................ kulanka malowana Armadillidium pictum Brandt, 1833
17. Ciało walcowate, wydłużone i wąskie. Czułki I i II pary bardzo krótkie i grube. Pierwsza para odnóży tułowiowych masywna, chwytna, zakończona kleszczami (subchelae). Ubarwienie jasne, dł. ciała do 15 mm. Gatunek słonawowodny, liczny zwłaszcza
w osłoniętych zatokach Bałtyku ................ dłużlik Cyathura carinata (Kroyer, 1848)
–. Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie. Czułki, szczególnie II pary długie i smukłe. Brak
kleszczowatych odnóży .............................................................................................. 18
18. Uropodia długie, dwugałęziste, szczeciniaste, wystają daleko poza koniec odwłoka
(Tab. 24D) .................................................................................................................. 19
–. Uropodia albo krótkie i niewidoczne od strony grzbietowej (lub tylko nieznacznie wystające), albo spłaszczone, łuskowate umieszczone po bokach telsonu (Tab. 24F) .... 20
19. Ciało przezroczyste, bez pigmentu, pozbawione oczu. Mieszkaniec wód podziemnych
– jaskiń, studni, itp. .................................................... Proasellus slavus (Remy, 1948)
–. Ciało pigmentowane, szare lub brunatne. Oczy występują. Bardzo pospolity skorupiak słodkowodny, występujący także w wodach słonawych i wysłodzonych zatokach
Bałtyku ........................... ośliczka pospolita Asellus aquaticus (Linnaeus, 1758)
20. Uropodia spłaszczone, łuskowate, położone po bokach płytki ogonowej, widoczne od
strony grzbietowej. Kształt ciała szeroko- lub wąskojajowaty .................................. 21
–. Uropodia niewidoczne od strony grzbietowej lub w części środkowej płytki ogonowej
w postaci bardzo krótkich wyrostków. Kształt ciała wydłużony, najczęściej o mniej
więcej równoległych bokach ...................................................................................... 23
21. Ciało bardzo małe, białawo lub jasnokremowo ubarwione. Kształt ciała wysmukły, wąskoeliptyczny. Na każdym segmencie tułowia poprzeczne rzędy ostro odcinających się
od tła czarnych plamek, które mają często gwiaździsty kształt. Na segmentach odwłoka
czarne plamy mają często kształt grzebieni. Dł. ciała do 6 mm. Zamieszkuje strefę tzw.
„ruchomych piasków” w przybrzeżnych partiach otwartego brzegu Bałtyku ................
...................................................................... eurydyka Eurydice pulchra Leach, 1815
–. Ciało większe, szaro lub brunatno zabarwione. Kształt ciała bardziej krępy, jajowaty.
Dł. ciała do 10 mm. Zamieszkują strefę przybrzeżną zacisznych lub bardziej otwartych
zatok bałtyckich, wśród przybrzeżnych podwodnych kamieni, umocnień brzegowych,
zwłaszcza obfitujących w detrytus ............................................................................. 22
22. Wzdłuż płytki ogonowej pośrodku biegną dwa rzędy podłużnych brodawek .................
....................................................... stulnik pasiasty Sphaeroma hookeri Leach, 1814
–. Pośrodku płytki ogonowej leżą bezładnie rozrzucone, drobne brodawki .......................
........................................................ stulnik szary Sphaeroma rugicauda Leach, 1814
78
Tablica 24.
A
B
C
D
E
G
F
H
Tablica 24. Rząd: równonogi Isopoda, przegląd gatunków, cd. (A) telson – kulanka nosata Armadillidium
nasatum, (B) telson – kulanka malowana Armadillidium pictum, (C) telson – kulanka nadobna Armadillidium pulchellum, (D) odwłok – ośliczka pospolita Asellus aquaticus, (E) odwłok – podwój wielki Saduria
entomon, (F) odwłok – stulnik Sphaeroma sp., (G) płytka ogonowa (odwłok) – podwoik bałtycki Idotea
balhtica, (H) płytka ogonowa (odwłok) – podwoik mniejszy Idotea chelipes
79
23. Czułki II pary długie i smukłe, sięgają za połowę ciała, najczęściej czułki sięgają do
końca ciała. Płytka ogonowa krótka i szeroka, jej długość jest mniejsza od szerokości.
Długość ciała samców do 2,8 mm, samic do 5 mm .......... Rodzaj: Jaera Leach, 1814
Należą tu gatunki o niejasnej pozycji taksonomicznej. Identyfikacja na podstawie budowy odnóży tułowiowych samców. Do fauny Polski zaliczono 2 gatunki: J. albifrons
Leach, 1814 i J. ischiosetosa Forsman, 1949.
–. Czułki II pary grube, krótsze od połowy długości ciała. Płytka ogonowa wydłużona, jej
długość większa od szerokości ................................................................................... 24
24. Płytka ogonowa w kształcie wydłużonego trójkąta, jej boczne krawędzie zwężają się
stopniowo (Tab. 24E). Tułów w zarysie jajowaty. Duży skorupiak, dł. ciała 50–80 mm.
Zamieszkuje głębokie, zimniejsze, przydenne strefy Bałtyku ........................................
...................................................... podwój wielki Saduria entomon (Linnaeus, 1758)
–. Płytka ogonowa o bokach mniej więcej równoległych, na tylnej krawędzi jeden lub trzy
małe wyrostki. Tułów o bokach prawie równoległych. Długość ciała najczęściej nie
przekracza 20 mm, bardzo rzadko osiąga 30 mm ...................................................... 25
25. Płytka ogonowa na tylnej krawędzi posiada 3 małe, płatowate wyrostki – dłuższy na
środku i dwa krótsze na bokach (Tab. 24G). Relatywnie większy, najczęściej do 20 mm
.......................................................... podwoik bałtycki Idotea balthica (Pallas, 1772)
–. Płytka ogonowa na tylnej krawędzi tylko z jednym środkowym wyrostkiem (Tab. 24H).
Mniejszy gatunek, najczęściej długość ciała nie przekracza 12 mm ...............................
......................................................... podwoik mniejszy Idotea chelipes (Pallas, 1766)
Tablica 25
Rząd: obunogi Amphipoda – klucz
1. Ciało silnie bocznie spłaszczone i łukowato wygięte (Tab. 25D, E) ........................... 2
–. ciało spłaszczone grzbietobrzusznie lub lekko bocznie spłaszczone, ale wtedy grzbiet
prosty lub wygięty na kształt litery S (Tab. 25F) ....................................................... 11
2. Czułki I pary znacznie krótsze niż czułki II pary (Tab. 25D) ...................................... 3
–. czułki I pary dłuższe, równe lub tylko bardzo nieznacznie krótsze od czułków II pary
(Tab. 25E) ..................................................................................................................... 5
3. Czułki I pary kolankowato zgięte, pierwszy człon duży i długi, reszta małych i krótkich
członów jest przyczepiona pod kątem prostym w stosunku do pierwszego. Bardzo mały
skorupiak – dł. ciała do 5 mm. Zamieszkuje strefę tzw. „ruchomych piasków” w przybrzeżnej części otwartego morza .....................................................................................
............. batyporeja Bathyporeia pilosa Lindström, 1855, rodzina: Bathyporeiidae
–. Czułki I pary nie są zgięte kolankowato, pierwszy człon może być tylko nieznacznie
większy od drugiego. Duże lądowe skorupiaki, zamieszkujące plaże nadmorskie lub
cieplarnie ...................................................................................................................... 4
4. Czułki I pary prawie tej samej długości jak trzy pierwsze człony czułków II pary (czyli
bez biczyka). Ciało brunatne. Dł. ciała do 7 mm. Żyje w cieplarniach ...........................
............................... zmieraczek cieplarniowy Talitroides alluaudi (Chevreux, 1896)
80
Tablica 25.
A
B
C
D
E
F
Tablica 25. Gromada: skrzelonogi Brachiopoda, Rząd: przekopnice Notostraca (A) koniec odwłoka – przekopnica wiosenna Lepidurus apus, (B) koniec odwłoka – przekopnica właściwa Triops cancriformis, (C)
Rząd: muszloraczki Conchostraca – Limnadia lenticularis, Gromada: pancerzowce Malacostraca, Rząd:
obunogi Amphipoda (D) zmieraczek plażowy Talitrus saltator, (E) kiełżowate Gammaridae, (F) studniczek
Niphargus sp.
81
–. Czułki I pary znacznie krótsze od trzech pierwszych członów czułków II pary, najczęściej sięgają do drugiego członu (Tab. 25D). Ciało jasne, białawe. Dł. ciała do 18 mm.
Żyją na piaszczystych plażach nadmorskich ...................................................................
.............................................. zmieraczek plażowy Talitrus saltator (Montagu, 1808)
Należą tu jeszcze dwa podobne, bardzo rzadko spotykane gatunki: zmieraczek zalewowy Orchesia cavimana Heller, 1865 i zmieraczek zatokowy Talorchestia deshayesii
(Audouin, 1828).
5. Drugi człon (basis) ostatniej, siódmej pary odnóży tułowiowych bardzo duży, silnie
rozszerzony, tarczowaty, znacznie większy od (basis) odnóży poprzednich par, przystosowany do rycia w podłożu ..................................................................................... 6
–. Drugi człon (basis) ostatniej, siódmej pary odnóży tułowiowych duży, normalnie zbudowany, nie rozszerzony, może być nieznacznie większy od podobnych członów (basis) poprzednich par odnóży ......................................................................................... 7
6. Na grzbietowej stronie czwartego segmentu odwłoka występuje duży cierń o dwóch
wierzchołkach. Oczy małe, jasnoczerwone, mogą zanikać. Dł. ciała do 12 mm. Zamieszkuje muliste dno głębszych części Bałtyku ............................................................
..................................... pontoporeja krasnooka Pontoporeia femorata Kroyer, 1842
–. Na grzbietowej stronie czwartego segmentu odwłoka ciernia brak. Oczy czarne lub
ciemnobrunatne, wyraźne. Dł. ciała do 9 mm. Zamieszkuje dno głębszych partii Bałtyku oraz jako relikt polodowcowy jeziora w północnej Polsce .........................................
................................. pontoporeja czarnooka Monoporeia affinis (Lindström, 1855)
7. Ostatnia, siódma para odnóży tułowiowych bardzo długa, dłuższa od dwóch poprzednich odnóży krocznych. Tarcza biodrowa bardzo silnie rozwinięta i wysunięta do przodu, zakrywa szczątkową tarczę pierwszego segmentu. Drobny skorupiak, dł. do 5,5 mm.
Zamieszkuje zarośnięte, płytkie zatoki morskie .............................................................
...................................................... leptochejrus Leptocheirus pilosus Zaddach, 1844
–. Ostatnia para odnóży zwykle podobnej długości co dwie poprzednie. Tarcza biodrowa
normalnie zbudowana .................................................................................................. 8
8. Oczy bardzo duże, ich szerokość równa się odległości od tylnego brzegu oczu do tylnej
krawędzi głowy. Tylne krawędzie pierwszych trzech segmentów odwłokowych silnie
wzniesione i patrząc z boku grzbiet w tym miejscu jest falisty. Długość do 8 mm. Gatunek płytkowodny, zamieszkuje zarosłe dno otwartego morza i nieosłoniętych zatok
........................................................ kaliopius Calliopius laeviusculus (Kroyer, 1838)
–. Oczy mniejsze, ich szerokość znacznie mniejsza od odległości od tylnego brzegu oczu
do tylnej krawędzi głowy. Tylne krawędzie pierwszych trzech segmentów odwłokowych nie wzniesione lub wzniesione słabo .................................................................. 9
9. Na wolnych segmentach tułowia i odwłoka poprzeczne ciemne pręgi. Czułki pierwszej
pary dłuższe od II pary, pierwszy człon czułków I pary długi i smukły. Na tylnej krawędzi dwóch pierwszych segmentów odwłoka po parze ząbków, które czasami są słabo
widoczne. Dł. ciała 15–20 mm. Zamieszkuje niektóre głębokie, duże i czyste jeziora
w Polsce północnej. Relikt epoki lodowcowej ................................................................
....................................................................... Pallaseopsis quadrispinosa (Sars, 1867)
–. Ciało bez ciemnych pręg. Jeśli pręgi występują (obcy, ekspansywny gatunek – kiełż
tygrysi Gammarus tigrinus Sexton, 1939) to czułki I pary tej samej długości co czułki
82
10.
–.
11.
–.
12.
–.
13.
–.
II pary, a pierwszy człon krótszy i bardziej krępy i brak ząbków na dwóch pierwszych
segmentach odwłoka .................................................................................................. 10
Na końcu czwartego segmentu odwłokowego występuje duży ząbek, na piątym dwa
mniejsze ząbki. Dł. ciała do 9 mm. Zasiedla silnie zarośnięte zatoki bałtyckie, jednak
unika strefy przybrzeżnej ............................. melita Melita palmata (Montagu, 1804)
Ostatnie trzy segmenty z licznymi kolcami i często ze szczecinkami. Na każdym segmencie 3 grupy kolców – jeden środkowy i dwa boczne. W każdej grupie 2–3 kolce.
Gatunki żyją w wodach słodkich, słonych i słonawych ..................................................
............................................ Rodziny: kiełżowate Gammaridae i Pontogammaridae
Należy tu ok. 20 trudnych do identyfikacji gatunków słodkowodnych i morskich.
W ostatnich dziesięcioleciach w Polsce pojawiło się szereg nowych, inwazyjnych gatunków kiełży.
Ciało silnie grzbietobrzusznie spłaszczone. Czułki I pary krótsze od czułków II pary.
Druga para czułków nadzwyczaj gruba i masywna ..... Rodzina: bełkaczki Corophiidae
Należą tu 3 rodzime gatunki zamieszkujące płytkie, przybrzeżne wody Bałtyku, w tym
także wysłodzone zalewy i strefy przyujściowe rzek. W wodach słodkich, przede
wszystkim w większych rzekach występuje obcy, ekspansywny gatunek – bełkaczek
wschodni Chelicorophium curvispinum (Sars, 1895).
Ciało lekko bocznie lub grzbietobrzusznie spłaszczone. Czułki smukłe, I para dłuższa
niż II para. Zamieszkują najczęściej wody podziemne .............................................. 12
Ciało najczęściej silnie wydłużone, esowato wygięte, przy czym odwłok i ostatnia para
odnóży odwłokowych zagięte do góry (Tab. 25F). Ostatnia para odnóży bardzo długa,
ich długość równa długości przynajmniej 3–4 ostatnich segmentów odwłoka. Ciało
przezroczyste lub białawe. Oczu brak. W wodach podziemnych (jaskiniach, studniach),
czasami w także źródłach ...................................... Rodzina: studniczki Niphargidae
Należy tu 5 gatunków z rodzaju studniczek Niphargus i 1 z rodzaju Niphargellus.
Ciało krępe, najczęściej bardzo słabo wygięte. Ostatnia para odnóży tułowiowych krótka, długości najwyżej dwóch ostatnich segmentów. Oczy występują lub brak ......... 13
Ciało pigmentowane. Oczy rozwinięte. Dł. ciała 5–10 mm. Zasiedla różne typy wód,
zwłaszcza wody stojące lub wolnopłynące, także wody podziemne ...............................
........................................................................... Synurella ambulans (F. Müller, 1847)
Ciało bez pigmentu. Oczu brak. Zamieszkują wody podziemne. Należą tu dwa bardzo
rzadkie gatunki: Synurella coeca Dobreanu et Manolache, 1951 i Crangonyx paxi
Schellenberg, 1935 (Gatunek opisany i znany tylko z Sudetów).
Gromada: skrzelonogi Branchiopoda – klucz
(odniesienia do Tablicy 19 i 25)
1. Długość ciała często powyżej 10 mm. Ciało okryte miękkim, tarczowatym pancerzem
(lub dwuklapowym przypominającym muszle małży) albo bez pancerza. Ciało wyraźnie segmentowane. Więcej niż 10 par liściowatych odnóży na tułowiu ...................... 2
–. Długość poniżej 10 mm, ciało często bez widocznej segmentacji. Na tułowiu 4–6 par
liściowatych odnóży ....................................... Rząd: wioślarki Cladocera (Tab. 19D)
2. Ciało okryte tarczowatym lub dwuklapowym pancerzem ........................................... 3
–. Ciało bez pancerza ................................................ Rząd: bezpancerzowce Anostraca
83
W Polsce stwierdzono 7 gatunków, w tym jeden gatunek skrzelopływka bagienna
Branchinecta paludosa (Müller, 1788), znany jedynie z Tatr, wymarł w II połowie XX
wieku. Identyfikacja trudna, opiera się głównie na budowie czułków I i II pary.
3. Ciało okryte dwuklapowym, przeświecającym pancerzem, przypominającym muszlę
małży, silnie bocznie spłaszczonym, długość ciała do 15 mm ........................................
............................................................ Rząd: muszloraczki Conchostraca (Tab. 25C)
W Polsce występują 3 gatunki. Gatunki rzadkie, mało znane, zasiedlają drobne, okresowe zbiorniki.
–. Ciało okryte tarczowatym, owalnym pancerzem. Długość ciała dorosłych osobników
przekracza 20 mm (Tab. 19B) ..................................... Rząd: przekopnice Notostraca
Rząd: przekopnice Notostraca
1. Płytka na końcu odwłoka wyciągnięta pomiędzy widełkami w wydłużony wyrostek
(Tab. 25A). Długość ciała z widełkami 5–9 cm, pancerza 2–3 cm .................................
........................................... przekopnica wiosenna Lepidurus apus (Linnaeus, 1758)
–. Płytka na końcu odwłoka pomiędzy widełkami bez wyrostka, z małym słabo zaznaczonym wcięciem (Tab. 25B). Długość ciała z widełkami do 7 cm, pancerza 2–4 cm
............................................ przekopnica właściwa Triops cancriformis (Bosc, 1801)
Rząd: wioślarki Cladocera – klucz (uwzględniono tylko gatunki słodkowodne)
1. Odnóża tułowiowe nie przykryte karapaksem ............................................................. 2
–. Odnóża tułowiowe przykryte karapaksem (Tab. 19D) ................................................. 5
2. Ciało krótkie, ale wyrostek odwłokowy może być bardzo długi. Cztery pary odnóży
tułowiowych ................................................................................................................. 3
–. Ciało wydłużone, cylindryczne. Odnóży tułowiowych 6 par ..........................................
............................................. Leptodora kindtii (Focke, 1844), rodzina: Leptodoridae
3. Wyrostek odwłokowy bardzo długi, długość całego ciała, często znacznie dłuższy.
Pierwsza para odnóży tułowiowych znacznie dłuższa od pozostałych. Dwa gatunki słodkowodne. Rodzina: Cercophagidae ....................................................................... 4
–. Wyrostek odwłokowy krótszy od ciała. Pierwsza para odnóży tułowiowych podobnej
długości, co pozostałe ....................................................................................................
............................. Polyphemus pediculus (Linnaeus, 1758), rodzina: Polyphemidae
4. Wyrostek odwłokowy bardzo długi, na końcu powyginany ............................................
.......................................................................... Cercopagis pengoi (Ostroumov, 1891)
–. Wyrostek krótszy, mniej więcej długości ciała, na końcu prosty .....................................
........................................................................ Bythotrephes longimanus Leydig, 1860
5. Czułki II pary samic jednogałęziste. Całe ciało okryte galaretowatą otoczką. Głowa
bardzo mała, słabo wyodrębniona ...................................................................................
.................................. Holopedium gibberum Zaddach, 1855, rodzina: Holopediidae
–. Czułki II pary samic dwugałęziste. Ciało bez galaretowatej otoczki. Głowa większa,
dobrze widoczna ........................................................................................................... 6
6. Na brzusznej stronie egzopoditu II pary czułków więcej niż 8 szczecinek, które są
ułożone obok siebie równolegle i mniej więcej pod kątem prostym do gałęzi, na której
84
–.
7.
–.
8.
–.
9.
–.
10.
–.
11.
–.
12.
–.
13.
–.
14.
–.
15.
–.
16.
są umieszczone. Sześć par podobnie zbudowanych odnóży tułowiowych. Rodzina
Sididae .......................................................................................................................... 7
Na brzusznej stronie egzopoditu II pary czułków mniej niż 8 szczecinek, ustawionych
zwykle pod kątem ostrym. Cztery pary odnóży tułowiowych, różniących się kształtem
i wielkością ................................................................................................................... 9
Egzopodit II pary czułków składa się z 3 członów ..... Sida crystallina (Müller, 1776)
Egzopodit II pary czułków składa się z 2 członów ....................................................... 8
Na brzusznej krawędzi karapaksu rząd długich szczecinek. Podstawowy człon egzopoditu II pary czułków wyciągnięty w długi, pokryty szczecinkami wyrostek (egzopodit
jest widełkowaty) ......................................................... Latona setigera (Müller, 1776)
Na brzusznej krawędzi karapaksu szczecinek brak. Podstawowy człon egzopoditu II
pary czułków nie wyciągnięty w wyrostek. Egzopodit w postaci pojedynczej gałęzi
.................................................................. Diaphanosoma brachyurum (Liévin, 1848)
Czułki I pary wykształcone w długi, wygięty zaostrzony na końcu ryjek ......................
................................. Rodzaj: słoniczka Bosmina Baird, 1850, rodzina: Bosminidae
Należy tu 8 bardzo podobnych i zmiennych gatunków. Stanowią bardzo pospolity
składnik zooplanktonu.
Czułki I pary zwykle bardzo małe, umieszczone przy spodniej krawędzi głowy ..... 10
Obie gałęzie II pary czułków trójczłonowe ............................... Rodzina: Chydoridae
Należą tu 42 gatunki wioślarek. Niekiedy rodzaj Eurycercus Baird, 1843 wydzielany jest w osobną rodzinę Eurycercidae. Zamieszkują najczęściej strefę denną i litoral
zbiorników wodnych, w pelagialu jedynie kilka gatunków.
Endopodit czułków II pary trójczłonowy, egzopodit czteroczłonowy, pierwszy, nasadowy człon może być bardzo mały i słabo widoczny .................................................... 11
W dolnej części karapaksu grupa bardzo długich szczecinek, długość szczecinek równa
połowie długości karapaksu (nie licząc głowy) ...............................................................
..................... Acantholeberis curvirostris (Müller, 1776), rodzina Acantholeberidae
W dolnej części karapaksu brak bardzo długich szczecinek, mogą występować jedynie
rzędy krótkich szczecinek na brzusznej i dolnej stronie karapaksu ........................... 12
Czułki I pary krótkie, jednoczłonowe, nieruchome i schowane pod rostrum. Rodzina
Daphnidae ................................................................................................................... 13
Czułki I pary długie, jedno- lub dwuczłonowe, wystają wyraźnie przed przednią krawędź głowy ................................................................................................................ 17
Brzuszna krawędź pancerza tworzy linię prostą ........................................................ 14
Brzuszna krawędź pancerza zaokrąglona ................................................................... 15
Rostrum długie, zaostrzone na końcu ................. Megafenestra aurita (Fischer, 1849)
Rostrum krótkie, na końcu zaokrąglone ......... Rodzaj: Scapholeberis Schoedler, 1858
W faunie Polski 4 gatunki.
Rostrum nie występuje ........................................... Rodzaj: Ceriodaphnia Dana, 1853
W Polsce 8 podobnych gatunków.
Rostrum obecne ........................................................................................................... 16
Rostrum duże. Kolec ogonowy najczęściej długi i zaostrzony. Brak wcięcia między
głową i tułowiem na stronie grzbietowej ........................................................................
................................. Rodzaj: rozwielitka (dafnia) Daphnia Müller, 1785 (Tab. 19D)
Pospolite wioślarki, stanowią istotny składnik zooplanktonu. W Polsce 11 gatunków.
85
–. Rostrum małe, w kształcie małego „dzióbka”. Kolec ogonowy krótki, szeroki i zaokrąglony, niekiedy słabo wyodrębniony. Najczęściej wyraźne wcięcie między głową i tułowiem na stronie grzbietowej ...................... Rodzaj: Simocephalus Schoedler, 1858
W faunie Polski 5 gatunków.
17. Czułki I pary dwuczłonowe. Na brzusznej i dolnej stronie pancerza długie, orzęsione
szczecinki ........................... Rodzaj: Ilyocryptus Sars, 1862, rodzina: Ilyocryptidae
W faunie Polski 3 gatunki.
–. Czułki I pary jednoczłonowe. Na brzusznej i dolnej stronie pancerza mogą występować
jedynie proste, nieorzęsione szczecinki ..................................................................... 18
18. Głowa oddzielona od tułowia wyraźną, poprzeczną bruzdą. Czułki I pary położone
w środkowej lub brzusznej części głowy ........................................................................
......................................................... Rodzaj: Moina Baird, 1850, rodzina: Moinidae
W faunie Polski 3 gatunki.
–. Głowa nie oddzielona od tułowia wyraźną bruzdą. Czułki I pary położone w górnej,
przedniej części głowy ............................................................................................... 19
19. Odwłok długi, smukły, w nasadowej części wyraźnie szerszy niż w wierzchołkowej.
W nasadowej części kolca odwłokowego 2 duże ząbki ..................................................
................................................ Ophryoxus gracilis Sars, 1861, rodzina: Ophryoxidae
–. Odwłok krótki, masywny, mniej więcej tej samej szerokości w nasadowej i końcowej
części. W nasadowej części kolca odwłokowego jeden mały ząbek lub ząbków brak
.............................................................................................. Rodzina: Macrothricidae
Należy tu 7 gatunków występujących w Polsce, należących do 5 rodzajów.
Gromada: małżoraczki Ostracoda – klucz
Małżoraczki to grupa bardzo trudna i ich identyfikacja wymaga dużej wiedzy i doświadczenia. W niniejszej pracy przedstawiono tylko klucz do podrzędów należących do rzędu
Podocopida.
1. Egzopodit czułków II pary w postaci długiej, cienkiej, członowanej gałązki, odnóża V
pary kroczne ......................................................................... Podrząd: Cytherocopina
W Polsce 42 gatunki, z czego 15 to gatunki typowo morskie.
–. Egzopodit czułków II pary w postaci małej, niekiedy trudnej do zauważenia łuski
z dwiema lub trzema szczecinami, odnóża V pary mają formę szczękonóży .............. 2
2. Odnóża VI i VII pary jednakowo zbudowane, kroczne ... Podrząd: Darwinulocopina
W Polsce tylko jeden słodkowodny gatunek – Darwinula stevensoni (Brady & Robertson, 1870).
–. Odnóża VI pary kroczne, odnóża VII pary wykształcone jako narządy czyszczące ........
............................................................................................... Podrząd: Cypridocopina
W Polsce występuje 112 słodkowodnych gatunków z czterech rodzin.
Gromada: widłonogi Copepoda – klucz
Identyfikacja widłonogów jest bardzo trudna, opiera się najczęściej na budowie piątej,
ostatniej pary odnóży tułowiowych. Odnóża te są bardzo małe i słabo widoczne pomiędzy
86
pozostałymi odnóżami tułowiowymi. W związku z tym klucz ograniczono jedynie do rzędów widłonogów wolnożyjących.
1. Czułki I pary bardzo krótkie, nie sięgają do końca głowotułowia, składają się z 5–8
członów. Ciało „robakowate”, głowotułów, tułów i odwłok podobnej szerokości, odwłok nie jest wyraźnie węższy od tułowia ................................. Rząd: Harpacticoida
W Polsce stwierdzono 44 gatunki. Widłonogi te żyją najczęściej w osadach dennych
i wśród roślinności.
–. Czułki I pary dłuższe, zbudowane z 6–25 członów, sięgają przynajmniej do końca głowotułowia. Odwłok wyraźnie węższy od tułowia i głowotułowia .............................. 2
2. Czułki I pary krótkie, sięgają najczęściej do końca głowotułowia, składają się z 6–18
członów. Szczecinki na końcu furki różnej długości ....................... Rząd: Cyclopoida
W Polsce 51 gatunków należących do rodziny oczlików Cyclopidae. Do rzędu tego
zalicza się także 7 gatunków pasożytniczych z 2 rodzin: Ergasilidae i Lernaeidae.
–. Czułki I pary długie, sięgają najczęściej do końca tułowia, czasem sięgają do końca
ciała, liczba członów do 25. Szczecinki na końcu ciała mniej więcej równej długości
............................................................................................................ Rząd: Calanoida
Z Polski wykazano 27 gatunków należących do 3 rodzin.
Nadgromada: szczękoczułkowce Chelicerata (Janina DziekońskaRynko)
Gromada: pajęczaki Arachnida
Rząd: Pająki Aranea dzielimy na dwa podrzędy, w zależności od występowania segmentacji odwłoka.
Podrząd: Mesothela
Pająki z odwłokiem wykazującym segmentację, chelicery ustawione poziomo w przedłużeniu osi ciała. Dwie pary płucotchawek. Kądziołki na końcu odwłoka. Nie budują sieci
łownych. Występują w tropikach.
Podrząd: Opisthothela
Chelicery ustawione pionowo lub skośnie, pazurki w stanie spoczynku skrzyżowane. Para
płucotchawek i tchawek lub tylko tchawek. Kądziołki przędne na tyle odwłoka. Większość
buduje sieci łowne. Większość to gatunki kosmopolityczne.
Pająk domowy Tegenaria domestica (Clerck, 1757)
Długość ciała do 9 mm, gatunek synantropijny, kosmopolityczny. Kolor żółtawy z brunatnym rysunkiem, przednia część głowotułowia jest oddzielona od reszty charakterystyczną
bruzdą. Odwłok owalny, żółty lub szary, z czarnymi plamami ułożonymi w 3 podłużne
rzędy. Jedna z trzech par kądziołków przędnych jest tak długa, że wystaje za tylną krawędź
odwłoka, w postaci dwóch małych wyrostków. Ciało masywne, rozpiętość nóg do 6 cm,
stosunkowo grube, długie, pokryte włoskami. Sieć łowna jest gęsto utkana, z otworem prowadzącym do części rurkowatej, w której czatuje pająk. Rozpiętą pajęczynę pokrywa nie
klejącymi się ,,nitkami-potykaczami”, a przy najmniejszym poruszeniu pajęczyny przez
ofiarę, wyskakuje z kryjówki i chwyta zdobycz. Sieć zakładana jest najczęściej w narożniku
87
pomieszczenia, w płaszczyźnie poziomej. Po kopulacji, latem, samica do specjalnej pajęczyny składa jaja, które w kokonie zostają zawieszone obok sieci łownej. W Polsce bardzo
pospolity. Jego ukąszenie jest niegroźne, powoduje niewielki ból.
Pająk krzyżak Araneus diademus Clerck, 1757
Barwa ciała jest zmienna, cechą rozpoznawczą jest biały krzyż na przedniej grzbietowej
części odwłoka. Samica dorasta do 20–25 mm długości, samiec jest o połowę mniejszy.
Odwłok jest szeroki i pękaty z kądziołkami tworzącymi małą stożkowatą grupę, nie wystającą poza tylną krawędź odwłoka. Jaja zimują w kokonach, wylęg w maju. Gatunek pospolity w Europie, nie występuje przy braku drzew i krzewów, na których rozpina sieć łowną,
zwykle w płaszczyźnie pionowej, na wysokości głowy człowieka, rzadko na wysokości
powyżej 2 m. Pajęczyna kolista (średnicy ok. 30 cm) o kunsztownej budowie, opartej na
promienistej, regularnej konstrukcji. Najpierw buduje ramową konstrukcję, potem rozciąga
nicie promieniście, a na końcu rozpina na nich spiralnie pajęczynę pokrytą substancją klejącą. Na zdobycz czatuje w środku pajęczyny lub w pobliskiej kryjówce. W Polsce postacie
dorosłe występują z końcem lata i jesienią.
Tygrzyk paskowany Argiope bruennichi (Scopoli, 1772)
Odwłok dorosłej samicy żółto-czarny, poprzecznie prążkowany, podobny do odwłoka osy.
Samce i młode samice są bledsze. Długość ciała samicy do 25 mm, samca od 3 do 5 mm. Pajęczyna jest duża, kolista, gęsto upleciona w płaszczyźnie pionowej, z charakterystycznym
zygzakowatym szwem wzmacniającym (stabilimentum). Pierwotny zasięg to suche stepy,
łąki Europy południowej, obecnie występuje na terenie całej strefy umiarkowanej. W Polsce
występuje na terenie całego kraju, najliczniej na południu.
Skakun szybki Salticus scenicus (Clerck, 1757)
Długość 5–8 mm. Ciało przysadziste, koloru czarno-brązowego z białymi poprzecznymi
pasami. Odnóża krótkie i mocne, głowotułów szeroki, z przodu ścięty Na głowotułowiu
4 pary oczu. Nie buduje sieci łownych, zdobycz chwyta w biegu. Występuje na skałach,
murach, pniach drzew.
Topik wodny Argyronecta aquatica (Clerck, 1757)
Samica mniejsza od samca, do 7,5 mm, samiec do 15 mm długości. Ciało silnie owłosione,
na stronie brzusznej liczba włosków może wynosić nawet do 1 250 na 1 mm2, co pozwala
na utrzymanie pod wodą pęcherza powietrza na odwłoku. Występuje w środkowej Europie
i środkowej Azji, w Polsce na całym terenie w wodach stojących i wolno płynących. Buduje
pod wodą dzwony nurkowe, linkowe, lęgowe, zimowiskowe, wyłożone pajęczyną, które
napełniaja powietrzem przynoszonym na odwłoku. Łażą po roślinach i pływają, polują na
owady wodne. Ofiary zjada leżąc na grzbiecie.
Rząd: Zaleszczotki Pseudoscorpionida
Zaleszczotek książkowy Chelifer cancroides (Linnaeus, 1758)
Synantropijny, długość ciała od 1–8 mm. Wyglądem przypominają skorpiony, ponieważ
mają podobnie wykształcone nogogłaszczki, ale brak jest zaodwłoka. Głowotułów jednolity. Szczękoczułki składają się z 2 członów zakończonych szczypcami o złożonej budowie.
Na ruchomym członie szczypiec uchodzi gruczoł przędny. Pedipalpy są najdłuższymi od-
88
nóżami, a na ich końcu znajdują się gruczoły jadowe. Nogi kroczne zakończone są podwójnymi pazurkami i przylgami. Odwłok z wyraźną segmentacją, szerszy od tułowia i jest na
nim szeroko osadzony. Gatunek kosmopolityczny, występuje w starych książkach, poluje
na gryzki.
Rząd: Kosarze Opilionida
Kosarz zwyczajny Phalangium opilio Linnaeus, 1761
Ciało w zarysie owalne. Szeroki odwłok, całą średnicą przylega do głowotułowia. Długie,
cienkie odnóża dochodzące do 16 cm długości, mogą nawet 15 krotnie przewyższać długość
ciała. Odznaczają się zdolnością do autotomii, zaatakowane odrzucają odnóża, które szybko
regenerują. Para oczu osadzonych na niewielkim wzgórku. Z przodu po bokach głowotułowia, uchodzą gruczoły produkujące wydzielinę o zapachu kwasu octowego, o znaczeniu
odstraszającym. Chelicery małe trójczłonowe, pedipalpy długie z wyrostkami żującymi na
częściach podstawowych. Nie budują pajęczyn, żyją w piwnicach, stodołach, w ściółce pod
krzewami i drzewami. W Polsce pospolity, przeważnie występuje w ściółce leśnej.
89
Tablica 26
Rząd: Roztocza Acarina
Podrząd: Parasitiformes
Varroa jacobsoni Oudemans, 1904
Powłoki ciała silnie schitynizowane, z jedną owalną tarczą grzbietową i kilkoma oddzielnymi brzusznymi. Liczne szczecinki zróżnicowane pod względem kształtu, długości i grubości. Narządy gębowe kłująco-ssące. Odnóża krępe, sześcioczłonowe stopy zakończone
przylgami. Pasożytuje na wszystkich stadiach rozwojowych pszczoły. Do Europy zawleczony w latach 70. XX wieku.
(A) kleszcz pospolity Ixodes ricinus (Linnaeus, 1758)
Aparat gębowy: dwuczłonowe, nożycowate szczękoczułki, pomiędzy którymi znajduje się
kolczasty hipostom służący do przecinania skóry żywiciela. Odnóża kroczne z licznymi
kolcami. Trójczłonowa stopa I pary ma w zagłębieniu narząd Hallera, pozostałe odnóża
o różnej liczbie członów stopy, zawsze zakończone małym pazurkiem z przylgą. Pasożyt
trójżywicielski (małe, średnie i duże zwierzę). W warunkach naturalnych cykl rozwojowy
wieloletni, który trwa 2–3 lata. Rozwój embrionalny od złożenia jaj do wylęgu larw trwa ok.
50 dni w temp. 18oC. Z jaj wylęgają się larwy, które po kolejnych linieniach przekształcają
się w nimfy, a te w postać dorosłą.
Samiec, ciało owalne, 2,26–2,67 mm długie i 1,21–1,52 mm szerokie. Barwa silniej skerotyzowanych części ciała od jasnobrązowej do ciemnobrunatnej. Idiosoma owalna, nieco
węższa z przodu. Tarczka grzbietowa gładka, pokrywa niemal całą powierzchnię grzbietową idiosomy. Tarczki brzuszne dobrze rozwinięte, pokrywają prawie całą powierzchnię
brzuszną idiosomy. Podstawa gnatosomy od strony grzbietowej z krawędzią tylną prostą lub
nieznacznie wypukłą.
Samica, ciało owalne, grzbieto-brzusznie spłaszczone, 2,93–3,45 mm długie i 1,59–
1,93 mm szerokie, najedzone samice mierzą ok. 12 mm długości, 9 mm szerokości i 7 mm
wysokości. U żywych, głodnych okazów silnie sklerotyzowane części ciała są zabarwione
brązowo i ciemnobrązowo, przytarcze jest czerwonawe. Osobniki najedzone są barwy od
brudnobiałej, fioletowej do ciemnobrązowej. Tarczka grzbietowa okrągła, sięgająca najwyżej do połowy idiosomy. Otwór płciowy na poziomie bioder IV pary nóg. Gnatosoma długa,
podstawa od strony grzbietowej trójkątna w zarysie, z krawędzią tylną grzbietową z dość
głębokim wcięciem w kształcie trójkąta lub łuku, rogów grzbietowych brak. Pola porowate
zagłębione, w zarysie gruszkowate, duże. Hypostom długi, lancetowaty.
Nimfa, morfologia podobna do samicy. Ciało w zarysie owalne, u okazów głodnych 1,24–
1,42 mm długie i 0,71–0,77 mm szerokie. Od samicy różni się mniejszymi rozmiarami
ciała, brakiem pól porowatych na podstawie gnatosomy i brakiem w pełni wykształconego
otworu płciowego.
Larwa, morfologicznie podobna do nimfy, wyraźnie różni się mniejszymi rozmiarami,
obecnością 3 par nóg krocznych oraz brakiem tarczek oddechowych i zawiązków otworu
płciowego.
(B) obrzeżek polski Argas polonicus Siuda, Hoogstraal, Clifford et Wassef, 1979
Idiosoma dorosłych i nimf jest owalna, zwężająca się ku przodowi o wymiarach od 2,6 do
90
Tablica 26.
A
1
2
B
1
C
1
2
1
D
F
E
2
1
1
3
2
2
4
Tablica 26. Morfologia wybranych przedstawicieli roztoczy z podrzędu Parasitiformes (widok od strony
grzbietowej), (A) kleszcz pospolity Ixodes ricinus, 1 – tarczka grzbietowa, 2 – przytarcze, (B) obrzeżek
polski Argas polonicus, 1 – idosoma, (C) kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus, 1 – tarczka grzbietowa,
2 – girlandy. Morfologia wybranych przedstawicieli z podrzędu Acariformes (D) szpeciel Eriophyes sp.
(strona grzbietowa), 1 – pierwsza i druga para odnóży lokomocyjnych, 2 – tarczka grzbietowa, 3 – tzw.
odwłok, 4 – szczecinki końcowe, (E) rozkruszek mączny Acarus siro (od strony brzusznej), 1 – gnatosoma,
2 – idosoma, (F) mechowiec Nothrus palustris (strona grzbietowa), 1 – proterosoma (gnatosoma + propodosoma), 2 – histerosoma
91
10 mm długości. Pokrywy idiosomy skórzaste, zbudowane z rozciągliwego oskórka. Oskórkiem twardym pokryte są płytki genitalne samców, tarczki oddechowe, zawory odbytowe.
Gnatosoma nimf i form dorosłych jest umieszczona na brzusznej stronie przedniego końca
idiosomy i nie jest widoczna podczas oglądania okazu od góry. Wszystkie 4 pary nóg są dobrze rozwinięte, sześcioczłonowe. Kapsuła organu Hallera bez wieczka. Larwy są 6-nogie.
Gnatosoma larwy jest osadzona na przedzie idiosomy pokrytej rozciągliwym oskórkiem
z wykształconą tarczą z twardego oskórka. Płytka ta jest mniej niż 1,5 razy dłuższa od
szerokości. Występuje przeważnie w synantropijnych siedliskach na strychach i wieżach
budowli, gdzie najczęściej pasożytuje na gołębiach.
Obrzeżek gołębi Argas reflexus (Fabricius, 1794)
Morfologicznie podobny do obrzeżka polskiego. Ciało szare w zarysie owalne zwężające
się ku tyłowi. Charakterystyczne listewkowate obrzeżenie grzbietowej powierzchni ciała
z licznymi fałdkami, które tworzą regularne prostokąty z organami zmysłów. Kapsuła organu Hallera z wieczkiem. Gnatosoma ukryta po brzusznej stronie ciała. Nieruchomy palec
chelicer składa się z 3 zębów. Pasożyt ptaków, głównie gołębi, ale może atakować inne
zwierzęta i ludzi. W dzień ukrywają się w szczelinach gołębnika, zakamarkach strychów,
gdzie składają jaja, a w nocy ssą krew.
(C) kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794)
Ciało w zarysie owalne, wyraźnie zwężone w przedniej części i szeroko zaokrąglone z tyłu.
Tylna krawędź idiosomy z zaznaczonymi karbami tworzącymi 11 płatów tzw. girlandy. Gnatosoma krótka, z szerokimi, krótkimi głaszczkami o zaokrąglonych wierzchołkach. Długość
ciała wynosi 2–7 mm u samców; 2,8–7,5 mm u głodnych i 10,0–16,5 mm u samic nassanych. Para płaskich lub lekko wypukłych oczu, położonych na krawędzi tarczki grzbietowej.
Tarczka grzbietowa u samca pokrywa cały grzbiet, u samicy sięga 1/3 długości idiosomy.
U postaci dorosłych tarczka grzbietowa, gnatosoma i nogi ozdobione białym rysunkiem –
co odróżnia te kleszcze od innych gatunków bytujących w Polsce. Bytuje w zadrzewionych
i zakrzewionych dolinach rzek, na obrzeżach jezior, wzdłuż leśnych ścieżek, zimują często
w stogach siana. Żywicielami dorosłych kleszczy w Polsce są głównie łosie i jelenie, rzadko atakują ludzi. Młodociane formy bytują w norach drobnych ssaków, a ich żywicielami
są głównie ssaki owadożerne i drapieżne. Cykl rozwojowy, w zależności od pory roku,
w której napite samice składają jaja, może trwać rok lub dwa lata. W ciągu roku występują
dwa okresy aktywności dorosłych – wiosenny i jesienny. W okresie aktywności wiosennej
liczebność kleszczy dwukrotnie przewyższa ich liczebność podczas aktywności jesiennej.
Formy młodociane mają jeden okres aktywności, w ciepłej porze roku. Kleszcz łąkowy jest
rezerwuarem i przenosicielem pierwotniaków chorobotwórczych dla zwierząt hodowlanych
i dziko żyjących.
Podrząd: Acariformes
Roztocze bardzo zróżnicowane pod względem trybu życia. Cechą charakterystyczną jest
bruzda sejugalna na idiosomie i płaskie biodra odnóży, przyrośnięte całą powierzchnią do
brzusznej części ciała. Oddychają całą powierzchnią ciała lub tchawkami. Formy drobne.
Para tigm zlokalizowana blisko stożka gębowego.
92
Sekcja: Prostigmata
Gatunki lądowe, słodkowodne, morskie, drapieżne, fitofagi, saprofagi, pasożyty bezkręgowców i kręgowców. Kosmopolityczne. Trzy pary odnóży lokomocyjnych, silnie wgłębione w ciało. Oddychają tchawkami.
(D) szpeciel Eriophyes sp.
Ciało wysmukłe, wymiary 0,28 x 0,08 mm. Charakterystyczna długa workowata opistosoma
jest poprzecznie prążkowana. We wszystkich stadiach rozwojowych tylko dwie pary odnóży. Pasożyty roślin. Cykl rozwojowy trwa od 3 do 4 tygodni Zimują w pączkach roślin, na
wiosnę wnikają do liści gdzie żywią się sokami, przyczyniając się do bujania tkanki roślinnej. Larwy wylęgają się po 6–8 dniach od złożenia jaj, stadium nimfy trwa 6–8 dni.
Wodopójka kulista Hydrachna globosa (DeGeer, 1778)
Żyje w wodach słodkich. Ciało przeważnie kuliste lub eliptyczne, często jaskrawo ubarwione (czerwone, zielone, brązowe), o długości od poniżej 1 do 8 mm. Głowotułów i odwłok
tworzą jednolitą całość. Pokrycie ciała może być miękkie, pokryte płytkami chitynowymi
bądź opancerzone. Na przednim końcu ciała dwie pary oczu. Dorosłe osobniki mają sześć
par odnóży, umieszczonych po brzusznej stronie ciała. Dwie pary odnóży gębowych to: dwuczłonowe chelicery i pięcioczłonowe nogogłaszczki. Cztery pary sześcioczłonowych odnóży
krocznych umieszczone są na płytkach chitynowych tzw. epimerach. Na odnóżach występują
niekiedy bardzo liczne włoski pływne. Larwy zaopatrzone w trzy pary odnóży krocznych, są
pasożytami owadów wodnych. Nimfa mająca 4 pary odnóży pędzi tryb życia taki jak formy
dorosłe. Należą do zwierząt o dużej ruchliwości i zróżnicowanym sposobie poruszania się
(występują formy pływające, łażące, grzebiące), co ma swoje odbicie w budowie morfologicznej, zwłaszcza w długości odnóży i stopniu pokrycia ich przez włoski pływne.
Sekcja: Astigmata
Gatunki roślinożerne, saprofagiczne, pasożytnicze oraz drapieżne. Nie mają układu oddechowego.
(E) rozkruszek mączny Acarus siro (Linnaeus, 1758)
Długość ciała 0,2–2,0 mm, kosmopolityczny, szkodnik produktów spożywczych. Tylna krawędź ciała samicy tępo zakończona, samca zwężona. Idiosoma biaława, gnatosoma i odnóża
mają odcień brązowofioletowy. Chelicery dobrze rozwinięte, szerokie. Może żyć i rozwijać
się na produktach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Rozwój zachodzi w temperaturze
3–30o C i trwa 9 dni. Samica składa do 970 jaj. Szkodliwość polega na zanieczyszczaniu
produktów spożywczych kałem, wylinkami, martwymi osobnikami. Spożywanie przez człowieka zanieczyszczonych produktów może wywołać schorzenia układu pokarmowego oraz
może być przyczyną alergii objawiających się schorzeniami skóry i układu oddechowego.
Sekcja mechowce Oribatida
Długość ciała od 0,1–2,5 mm, rzadko przekracza 1 mm. Występują w glebie, ściółce leśnej,
w gniazdach ptasich i na roślinach. Są głównie saprofagami, odżywiają się martwą materią
organiczną lub grzybniami. Ciało pokryte grubym oskórkiem. Ciało, u większości gatunków spłaszczone grzbieto-brzusznie, u niektórych bocznie. Barwa, od białej poprzez różne
93
odcienie żółci, aż do brunatnej i czarnej, w zależności od stopnia sklerotyzacji oskórka. Narządy gębowe gryzące, okryte nadgębiem. Gnatosoma przykryta przednią częścią idiosomy,
osadzona w zagłębieniu po brzusznej stronie. Chelicery nożycowe, pedipalpy pięcioczłonowe. Oddychają tchawkami, stigmy są niewyraźne lub ich brak.
(F) Nothrus palustris (Koch, 1839)
Występuje w ściółce leśnej masowo (ok. 1,5 mln osobników na 1 m2).
Tablica 27
Nadgromada: sześcionogi Hexapoda (Karol Komosiński)
1. Tułów zawsze pozbawiony skrzydeł. Aparat gębowy ukryty w zagłębieniu głowy po
stronie brzusznej ............................................ Gromada: skrytoszczękie Entognatha
–. Tułów najczęściej z 1–2 parami skrzydeł. Aparat gębowy odsłonięty, widoczne są zawsze członowane głaszczki szczękowe .............................. Gromada: owady Insecta
Gromada: skrytoszczękie Entognatha
1. Brak oczu i czułków. Odwłok długi, zbudowany z 12 segmentów .................................
........................................................................ Rząd: pierwogonki Protura (Tab. 27A)
–. Czułki obecne ................................................................................................................ 2
2. Odwłok krótki zbudowany z 4–6 segmentów. Na spodzie odwłoka widełki skoczne.
Czułki 4–5 członowe ............................... Rząd: skoczogonki Collembola (Tab. 27B)
–. Odwłok długi, składa się z 10 segmentów. Czułki wieloczłonowe, szczeciniaste ...........
........................................................................... Rząd: widłogonki Diplura (Tab. 27C)
Gromada: owady Insecta
1. Skrzydeł brak. Na końcu odwłoka trzy długie, wieloczłonowe, szczeciniaste wyrostki.
Ciało pokryte drobnymi łuskami ....................................................................................
............ Podgromada: owady jawnoszczękie bezskrzydłe Apterygota (Tab. 27D, E)
–. Skrzydła występują. Jeśli ich brak to ciało pozbawione łusek i trzech długich wyrostków końcowych – trzy szczeciniaste wyrostki występują u imago i larw jętek Ephemeroptera, jednak imago posiadają skrzydła a larwy zawiązki skrzydeł w postaci łuskowatych wyrostków ............. Podgromada: owady uskrzydlone Pterygota (Tab. 28–37)
Podgromada: owady jawnoszczękie bezskrzydłe Apterygota
1. Wyrostki na końcu odwłoka nierównej długości – długa, środkowa nić końcowa i dwie
krótkie, boczne przysadki odwłokowe (cerci) .................................................................
............................................................... Rząd: przerzutki Archaeognatha (Tab. 27E)
Znanych jest ok. 490 gatunków przerzutek, w Polsce stwierdzono 5 gatunków. Drobne
zwierzęta (1,5–20 mm), prowadzące ukryty tryb życia, spotykane w glebie, ściółce,
pod korą drzew i w szczelinach skalnych.
–. Trzy wyrostki na końcu odwłoka mniej więcej równej długości ......................................
............................................................................. Rząd: rybiki Zygentoma (Tab. 27D)
94
Tablica 27.
A
C
B
D
E
Tablica 27. Nadgromada: sześcionogi Hexapoda (A) rząd: pierwogonki Protura, (B) rząd: skoczogonki Collembola, (C) rząd: widłogonki Diplura, (D) rząd: przerzutki Archaeognatha, (E) rząd: rybiki Zygentoma
95
Opisano dotąd około 470 gatunków, w Polsce występują 3 gatunki związane z siedzibami
ludzkimi. Najczęściej spotykany rybik cukrowy Lepisma saccharina spotykany jest w pomieszczeniach, np. w łazienkach, występuje także w siedliskach naturalnych.
Tablica 28
Podgromada: owady uskrzydlone Pterygota
1. Skrzydeł brak ............................................................................................................... 2
–. Skrzydła występują .................................................................................................... 21
2. Brak czułków, oczu, odnóży i narządów gębowych. Ciało beczułkowate, podobne do
larw muchówek. Pasożyty głównie błonkówek, rzadziej skoczków, prostoskrzydłych
i innych ....................... Rząd: wachlarzoskrzydłe Strepsiptera – samice (Tab. 28D)
–. Czułki występują ........................................................................................................... 3
3. Tylne nogi skoczne (Tab. 29B) .................................................................................... 4
–. Tylne nogi bieżne (Tab. 28B) ........................................................................................ 5
4. Tylne odnóża wydłużone, zwłaszcza uda i golenie. Czułki długie szczeciniaste. Aparat
gębowy gryzący ...................... Rząd: prostoskrzydłe Orthoptera – część (Tab. 29B)
–. Tylne odnóża krótkie, czułki krótkie, ukryte w zagłębieniach głowy. Ciało silnie bocznie spłaszczone. Aparat gębowy kłująco-ssący. Pasożyty ssaków i ptaków ...................
.......................................................................... Rząd: pchły Siphonaptera (Tab. 28C)
5. Przednie odnóża masywne, grzebne, na końcu odwłoka dwa długie, szczeciniaste wyrostki (przysadki odwłokowe) .................................................... Rząd: prostoskrzydłe
Orthoptera – turkuć podjadek Gryllotalpa gryllotalpa (Tab. 28A)
–. Przednie odnóża inne, jeżeli grzebne to odwłok bez długich wyrostków .................... 6
6. Przysadki odwłokowe masywne, wykształcone w cęgi ..... Rząd: skorki Dermaptera
–. Przysadek odwłokowych brak lub inaczej wykształcone ............................................. 7
7. Przysadki odwłokowe wyraźne listkowate, ciało płaskie, z płaskim dużym przedpleczem. Głowa słabo widoczna podgięta pod przedplecze. Aparat gębowy gryzący ........
.......................................................................................... Rząd: karaczany Blattodea
–. Przysadek odwłokowych brak lub są bardzo małe i cienkie. Przedplecze zwykle mniejsze, głowa zazwyczaj dobrze widoczna, nie podgięta pod przedplecze ...................... 8
8. Przednie odnóża chwytne, z ostrymi kolcami na wewnętrznej stronie ud i goleni. Aparat gębowy gryzący .......................................................... Rząd: modliszki Mantodea
–. Przednie odnóża inne, jeśli chwytne, to bez kolców na udach i goleniach i aparat gębowy w postaci kłujki (kłująco-ssący) ............................................................................. 9
9. Głowa przed oczami tworzy długi zwężający się ryjek, na końcu którego znajdują się
narządy gębowe typu gryzącego ........................................ Rząd: wojsiłki Mecoptera
–. Głowa nie wyciągnięta w ryjek ................................................................................... 10
10. Owad nieruchomy, ukryty pod tarczką lub otoczką woskową, czasem z przytwierdzonymi wylinkami larwalnymi. Niekiedy cały owad zamieniony w czarkowaty twór.
Okrywa ma kształt okrągły, owalny, gruszkowaty, czasem wydłużony, barwa szara,
brązowawa lub biaława ....................................................................................................
.................................... Rząd: pluskwiaki Hemiptera – samice czerwców Coccoidea
96
Tablica 28.
A
B
C
D
E
Tablica 28. (A) odnóże grzebne – turkuć podjadek Gryllotalpa gryllotalpa, (B) wszy Anoplura, (C) pchły
Siphonaptera, (D) wachlarzoskrzydłe Strepsiptera – samica, (E) wachlarzoskrzydłe Strepsiptera – samiec
97
–. Owady mogące się poruszać ....................................................................................... 11
11. Ciało silnie bocznie spłaszczone, czułki krótkie, aparat gębowy kłująco-ssący, tylne
odnóża silnie zbudowane skoczne (niekiedy skoczna funkcja odnóży słabo widoczna).
Pasożyty ptaków i ssaków ............................... Rząd: pchły Siphonaptera (Tab. 28C)
–. Ciało nie jest bocznie spłaszczone .............................................................................. 12
12. Stopy jednoczłonowe, zakończone przylgą w postaci wciągalnego pęcherzyka. Aparat
gębowy kłująco-ssący, w postaci stożka. Małe (0,5–5 mm), smukłe, zwykle czarne
owady ....................................................................... Rząd: przylżeńce Thysanoptera
–. Stopy bez pęcherzykowatych przylg .......................................................................... 13
13. Głowa bardzo duża, większa od przedplecza ............................................................ 14
–. Głowa normalnej wielkości, jeśli duża to ostatni człon stóp silnie rozszerzony, większy
od poprzednich i czułki bardzo krótkie (wszolinka pszczela Braula coeca) ............. 16
14. Odwłok połączony z tułowiem za pomocą stylika, w tym miejscu przewężony. Owady czarne, czarnobrązowe, brązowe lub żółte. Żyją w społeczeństwach, mieszkają
w gniazdach – mrowiskach ...................................... Rząd: błonkówki Hymenoptera
– robotnice z rodziny mrówkowatych Formicidae
–. Odwłok szeroko połączony z tułowiem, tzw. siedzący lub przewężony, ale bez stylika
..................................................................................................................................... 15
15. Czułki stosunkowo długie, najczęściej tak długie jak ciało. Oczy dobrze rozwinięte.
Często w mieszkaniach ........................................................ Rząd: gryzki Psocoptera
–. Czułki krótkie, nie dłuższe od głowy i tułowia, oczy najczęściej uwstecznione lub brak.
Pasożyty ptaków i ssaków ………................................................ Rząd: Phthiraptera,
Podrzędy: wszoły Amblycera i Ischnocera
16. Ciało krępe, pokryte gęsto włoskami lub łuskami, bezskrzydłe lub z uwstecznionymi
skrzydłami różnej wielkości. Niektóre robakowate, ukryte w koszyczku zbudowanym
z fragmentów roślin (samice koszówek Psychidae) ........................................................
....................................... Rząd: motyle Lepidoptera – samice niektórych gatunków
–. Ciało nie pokryte gęsto łuskami lub włoskami, najwyżej z pojedynczymi szczecinkami
..................................................................................................................................... 17
17. Stopy zakończone dużymi, mocnymi pazurkami, składającymi się jak ostrze scyzoryka. Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie, brak oczu złożonych. Aparat gębowy kłującossący. Pasożyty ssaków (Tab. 28B) ................................................................................
........................................................... Rząd: Phthiraptera, podrząd: wszy Anoplura
–. Stopy inaczej zbudowane, bez chwytnych pazurków .................................................. 18
18. Stopa zbudowana zwykle z 2–3 członów .................................................................... 19
–. Stopa najczęściej pięcioczłonowa ............................................................................... 20
19. Ciało silnie spłaszczone grzbietobrzusznie. Pasożyty kręgowców, krwiopijne ..............
.............................. Rząd: pluskwiaki Hemiptera – rodzina pluskwowate Cimicidae
–. Ciało miękkie, wypukłe. Czułki zwykle długie. Na roślinach .........................................
......................... Rząd: pluskwiaki Hemiptera – mszyce Aphidina, czerwce Coccina
20. Czułki krótkie, 2–3 członowe, aparat gębowy kłująco-ssący, odwłok często jednolity
(zrośnięte segmenty), pasożyty ssaków i pszczół ...........................................................
................................................................ Rząd: muchówki Diptera, niektóre gatunki
–. Czułki 10–11 członowe, aparat gębowy gryzący, odwłok zawsze wyraźnie segmentowany ................................................ Rząd: chrząszcze Coleoptera, niektóre gatunki
98
21. Wykształcona tylko jedna para skrzydeł, druga para przekształcona w małe wyrostki
(przezmianki) ............................................................................................................. 22
–. Dwie pary skrzydeł dobrze rozwinięte, przednia para skrzydeł czasami zgrubiała, schitynizowana lub pokryta łuskami i włoskami, stanowi ochronę dla drugiej pary skrzydeł
błoniastych. Druga para skrzydeł może być niewidoczna, ukryta pod pierwszą ....... 28
22. Przednia para skrzydeł zredukowana do niewielkich wyrostków. Tylne skrzydła duże,
szerokie w porównaniu z ciałem, w spoczynku składane wachlarzowato .......................
......................................................Rząd: wachlarzoskrzydłe Strepsiptera, (Tab. 33E)
–. Przednia para skrzydeł dobrze rozwinięta, może mieć formę skrzydeł błoniastych,
twardych, nieprzezroczystych pokryw lub półpokryw albo usztywnionych, pokrytych
włoskami lub łuskami skrzydeł skórzastych. Tylna para nie występuje lub jest przekształcona w małe buławkowate lub pęcherzykowate wyrostki (przezmianki) ........ 23
23. Przednie skrzydła twarde, nieprzezroczyste (przynajmniej w nasadowej połowie) tworzą pokrywy lub półpokrywy, przykrywające odwłok lub mogą być skrócone i odwłok
jest częściowo widoczny ............................................................................................ 24
–. Przednie skrzydła błoniaste, przezroczyste, czasami mogą być pokryte nieprzezroczystymi plamami ............................................................................................................ 26
99
Tablica 29
24. Tylne odnóża skoczne, z masywnymi udami, najczęściej duże owady ...........................
........................... Rząd: prostoskrzydłe Orthoptera, niektóre gatunki (Tab. 29A, B)
–. Tylne nogi kroczne, czasami drobne chrząszcze ze skocznymi tylnymi odnóżami, mogą
mieć zredukowane tylne skrzydła .............................................................................. 25
25. Na końcu odwłoka występują mocne, schitynizowane, cęgowate, wygięte ku sobie wyrostki. Przednie skrzydła (pokrywy) skrócone, nie przykrywają odwłoka .....................
................................................................. Rząd: skorki Dermaptera, część gatunków
–. Brak cęgowatych wyrostków na końcu odwłoka. Pokrywy najczęściej przykrywają cały
odwłok .......................... Rząd: chrząszcze Coleoptera, niektóre gatunki (Tab. 31A)
26. Użyłkowanie na skrzydłach silnie zredukowane, składa się z jednej, rozgałęzionej żyłki. Druga para skrzydeł przekształcona w małe wyrostki (tzw. rozpinacze) lub nie występuje. Na końcu odwłoka często występują długie szczecinki. Najczęściej występują
tylko oczy proste (tzw. przyoczka). Narządy gębowe zredukowane ...............................
............................................. Rząd: pluskwiaki Hemiptera, czerwce Coccina, samce
–. Skrzydła z normalnym użyłkowaniem, jeżeli zredukowane to występują duże oczy złożone, dobrze rozwinięte narządy gębowe i brak długich wyrostków na odwłoku ..... 27
27. Na końcu odwłoka 2 lub 3 długie, szczeciniaste wyrostki. Skrzydła w spoczynku złożone pionowo nad ciałem. Narządy gębowe zredukowane .............................................
............................................................ Rząd: jętki Ephemeroptera, niektóre gatunki
–. Odwłok bez wyrostków. Skrzydła w spoczynku złożone dachówkowato lub płasko na
ciele. Druga para skrzydeł przekształcona w buławkowate lub pęcherzykowate przezmianki. Najczęściej duże oczy złożone. Narządy gębowe dobrze rozwinięte (Tab. 32D)
.............................................................................................. Rząd: muchówki Diptera
28. Skrzydła wąskie, mocno zbudowane, na brzegach rzędy długich szczecin tworzących
tzw. strzępinę, użyłkowania brak lub silnie zredukowane. W stanie spoczynku składane
płasko na grzbiecie. Bardzo małe owady, większość krajowych gatunków osiąga 1–
3 mm, największy dochodzi do 7 mm. Czułki krótkie, 6–9 członów. Ciało długie i wąskie, barwy od jasnożółtej do czarnej ...................... Rząd: przylżeńce Thysanoptera
–. Skrzydła typowo zbudowane, użyłkowanie bardzo rzadko zredukowane. Jeżeli występuje strzępina to szczecinki są bardzo krótkie a skrzydła pokryte łuskami (motyle Lepidoptera) ................................................................................................................... 29
29. Tylne odnóża skoczne, o zgrubiałych udach i długich i cienkich goleniach. Zwykle
duże owady, przednie skrzydła skórzaste, z widocznym użyłkowaniem, druga para błoniasta, w stanie spoczynku ukryta pod pierwszą. Ciało wydłużone .................................
................................................................................ Rząd: prostoskrzydłe Orthoptera
–. Tylne odnóża najczęściej kroczne (także nośne, pływne), jeśli skoczne to owady małe,
posiadają schitynizowane pokrywy a ciało jest krótkie i zaokrąglone ...................... 30
30. Przednie i tylne skrzydła różnią się budową i funkcją, tylne błoniaste zwykle są ukryte
pod przednia parą ....................................................................................................... 31
–. Przednie i tylne skrzydła nie różnią się budową, błoniaste. Mogą być niekiedy pokryte
włoskami lub łuskami (chruściki, motyle) i niekiedy przednia para jest silniej zbudowana od przedniej (chruściki) .................................................................................... 36
100
Tablica 29.
A
B
C
D
Tablica 29. (A) prostoskrzydłe Orthoptera – świerszcz polny Gryllus campestris, (B) prostoskrzydłe
Orthoptera – rodzina pasikoniki właściwe Tettigoniidae, (C) błonkówki Hymenoptera – rodzina Apidae
(D) ważki Odonata – zalotka większa Leucorrhinia pectoralis
101
Tablica 30, 31
31. Pierwsza para skrzydeł tworzy półpokrywy, które w nasadowej części są stwardniałe,
schitynizowane i nieprzezroczyste, a w wierzchołkowej błoniaste i przezroczyste. Narządy gębowe w postaci zaostrzonej kłujki (aparat gębowy kłująco-ssący). Niekiedy
jaskrawo, kontrastowo ubarwione. Najczęściej spotykane na roślinach, zwłaszcza na
kwiatach, także na drzewach, w ściółce oraz w wodzie ..................................................
.... Rząd: pluskwiaki Hemiptera, podrząd: pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera
–. Przednie skrzydła skórzaste albo całe twarde, schitynizowane (pokrywy) ................ 32
32. Przednie odnóża chwytne, uda i golenie z licznymi ostrymi, długimi kolcami. W Polsce
jeden gatunek, żyjący w południowo-wschodniej Polsce na terenach o charakterze stepowym .............................................................................. Rząd: modliszki Mantodea
–. Przednie odnóża inaczej zbudowane, nie są chwytne ................................................ 33
33. Skrzydła w spoczynku ułożone dachówkowato na tułowiu i odwłoku. Golenie nóg
tylnych najczęściej długie, z rządkiem kolców. Aparat gębowy kłująco-ssący, skierowany w dół i ku tyłowi. Czułki charakterystyczne, trójczłonowe z cienką wicią (która też może być członowana). Najczęściej potrafią skakać .......................
Rząd: pluskwiaki Hemiptera, podrząd: piewiki Cicadomorpha + Fulgoromorpha
–. Skrzydła w spoczynku nie są złożone dachówkowato. Aparat gębowy gryzący (najczęściej dobrze widoczne żuwaczki). Czułki inaczej zbudowane. Tylko niektóre chrząszcze
potrafią skakać ........................................................................................................... 34
34. Koniec odwłoka bez przysadek. Przednie skrzydła przekształcone w twarde, schitynizowane pokrywy (bardzo rzadko miękkie, skórzaste), sięgające najczęściej do końca
odwłoka i przykrywające drugą parę skrzydeł błoniastych. Niekiedy pokrywy skrócone
odsłaniające odwłok. Niektóre gatunki potrafią skakać ..................................................
.................................................................. Rząd: chrząszcze Coleoptera (Tab. 30, 31)
–. Koniec odwłoka zaopatrzony w cęgowate lub szczeciniaste, wyraźne przysadki ...... 35
35. Przysadki odwłokowe w kształcie twardych, schitynizowanych cęgów. Pierwsza para
skrzydeł to krótkie i twarde pokrywy, nie zasłaniające odwłoka. Druga para błoniasta,
w spoczynku złożona i ukryta pod pokrywami. Czułki średniej długości, sięgają mniej
więcej do połowy ciała ....................................................... Rząd: skorki Dermaptera
–. Przysadki odwłokowe w postaci prostych, szczeciniastych, odsuniętych od siebie wyrostków. Pierwsza para skrzydeł skórzasta, przykrywa drugą parę błoniastą. Czułki
długie, nitkowate lub szczeciniaste, sięgają przynajmniej do końca ciała ......................
........................................................................................... Rząd: karaczany Blattodea
36. Głowa wyciągnięta w długi, wąski ryjek. Na końcu ryjka narządy gębowe gryzące
............................................................................................. Rząd: wojsiłki Mecoptera
–. Głowa nie wyciągnięta w ryjek ................................................................................... 37
37. Przedtułów silnie wydłużony, cylindryczny, przypomina długą szyję kręgowców. Głowa płaska, ruchomo połączona z tułowiem ............. Rząd: wielbłądki Raphidioptera
–. Przedtułów krótki, nie przypomina szyi ..................................................................... 38
102
Tablica. 30.
A
B
C
D
Tablica 30. Chrząszcze Coleoptera, (A) rodzina Carabidae – biegacz skórzasty Carabus coriaceus, (B)
rodzina żukowate Scarabaeidae – pachnica dębowa Osmoderma barnabita, (C) rodzina jelonkowate
– jelonek rogacz Lucanus cervus, (D) rodzina jelonkowate – kostrzeń Sinodendron cylindricum
103
Tablica
Tablica 31.
31.
Tablica 31.
A
A
B
B
A
B
C
C
D
D
C
D
E
E
F
F
Tablica 31. Chrząszcze Coleoptera; (A) rodzina zgniotkowate Cucujidae – zgniotek cynobrowy Cucujus
E
F
cinnaberinus, (B) rodzina pawężnikowate Trogossitidae – pawężnica Peltis grossa, (C) rodzina kózkowate Cerambycidae – łucznik korzeniowiec Stenocorus meridianus, (D) rodzina kózkowate Cerambycidae
– żerdzianka Monochamus sp., (E) rodzina kózkowate Cerambycidae – dyląż garbarz Prionus coriaceus,
(F) rodzina kózkowate Cerambycidae – paśnik niszczyciel Plagionotus detritus
104
Tablica 32
38. Skrzydła nieprzezroczyste, gęsto pokryte łuskami, które tworzą charakterystyczny dla
poszczególnych gatunków, najczęściej wielobarwny wzór. Tylko wyjątkowo skrzydła
przezroczyste. Aparat gębowy ssący, z charakterystyczną trąbką (ssawką), która najczęściej jest zwijana na kształt sprężyny .... Rząd: motyle Lepidoptera (Tab. 32A–C)
–. Skrzydła nie pokryte łuskami, przezroczyste lub rzadziej pokryte plamami różnej wielkości lub woskowym nalotem. Aparat gębowy inaczej zbudowany .......................... 39
39. Skrzydła pokryte najczęściej białym lub białoszarym woskowym nalotem. Bardzo
drobne owady, długość ciała w przedziale 1–5 mm ................................................... 40
–. Skrzydła nie pokryte woskowym nalotem, przezroczyste lub pokryte plamami albo
włoskami, łuskami ...................................................................................................... 41
40. Czułki złożone z 7 członów, stopy dwuczłonowe. Użyłkowanie skrzydeł mocno zredukowane. Aparat gębowy kłująco-ssący. Spotykane najczęściej na spodniej stronie
liści drzew i krzewów ....................................................................................................
....................... Rząd: pluskwiaki Hemiptera, infrarząd: mączliki Aleyrodomorpha
–. Czułki zbudowane przynajmniej z 14 członów, stopy pięcioczłonowe. Użyłkowanie
skrzydeł nie zredukowane. Aparat gębowy gryzący ........................................................
...................... Rząd: sieciarki Neuroptera, rodzina: bielotkowate Coniopterygidae
41. Na końcu odwłoka dwa lub trzy długie, nitkowate wyrostki ..................................... 42
–. Na końcu odwłoka długich wyrostków brak, mogą wystąpić jedynie krótkie, silne
i masywne wyrostki ................................................................................................... 43
42. Najczęściej trzy (znacznie rzadziej dwa) długie wyrostki na końcu odwłoka, znacznie
dłuższe od ciała. Czułki bardzo krótkie, z kolei pierwsza para odnóży znacznie dłuższa
od pozostałych, skierowana do przodu może przypominać czułki. Skrzydła w spoczynku złożone pionowo nad ciałem, tylna para często bardzo mała .....................................
.......................................................................................... Rząd: jętki Ephemeroptera
–. Dwa wyrostki na końcu odwłoka, krótsze od ciała, czasem bardzo silnie skrócone.
Skrzydła w spoczynku złożone płasko na ciele, tylna para krótsza i szersza od przedniej
.......................................................................................... Rząd: widelnice Plecoptera
43. Czułki bardzo krótkie, szczecinkowate, krótsze od głowy, słabo widoczne. Głowa
duża. Oczy często bardzo duże, zajmują większą część głowy lub rozmieszczone są na
bokach głowy. Ciało długie, często bardzo wąskie, długość 25-70 mm. Skrzydła pierwszej i drugiej pary długie i wąskie, bardzo gęsto użyłkowane, w spoczynku złożone
pionowo nad ciałem lub rozłożone płasko na boki .........................................................
.................................................................................. Rząd: ważki Odonata (Tab. 29D)
–. Czułki długie, wyraźnie widoczne .............................................................................. 44
44. Skrzydła pokryte gęstymi włoskami (rzadko łuskami, inaczej zbudowanymi niż u motyli), w spoczynku złożone dachówkowato na ciele. Ubarwienie skrzydeł najczęściej
brązowe lub szare, czasami z ciemniejszym wzorem lub plamkami. Czułki długie, często tak długie jak całe ciało ............................................ Rząd: chruściki Trichoptera
–. Skrzydła nie są pokryte włoskami lub łuskami, błoniaste, przezroczyste lub pokryte
kolorowymi plamami (czasem całe skrzydła kolorowe) ............................................ 45
45. Stopy 1–3 członowe ................................................................................................... 46
–. Stopy 4–5 członowe .................................................................................................... 47
105
Tablica 32.
A
B
C
D
Tablica 32. (A) motyle dzienne Rhopalocera – przeplatka Melitaea sp., (B) motyle dzienne Rhopalocera
– czerwończyk nieparek Lycaena dispar, (C) motyle różnoczułkie Heterocera – torzyśniad kasztanówka
Zeuzera pyrina, (D) muchówki Diptera – długoczułkie Nematocera
106
46. Aparat gębowy kłująco-ssący, skierowany w dół i ku tyłowi. Głowa nie jest szersza
lub tylko nieznacznie szersza od tułowia. Tułów szeroki, czasami zrasta się z głową.
U części gatunków na odwłoku znajdują się 3 krótkie wyrostki: jeden na końcu i dwa po
bokach. Występują na roślinach, z których wysysają soki. Mało ruchliwe, zwykle nieruchomo siedzące na liściach, pędach, kwiatach lub korzeniach ....................................
............................ Rząd: pluskwiaki Hemiptera, infrarząd: mszyce Aphidomorpha
–. Aparat gębowy gryzący. Głowa bardzo duża, zwykle znacznie szersza i większa od
tułowia. Odwłok bez wyrostków. Żyją na drzewach, roślinach zielnych, pod korą,
w ściółce, a także w budynkach. Zwykle bardzo ruchliwe i szybko się poruszające ......
............................................................................................... Rząd: gryzki Psocoptera
47. Obie pary skrzydeł podobnej wielkości, w spoczynku złożone dachówkowate na ciele.
Użyłkowanie gęste lub bardzo gęste, siateczkowate .................................................. 48
–. Tylna para skrzydeł znacznie mniejsza i krótsza od przedniej. Na przednim brzegu tylnych skrzydeł występuje rząd drobnych haczyków, służących do zaczepiania przedniej
pary. Skrzydła w spoczynku złożone płasko wzdłuż ciała lub lekko rozchylone i uniesione do góry. Użyłkowanie znacznie bardziej skąpe ......................................................
................................................................. Rząd: błonkówki Hymenoptera (Tab. 29C)
48. Głowa typu prognatycznego, narządy gębowe skierowane do przodu. Skrzydła ciemno zabarwione, z wyraźnie zaznaczonymi, grubymi, czarnymi żyłkami. Użyłkowanie
mniej gęste niż u sieciarek .................................. Rząd: wielkoskrzydłe Megaloptera
–. Głowa hypognatyczna, narządy gębowe skierowane w dół. Skrzydła najczęściej przezroczyste, czasem z barwnymi plamami i różnie ubarwionymi żyłkami. Użyłkowanie
bardzo gęste ..................................................................... Rząd: sieciarki Neuroptera
Rząd: prostoskrzydłe Orthoptera
Do fauny Polski zaliczono 82 gatunki prostoskrzydłych. Zdecydowana większość krajowych gatunków związana jest z terenami otwartymi, przede wszystkim suchymi, ciepłymi
i nasłonecznionymi. Nieliczne gatunki spotykane są w lasach, a pojedyncze gatunki żyją
w mrowiskach, cieplarniach lub pod ziemią.
Klucz do oznaczania podrzędów, nadrodzin i rodzin Orthoptera
1. Czułki długie i cienkie, nitkowate lub szczeciniaste, o liczbie członów powyżej 30, zwykle dłuższe od ciała, wyjątkowo trochę krótsze. Tylne uda na grzbietowej stronie bez
listewki środkowej. Narząd słuchu znajduje się na goleni nóg pierwszej pary. Pokładełko u samic dłuższe niż przedplecze. Aparat dźwiękowy u samców, wyjątkowo u samic,
znajduje się na pokrywach. Podrząd: pasikoniki i świerszcze Ensifera .................... 2
–. Czułki krótkie, zwykle krótsze od połowy ciała, złożone nie więcej niż z 25 członów.
Czułki mogą mieć różny kształt: szczeciniasty, nitkowaty, paciorkowaty, maczugowaty, mieczykowaty. Tylne uda na grzbietowej stronie z listewką środkową. Narząd
słuchu u nasady odwłoka. Pokładełko u samic zwykle krótsze od przedplecza. Aparat
dźwiękowy u samców, często też u samic, znajduje się na tylnych udach. Podrząd:
szarańczaki Caelifera ............................................................................................... 11
2. Wszystkie stopy trójczłonowe, bardzo rzadko tylne stopy 4-członowe. Przysadki odwłokowe długie i miękkie, podobne u obu płci. Żyłka kostalna i subkostalna w przednim skrzydle są ułożone mniej więcej prostopadle wobec siebie, żyłka kostalna łączy się
107
–.
3.
–.
4.
–.
5.
–.
6.
–.
7.
108
z żyłką subkostalną. Płytka subgenitalna samca bez wyrostków rylcowych. Pokładełko
samicy ma kształt oszczepowaty lub walcowaty, złożone z 4 długich listewek (Tab.
29A). Nadrodzina: świerszcze Grylloidea ................................................................ 3
Wszystkie stopy 4-członowe. Przysadki odwłokowe krótkie i sztywne, u samców
większe i masywniejsze. Żyłka kostalna i subkostalna w przednim skrzydle są ułożone
mniej więcej równolegle wobec siebie, żyłka kostalna nie łączy się z żyłką subkostalną.
Płytka subgenitalna samca z 2 wyrostkami rylcowymi. Pokładełko samicy ma kształt
szablowaty lub sierpowaty, złożone z 6 długich listewek (Tab. 29B) .......................... 6
Tylne stopy 4-członowe. Golenie tylnych odnóży dłuższe niż uda. Tylne golenie na
spodniej stronie mają rząd długich i krótkich kolców. Pokrywy przezroczyste. Głowa
osadzona poziomo (prognatyczna) ..................................................................................
.... Rodzina: świerszcze właściwe Gryllidae, Podrodzina: nakwietniki Oecanthinae
W Polsce występuje tylko jeden gatunek z tej podrodziny – nakwietnik Oecanthus pellucens (Scopoli, 1763), bardzo rzadko wykazywany jedynie z południowej części kraju.
Tylne stopy 3-członowe. Golenie tylnych odnóży krótsze lub takiej samej długości co
uda. Tylne golenie na spodniej stronie mają tylko rząd długich kolców. Pokrywy nieprzezroczyste lub brak. Głowa osadzona pionowo (hypognatyczna) .......................... 4
Oczy szczątkowe, brak skrzydeł. Tylne uda rozszerzone jajowato. Długość ciała do
5 mm. Żyją w mrowiskach ...................... Rodzina: mrowiszczaki Myrmecophilidae
W Polsce tylko jeden gatunek, żyjący w mrowiskach – mrowiszczak Myrmecophilus
acervorum (Panzer, 1799).
Oczy normalnie wykształcone. Skrzydła występują (uwaga: brak u postaci młodocianych). Tylne uda rozszerzone, ale nie jajowato. Długość ciała ponad 10 mm ............. 5
Przednie nogi kroczne. Samica z pokładełkiem (Tab. 29A) ............................................
............................... Rodzina: świerszcze właściwe Gryllidae, pozostałe podrodziny
W Polsce 5 gatunków. Żyją na ziemi, ukrywają się w spękaniach, pod kamieniami i w
ściółce. Najpospolitszy gatunek – świerszcz polny Gryllus campestris Linnaeus, 1758
występuje na łąkach, polach i polanach, kopie norki w ziemi do 20 cm głębokości.
Przednie nogi bardzo grube, grzebne (Tab. 28A). Samica bez pokładełka .....................
................................................................................ Rodzina: turkucie Gryllotalpidae
Charakterystyczne, duże i masywne prostoskrzydłe, o nocnej aktywności. Większość życia spędzają pod ziemią w wykopanych przez siebie korytarzach. W Polsce jeden gatunek – turkuć podjadek Gryllotalpa gryllotalpa (Linnaeus, 1758).
Skrzydeł brak. Człony stóp (szczególnie pierwszy) długie, walcowate i smukłe. Grzbiet
ciała silnie łukowato wygięty. Przysadki odwłokowe słabo zesklerotyzowane ..............
......................... Nadrodzina: Gryllacridoidea, rodzina: śpieszki Raphidophoridae
W Polsce występuje tylko jeden synantropijny gatunek, spotykany w szklarniach –
śpieszek cieplarniany Tachycines asynamorus Adelung, 1902.
Skrzydła występują, czasami silnie skrócone w formie łusek skrzydłowych. Człony
stóp krótkie i spłaszczone. Grzbiet ciała tworzy mniej więcej linię prostą, może być
najwyżej lekko łukowato wygięty. Przysadki odwłokowe silnie zesklerotyzowane.
(Tab. 29B). Nadrodzina: pasikoniki Tettigonioidea ................................................. 7
Na grzbietowej stronie goleni nóg pierwszej pary występuje podłużna bruzda. Pierwsze
dwa człony stóp są z boków zaokrąglone, bez bruzdy ....................................................
............................................................... Rodzina: długoskrzydlaki Phaneropteridae
–.
8.
–.
9.
–.
10.
–.
11.
–.
W kraju stwierdzono 13 gatunków. Jeden ekspansywny gatunek – długoskrzydlak Phaneroptera falcata (Poda, 1761) charakteryzuje się bardzo długimi skrzydłami obu par,
sięgającymi daleko za koniec ciała, pozostałe gatunki mają skrzydła bardzo krótkie,
zredukowane, łuskowate.
Grzbietowa strona goleni nóg pierwszej pary półokrągła, bez bruzdy lub czasami bruzda
występuje, ale leży ona na boku, a nie na środku. Pierwsze dwa człony stóp są z boków
spłaszczone, z bruzdami po bokach ............................................................................. 8
Narząd słuchu na przednich goleniach w postaci otwartego, owalnego otworu .............
.......................................................................... Rodzina: nadrzewki Meconematidae
W Polsce występuje w naturze 1 gatunek – nadrzewek Meconema thalassinum (De
Geer, 1773). Ponadto w latach 20. XX wieku stwierdzono w cieplarni ogrodu botanicznego w Poznaniu synantropijny gatunek Cyrtaspis variopicta Costa, 1860.
Narząd słuchu na przednich goleniach w postaci podłużnej wąskiej szczeliny ........... 9
Na wierzchołku goleni nóg pierwszej pary brak kolców. Kąt między grzbietową
a przednią stroną głowy ostry ........................... Rodzina: mieczniki Conocephalidae
W Polsce stwierdzono 2 gatunki mieczników: miecznik łąkowy Conocephalus dorsalis
(Latreille, 1804) i miecznik brązowy Conocephalus discolor Thunberg, 1815.
Na wierzchołku goleni nóg pierwszej pary występuje przynajmniej jeden kolec. Kąt
między grzbietową a przednią stroną głowy zbliżony do prostego ........................... 10
Czułki osadzone poniżej linii łączącej dolny brzeg oczu. Przedplecze w części środkowej silnie siodłowato wgłębione (patrząc z boku). Tylne odnóża dosyć krótkie ............
.............................................................................. Rodzina: siodlarki Ephippigeridae
W Polsce występuje tylko jeden bardzo rzadki, kserotermofilny gatunek – siodlarka
Ephippiger ephippiger (Fiebig, 1784).
Czułki osadzone powyżej linii łączącej dolny brzeg oczu. Przedplecze w części środkowej nie jest silnie siodłowato wgłębione, może jedynie wystąpić lekkie spłaszczone
wgłębienie (patrząc z boku). Tylne odnóża najczęściej długie (Tab. 29A) .....................
............................................................... Rodzina: pasikoniki właściwe Tettigoniidae
W Polsce stwierdzono 13 gatunków. Zwykle dosyć duże owady. Zróżnicowane pod
względem budowy skrzydeł i pokładełka u samic.
Przedplecze z tyłu wydłużone w szydłowaty wyrostek, który często przykrywa cały odwłok lub jest nawet od niego dłuższy. Pokrywy łuskowate, druga para skrzydeł zwykle
słabo wykształcona. Przednie i środkowe stopy 2-członowe, tylne 3-członowe, ostatni
człon stopy bez przylg .................................................. Rodzina: skakuny Tetrigidae
Z Polski wykazano 7 gatunków. Skakuny są charakterystyczne poprzez wyrostek
przedplecza i krótkie, krępe ciało.
Przedplecze z tyłu nie jest wydłużone w szydłowaty wyrostek. Pokrywy i skrzydła
zwykle długie, sięgające do końca odwłoka lub nawet dłuższe. Wszystkie stopy 3-członowe, ostatni człon ze słabo lub silnie rozwiniętymi przylgami .....................................
................................................................. Rodzina: szarańczaki właściwe Acridiidae
W Polsce 35 gatunków. Charakteryzuje je duże zróżnicowanie morfologiczne. Ubarwienie także zróżnicowane, zwykle zielone, szare lub brunatne, tylne skrzydła mogą
być jaskrawo ubarwione – czerwone lub niebieskie.
109
Rząd: pchły Siphonaptera
Dorosłe pchły są pasożytami zewnętrznymi ssaków i ptaków, larwy natomiast przebywają
w gniazdach żywiciela. W Polsce stwierdzono do tej pory 68 gatunków pcheł.
Rząd: skorki Dermaptera
W faunie Polski 6 gatunków. Preferują siedliska zacienione i wilgotne, za dnia ukryte pod
kamieniami, pod korą, itp.
Klucz do oznaczania gatunków Dermaptera
1. Drugi człon stóp nie rozszerzony, walcowaty, tej samej szerokości lub węższy od trzeciego. Pokrywy i skrzydła błoniaste rozwinięte ........................................................... 2
–. Drugi człon stóp szerszy od trzeciego, sercowaty. Skrzydła błoniaste, u niektórych gatunków nie występują. Rodzina: Forficulidae .............................................................. 3
2. Czułki złożone z 25–35 członów. Odnóża długie i smukłe. Cęgi (szczypce) długie
i proste. Ostatni tergit odwłoka zrośnięty z pygidium, poza nim występuje jeszcze płytka końcowa (telson). Duże owady, długość ciała 13–26 mm ..........................................
............................. obcążnica Labidura riparia (Pallas, 1773), rodzina: Labiduridae
Długość ciała 9–26 mm. Spotykany na piaszczystych brzegach rzek, mórz i na wydmach śródlądowych.
–. Czułki złożone z 10–15 członów. Odnóża i cęgi krótkie. Ostatni tergit odwłoka niezrośnięty z pygidium, płytki końcowej brak. Owady mniejsze, długość ciała 5–6 mm
................................. kleszczanka Labia minor (Linnaeus, 1758), rodzina: Labiidae
Długość ciała 1–6,5 mm. Wilgotne siedliska, pastwiska, także w budynkach gospodarczych.
3. Druga para skrzydeł błoniastych rozwinięta, widoczna jako trójkątne, zwykle jaśniejsze wyrostki na końcu pokryw ..................................................................................... 4
–. Skrzydła błoniasta nie występują (brak wyrostków za końcem pokryw) ..................... 5
4. Pokrywy jednobarwne, jedynie końcowe części skrzydeł II pary za końcem pokryw
zwykle jasne. Czułki złożone z 10–15 członów. Cęgi samca przy podstawie spłaszczone
i zbliżone do siebie, za podstawą łukowato wygięte .......................................................
.............................................................. skorek Forficula auricularia Linnaeus, 1758
Długość ciała 9,5–16 mm. Bardzo pospolity gatunek, spotykany w różnych siedliskach.
–. Na środku każdej pokrywy znajduje się jasna plama, wraz z jaśniejszymi końcami
skrzydeł widoczne są 4 jasne plamy na środku ciała. Czułki złożone z 12–13 członów.
Cęgi samca przy podstawie nie spłaszczone, ich podstawy oddalone od siebie ..............
....................................................... zadzierka Anechura bipunctata (Fabricius, 1781)
Długość ciała 9–17 mm. Bardzo rzadki gatunek, w Polsce stwierdzony tylko na Górnym Śląsku. Góry i wyżyny, pod kamieniami, suchymi odchodami.
5. Pokrywy dłuższe od przedplecza, na końcu prosto ścięte. Czułki 12-członowe. Cęgi
u samca z wyraźnym zębem pośrodku wewnętrznej krawędzi ........................................
.......................................................... kikutnica Apterygida media (Hagenbach, 1822)
Długość ciała 9–17 mm. Spotykany pod korą drzew, na kwiatach.
–. Pokrywy słabo wykształcone, krótsze od przedplecza, tylna krawędź łukowato wygięta. Czułki 13-członowe. Cęgi u samca bez zęba pośrodku ..............................................
................................................ kusokrywka Chelidurella acanthopygia (Géné, 1832)
110
Długość ciała 6,5–12 mm. Występuje w lasach, na drzewach i w ściółce.
Rząd: karaczany Blattodea
W Polsce występuje 7 gatunków związanych z siedliskami naturalnymi oraz 2 gatunki synantropijne, mogące też przebywać poza budynkami. Ponadto wyłącznie w pomieszczeniach
ogrzewanych (w palmiarniach, ogrodach zoologicznych) występują 2 gatunki przybyszek
Periplaneta Burmeister, 1838.
Klucz do oznaczania rodzajów i gatunków Blattodea
1. Owady mniejsze, długość ciała do 13 mm. Płytka subgenitalna samców niesymetryczna, najczęściej z jednym wyrostkiem rylcowym (czasami brak lub występują dwa nierównej wielkości) ......................................................................................................... 2
–. Owady duże, długość ciała do 20–45 mm. Płytka subgenitalna samców symetryczna,
z dwoma wyrostkami rylcowymi. Rodzina: Blattidae ................................................. 4
2. Przedplecze jasne z dwoma podłużnymi, czarnymi pasami na środku. Dolna krawędź
ud z licznymi kolcami. Pazurki stóp jednakowej długości. W budynkach ......................
................... prusak Blatella germanica (Linnaeus, 1767), rodzina: Pseudomopidae
–. Na przedpleczu podłużnych pasków brak. Dolna krawędź ud z pojedynczymi kolcami.
Pazurki stóp niejednakowej długości. Żyją w siedliskach naturalnych. Rodzina: Ectobiidae ............................................................................................................................ 3
3. Pokrywy zgrubiałe a użyłkowanie i tylna bruzda słabo widoczne. Skrzydła drugiej pary
u samców skrócone, u samic prawie zupełnie niewykształcone. Zewnętrzny pazurek
stopy dłuższy od przylgi ........... bezżyłka Phyllodromica maculata (Schreber, 1781)
–. Pokrywy bardziej delikatne, przezroczystawe, u samic skrócone. Użyłkowanie pokryw
i tylna bruzda wyraźnie widoczne. Skrzydła drugiej pary dobrze rozwinięte u obu płci.
Zewnętrzny pazurek stopy równy lub krótszy od przylgi ...............................................
................................................................. Rodzaj: zadomka Ectobius Stephens, 1835
W Polsce 6 gatunków. Występowanie jednego gatunku – E. duskei (Adelung, 1904) jest
poddawane w wątpliwość. Większość gatunków żyje w lasach, na drzewach, krzewach
i w ściółce.
4. Przedplecze jednobarwne, ciemne. Obydwie pary skrzydeł skrócone. Pokrywy skórzaste i zrogowaciałe, ze słabo widocznym użyłkowaniem, u samców krótsze od odwłoka,
u samic uwstecznione łuskowate. Przylga między pazurkami bardzo mała ...................
.................................................. karaczan wschodni Blatta orientalis Linnaeus, 1758
–. Na przedpleczu, na żółtym tle występuje ciemniejsza plama, która czasami rozdziela się
na dwie okrągłe plamy. Obydwie pary skrzydeł dobrze rozwinięte. Pokrywy skórzaste,
z wyraźnym użyłkowaniem, u samca sięgają za odwłok, u samicy do końca odwłoka.
Przylga między pazurkami duża, dobrze rozwinięta .................................................... 5
5. Plama na środku przedplecza rdzawobrunatna, słabo odcinająca się od tła. Pokrywy
jednobarwne. Płytka nadodbytowa u obu płci głęboko, trójkątnie wycięta ....................
.......................... przybyszka amerykańska Periplaneta americana (Linnaeus, 1758)
–. Plama na środku przedplecza prawie czarna, silnie odcinająca się od tła. Zewnętrzny brzeg pokryw z żółtą, podłużną smugą. Płytka nadodbytowa u samca tępo ucięta,
u samicy z małym, trójkątnym wycięciem ......................................................................
......................... przybyszka australijska Periplaneta australasiae (Fabricius, 1775)
111
Rząd: modliszki Mantodea
W Polsce występuje tylko jeden gatunek – modliszka zwyczajna Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Zasiedla silnie nasłonecznione polany i brzegi lasów w południowo-wschodniej
Polsce.
Rząd: wojsiłki Mecoptera
Charakterystycznie zbudowane owady z głową wyciągniętą w długi ryjek. W Polsce stwierdzono 10 gatunków wojsiłków.
Klucz do oznaczania rodzajów i rodzin Mecoptera
1. Skrzydła normalnie wykształcone, błoniaste. Na głowie oprócz oczu złożonych występują 3 przyoczka ułożone w trójkąt ............................................................................. 2
–. Skrzydeł brak lub w postaci małych, skórzastych wyrostków .........................................
.......... Rodzaj: pośnieżek Boreus Latreille, 1816, rodzina: pośnieżkowate Boreidae
W Polsce dwa podobne gatunki. Występują jesienią, zimą i wczesną wiosną, spotykane
często na śniegu.
2. Stopy z jednym prostym pazurkiem. Odnóża bardzo długie, na końcu goleni długie
ostrogi. Skrzydła długie i wąskie, najwyżej z drobnymi ciemnymi plamkami ................
................... Rodzaj: bugar Bittacus Lareille, 1802, rodzina: bugarowate Bittacidae
W Polsce dwa bardzo rzadko spotykane gatunki, znane tylko z południowej części
kraju.
–. Stopy z dwoma pazurkami, zaopatrzonymi w ząbki. Odnóża i ostrogi na goleniach krótkie. Skrzydła szersze, prawie zawsze z wyraźnymi, ciemnymi plamami .........................
............................................................................. Rodzina: wojsiłkowate Panorpidae
W Polsce 6 gatunków należących do 2 rodzajów: Aulops Enderlein, 1910 i Panorpa
Linnaeus, 1758. Najpospolitszym gatunkiem jest wojsiłek Panorpa communis Linnaeus,
1758.
Rząd: pluskwiaki Hemiptera
Silnie zróżnicowany morfologicznie i biologicznie rząd owadów. Cechą charakterystyczną
tego rzędu jest swoiście zbudowany aparat gębowy typu kłująco-ssącego. W Polsce stwierdzono ponad 2 270 gatunków. Z uwagi na trudności identyfikacyjne, w przewodniku przedstawiono tylko klucz do 4 występujących w kraju podrzędów oraz w przypadku piersiodziobych uwzględniono także infrarzędy.
Klucz do oznaczania podrzędów
1. Pierwsza para skrzydeł przekształcona w półpokrywy, gdzie nasadowa część jest twarda i schitynizowana, a wierzchołkowa jest błoniasta. Kłujka osadzona na wierzchołku
głowy, na spodniej stronie głowy występuje płytka gardzielowa, która zamyka puszkę
głowową od spodu ....................... Podrząd: pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera
–. Pierwsza para inaczej zbudowana, często błoniasta. Kłujka osadzona na tylnym brzegu
dolnej strony głowy ...................................................................................................... 2
2. Stopy złożone z 3 członów. Piewiki ............................................................................. 3
–. Stopy złożone z mniej niż 3 członów. Podrząd: piersiodziobe Sternorrhyncha ...... 4
3. Czułki położone przed oczami. Na głowie między oczami podłużne żeberka. Drugi
112
–.
4.
–.
5.
–.
6.
–
człon czułków silnie rozdęty, zaopatrzony w pólka zmysłowe .......................................
............................................................................................. Podrząd: Fulgoromorpha
Czułki osadzone między oczami. Na głowie brak podłużnych żeberek. Drugi człon nie
jest silnie rozdęty ................................................................. Podrząd: Cicadomorpha
Stopy jednoczłonowe, z jednym pazurkiem. Samice bezskrzydłe, samce ze skrzydłami
lub bez ........................................................................... Infrarząd: czerwce Coccinea
Stopy dwuczłonowe, z 2 pazurkami ............................................................................. 5
Nogi skoczne, tylne uda zgrubiałe. Czułki 3–7 lub 10-członowe. Skrzydła zawsze występują .......................................................................................................................... 6
Nogi nie są skoczne. Czułki 3-6 członowe. Skrzydeł często brak ...................................
............................................................................... Infrarząd: mszyce Aphidomorpha
Czułki 10-członowe ................................................ Infrarząd: koliszki Psylliformes
czułki 3–7 członowe ....................................... Infrarząd: mączliki Aleyrodomorpha
Rząd: przylżeńce Thysanoptera
Z Polski wykazano dotąd 217 gatunków. Przylżeńce to gatunki bardzo małe, długość ciała
większości gatunków mieści się w granicach 1–3 mm. Oznaczanie przylżeńców jest bardzo
trudne. Tu ograniczono się do podziału na podrzędy.
Klucz do oznaczania podrzędów
1. Na przednich skrzydłach jedna skrócona, podłużna żyłka. Górna strona odwłoka na
końcu u obu płci wyciągnięta w rurkę. Samica bez pokładełka ......................................
................................................................... Podrząd: przylżeńce rurkowe Tubulifera
W Polsce występują przedstawiciele tylko jednej rodziny Phlaeothripidae z 67 gatunkami.
–. Na przednich skrzydłach dwie lub jedna podłużna żyłka. U samic koniec odwłoka stożkowaty, u samców tępo zakończony. Samice posiadają wciągalne pokładełko ..............
........................................................ Podrząd: przylżeńce pokładełkowe Terebrantia
W Polsce 150 gatunków należących do 3 rodzin.
Rząd: błonkówki Hymenoptera
Błonkówki są bardzo różnorodną grupą owadów, wyróżniamy wśród nich gatunki roślinożerne, drapieżne i pasożytnicze. Do błonkówek należą też najbardziej znane owady społeczne,
budujące często wielomilionowe społeczności – mrówki Formicidae, osy Vespidae i część
pszczół Apidae. Z Polski wykazano blisko 6 tys. gatunków, jednak szacuje się, że może występować ponad 8 tys. Część grup jest na terenie Polski bardzo słabo zbadana i poznana.
Klucz do oznaczania podrzędów i rodzin
1. Odwłok połączony z tułowiem całą szeroką nasadą, brak przewężenia w nasadowej
części odwłoka. Podrząd: rośliniarki Symphyta ...................................................... 2
–. Między odwłokiem a tułowiem występuje wyraźne przewężenie, tzw. stylik. Podrząd:
stylikowce Apocrita .................................................................................................. 13
2. Czułki umieszczone na przedzie głowy, powyżej linii łączącej dolne krawędzie głowy,
powyżej nadustka. Przednie skrzydła z zamkniętą komórką analną ............................ 3
113
–. Czułki umieszczone na dolnej części głowy, poniżej linii łączącej dolne krawędzie głowy, poniżej nadustka. Przednie skrzydła bez zamkniętej komórki analnej .....................
....................................................................................................... Rodzina: Orussidae
W Polsce tylko jeden pasożytniczy gatunek – Orussus abietinus (Scopoli, 1763).
3. Trzeci człon czułków bardzo długi, zwykle kilkakrotnie (przynajmniej dwukrotnie)
dłuższy od dwóch pierwszych członów. Człon ten może być rozdzielony na dwie gałęzie, na końcu może mieć jeden lub kilka małych, krótkich znacznie węższych członów
lub być ostatnim członem czułków .............................................................................. 4
–. Trzeci człon czułków nie jest nadzwyczaj długi, może być dłuższy niż pozostałe człony,
ale wtedy kolejne człony nie są od niego węższe ........................................................ 6
4. Czułki złożone z 4 lub więcej członów, za długim trzecim członem występuje jeszcze
jeden lub więcej małych i wąskich członów. Przednie skrzydła z żyłką (2r) rozdzielającą komórkę pod plamką skrzydłową (stigmą) na dwie części ..................................... 5
–. Czułki złożone z 3 członów, ostatni może być rozdwojony Przednie skrzydła bez żyłki
2r, przez co pod stigmą znajduje się tylko jedna komórka .............. Rodzina: Argidae
Z Polski wykazano do tej pory 21 gatunków.
5. Czułki złożone z 4 członów, ostatni czwarty człon bardzo mały i słabo widoczny ........
............................................................................................. Rodzina: Blasticotomidae
W Polsce tylko jeden gatunek – Blasticotoma filiceti Klug, 1834.
–. Czułki złożone z 12 członów, ostatnie 9 członów małe i krótkie ..... Rodzina: Xyelidae
W Polsce stwierdzono 3 gatunki.
6. Tylny brzeg przedplecza prawie prosty ........................................................................ 7
–. Tylny brzeg przedplecza łukowato wygięty .................................................................. 9
7. Silnie grzbietobrzusznie spłaszczone błonkówki. Przednie golenie z dwiema ostrogami
na wierzchołku ............................................................................................................ 8
–. Ciało walcowate lub spłaszczone bocznie. Przednie golenie z jedną ostrogą na wierzchołku ............................................................... Rodzina: ździeblarzowate Cephidae
W Polsce 18 gatunków.
8. Czułki grzebykowate, na środkowych i końcowych członach występują boczne wyrostki. Drugi tergit odwłoka nie przedzielony pośrodku ...... Rodzina: Megalodontesidae
Z Polski wykazano 4 gatunki z rodzaju Megalodontes Latreille, 1802.
–. Czułki prosto zbudowane, bez bocznych wyrostków. Drugi tergit odwłoka, podobnie
jak pierwszy, pośrodku przedzielony bruzdą ........ Rodzina: osnujowate Pamphilidae
W Polsce odnotowano 37 gatunków z 5 rodzajów.
9. Czułki szczeciniaste, przynajmniej 14-członowe. Większe błonkówki, ponad 14 mm
długości ...................................................................................................................... 10
–. Czułki o zróżnicowanej budowie, jeśli mają więcej niż 12 członów, to długość ciała poniżej 11 mm ................................................................................................................ 11
10. Śródplecze przedzielone poprzeczną bruzdą. Szyja bardzo długa ..................................
.................................................................................................. Rodzina: Xiphydriidae
Z Polski wykazano 5 gatunków z rodzaju Xiphydria Latreille, 1802.
–. Śródplecze nie przedzielone poprzeczną bruzdą. Szyja krótka .........................................
............................................................................. Rodzina: trzpiennikowate Siricidae
W Polsce 9 gatunków (4 rodzaje).
11. Czułki szczeciniaste lub najwyżej słabo maczugowate, mogą być też piłkowane lub
114
pierzaste, często mają więcej niż 7 członów .............................................................. 12
–. Czułki z wyraźną buławką, składają się z mniej niż 7 segmentów ..................................
..................................................................................................... Rodzina: Cimbicidae
W Polsce 27 gatunków należących do 7 rodzajów.
12. Czułki zwykle zbudowane z 9 segmentów, bez bocznych wyrostków (z wyjątkiem samców z rodzaju Cladius Illiger, 1807). Jeśli czułki składają się z więcej niż 9 segmentów,
to występuje żyłka 2r na przednich skrzydłach ...............................................................
.......................................................................... Rodzina: pilarzowate Tenthredinidae
Bardzo liczna rodzina, w faunie Polski stwierdzono 463 gatunki.
–. Czułki zbudowane z więcej niż 9 członów, u samców pierzaste, u samic piłkowane.
Brak żyłki 2r na przednich skrzydłach ...................................... Rodzina: Diprionidae
W Polsce występuje 18 gatunków należących do 6 rodzajów.
13. Czułki złożone zwykle z ponad 13 członów. Samice z pokładełkiem ............................
.......................... Grupa (sekcja): owadziarki, błonkówki pasożytnicze Terebrantia
Bardzo liczna i słabo zbadana grupa błonkówek, w Polsce stwierdzono ponad 3 700
gatunków, a występuje prawdopodobnie 6-7 tysięcy gatunków, należących do przynajmniej 33 rodzin zgrupowanych w 9 nadrodzinach. Oznaczanie bardzo trudne.
–. Czułki złożone prawie zawsze z 12–13 członów. Samice z żądłem (u niektórych mrówek Formicidae może być uwstecznione). W kluczu nie uwzględniono kilku mniej
znanych rodzin żądłówek. Grupa (sekcja): żądłówki Aculeata .............................. 14
14. Skrzydeł brak ............................................................................................................. 15
–. Skrzydła występują .................................................................................................... 17
15. Pierwszy segment odwłokowy (stylik) z pionową, poprzeczną, stojącą płytką lub składa się z 1–2 wyraźnie oddzielonych węzłów ...................................................................
............................................................ Rodzina: mrówkowate Formicidae, robotnice
W Polsce 101 gatunków.
–. Stylik prosty, bez płytki i węzłów ............................................................................... 16
16. Tułów długi i wąski, jego długość kilka razy większa od szerokości. Ciało bez wyraźnego owłosienia .................................................................................................................
.... Rodzina: podwijkowate Tiphiidae, Methocha ichneumonides Latreille, 1805
–. Tułów krępy, jego długość najwyżej 2 razy większa od szerokości. Ciało pokryte rzadkimi, szczeciniastymi włosami .................. Rodzina: żronkowate Mutillidae, samice
W Polsce 7 gatunków.
17. Pierwszy człon tylnych stóp spłaszczony i najczęściej silnie rozszerzony, zawsze szerszy od pozostałych członów stopy. Ciało najczęściej silnie owłosione. Tylny brzeg
przedplecza nie dochodzi do nasady skrzydeł (tzw. pokrywek skrzydłowych) ...............
................................................................... Rodzina: pszczołowate Apidae (Tab. 29C)
W Polsce 474 gatunki.
–. Pierwszy człon tylnych stóp walcowaty, nie jest zgrubiały i rozszerzony, nie jest wyraźnie szerszy od pozostałych członów. Ciało zwykle słabo owłosione lub nagie. Tylny
brzeg przedplecza nie dochodzi lub dochodzi do nasady skrzydeł ............................ 18
18. Pierwszy segment odwłokowy (stylik) z pionową, poprzeczną, stojącą płytką lub składa się z 1–2 wyraźnie oddzielonych węzłów. Skrzydła długie, sięgają za odwłok .........
.................................................. Rodzina: mrówkowate Formicidae, samce i samice
115
–. Stylik prosty, bez płytki i węzłów, skrzydła krótsze, zwykle nie sięgają do końca odwłoka
..................................................................................................................................... 19
19. Tylny brzeg przedplecza nie dochodzi do nasady skrzydeł (tzw. pokrywek skrzydłowych), po bokach tworzy wysunięte ku tyłowi wzgórki (tzw. guzy barkowe) ...............
............................ Rodzina: grzebaczowate Ampulicidae, Crabronidae i Sphecidae
Trzy spokrewnione rodziny, dawniej łączone w jedną rodzinę grzebaczowatych Sphecidae. W Polsce stwierdzono 235 gatunków.
–. Tylny brzeg przedplecza wycięty, po bokach dochodzi do nasady skrzydeł (pokrywek
skrzydłowych) ............................................................................................................ 20
20. Przednie skrzydła w spoczynku składają się w podłużne fałdy. Przedplecze pośrodku
głęboko wycięte. Czułki kolankowato zgięte (pierwszy człon długi). Ubarwienie czarno-żółte, na odwłoku zwykle poprzeczne czarne i żółte pasy ........................................
........................................................................................... Rodzina: osowate Vespidae
W Polsce 62 gatunki.
–. Przednie skrzydła nie składają się w podłużne fałdy. Przedplecze pośrodku niezbyt
głęboko wycięte. Czułki zgięte lub nie. Ubarwienie różne ........................................ 21
21. Odwłok z 3–4 segmentami widocznymi od góry. Zatułów z boku z zębami lub ostrymi
krawędziami. Ciało jaskrawo, metalicznie ubarwione, dominują barwy zielone, niebieskie, złociste, czerwone i fioletowe ................. Rodzina: złotolitkowate Chrysididae
W Polsce 74 gatunki.
–. Odwłok u samców złożony z 7, u samic zwykle z 6 segmentów. Ubarwienie bez metalicznego połysku ......................................................................................................... 22
22. Odwłok od spodu z głębokim wcięciem między pierwszym i drugim segmentem .... 23
–. Odwłok od spodu bez wcięcia ..................................................................................... 25
23. Na odwłoku białe lub żółte plamy lub przepaski ....................................................... 24
–. Cały odwłok czarny ............................................... Rodzina: podwijkowate Tiphiidae
W Polsce 6 gatunków.
24. Biodra drugiej pary odnóży szeroko rozsunięte. Na odwłoku żółte plamy lub przepaski
.................................................................................. Rodzina: smukwowate Scoliidae
W Polsce 2 gatunki.
–. Biodra drugiej pary odnóży zbliżone do siebie, przylegające. Na odwłoku plamy lub
przepaski z jasnych włosków ..................... Rodzina: żronkowate Mutillidae, samce
25. Czułki stopniowo rozszerzające się ku końcowi, buławkowate ......................................
.............................................................................. Rodzina: wysmugowate Sapygidae
W Polsce 4 gatunki.
–. Czułki nie rozszerzające się ku końcowi ......... Rodzina: nastecznikowate Pompilidae
W Polsce 85 gatunków.
Rząd: gryzki Psocoptera
Owady w Polsce słabo zbadane i mało znane. Spotykane są w lasach na drzewach i w ściółce, w gniazdach ptaków i owadów, w jaskiniach, a także w magazynach i mieszkaniach.
Z Polski wykazano dotąd 74 gatunki należące do 3 podrzędów i 15 rodzin. Są to drobne
owady i oznaczanie ich jest trudne.
116
Rząd: Phthiraptera
Pasożyty zewnętrzne ssaków i ptaków. We wcześniejszych opracowaniach rozdzielane na
dwa osobne rzędy: wszy Anoplura i wszoły Mallophaga. Obecnie rząd Phthiraptera dzielony
jest na 4 podrzędy. W Polsce występują przedstawiciele 3 podrzędów: wszoły głaszczkowe
Amblycera, wszoły bezgłaszczkowe Ischnocera i wszy Anoplura. W Polsce stwierdzono
385 gatunków (Amblycera – 116, Ischnocera – 235, Anoplura – 34).
Rząd: motyle Lepidoptera
Motyle to powszechnie znane, charakterystycznie zbudowane owady. Do charakterystycznych cech należą dwie pary skrzydeł pokryte łuskami i ssący aparat gębowy.
Systematyka motyli nie jest uporządkowana. W Polsce występuje 3 220 gatunków należących do 81 rodzin z 30 nadrodzin. Oznaczanie, oprócz cech kluczowych, opiera się
na analizie charakterystycznego ubarwienia na skrzydłach. Tu ograniczono się jedynie do
zwyczajowego podziału motyli na dzienne i nocne. Szereg dużych gatunków można łatwo
odróżnić na podstawie ubarwienia, porównując wygląd w atlasach motyli.
Klucz do grup
1. Czułki cienkie, buławkowate, na wierzchołku najszersze. Skrzydła w spoczynku składane do góry nad tułowiem .............................................................................................
.................................... Motyle dzienne, buławkoczułkie Rhoplaocera (Tab. 32A, B)
–. Czułki nie są buławkowate. Skrzydła w spoczynku mogą być składane dachówkowato
na ciele, rozłożone na boki oraz rzadko mogą być składane do góry nad tułowiem ......
................................................ Motyle „nocne”, różnoczułkie Heterocera (Tab. 32C)
Rząd: muchówki Diptera
Muchówki to charakterystyczna grupa owadów, wyróżniająca się tylko jedną parą skrzydeł. Nieliczne muchówki są bezskrzydłe, np. przedstawiciele rodziny wpleszczowatych
Hippoboscidae, pasożyty ssaków i ptaków, czy wszolinek Braulidae, komensale związane
z pszczołą miodną Apis mellifera. Larwy muchówek żyją w różnorodnych środowiskach,
duża część rozwija się w martwej materii organicznej roślinnej i zwierzęcej, np. w odchodach, kompoście, martwym drewnie, na padlinie, itp. Liczne gatunki żywią się roślinami
i grzybami, istnieją gatunki drapieżne, pasożytnicze.
Diptera to rząd bardzo liczny, w Polsce stwierdzono do tej pory ponad 6 900 gatunków,
a szacuje się, że występuje ok. 9 tys. Oznaczanie muchówek jest trudne, w przewodniku
ograniczono się do podziału na nadrzędy.
Klucz do nadrzędów
1. Czułki wieloczłonowe, skladają się z dwóch członów podstawowych i z długiej, najczęściej kilkunastoczłonowej nici. Liczba członów nie mniejsza od 6 ...........................
............................................................... Podrząd: długorogie Nematocera (Tab. 32D)
–. Czułki trójczłonowe, trzeci człon zakończony pojedynczą, rzadziej kilkuczłonową
wicią ..................................................................... Podrząd: krótkorogie Brachycera
117
Rząd: chrząszcze Coleoptera
Chrząszcze to owady dosyć łatwo rozpoznawalne, charakteryzujące się pierwszą parą skrzydeł przekształconych w twarde, schitynizowane pokrywy. Chrząszcze są szeroko rozpowszechnione, występują w bardzo różnorodnych siedliskach lądowych, rzadziej wodnych.
Wśród chrząszczy spotyka się gatunki roślinożerne, drapieżne oraz saprofagi, spotykane
na padlinie, w odchodach, kompoście. Liczne gatunki związane są z martwym drewnem,
grzybami. Nieliczne są ektopasożytami ssaków.
Coleoptera to rząd silnie zróżnicowany morfologicznie i bogaty w gatunki. W Polsce
stwierdzono ponad 6 200 gatunków. Oznaczanie, zwłaszcza mniejszych gatunków jest trudne. W przewodniku przedstawiono uproszczony klucz do wybranych rodzin, reprezentowanych w naszej faunie przez liczne i pospolicie występujące gatunki.
Klucz do oznaczania podrzędów i wybranych rodzin
1. Tylne biodra zwykle bardzo duże, przykrywają znaczną część I segmentu odwłoka (sternitu) i dochodzą do jego tylnego brzegu. Podrząd: chrząszcze drapieżne Adephaga
....................................................................................................................................... 2
–. Tylne biodra zwykle mniejsze, nie dochodzą do tylnego brzegu I segmentu odwłoka.
Podrząd: chrząszcze wielożerne Polyphaga ............................................................. 6
2. Chrząszcze lądowe, wszystkie nogi bieżne (Tab. 30A). Wyrostek przedpiersia niewyciągnięty na kształt kila. Czułki ze szczecinkami ........................................................ 3
–. Chrząszcze wodne, przynajmniej tylne odnóża pływne (spłaszczone i/lub zaopatrzone
w rząd długich szczecinek). Wyrostek przedpiersia najczęściej wyciągnięty na kształt
kila. Czułki nagie ......................................................................................................... 4
3. Czułki paciorkowate (przypominające sznur korali). Przednie golenie bez kolców .......
............................................................................ Rodzina: zagłębkowate Rhysodidae
–. Czułki najczęściej nitkowate, gdy są paciorkowate to przednie golenie grzebne, z 2–3
bardzo dużymi kolcami ..................... Rodzina: biegaczowate Carabidae (Tab. 30A)
4. Każde oko szeroko poziomo rozdzielone na dwie części, owad ma parę oczu na stronie
grzbietowej i parę na spodniej stronie. Środkowe odnóża krótkie pływne. Czułki grube
i krótkie .................................................................. Rodzina: krętakowate Gyrinidae
–. Oczy nie podzielone. Środkowe odnóża dłuższe, niepływne. Czułki cienkie .............. 5
5. Tylne biodra przekształcone w duże płytki przykrywające 2–3 pierwsze sternity odwłoka i nasadową część tylnych ud ............................... Rodzina: flisakowate Haliplidae
–. Tylne biodra nie są płytkowate i nie zakrywają krętarzy i nasady tylnych ud .................
................................................................................ Rodzina: pływakowate Dytiscidae
6. Czułki załamane kolankowato, z grzebieniastą 3–7 członową buławką. Pierwszy człon
długi ................................................ Rodzina: jelonkowate Lucanidae (Tab. 30C, D)
–. Czułki inaczej zbudowane, jeśli czułki grzebieniaste, to nie załamane kolankowato .... 7
7. Czułki z blaszkowatą buławką, blaszki buławki ruchome, składające się. Pierwszy
człon długi ........................................... Rodzina: żukowate Scarabaeidae (Tab. 30B)
–. Czułki bez ruchomej blaszkowatej buławki .................................................................. 8
8. Pokrywy skrócone, odsłaniają przynajmniej ostatni i część przedostatniego segmentu
....................................................................................................................................... 9
–. Pokrywy zakrywają cały odwłok lub odsłaniają tylko ostatni, zwykle trójkątny segment
(pygidium) .................................................................................................................. 23
118
9. Pokrywy odsłaniają przynajmniej 4 segmenty odwłoka ............................................ 10
–. Pokrywy odsłaniają najwyżej 3 segmenty odwłoka ................................................... 13
10. Przedplecze, płaskie, półkoliste. Głowa ukryta pod przedpleczem. Oczy bardzo duże.
Pokrywy nie występują ....................... Rodzina: świetlikowate Lampyridae, samice
–. Głowa nie schowana pod przedpleczem ..................................................................... 11
11. Pokrywy nachodzą na siebie, szew między nimi nie występuje. Liczba członów w stopach 5–5–4 (przednie i środkowe – 5, tylne – 4) ....... Rodzina: majkowate Meloidae
–. Pokrywy przylegają do siebie, w miejscu styku występuje szew. Liczba członów
w stopach inna ............................................................................................................ 12
12. Duże chrząszcze, powyżej 13 mm, czarne lub pokrywy z dwoma poprzecznymi pomarańczowymi przepaskami. Czułki z 4-członową buławką lub 5–6 ostatnich członów
rozszerzonych. Pierwszy człon w postaci wydłużonego trzonu ...................... Rodzina:
omarlicowate Silphidae, rodzaje grabarz Nicrophorus i padliniec Necrodes
–. Najczęściej mniejsze chrząszcze, jeśli powyżej 13 mm to ciało wąskie i wydłużone ...
........................................................................... Rodzina: kusakowate Staphylinidae
13. Głaszczki szczękowe dłuższe niż czułki, wodne .............................................................
.......................... Rodzina: kałużnicowate Hydrophilidae, rodzaj Limnebius, samce
–. Czułki dłuższe od głaszczków szczękowych, lądowe ................................................ 14
14. Czułki z wyraźnie oddzieloną kulistą lub jajowatą buławką, zbudowaną z najwyżej z 4
członów ...................................................................................................................... 15
–. Czułki bez takiej buławki ............................................................................................ 18
15. Duże chrząszcze, powyżej 13 mm, buławka 4-członowa ...............................................
............................. Rodzina: omarlicowate Silphidae, rodzaje grabarz Nicrophorus
–. Chrząszcze mniejsze, buławka 2–3 członowa, lub pozornie jednoczłonowa ............. 16
16. Pierwszy człon w postaci wydłużonego, często wygiętego trzonka. Przednie golenie
mają podłużne rowki do chowania stóp. Ciało owalne lub kuliste, silnie zesklerotyzowane, najczęściej czarne .................................. Rodzina: gnilikowate Histeridae
–. Pierwszy człon czułków krótki, przednie golenie bez rowka do chowania stóp ....... 17
17. Pierwszy człon buławki znacznie większy od pozostałych członów buławki, niekiedy
pozostałe człony wgniecione w pierwszy człon i niewidoczne .......................................
................................................................................................. Rodzina: Monotomidae
–. Pierwszy człon buławki podobnej wielkości lub nawet mniejszy od drugiego ...............
.......................................................................... Rodzina: łyszczynkowate Nitidulidae
18. Na ciemieniu 2 błyszczące guzki, przypominające przyoczka .......................................
................................. Rodzina: kusakowate Staphylinidae, podrodzina: Omaliinae
–. Ciemię bez guzków ..................................................................................................... 19
19. Ciało krótkie, wypukłe, głowa mała ................................................................................
.............. Rodzina: stonkowate Chrysomelidae, podrodzina: strąkowce Bruchinae
–. Ciało spłaszczone, jeśli wypukłe to walcowato wydłużone ....................................... 20
20. Ciało długie, wąskie i walcowate. Stopy tej samej długości co golenie .........................
......................................................................... Rodzina: drwionkowate Lymexylidae
–. Ciało spłaszczone, stopy krótsze od goleni ................................................................. 21
21. Głowa silnie pierścieniowato zwężona za oczami. Duży czarny, masywnie zbudowany
chrząszcz, powyżej 15 mm ..............................................................................................
............................... Rodzina: omarlicowate Silphidae, padliniec Necrodes littoralis
119
–. Głowa nie zwężona pierścieniowato. Chrząszcze przeważnie mniejsze, delikatnej budowy i kolorowo ubarwione .......................................................................................... 22
22. Warga górna niewidoczna .............................. Rodzina: omomiłkowate Cantharidae
–. Warga górna widoczna ....................................................................................................
.................................... Rodzina: Melyridae, podrodzina: bęblikowate Malachiinae
23. Liczba członów w stopach 5–5–4. Czułki 11-członowe, bez buławki i wydłużonego
pierwszego członu ...................................................................................................... 24
–. Środkowe i tylne stopy z jednakową liczną członów, podobnie zbudowane. Jeśli nie to
albo czułki mają mniej niż 11 członów, albo z buławką lub trzonkowatym pierwszym
członem ...................................................................................................................... 32
24. Brzegi przedplecza nie są obrzeżone, najwyżej z tępą krawędzią. Pokrywy najczęściej
dosyć miękkie, skórzaste ............................................................................................ 25
–. Brzegi przedplecza przynajmniej w tyle obrzeżone lub z ostra krawędzią ................ 29
25. Głowa za skroniami silnie zwężona, z wyraźnie oddzieloną szyją ............................ 26
–. Głowa za oczami stopniowo się zwęża, bez wyraźnie oddzielonej szyi .................... 28
26. Przedplecze i pokrywy czerwone, błyszczące ................................................................
......................................................................... Rodzina: ogniczkowate Pyrochroidae
–. Przedplecze i pokrywy inaczej ubarwione ................................................................. 27
27. Chrząszcze poniżej 5 mm ................................. Rodzina: nakwiatkowate Anthicidae
–. Chrząszcze powyżej 7 mm .......................................... Rodzina: majkowate Meloidae
28. Pokrywy najczęściej z wyraźnymi, podłużnymi żeberkami na pokrywach. Ciało nagie
lub niewyraźnie owłosione ......................... Rodzina: zalęszczycowate Oedemeridae
–. Pokrywy bez żeberek, silnie owłosione ...........................................................................
....... Rodzina: czarnuchowate Tenebrionidae, podrodzina: omiękowate Lagriinae
29. Tylny brzeg głowy z ostrą krawędzią, głowa wyraźnie oddzielona od szyi ...................
............................................................................. Rodzina: schylikowate Mordellidae
–. Tylny brzeg głowy bez ostrej krawędzi, głowa za oczami zwęża się stopniowo ........ 30
30. Głowa przed oczami z płatowatymi rozszerzeniami, przykrywającymi nasadę czułków
..................................................................... Rodzina: czarnuchowate Tenebrionidae
–. Głowa inaczej zbudowana .......................................................................................... 31
31. Ciało wypukłe, jajowate, nieowłosione i dosyć błyszczące. Golenie z dużymi kolcami
............................................................................. Rodzina: grzybinkowate Leiodidae
–. Ciało wydłużone, często owłosione i matowe. Golenie bez kolców ................................
.......................................................................... Rodzina: śniadkowate Melandryidae
32. Głowa przed oczami wyciągnięta w ryjek (czasami ryjek szeroki i krótki), czułki najczęściej kolankowato zgięte, z dużym i długim członem nasadowym (trzonkiem) i buławką na końcu. Stopy prawie zawsze 4-członowe (stopy 5-członowe ma Dryophthorus corticalis) z płatowato rozszerzonym 3 członem ......................................................
....................................................................... Rodzina: ryjkowcowate Curculionidae
–. Głowa nie wyciągnięta w ryjek, jeśli występuje to stopy są inaczej zbudowane ....... 33
33. Środkowe i tylne stopy najwyżej z 4 dobrze widocznymi członami ......................... 34
–. Środkowe i tylne stopy z 5 dobrze widocznymi członami ......................................... 39
34. Trzeci człon stóp szeroki, dwupłatowy lub na końcu wycięty lub zaokrąglony. Czułki
bez buławki ................................................................................................................ 35
–. Trzeci człon stóp inny, jeśli rozszerzony to czułki z buławką .................................... 36
120
35. Golenie z dwoma najczęściej dużymi kolcami na wierzchołku. Przedni brzeg oczu najczęściej wyraźnie wycięty (oczy nerkowate). Zwykle wydłużone, duże chrząszcze z
długimi czułkami ......................... Rodzina: kózkowate Cerambycidae (Tab. 31C–F)
–. Golenie najwyżej z jednym kolcem na wierzchołku. Często zaokrąglone lub owalne
chrząszcze. Duże gatunki z długimi czułkami nie mają wyciętych oczu ........................
.......................................................................... Rodzina: stonkowate Chrysomelidae
36. Wszystkie stopy 3-członowe, drugi człon nie jest szeroki i dwupłatowy .......................
....................................................................... Rodzina: wymiecinkowate Latridiidae
–. Stopy z inną liczbą członów lub z dużym, dwupłatowym drugim członem ............... 37
37. Drugi człon stóp szeroki i płatowaty. Stopy pozornie 3-członowe (w zagłębieniu drugiego członu występuje mały, słabo widoczny dodatkowy człon). Zwykle zaokrąglone,
kolorowe owady ......................................................................................................... 38
–. Stopy inaczej zbudowane.
Należy tu kilka rodzin najczęściej bardzo drobnych chrząszczy, trudnych do oznaczenia.
38. Głaszczki szczękowe duże, ostatni człon trójkątny, toporkowaty ...................................
....................................................................... Rodzina: biedronkowate Coccinellidae
–. Głaszczki szczękowe małe, ostatni człon wydłużony, zaokrąglony lub zaostrzony ........
...................................................................... Rodzina: wygłodkowate Endomychidae
39. Czoło z jednym lub dwoma przyoczkami .................................................................. 40
–. Czoło bez przyoczek ................................................................................................... 41
40. Czoło z dwoma przyoczkami. Czułki bez buławki .........................................................
............................................................... Rodzina: kusakowate Staphylinidae (część)
–. Czoło z jednym przyoczkiem. Czułki z buławką .............................................................
........................................................................... Rodzina: skórnikowate Dermestidae
41. Pokrywy słabo schitynizowane, najczęściej dosyć miękkie i skórzaste .................... 42
–. Pokrywy schitynizowane, twarde ............................................................................... 46
42. Przedplecze, płaskie, półkoliste. Głowa ukryta pod przedpleczem ................................
............................................................... Rodzina: świetlikowate Lampyridae, samce
–. Głowa widoczna, nie zakryta przez przedplecze ........................................................ 43
43. Pokrywy czerwone z podłużnymi żeberkami, pomiędzy nimi duże punkty i poprzeczne
krótkie żeberka (tylko jeden gatunek ma słabo widoczne podłużne żeberka). Golenie
krótkie i szerokie, spłaszczone .......................... Rodzina: karmazynkowate Lycidae
–. Pokrywy inaczej urzeźbione, gatunki z czerwonymi pokrywami mają golenie wąskie
..................................................................................................................................... 44
44. Ciało silnie wydłużone, walcowate, chrząszcze dosyć duże, 7–18 mm .........................
......................................................................... Rodzina: drwionkowate Lymexylidae
–. Ciało mniej lub bardziej spłaszczone lub bardziej krępe, owalne .............................. 45
45. Ciało wydłużone, spłaszczone. Warga górna niewidoczna .............................................
........................................................................ Rodzina: omomiłkowate Cantharidae
–. Ciało bardziej krępe ........................................................................ Rodzina: Scirtidae
46. Na środku przedpiersia występuje skierowany do tyłu kolec, ułożony w zagłębieniu
śródpiersia, dzięki któremu chrząszcz potrafi skakać. Tylne kąty przedplecza wyciągnięte w długie kolce ................................................. Rodzina: sprężykowate Elateridae
–. Przedpiersie bez kolca służącego do skakania. Przedplecze bez długich wyrostków
..................................................................................................................................... 47
121
47. Przednie biodra stożkowate, wystają ponad płaszczyznę przedpiersia i zwykle przylegają do siebie .............................................................................................................. 48
–. Przednie biodra okrągłe lub poprzecznie walcowate, wystają nieznacznie ponad płaszczyznę przedpiersia i rozdzielone są najczęściej przez wyrostek przedpiersia .......... 50
48. Tylne biodra wyraźnie odsunięte od siebie ................................................................ 49
–. Tylne biodra stykają się lub są położone bardzo blisko siebie ..........................................
................ Rodzina: grzybinkowate Leiodidae, podrodziny: Cholevinae, Colonidae
49. Czułki ze zwartą 3-członową buławką ............................................................................
............................Rodzina: skórnikowate Dermestidae, rodzaj: skórnik Dermestes
–. Czułki bez buławki, najwyżej z kilkoma większymi ostatnimi członami luźno ze sobą
połączonymi ........................................................... Rodzina: kołatkowate Anobiidae
50. Tylne biodra stykają się i mają kształt spłaszczonych płytek .................................... 51
–. Tylne biodra najczęściej nie stykają się i nie mają kształtu spłaszczonych płytek.
Należy tu szereg rodzin, często dosyć małych chrząszczy, trudnych do oznaczania.
Najczęściej związane z martwym drewnem, grzybami, itp.
51. Ciało kuliste lub owalne, wypukłe. Uda na wewnętrznej stronie z bruzdą do chowania
goleni. Golenie płaskie i szerokie ......................... Rodzina: otrupkowate Byrrhidae
–. Ciało bardziej spłaszczone lub wydłużone. Uda bez bruzdy. Golenie zwykle wąskie
..................................................................................................................................... 52
52. Dwa pierwsze sternity odwłoka zrośnięte, ostatnie trzy ostro, wyraźnie, oddzielone od
siebie ................................................................... Rodzina: bogatkowate Buprestidae
–. Wszystkie sternity wyraźnie od siebie oddzielone ..................................................... 53
53. Czułki z 3-członową buławką. Wyrostek przedpiersia długi, o bokach równoległych,
sięga do przedniego brzegu zapiersia ......................................... Rodzina: Throscidae
–. Czułki mogą być nitkowate, piłkowane, grzebieniaste lub wachlarzykowate, ale bez
buławki. Wyrostek przedpiersia zaostrzony, nie sięga do przedniego brzegu zapiersia
....................................................................... Rodzina: goleńczykowate Eucnemidae
Rząd: jętki Ephemeroptera
Owady dorosłe nie odżywiają się i żyją zwykle bardzo krótko (czasami kilka godzin). Pojawiają się, często masowo, w pobliżu wód. Z Polski wykazano dotąd 117 gatunków. Oznaczanie trudne, opiera się głównie na szczegółach użyłkowania skrzydeł.
Rząd: wielbłądki Raphidioptera
Drapieżne owady związane z lasami, larwy rozwijają się pod korą lub w ściółce. Rzadko
spotykane. W Polsce 10 gatunków, oznaczanie trudne.
Rząd: sieciarki Neuroptera
Drapieżne owady zasiedlające zarówno siedliska leśne, jak i otwarte, nieliczne w pobliżu
wód. Złotooki często zimują w mieszkaniach. W Polsce 86 gatunków.
Klucz do oznaczania rodzin
1. Podłużne żyłki na skrzydłach silnie się rozgałęziają, kończą się rozwidleniami ........ 2
–. Użyłkowanie niezbyt gęste, podłużne żyłki na skrzydłach nierozgałęzione na końcu
..................................................................... Rodzina: bielotkowate Coniopterygidae
122
2. Czułki na końcu z okrągłą buławką lub stopniowo grubiejące ku końcowi ................ 3
–. Czułki nitkowate lub grzebieniaste, niezgrubiałe na końcach i bez buławki ................ 4
3. Na skrzydłach czarne i żółte plamy tworzące kontrastowy deseń. Czułki długie, mniej
więcej długości ciała, na końcu z wyraźnie oddzieloną, okrągławą buławką. Ciało krótkie, silnie owłosione ......................................... Rodzina: żupałkowate Ascalaphidae
–. Skrzydła bez czarno-żółtego desenia. Czułki krótkie, maczugowate, stopniowo się rozszerzające ku końcowi. Ciało wąskie, prawie nagie ........................................................
............................................................... Rodzina: mrówkolwowate Myrmeleontidae
4. Żyłki podżebrowa (Sc) i radialna (R) połączone w pobliżu wierzchołka lub żyłka Sc na
końcu wygięta w stronę żyłki R .................................................................................... 5
–. Żyłki podżebrowa (Sc) i radialna (R) nie połączone .................................................... 6
5. Duże owady, o rozpiętości skrzydeł ponad 40 mm. Na skrzydłach liczne czarne plamki.
Występują przyoczka .......................................... Rodzina: strumyczniki Osmylidae
–. Mniejsze owady, rozpiętość skrzydeł nie przekracza 15 mm. Skrzydła jednolicie ubarwione, bez plamek. Przyoczek brak ....................... Rodzina: okudlicowate Sisyridae
6. Duże i średniej wielkości sieciarki, ubarwienie żółte lub jasnozielone. Oczy złote
i połyskujące. Czułki nitkowate ....................... Rodzina: złotookowate Chrysopidae
–. Mniejsze sieciarki, ubarwienie brązowe lub szarawe. Oczy nie są wyraźnie złote. Czułki paciorkowate .............................................. Rodzina: życiorkowate Hemerobiidae
Rząd: widelnice Plecoptera
Widelnice w większości związane są z czystymi, dobrze natlenionymi wodami, w tym przede wszystkim z górskimi potokami, gdzie rozwijają się larwy. Dorosłe widelnice żyją dosyć
krótko i spotyka się je w pobliżu wód. Plecoptera są bardzo dobrymi organizmami wskaźnikowymi czystości wód. W Polsce stwierdzono 112 gatunków widelnic.
Klucz do oznaczania rodzin Plecoptera
1. Wyrostki na odwłoku (cerci) krótkie, nie dłuższe od szerokości przedplecza w najszerszym miejscu ................................................................................................................ 2
–. Wyrostki na odwłoku (cerci) długie, dłuższe od szerokości przedplecza w najszerszym
miejscu ......................................................................................................................... 4
2. Wszystkie trzy człony stóp równej długości ...................................................................
............................................................ Rodzina: kusoszczetkowate Taeniopterygidae
W Polsce 15 gatunków.
–. Drugi człon stóp krótszy od pierwszego i trzeciego ..................................................... 3
3. Do grzbietowej krawędzi skrzydła za końcem żyłki podżebrowej (subkostalnej, Sc)
dochodzi pochyła, poprzeczna żyłka .............. Rodzina: nieszczetowate Nemouridae
W Polsce 33 gatunki.
–. Na grzbietowej krawędzi skrzydła za końcem żyłki podżebrowej (subkostalnej, Sc) brak
pochyłej, poprzecznej żyłki ........................................................ Rodzina: Leuctridae
W Polsce 14 gatunków.
4. Pierwszy człon stóp mniej więcej takiej długości jak trzeci człon ..................................
................................................................................ Rodzina: kusałkowate Capniidae
W Polsce 5 gatunków.
–. Pierwszy człon stóp krótszy od trzeciego członu ......................................................... 5
123
5. Na przednim skrzydle żyłka R2+3 na końcu rozgałęziona. Skrzydła u samców skrócone
(z wyjątkiem rodzaju Isogenus) ................................................................................... 6
–. Na przednim skrzydle żyłka R2+3 pojedyncza. Skrzydła u samców normalnie wykształcone ...................................................................................... Rodzina: Chloroperlidae
W Polsce 8 gatunków.
6. Żyłka R3+4 łączy się bezpośrednio z poprzeczną żyłką radialno-medialną (r-m). Przedplecze zwęża się ku tyłowi ..................................... Rodzina: widelnicowate Perlidae
W Polsce 9 gatunków.
–. Żyłka R3+4 nie łączy się bezpośrednio z poprzeczną żyłką radialno-medialną (r-m).
Przedplecze najczęściej prostokątne, nie zwęża się ku tyłowi ........................................
........................................................................... Rodzina: widłogonowate Perlodidae
W Polsce 18 gatunków.
Rząd: ważki Odonata
Duże, drapieżne owady, chwytające zdobycz w locie. Większość dorosłych ważek występuje w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie przechodzą rozwój. W Polsce stwierdzono do
tej pory 73 gatunki.
Klucz do oznaczania podrzędów i rodzin
1. Wielkość i kształt przednich i tylnych skrzydeł bardzo podobny, obydwie pary silnie
zwężone u nasady. Skrzydła w spoczynku złożone nad tułowiem. Oczy szeroko rozstawione, odległość między nimi (na ciemieniu) większa od szerokości oka. Ważki
mniejsze i delikatniejsze. Podrząd: ważki równoskrzydłe Zygoptera ..................... 2
–. Przednie i tylne skrzydła różnią się wielkością i kształtem, tylne skrzydła w nasadowej
części szerokie. Skrzydła w spoczynku rozłożone na boki. Oczy położone blisko siebie,
odległość między nimi (na ciemieniu) mniejsza od szerokości oka lub oczy stykają się
ze sobą. Ważki duże i silniej zbudowane. Podrząd: ważki różnoskrzydłe Anisoptera
(Tab. 29D) .................................................................................................................... 5
2. Plamka skrzydłowa (pterostigma) u samic biała, u samców brak. Skrzydła przy nasadzie szerokie, gęsto użyłkowane. Ciało metalicznie ubarwione, granatowe u samców,
zielone lub brązowe u samic .................. Rodzina: świteziankowate Calopterygidae
–. Plamka skrzydłowa (pterostigma) ciemna, brązowa do czarnej, występuje u obu płci.
Skrzydła przy nasadzie łodygowato zwężone, z rzadszym użyłkowaniem. Ciało metalicznie lub matowo ubarwione ..................................................................................... 3
3. Pterostigma długa, pod nią minimum dwie komórki. Ciało metalicznie ubarwione, zielone lub miedziane ..................................................... Rodzina: pałątkowate Lestidae
W Polsce 8 gatunków należących do 2 rodzajów.
–. Pterostigma krótsza, pod nią jedna komórka. Ciało niemetalicznie ubarwione ........... 4
4. Na głowie dwa jasne, poprzeczne pasy łączące brzegi oczu. Golenie rozszerzone, jasne,
może wystąpić jedynie ciemny pas na środku ..................................................................
..................................................................... Rodzina: pióronogowate Platycnemidae
W Polsce 1 gatunek – pióronóg zwykły Platycnemis pennipes (Pallas, 1771).
–. Jeden jasny pas na głowie, jeśli występuje jest krótszy, może być poprzerywany i nie
dochodzi do brzegu oczu. Golenie wąskie i czarne .........................................................
............................................................................ Rodzina: łątkowate Coenagrionidae
124
Z Polski wykazano 15 gatunków.
5. Oczy stykają się przynajmniej w jednym punkcie ....................................................... 6
–. Oczy nie stykają się .................................... Rodzina: gadziogłówkowate Gomphidae
W Polsce 4 gatunki.
6. Oczy stykają się w jednym punkcie ...... Rodzina: szklarnikowate Cordulegastridae
W Polsce 2 rzadko spotykane gatunki.
–. Oczy stykają się wzdłuż pewnego odcinka ................................................................... 7
7. Trójkąty skrzydłowe na obu skrzydłach podobne, skierowane wzdłuż skrzydła ............
............................................................................... Rodzina: żagnicowate Aeschnidae
Duże ważki, z kraju wykazano 13 gatunków.
–. Trójkąty skrzydłowe na obu skrzydłach niejednakowe, na przednich skierowane w poprzek skrzydła, na tylnych wzdłuż ............................................................................... 8
8. Tylny brzeg oka pofalowany, z występem na środku. Ciało metalicznie ubarwione, zielone lub miedziane ............................................. Rodzina: szklarkowate Corduliidae
W Polsce stwierdzono 6 gatunków.
–. Tylny brzeg oka prosty. Ciało nie jest metalicznie ubarwione .........................................
................................................................................ Rodzina: ważkowate Libellulidae
Najliczniejsza krajowa rodzina ważek, z Polski wykazano 22 gatunki.
Rodzina: świteziankowate Calopterygidae – klucz do gatunków
1. Całe skrzydła samca zabarwione na granatowo, jedynie sam wierzchołek może być
przezroczysty. Skrzydła samic brązowe, żyłki brunatne, jedynie żyłka ramieniowa metalicznie zielona ................ świtezianka dziewica Calopteryx virgo (Linnaeus, 1758)
–. Skrzydła u nasady i na wierzchołku przezroczyste, jedynie pośrodku występuje szeroki
granatowy pas. Skrzydła samic bezbarwne z metalicznie zielonymi żyłkami ................
.................................... świtezianka błyszcząca Calopteryx splendens (Harris, 1782)
Rząd: chruściki Trichoptera
Owady dorosłe spotykane najczęściej w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie przebiega ich
rozwój larwalny. Większość larw buduje charakterystyczne domki. Dorosłe chruściki aktywne są wieczorem i w nocy. Z Polski wykazano dotąd 273 gatunki z trzech podrzędów
i 19 rodzin. Determinacja jest bardzo trudna, opiera się najczęściej na budowie aparatu
kopulacyjnego.
Rząd: wielkoskrzydłe Megaloptera
Średniej wielkości owady, drapieżne. Larwy żyją w wodzie, dorosłe pojawiają się wiosną,
żyją krótko i występują w pobliżu wody. W Polsce 4 gatunki należące do jednej rodziny
i jednego rodzaju żylenica Sialis Latreille, 1802. Najpospolitszym gatunkiem jest Sialis lutaria (Linnaeus, 1758).
125
Typ: szkarłupnie Echinodermata (Alicja Boroń)
Rodzina: Ophiuridae
Wężowidło białawe Ophiura albida Forbes, 1839
Nazwa wiąże się z ubarwieniem. Ciało tego wężowidła ma kolor jasnoczerwony, natomiast ramiona, długości do 6 cm, pokrywają białe płytki. Tarcza centralna o średnicy do
1,5 cm, jest charakterystycznie urzeźbiona, na stronie grzbietowej u nasady ramion we
wnękach występują drobne wyrostki. Wężowidło białawe zamieszkuje dno morskie od
strefy brzegowej do głębokości 900 m. Występuje pospolicie w morzach europejskich,
w tym także w Bałtyku, na zachodnich krańcach Głębi Arkońskiej, gdzie jest jedynym
gatunkiem wężowidła.
Gromada: strzykwy Holothurioidea
Gromada: rozgwiazdy Asteroidea
Rozgwiazda czerwona, rozgwiazda pospolita Asterias rubens Linnaeus, 1758
Gatunek rozgwiazdy z rzędu rozgwiazdokształtnych Forcipulatida. Występuje na europejskich i zachodnioafrykańskich wybrzeżach Oceanu Atlantyckiego, od Morza Białego po
Wyspy Zielonego Przylądka. Drobne osobniki spotykane są w zachodniej części Bałtyku,
do wysokości Kołobrzegu. Osiągają ok. 12 cm średnicy, maksymalnie dorastają do ponad
30 cm. Dojrzewają przy średnicy ok. 5 cm. Charakteryzuje się pięcioma ramionami szerokimi u podstawy. Najczęściej są pomarańczowo ubarwione, ale mogą przybierać także
inne barwy, np. fioletową. Odżywia się małżami, rybami, ogólnie padliną. Rozmnaża się latem. Z zapłodnionych jaj rozwijają się larwy (bipinnaria i brachiolaria) o wielkości poniżej
1 mm, które rozwijają się ok. dwóch miesięcy. Rozgwiazda czerwona dojrzałość płciową
osiąga najpóźniej w pierwszym roku życia, żyje 4–5 lat. Uważana jest za szkodnika przez
hodowców małży.
Rys. 4. Gromada: rozgwiazdy Asteroidea
126
Typ: kręgowce Vertebrata
Tablica 33
Nadgromada: kręgowce bezszczękowe Agnatha (Alicja Boroń)
Rząd: minogokształtne Petromyzontiformes
Rodzina: minogowate Petromyzontidae
Anadromiczne (żyją w morzu, ale odbywają wędrówki do wód słodkich na tarło) i słodkowodne (wędrują do większych rzek na żerowanie), pasożytnicze i niepasożytnicze kręgowce o zasięgu holarktycznym. Mają dwie płetwy grzbietowe; pierwsza jest mniejsza i niższa,
druga jest wyższa i łączy się z płetwą ogonową, która przechodzi na brzuszną stronę ciała.
Uzębienie tarczy gębowej: płytka nadgębowa jest pojedyncza i ma na każdym końcu dwuwierzchołkowy ząb, poprzeczna płytka językowa jest prosta lub zagięta i najczęściej są na
niej zęby stożkowe (środkowy ząb może być większy od pozostałych), każda z podłużnych
płytek językowych jest uzbrojona w rząd stożkowych zębów. Mają od 50 do 77 miomerów
tułowiowych oraz od 1 do 21 wyrostków u wejścia do jelita. Gatunki niepasożytnicze po
przeobrażeniu (nie odżywiając się) przystępują do rozrodu. Rozradzają się w wodach słodkich, przystępują do tarła wiosną, w górnych odcinkach rzek, na głębokości do ok. 60 cm,
samice składają jaja na twardym, kamienistym podłożu, w krótkim czasie po tarle giną.
W wodach Europy 13 gatunków, w Polsce reprezentowane są przez 5 gatunków.
Podrodzina Petromyzontinae
(A) minóg morski Petromyzon marinus Linnaeus, 1785
Anadromiczny, rozsiedlony po obu stronach północnego Atlantyku; w Europie od Islandii
do północnej Skandynawii. Spotykany jest rzadko, tylko w północnej części Polski. Osiąga
do 120 cm długości i 2,3 kg masy. Dorosłe są ciemnobrunatne, o marmurkowanym grzbiecie
i białawych bokach. W okresie tarła marmurkowe plamy stają się żółtawopomarańczowe,
a brzuch żółtawobiały. Płetwa ogonowa ma kształt łopatowaty. Osobniki spływające do morza (przebywają tam 18–24 miesięcy) mają szaroniebieski grzbiet, metalicznie połyskujące
boki i brzuch srebrzystobiały. Tarcza gębowa jest stosunkowo duża, z dużą liczbą hakowatych zębów, ułożonych charakterystycznie w łukowate rzędy rozchodzące się wokół otworu gębowego (Tab. 33A, a). Płytka gębowa przednia jest krótka, z dużym dwustożkowym
zębem. Płytka gębowa tylna wygięta łukowato, uzbrojona jest w 6–10 zębów, z których
skrajne są dwustożkowe. Zęby wokółgębowe boczne w postaci czterech par dwustożkowych zębów. Płytka językowa poprzeczna i dwie płytki językowe podłużne uzębione w kilkanaście zębów. Pasożytuje głównie na stadnych gatunkach ryb śledziowatych Clupeidae.
Przed zimą minóg morski przebywa w ujściach rzek, a wiosną wędruje do rzek na tarło.
Jesienią młode minogi rozpoczynają wędrówkę do morza. Żyje od 9 do 11 lat, w tym 4–6
lat w stadium larwy i 3–5 po przeobrażeniu.
Podrodzina Lampetrinae
Rodzaj: Lampetra
Brak zębów tarczowych lub są bardzo nieliczne. Trzy pary zębów wokółgębowych bocznych;
127
Tablica 33.
A
B
C
a
b
c
Tablica 33. Nadgromada: kręgowce bezszczękowe Agnatha, Rząd: minogokształtne Petromyzontiformes,
Rodzina: minogowate Petromyzontidae, (A) minóg morski Petromyzon marinus, (B) minóg rzeczny Lampetra fluviatilis, (C) minóg strumieniowy Lampetra planeri, (a–c) tarcze gębowe minogów A–C
128
skrajne są dwustożkowe, środkowe trójstożkowe. Przednia płytka zębowa z dwoma zębami
na obu końcach, rzadziej jest też ząb pośrodku płytki. Na tylnej płytce gębowej jest siedem
jednostożkowych zębów. Płytka językowa poprzeczna silnie, łukowato wygięta.
(B) minóg rzeczny Lampetra fluviatilis (Linnaeus, 1758)
Pasożytniczy i dwuśrodowiskowy (tarło w rzekach, żeruje w słonawych wodach przybrzeżnych). Zasiedla rzeki zlewiska Morza Bałtyckiego i Północnego, spotykany jest na półwyspie Apenińskim, Pirenejskim, w kilku jeziorach Finlandii, w jez. Ładoga i Onega. Spotkać
go można tylko w dolnym biegu rzek w północno-zachodniej części Polski (Drwęca, Wda,
Wierzyca, ujście Wisły, Zalew Wiślany, Pasłęka, Łupawa, Grabowa, Wieprza, Parsęta, dorzecze dolnej Odry, Zalew Szczeciński). Tarcza gębowa otoczona jest dużą liczbą (96–112)
frędzlowatych wyrostków. Zęby na tarczy gębowej nieliczne, drobne, ale ostre i mocne,
występują tylko na przednim polu, na pozostałych polach są tylko zęby krawędziowe (Tab.
33B, b). Zęby tarczowe przednie tworzą nieregularne, najcześciej trzy rzędy, są nieliczne,
różnej wielkości, ale największe w liczbie 4–6 leżą nad płytką gębową przednią. Płytka
ta jest szeroka i na obu końcach ma po jednym zębie. Płytka językowa przednia z 11–16
zębami; środkowy jest największy. Płetwy grzbietowe wyraźnie oddzielone. Grzbiet i boki
ciała żółtobrunatne do ciemnobrązowych z żółtawym, metalicznym połyskiem, brzuch biały. Płetwy grzbietowe żółtobrunatne. Dorosłe osiągają 18–49 cm.
(C) minóg strumieniowy Lampetra planeri (Bloch, 1784)
Słodkowodny, niepasożytniczy, osiąga ok. 13–14 cm, maksymalnie 18 cm. Występowanie
podobne do zasięgu minoga rzecznego, ale stanowiska tego gatunku sięgają bardziej w głąb
lądu; występuje także wzdłuż zachodnich wybrzeży półwyspu Pirenejskiego, w kilku jeziorach na terenie Finlandii, w jeziorach Ładoga i Onega, w rzekach Wielkiej Brytanii i Irlandii
wpadających do Atlantyku oraz w nielicznych rzekach Francji i Włoch zlewiska Morza
Śródziemnego, a także w górnym biegu Wołgi i w kilku stanowiskach dorzecza Dunaju.
W Polsce, liczny jest zwłaszcza w dorzeczu górnej Odry, Łaby, Wisły oraz w rzekach przymorskich, a rzadszy na wschodzie kraju, gdzie dominuje minóg ukraiński.
Tarcza gębowa otoczona jest frędzlowatymi wyrostkami w liczbie od 66 do 98. Tarczę
gębową pokrywają drobne zęby, które występują tylko na przednim polu, na pozostałych
polach obecne są jedynie zęby krawędziowe (Tab. 33C, c). Zęby tarczowe przednie tworzą
nieregularne, najczęściej 3 rzędy, i jest ich dużo od 21 do 55, największe w liczbie 4–9 leżą
nad płytką gębową górną. Płytka gębowa przednia jest szeroka z pojedynczym zębem na
obu końcach. Ubarwienie grzbietu jest jasnobrązowe z odcieniem zielonkawym lub szarozielone o metalicznym połysku, spód ciała biały. Płetwy jasne, żółtobrązowe, słabo pigmentowane. Płetwa ogonowa niskim fałdem dochodzi do drugiej płetwy grzbietowej
Minóg ukraiński Eudontomyzon mariae (Berg, 1931)
Słodkowodny, niepasożytniczy. Występuje w rzekach zlewiska Morza Czarnego (w dorzeczu Dniestru, Dniepru, Donu, Dunaju), Morza Azowskiego (w rzekach Zakaukazia), Adriatyku, Morza Egejskiego i Bałtyku (dorzecza: Niemna, Wisły i Odry). Osiąga ok. 14–20 cm
długości. W Polsce przebiega północno-zachodnia granica zasięgu występowania tego gatunku. Opisano liczne stanowiska w dopływach środkowej i górnej Wisły (Skawa, Rudawa, Dunajec), w Warcie i jej dopływach, w polskiej części dorzecza Niemna (Łosośna,
Czarna Hańcza), Dniestru (Strwiąż, Stebnik, Jasienka) i Dunaju (Czarna Orawa). Płytka
129
gębowa przednia wydłużona z ostrymi zębami na obu końcach i czasami także z 1–2 zębami
w części środkowej. Najczęściej trzy pary zębów wokółgębowych bocznych, szeregi skrajne są zwykle jednostożkowe a środkowe dwustożkowe. Charakteryzuje się brakiem tylnych
zębów wokółgębowych lub są one nieliczne. Grzbiet i boki ciała ciemnoszare, ciemnobrązowe, brzuch kremowobiały lub biały. Osobniki dorosłe mają 14–18 cm długości.
Minóg Władykowa E. vladykovi Oliva et Zanandrea, 1959
(czasami podawany, jako podgatunek m. ukraińskiego E. mariae vladykovi)
Słodkowodny, niepasożytniczy. Zęby na tarczy gębowej są bardzo drobne; przednie tworzą
4–5 rzędów, boczne 3 rzędy i tylne 3 rzędy lub ich brak. Płytka gębowa przednia ma po dwa
zęby na obu końcach i może być także mniejszy ząb pośrodku. Płytka gębowa tylna zawiera, najczęściej 6–7 zębów. Wszystkie zęby są tępe, 4–8 zębów przednich wokółgębowych,
większych od zębów tarczowych. Podobnie zęby tylne wokółgębowe (obecne u osobników
dojrzałych) są także większe od tarczowych i tworzą szereg wzdłuż dolnej płytki gębowej.
Przednia i tylna para zębów wokółgębowych bocznych to zęby jednostożkowe, natomiast
para środkowa to zęby dwustożkowe. Średnio mają ok. 63 miomerów. Grzbiet ciała ciemnoszary, może być odcień brunatny, brzuch srebrzystobrunatny. Osiąga 13–16, maksymalnie do
20 cm długości. Występuje w górnym i środkowym biegu Dunaju (dorzecza Sawy i Drawy).
W Polsce stwierdzony był jedynie w Czarnej Orawie i jej dopływach Potoku Bukowińskim
i Piekielniku.
Tablica 34
Nadgromada: kręgowce szczękowe Gnathostomata
Gromada: ryby promieniopłetwe Actinopterygii (Alicja Boroń, Dorota
Juchno, Jolanta Szlachciak)
Uwaga. Istotne cechy morfologii zewnętrznej wskazano na rysynkach za pomocą kresek.
Rząd: śledziokształtne Clupeiformes
Rodzina: śledziowate Clupeidae
Ubarwienie typowe dla ryb pelagicznych; ciemny grzbiet, boki srebrzyste, brzuch biały. Ciało
pokryte łuskami cykloidalnymi, łatwo odpadającymi. Niewielki otwór gębowy, dolna szczęka trójkątna, dłuższa od górnej. Na szczękach i podniebieniu drobne stożkowate zęby. Linia
boczna krótka, widoczna tylko na kilku łuskach za wieczkiem skrzelowym. Tułów ścieśniony,
krawędź brzucha ściśnięta w kil, może być pokryta ostrymi, zagiętymi łuskami. Aparat skrzelowy zaopatrzony w wyrostki filtracyjne. Większość śledziowatych odżywia się planktonem.
(A) aloza Alosa alosa (Linnaeus, 1758)
Występuje we wschodnim Atlantyku, od południowej Norwegii, wzdłuż wybrzeży Europy,
również w Morzu Bałtyckim. Głowa duża, szczęki także duże sięgające tylnej krawędzi
oka. Znaczna część oka przykryta powiekami tłuszczowymi. Wieczko skrzelowe z delikatnymi rowkami rozchodzącymi się promieniście. Brak linii bocznej, krawędź brzucha
pokryta łuskami kilowymi. Łuski na ciele łatwo odpadają, na płetwę ogonową zachodzą
130
Tablica 34.
A
B
C
D
Tablica 34. Gromada: ryby promieniopłetwe Actinopetrygii, Rząd: śledziokształtne Clupeiformes,
Rodzina: śledziowate Clupeidae (A) aloza Alosa alosa, (B) parposz Alosa fallax, (C) śledź Clupea
harengus, (D) szprot Sprattus sprattus
131
dwie wydłużone łuski tzw. alae. Brak zębów na lemieszu, wyrostki filtracyjne bardzo długie
i cienkie, w liczbie od 90 do 130. Ciało na grzbiecie ciemnoniebieskie, czasami oliwkowe,
boki i brzuch srebrzystobiałe, po bokach za pokrywami skrzelowymi ciemna duża plama,
za nią może się znajdować kilka mniejszych plam (zwykle od 2 do 3). Długość do 70 cm.
Odżywia się zooplanktonem. Gatunek anadromiczny, żyje w wodach przybrzeżnych, na
tarło wstępuje do rzek. Podczas wędrówek nie odżywia się.
(B) parposz Alosa fallax (Lacépède, 1803)
Zasiedla Morze Bałtyckie oraz Ocean Atlantycki wzdłuż wybrzeży Europy, od Norwegii
do Maroko, spotykany jest także w Morzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. Gatunek
pelagiczny, występuje wzdłuż wybrzeży. Ciało bocznie spłaszczone, dość wysokie, pokryte
rzędami dużych cykloidalnych łusek. Od alozy różni się mniejszą głową i obecnością od 7
do 10 ciemnych plam widocznych wzdłuż ciała za pokrywami skrzelowymi. Szczęka górna
z karbem, wyrostki skrzelowe grube, od 35–45. Brak zębów na lemieszu. Osiąga długość
30–50 cm, rzadko ok. 60 cm. Ryba anadromiczna, na tarło wchodzi do rzek, rzadko wędruje
powyżej ujścia do dolnego biegu rzek. Odżywia się skorupiakami.
(C) śledź Clupea harengus Linnaeus, 1758
Zasiedla północno-wschodnią część Atlantyku, Morze Śródziemne, Morze Czarne i Bałtyk.
Ciało jest smukłe, brzuch lekko zaokrąglony. Otwór gębowy górny, brak garba w szczęce
górnej. Łuska słabo osadzona w skórze, łatwo odpadająca, łuski kilowe słabo rozwinięte,
zwykle jest 12–16 za płetwą brzuszną, brak łusek alae. Linia boczna widoczna tylko na
kilku łuskach. Brak rowków na wieczku skrzelowym, jego tylna krawędź zaokrąglona. Płetwa grzbietowa przesunięta przed nasadę płetw brzusznych, w płetwie odbytowej 12–23
promieni. Ubarwienie grzbietu zielonkawo-niebieskie do niebieskiego, brzucha srebrzyste,
nie ma ciemnych plam. Płetwy parzyste przezroczyste, nieparzyste szare. Żyje w ławicach,
odżywia się planktonem. Osiąga 20–30 cm długości, maksymalnie 45 cm.
(D) szprot Sprattus sprattus (Linnaeus, 1758)
Zamieszkuje w północno-wschodniej części Atlantyku; Morzu Północnym i wodach przyległych, od Lofotów do Wysp Brytyjskich, od Morza Bałtyckiego na południe do Maroka,
oraz w regionie północnej części Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Ciało wrzecionowate, otwór gębowy górny, szczęka dolna lekko wysunięta, płetwa grzbietowa przesunięta
do tyłu, za nasadę płetw brzusznych, łuski kilowe dobrze rozwinięte, ostre. Grzbiet ciemnoniebieski, z zielonooliwkowym odcieniem, boki i brzuch ciała srebrzystobiałe. Osiąga
niewielkie rozmiary, ok. 12 cm, rzadko 16 cm. Odżywia się planktonowymi skorupiakami.
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 35
Rodzina: przylgowate, kozy rzeczne Balitoridae
Słodkowodne ryby szybko płynących, górskich strumieni południowej i wschodniej Azji
oraz Europy. Ciało wydłużone i w różnym stopniu spłaszczone i wraz powiększonymi
płetwami parzystymi ściśle przylega do podłoża. Ryby te poruszając płetwami piersiowymi usuwają wodę spod ciała wytwarzając podciśnienie, które ułatwia przyleganie. Otwór
gębowy otaczają trzy (lub więcej) par wąsów. Zęby gardłowe są jednoszeregowe, brak
żarna. Większość gatunków osiąga długość do 10 cm. Rodzina zawiera ok. 600 gatunków,
132
Tablica 35.
A
B
C
D
E
Tablica 35. Rząd: karpiokształtne Cypriniformes, rodzina: przylgowate, kozy rzeczne Balitoridae (A) śliz
Barbatula barbatula. Rodzina: kozowate Cobitidae (B) koza Cobitis taenia, (C) koza dunajska Cobitis
elongatoides, (D) koza złotawa bałtycka Sabanejewia baltica, (E) piskorz Misgurnus fossilis
133
które różnią się m.in. budową aparatu Webera i podzielone są na podrodzinę Balitorinae
i Nemacheilinae.
Podrodzina: Noemacheilinae
Brak kolca podocznego. Większość gatunków występuje w wodach tropikalnych i subtropikalnych Azji, wiele z nich to popularne ryby akwariowe.
(A) śliz Barbatula barbatula (Linnaeus, 1758)
Gatunek o zasięgu euroazjatyckim; w Europie, występuje na północ od Kaukazu, Pirenejów
i Alp, w Azji do Chin. Ciało wydłużone, okrągłe w przekroju lub ścieśnione bocznie, pokryte drobnymi łuskami i warstwą śluzu. Półdolny otwór gębowy otaczają trzy pary wąsów;
dwie na szczycie pyska i jedna w kącikach. Małe oczy wysoko na głowie. W płetwach P i V
pojedynczy, nierozgałęziony promień. Grzbiet ubarwiony szarobrązowo z ciemniejszymi
plamami, brzuch białawy. Ciemne plamki występują też na płetwie D i C. Jest to mała ryba,
osiągająca do 20 cm długości. Zamieszkuje szybko płynące odcinki rzek w krainie pstrąga
i lipienia, także rzeki nizinne o dnie kamienistym, żwirowatym, z dobrze natlenioną wodą,
a nawet akweny o piaszczystym dnie, jeśli są tam kryjówki, np. zwalone drzewa. Aktywny
nocą, odżywia się larwami owadów i drobnymi skorupiakami. Żyje do 6 lat. W Polsce jest
pospolity, ale ze względu na to, że słabo znosi zanieczyszczenia przemysłowe wód jest gatunkiem chronionym.
Rodzina: kozowate Cobitidae
Niewielkie lub średniej wielkości ryby, mierzące od kilku do ok. 40 cm długości. Ciało wydłużone, najczęściej ścieśnione bocznie, nagie lub łuski drobne, głęboko ukryte w skórze.
Głowa mała, małe oczy, dolny otwór gębowy, zaopatrzony w 3–6 par wąsów. Jest dwudzielny kolec podoczny, sterczący doogonowo. Jeden rząd zębów gardłowych. Pęcherz pławny
częściowo lub całkowicie otoczony puszką kostną. Większość prowadzi przydenny tryb
życia. Wiele gatunków to popularne ryby akwariowe. Pochodzą z południowo-wschodniej
Azji i tam występuje najwięcej gatunków. W krajowej ichtiofaunie reprezentowane przez co
najmniej 4 gatunki, wszystkie objęte ochroną gatunkową w Polsce.
Podrodzina: Cobitinae
Mają od 3 do 6 par wąsów, z których jedna znajduje się na końcu pyska, wyraźną linię boczną na głowie i zaokrągloną lub prosto ściętą płetwę ogonową.
(B) koza Cobitis taenia Linnaeus, 1758
Mała ryba, ok. 10–14 cm (samice) i 6–8 cm (samce) długości. Ciało wydłużone i razem
z głową wyraźnie bocznie spłaszczone, pokryte drobnymi łuskami, zachodzącymi na siebie.
Łuski są okrągławe z dużym polem centralnym. Mały, dolny otwór gębowy z 3 parami wąsików. Oczy średniej wielkości. Kolec podoczny jest dobrze widoczny i ostro zakończony.
Wszystkie płetwy są zaokrąglone. Ubarwienie kremowo żółte, z licznymi ciemnobrązowymi plamami na grzbiecie i bokach, brzuch jest jasny, lekko żółty; plamy na ciele tworzą 4
wyraźne pasy, największe plamy są owalne lub kwadratowe i w liczbie 16–18, leżą na linii
bocznej lub nieco powyżej. Cechą gatunkową jest mała, czarna, przecinkowata plamka w
górnej części trzonu ogona u nasady płetwy C. Płetwy D i C z 3–4 rzędami brązowych
plamek. Dojrzałe płciowo samce mają: płytkę kostną (lamina Canestrini) wyrastającą
134
u podstawy 2. promienia płetwy P, dłuższe płetwy V i P i wyższe płetwy D i A. Zasiedla
rzeki o dnie piaszczystym lub mulisto-piaszczystym, a także słabo zeutrofizowane jeziora.
Prowadzi nocny, skryty tryb życia, spłoszona zakopuje się w piasek, wystawiając wierzch
głowy. Żeruje w przydennych warstwach litoralu, zjadając drobne bezkręgowce, detrytus
i peryfiton. Żyją do 6 lat (samice) i do 5 (samce).
W Polsce, podobnie jak w Europie, koza występuje najczęściej w mieszanych, diploidalno-poliploidalnych populacjach, w których współbytuje z mieszańcami Cobitis. Poliploidy
nie są po wyglądzie zewnętrznym odróżnialne od kozy i innych gatunków rodzicielskich,
i dlatego istotną cechą taksonomiczną C. taenia jest liczba 2n = 48 chromosomów. W Polsce
jednogatunkowe populacje stwierdzno w jeziorach: Wigry, Klawój, Legińskie i Głębokie.
(C) koza dunajska Cobitis elongatoides Bacescu et Maier, 1969
Występuje w dorzeczu i zlewni Dunaju, Łaby i Odry, w wodach płynących od małych strumieni do rzek lub w jeziorach, preferuje dno piaszczyste lub muliste. Morfologicznie bardzo
podobna do kozy (gatunek bliźniaczy), ale ma 2n=50 chromosomów. Cechą taksonomiczną
jest także owalna lub okrągła czarna plamka, podobna wielkością do oka, znajdująca się
w górnej części podstawy płetwy C. Przebywa przy dnie, najczęściej spotykana jest w populacjach razem z poliploidalnymi osobnikami Cobitis, będącymi jej mieszańcami z kozą C.
taenia i/lub C. tanaitica Bacescu et Maier, 1969. Gatunek wykazany został po raz pierwszy
w środkowym dorzeczu Odry, dzięki badaniom chromosomowym (Boroń, Kotusz 1999).
(D) koza złotawa bałtycka Sabanejewia baltica Witkowski, 1994
Występuje w dorzeczu Dniestru, Dniepru, Donu oraz Wisły i Odry. Osiąga ok. 6 cm długości, maksymalnie 9 cm. Ciało i głowa bocznie ścieśnione. Na grzbietowej krawędzi trzonu
ogonowego jest wyraźny kil skórny, podobny, ale mniej wyraźny kil jest także na krawędzi
brzusznej. Nasada płetwy D przed lub nad nasadą płetw V. Przy nasadzie płetwy C widać
wyraźne dwie czarne plamki, oddalone od siebie na odległość mniejszą niż ich średnica.
Ubarwienie ciała jasnożółte, złociste, na grzbiecie 11–16 dużych brązowych plam, wzdłuż
boków jest rząd 8–16 ciemnych, okrągławych lub kwadratowych plam, brzuch biały, płetwy
żółtawe, płetwy D i C z kilkoma szeregami drobnych plamek. Dymorfizm płciowy przejawia się u samców wyraźnym zgrubieniem boków ciała za płetwami piersiowymi. Zamieszkują w wielu środowiskach, od małych nizinnych strumieni do szybko płynących potoków,
z piaszczystym lub żwirowatym dnem.
(E) piskorz Misgurnus fossilis (Linnaeus, 1758)
Ciało wyraźnie wydłużone, lekko spłaszczone z boków, pokryte drobną łuską, ukrytą
w skórze. Głowa mała, otwór gębowy dolny, mały, otoczony mięsistymi wargami i pięcioma parami wąsików. Linia boczna nie jest widoczna. Płetwa D leży nad płetwami V.
Kolec podoczny jest mały, niewyczuwalny. Ubarwienie żółtawe, oliwkowożółte, brunatnożółte, wzdłuż boków ciała od pokryw skrzelowych do nasady płetwy C szeroki ciemnobrązowy pas i podobne pasy pokrywające grzbiet i brzuszne partie ciała. Najczęściej grzbiet
ciała i pasy na bokach są koloru od ciemnobrązowego do czerwono-brązowego. Głowa,
brzuch i płetwy pokryte są wieloma plamkami, płetwy koloru brudnożółtego. Ciało pokryte
śluzem. Dymorfizm płciowy przejawia się u samców zgrubieniem boków ciała za płetwą
grzbietową, większymi i trójkątnymi płetwami P oraz pogrubionym pierwszym miękkim
promieniem tej płetwy. Samice dorastają do większych rozmiarów niż samce i mają płetwy
135
P zaokrąglone. Preferuje siedliska mało dostępne dla innych ryb, przebywa w pobliżu dna, zagrzebany w mule. Zasiedla wody stojące i wolno płynące, płytkie, zanikające jeziora, drobne,
muliste śródpolne zbiorniki, starorzecza, kanały, a nawet rowy melioracyjne. Może przetrwać
gorsze warunki tlenowe, dzięki oddychaniu jelitowemu. Piskorz zjada małe bezkręgowce denne oraz detrytus. Osiąga długość ciała ok. 20–25, maksymalnie 30 cm, żyje do 6 lat.
Tablica 36, 37
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Rodzina: karpiowate Cyprinidae
Ciało zazwyczaj wrzecionowate, czasem wygrzbiecone, pokryte łuskami cykloidalnymi,
rzadziej nagie. Dobrze rozwinięte zęby gardłowe ułożone w 1–3 rzędach, liczba zębów
w rzędzie nigdy nie jest większa niż 8, obecne żarno. Liczba i kształt zębów gardłowych są
cechami gatunkowymi. Duży, dwukomorowy pęcherz pławny. Szczęka górna najczęściej
jest wystająca, przy czym obramowanie górnej części otworu gębowego tworzą jedynie
kości przedszczękowe (kości szczękowe są przesunięte ku tyłowi). Otwór gębowy może
być mniej lub bardziej wysuwany, np. u gatunków z rodzaju brzana Barbus, karp Cyprinus,
kiełb Gobio, lin Tinca, u których otoczony jest jedną lub dwoma parami wąsów. Wysuwalny
otwór gębowy zapewnia im możliwość skutecznego i znacznego penetrowania miękkich
osadów dennych w poszukiwaniu bezkręgowców. Występują głównie w wodach słodkich,
nieliczne gatunki zasiedlają przybrzeżne wody słonawe. Obecnie opisano ok. 3 tys. gatunków w 220 rodzajach, tworzących 11 podrodzin. W krajowej faunie występuje 39 gatunków, reprezentujących 8 podrodzin: Acheilognathinae (1 gatunek), Barbinae (3 gatunki),
Cyprininae (4 gatunki), Gobioninae (4 gatunki i 2 podgatunki), Leuciscinae (18 gatunków
i 3 podgatunki), Squaliobarbinae (introdukowany 1 gatunek), Tincinae (1 gatunek), Xenocyprinae (introdukowane 2 gatunki).
Podrodzina: Acheilognathinae
Obejmuje ok. 70 gatunków, bardzo podobnych z wyglądu, żyjących głównie w wodach
wschodniej Azji. Cechą charakterystyczną jest to, że samice składają jaja za pośrednictwem
pokładełka do jamy płaszczowej małży (ostrakofile), w której przechodzą rozwój zarodkowy i larwalny, do czasu, gdy mogą samodzielnie pływać.
(A) różanka Rhodeus amarus (Bloch, 1782)
Jest gatunkiem chronionym. Występuje na terenie całego kraju, ale tworzy niezbyt liczne
populacje. Osiąga długość 5–6 cm, maksymalnie 9 cm. Ciało silnie wygrzbiecone i mocno
bocznie spłaszczone. Głowa mała z niewielkim, półdolnym otworem gębowym. Ciało pokryte
stosunkowo dużą łuską cykloidalną. Linia boczna bardzo krótka. Płetwy D i A o wydłużonych podstawach. Zęby gardłowe jednoszeregowe, o zębach ścieśnionych i zakończonych
lancetowato. Ubarwienie zmienne, uzależnione od pory roku i płci; grzbiet ciemnoszary lub
szarozielony, boki niebiesko-srebrzyste, od połowy ciała w kierunku ogona biegnie po bokach wyraźna smuga, zielono-niebieska z metalicznym połyskiem, płetwy jasnoszare z lekko pomarańczowym zabarwieniem. Ryba stadna, żeruje w ciągu dnia. Jej pożywieniem jest
detrytus, szczątki roślin naczyniowych i glony. Typowe siedlisko to wody stojące lub wolno
płynące, zamieszkuje głownie jeziora, stawy, starorzecza i kanały. Jej występowanie związane
136
jest z występowaniem małży z rodziny Unionidae. Samiec wyszukuje małża, samica pokładełkiem składa ikrę do jamy skrzelowej. Młode opuszczają jamę płaszczową przy długości
ciała około 11 mm.
Podrodzina: Barbinae
Obejmuje ponad 700 gatunków. W Polsce reprezentowana jest przez trzy gatunki z rodzaju
Barbus: brzana B. barbus, brzanka B. carpathicus i brzana karpacka B. waleckii.
Rodzaj: Barbus Cuvier, 1816
Ryby o zróżnicowanej wielkości; małe, średnie i duże. Ciało smukłe, wydłużone, na przekroju niemal okrągłe, brzuch prawie płaski. Płetwy grzbietowa i odbytowa mają krótkie
podstawy. Ostatni twardy promień płetwy D pogrubiony i najczęściej ząbkowany wzdłuż
tylnego brzegu. Głowa jest masywna, z dolnym otworem gębowym, otoczonym mięsistymi, dobrze rozwiniętymi wargami. Warga dolna podzielona jest na 3 płaty. Występują dwie
pary wąsików – jedna w kącikach otworu gębowego, druga na końcu pyska. Zęby gardłowe
ustawione są w trzech szeregach; korony zębów gładkie, stożkowate, zakończone haczykowato. Występują w Europie, Afryce i w zachodniej Azji. Są to ryby rzeczne, zasiedlają górne i środkowe odcinki rzek o dużym spadku wody, z kamienistym lub żwirowatym dnem.
Składają jaja na dnie żwirowatym lub kamienistym (litofile).
(A) brzana Barbus barbus (Linnaeus, 1758)
Osiąga ok. 70 cm długości (maksymalnie 120 cm i 12 kg masy). Osobniki dorosłe przebywają w nurcie i w głębszej wodzie, młodsze bliżej brzegów. Ubarwienie grzbietu jest
zielonkawe lub szarobrązowe, boki i brzuch u młodszych osobników są złociste z licznymi
brunatnymi plamkami, u starszych – białe, bez plamek. Płetwy V, A i dolny płat płetwy C
są czerwonawe, płetwy P i D są szare. Płetwy parzyste i odbytowa mają zaokrągloną tylną krawędź, a płetwa ogonowa jest mocno wcięta. Ostatni twardy promień płetwy D jest
w różnym stopniu pogrubiony, a na jego tylnej krawędzi występują dobrze rozwinięte ząbki.
Brzana odżywia się głównie bezkręgową fauną denną, na którą składają się larwy owadów
wodnych (muchówki, chruściki, widelnice i jętki), kiełże, mięczaki, skąposzczety. Większe
osobniki sporadycznie mogą zjadać małe ryby. Samce brzany osiągają dojrzałość płciową
w wieku 2–3 lat, samice w wieku 4–5 lat. Tarło jest porcyjne i trwa od maja do lipca. Ikra
składana jest w płytkiej, szybko płynącej wodzie, w miejscach o kamienistym dnie. Brzana
w czasie tarła tworzy stada, liczące nawet setki osobników, które wędrują w górę rzeki. Ma
smaczne mięso i jest chętnie łowiona przez wędkarzy, tym bardziej, że jest waleczna i jej
złowienie jest trudne.
(B) brzanka Barbus carpathicus Kotlík, Tsigenopoulos, Ráb et Berrebi, 2002 (=Barbus
peloponnesius Valenciennes, 1842)
W Polsce występuje w górnej Wiśle i jej karpackich dopływach oraz w dorzeczu Sanu. Preferuje podłoże kamieniste i żwirowate. Ciało jest wrzecionowate, za głową niemal okrągłe
na przekroju. Długość głowy stanowi średnio 1/4 długości ciała. Otwór gębowy dolny, 2
pary wąsików; krótsze, są na wardze górnej przy końcu pyska, dłuższe w kącikach. Warga
dolna w postaci trzech płatów, z których środkowy nie jest przyrośnięty tylnym brzegiem
do podbródka; cecha dobrze widoczna u ryb >70 mm dł. Płetwa grzbietowa jest krótka
i niższa niż u brzany. Tylna krawędź tej płetwy jest równo ścięta u młodych osobników,
137
Tablica 36.
Tablica 36. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Acheilognathinae, (A) różanka Rhodeus amarus
Tablica 37.
A
B
Tablica 37. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Barbinae, (A) brzana Barbus barbus, (B) brzanka Barbus carpathicus
138
a u starszych lekko zaokrąglona. Ostatni twardy promień płetwy D nie jest ząbkowany. Płetwa C jest słabo wcięta i jej górny płat nie jest wyraźnie zaostrzony. Płetwy P i V są zaokrąglone, płetwy V przesunięte do tyłu w stosunku do nasady płetwy D. Płetwa odbytowa A
wyraźnie dłuższa niż u brzany, sięgająca blisko nasady płetwy ogonowej. Łuski gładkie,
bez pofałdowań nabłonka, część ogonowa (=kaudalna) łuski jest zaokrąglona. Grzbiet ciała
jest brunatny, boki złociste. Na ciele powyżej linii nabocznej, na głowie, płetwach grzbietowej i ogonowej występują brunatne plamki, ale tylko nieznacznie ciemniejsze niż kolor
ciała. Policzki i pokrywy skrzelowe nie są plamkowane lub plamki są nieliczne i małe.
Płetwy parzyste i promienie w płetwach nieplamkowane. U ryb starszych plamkowanie jest
mniej intensywne, ale zachowuje się przez całe życie. Płetwy brzuszne, odbytowa i dolny
płat ogonowej są żółtopomarańczowe. Płetwa ogonowa nie jest plamkowana lub plamki
są mniejsze niż źrenica oka. Dymorfizm płciowy; płetwa A u samic jest dłuższa, stanowi
ok. 1/5 długości ciała i sięga poza nasadę płetwy C, przypuszczalnie za jej pomocą samica
ukrywa – rozrzuca zapłodnioną ikrę pod kamienie. Brzanka żywi się głównie fauną denną.
Samce dojrzewają zwykle w 2. lub 3. roku życia, samice rok później. Tarło jest porcyjne
i odbywa się w V i VI przy temp. wody 16–17oC. Brzanka w okresie tarła odbywa krótkie
wędrówki w górę rzeki. Najczęściej spotyka się osobniki o długości do 23 cm i masie do
130 g, dorasta do 30 cm i osiąga masę 250 g.
Brzana karpacka Barbus waleckii Rolik 1970 (=B. cyclolepis waleckii Rolik, 1970)
Ciało wrzecionowate, głowa stanowi ok. 1/4 jego długości. Dolny otwór gębowy, dolna
warga ze środkowym płatem wolnym, nie przyrośniętym tylnym brzegiem do podbródka.
Charakterystyczne są niemal okrągłe łuski, te występujące na grzbiecie mają drobne brodaweczki wytwarzane przez naskórek. Płetwa D na tylnej krawędzi równa lub lekko wcięta, ostatni twardy promień tej płetwy lekko pogrubiony, z podwójnym szeregiem bardzo
drobnych ząbków wzdłuż tylnej krawędzi. Płetwy P lekko zaokrąglone, natomiast płetwa C
wyraźnie wcięta. Osiąga ok. 35 cm długości ciała. Samce w porównaniu z samicami mają
wyższą płetwę odbytową, która sięga za nasadę promieni napinających płetwę C. Grzbiet
brunatny, boki i brzuszna część ciała są złociste. Płetwy V, A i dolny płat płetwy C są koloru pomarańczowego. Ciało i płetwy D i C są pokryte dosyć dużymi brunatnymi plamami.
Odżywia się dennymi bezkręgowcami. Samce dojrzewają w 2. a samice w 3. roku życia.
Tarło jest porcyjne i trwa od maja do lipca. Brzana karpacka występuje w dorzeczu Wisły
i Dniestru. W Polsce stwierdzono ją w dorzeczach: Sanu, Wisłoki, Dunajca, a także w Wildze (dopływ Wisły) i w Strwiążu (dopływ Dniestru). Ryba typowo rzeczna, zasiedla środkowy bieg rzek, preferując miejsca o kamienistym podłożu i szybkim prądzie wody. Nie ma
znaczenia gospodarczego.
139
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 38
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Cyprininae
W płetwie grzbietowej występują 4 promienie nierozgałęzione, pierwszy może być mniejszy od pozostałych, ostatni często jest pogrubiony i piłkowany lub ząbkowany na tylnej
krawędzi. W kości szczękowej obecny przedni otwór, który prowadzi do kanału dla odgałęzienia nerwu twarzowego, unerwiającego znajdujące się tam zwykle wąsiki. Dolna krawędź
tej kości zmodyfikowana, co umożliwia większą wysuwalność kości przedszczękowych.
Reprezentowana przez jeden gatunek rodzimy, karasia pospolitego Carassius carassius oraz
trzy gatunki introdukowane: karasia srebrzystego C. gibelio, karasia złocistego C. auratus,
zwanego też złotą rybką oraz karpia Cyprinus carpio. Karaś srebrzysty C. gibelio, zwany
też japończykiem, przez wielu specjalistów uznawany jest za podgatunek karasia złocistego
C. auratus gibelio. Karaś złocisty C. auratus, zwany też karasiem srebrzystym chińskim
wywodzi się z Azji, gdzie jest gatunkiem hodowlanym. Obecnie spotkać go można niemal
wszędzie na świecie jako popularną ‘złotą rybkę’ akwariową i w oczkach wodnych.
Rodzaj: Carassius Jarocki, 1822
Karasie to ryby o charakterystycznym wygrzbieconym i bocznie ścieśnionym ciele, pokrytym dużymi, cykloidalnymi łuskami. Mają otwór gębowy końcowy lub półdolny. Podstawa
płetwy D jest długa; płetwę wspiera od 13 do 21 promieni miękkich. Płetwa A ma krótką
podstawę, 5–8 promieni. Ostatni twardy promień płetwy D i A jest ząbkowany na tylnej krawędzi. Zęby gardłowe jednoszeregowe z czterema zębami o ścieśnionych koronach, gładkich i zakończonych haczykowato. Wyrostki filtracyjne na pierwszym łuku skrzelowym
długie i gęsto osadzone.
(A) karaś, karaś pospolity Carassius carassius (Linnaeus, 1758)
Gatunek euroazjatycki, występuje w zlewisku mórz: Północnego, Bałtyckiego, Białego,
Barentsa, Czarnego i Kaspijskiego, sięga na wschodzie do Kołymy, na zachodzie do Renu,
introdukowany do Włoch, Anglii i Francji. Niewielka lub średniej wielkości ryba, od 15 do
30 cm długości, o ciele mocno wygrzbieconym, bocznie ścieśnionym. Głowa stosunkowo
mała z końcowym otworem gębowym. Tylna krawędź płetwy grzbietowej jest wypukła,
lekko zaokrąglona. Na ostatnim twardym promieniu płetwy D i A jest drobne ząbkowanie.
Na pierwszym łuku skrzelowym jest od 23 do 35 wyrostków filtracyjnych. W linii bocznej
jest 30–38 łusek. Po rozkrojeniu powłok ciała widoczna jest jasna otrzewna. Grzbiet i boki
ciała są barwy brunatnozłocistej z zielonkawym połyskiem, brzuch żółtawy lub biały; płetwy P i V u nasady lekko zaczerwienione, pozostałe brunatne.
W Polsce jest pospolity i spotykany w nizinnych wodach śródlądowych, stojących
i wolno płynących. Preferuje małe, wypłycone jeziora i zbiorniki porośnięte roślinnością,
przebywa w pobliżu brzegów, przy miękkim i mulistym dnie. Jest gatunkiem wytrzymałym
na złe warunki środowiska, np. niską zawartość tlenu w wodzie, na zakwaszenie – występuje w torfiankach. Odżywia się głównie bezkręgowcami, sporadycznie też roślinami. Dojrzałość płciową karaś pospolity osiąga w 2. lub 3. roku życia (samce zwykle w 3.). Tarło trwa
od maja do lipca, odbywa się w dobrze nagrzanych (w temp. powyżej 17oC), porośniętych,
płytkich wodach przybrzeżnych. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze, bowiem rośnie bardzo powoli, ale z powodu smacznego mięsa jest chętnie łowiony przez wędkarzy.
140
Tablica 38.
A
B
C
Tablica 38. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Cyprininae, (A) karaś, karaś pospolity Carassius
carassius, (B) karaś srebrzysty Carassius gibelio, (C) karp Cyprinus carpio carpio
141
(B) karaś srebrzysty Carassius gibelio (Bloch, 1782)
Należy do najczęściej spotykanych gatunków w Polsce; występuje we wszystkich typach
zbiorników śródlądowych oraz także w ujściach rzek i przybrzeżnych, mieszanych wodach
morskich. Jest ciepłolubny i ma niewielkie wymagania, co do jakości środowiska wodnego.
Tylna krawędź płetwy grzbietowej jest prosta lub lekko wklęsła. Ponadto, od karasia pospolitego różni się mniejszym wygrzbieceniem ciała i nieco mniejszą łuską. Otwór gębowy
mały, półdolny. Ostatni twardy promień płetwy grzbietowej D grubo ząbkowany. Grzbiet
jest ciemny, stalowogranatowy, boki mają srebrzyste ubarwienie, a brzuch biały; osobniki
młode są jaśniejsze. Płetwy D, C i A są ciemnoszare, parzyste P i V są jaśniejsze, niekiedy
różowawe. Na pierwszym łuku skrzelowym ma więcej niż karaś pospolity, od 38 do 53
wyrostków filtracyjnych. W linii bocznej jest 26–31 łusek. Po rozkrojeniu powłok ciała
widoczna jest otrzewna ciemna, brązowa lub czarna. Płetwy parzyste i trzon ogonowy są
u samców większe niż u samic. Dojrzałość osiąga w wieku 2 lat. Porcyjne tarło ma miejsce w czerwcu i lipcu, temp. wody ok. 18–20oC. Samica składa od kilkudziesięciu do ok.
900 tys. jaj na rośliny (litofilny gatunek). Odżywia się głównie drobnym planktonem, dlatego ma bardziej gęsty aparat filtracyjny – więcej wyrostków, ale zjada także występujące
w dennych osadach larwy owadów, mięczaki i inne bezkręgowce.
(C) karp Cyprinus carpio carpio Linnaeus, 1758
Identyfikowany na podstawie dwóch par wąsów, płetwy D z liczbą 15–20 i pół rozgałęzionych promieni, płetwy C głęboko wciętej. Zęby gardłowe o wzorze: 1,1,3:3,1,1 są silne,
korony szerokie, czasami wyżłobione. Łuski duże i cienkie. Bardzo zmienny w kształcie,
proporcjach, ułuszczeniu, rozwoju płetw i ubarwieniu. Płetwa ogonowa z 3 promieniami
twardymi i 17–19 promieniami rozgałęzionymi, w płetwie D 17–20 rozgałęzionych promieni. Ostatni nierozgałęziony promień płetwy A jest z tyłu uzębiony. Występuje od Europy do
Azji, w wielu miejscach został introdukowany.
Karp został udomowiony w czasach rzymskich. Do Europy sprowadzono z Japonii
barwne odmiany karpia – karpie „koi”. Do Polski prawdopodobnie przywieziony w XII–
XIII w, przez cystersów z Czech i Moraw. Jest jednym z najpospolitszych gatunków ryb
i występuje na obszarze prawie całej Polski głównie w stawach rybnych. Występuje także
w połowie rzek, w których jego liczebność zależy od zarybień i ucieczek z gospodarstw
hodowlanych.
Dzika forma karpia, sazan C. carpio carpio, występuje obecnie tylko w zlewisku Morza Kaspijskiego, Czarnego i Aralskiego. Spotykany w krajowej ichtiofaunie pochodzi
z zarybień, ma długość 30–70 cm, maksymalnie 1,2 m. Ciało jest wydłużone, nieznacznie
bocznie spłaszczone, mniej wygrzbiecone niż karasi, pokryte dużymi łuskami. Płetwa D
jest długa. Otwór gębowy jest końcowy, z wysuwalną szczęką górną i dwiema parami wąsików; dłuższe w kącikach, krótsze nad szczęką górną. Gatunek ten na Międzynarodowej
Liście Gatunków Zagrożonych (IUCN 2012) ma status narażonego (VU). Hodowlana forma karpia C. carpio morpha domestica uzyskana została drogą selekcji. Ryby te są mocno
wygrzbiecone, ciało mają nieco krótsze, proporcjonalnie mniejszą głowę i dłuższe wąsiki.
Niektóre są bezłuskie, inne mają w różnym stopniu zredukowaną pokrywę łuskową. Bardzo
ważny gatunek hodowlany w Polsce, ale także obiekt połowów wędkarskich.
142
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 39
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Gobioninae
Są to w większości ryby denne, mają wydłużone lub raczej prostokątne, cylindryczne ciało,
najczęściej półdolny lub dolny otwór gębowy i parę wąsików. Obejmuje około 20 gatunków
z rodzaju Gobio Cuvier, 1816, głównie ze wschodniej Azji, z czego 9 w Europie, oraz dwa
z rodzaju Romanogobio Bănărescu, 1981 i jeden z rodzaju Pseudorasbora Bleeker, 1860.
W Polsce spotkać można 3 gatunki kiełbi; kiełb krótkowąsy Gobio gobio, kiełb Keslera
Romanogobio kessleri i kiełb białopłetwy R. albipinnatus. Kiełbie to ryby typowo rzeczne,
chociaż kiełbia krótkowąsego można też spotkać w wodach stojących. Z rodzaju Pseudorasbora występuje gatunek inwazyjny, czebaczek amurski P. parva.
(A) kiełb krótkowąsy Gobio gobio (Linnaeus, 1758)
Gatunek rozprzestrzeniony w Europie. Ciało wrzecionowate, nieznacznie bocznie spłaszczone, słabo wygrzbiecone, otwór gębowy niewielki, dolny. Wąsiki krótkie, zwykle sięgają
przedniej krawędzi oka. Duże łuski, 40–42 w linii bocznej. Ubarwienie grzbietu od szarozielonego do brunatnego, boki i brzuch srebrzysto-białe, na boku ciała i wzdłuż grzbietu od
6 do 14 brązowych, okrągłych lub nieco wydłużonych plam. Grzbietowa część ciała i głowa
nakrapiane. Płetwy bezbarwne, grzbietowa i ogonowa z kilkoma szeregami (5–6) drobnych
plamek na promieniach. Płetwa ogonowa lekko wcięta. Żyje w szybko płynącej wodzie,
czystej i dobrze natlenionej oraz w przybrzeżnej strefie czystych jezior, o piaszczystym lub
żwirowatym dnie. Odżywia się drobnymi organizmami (skorupiaki, larwy owadów) oraz
ikrą ryb. Osiąga najczęściej długość 8–14 cm, maksymalnie 20 cm. W okresie tarła na głowie i przedniej części ciała pojawia się wysypka tarłowa.
(B) kiełb Keslera (długowąsy) Romanogobio kessleri (Dybowski, 1862)
Zasięg występowania: dopływy środkowego i dolnego Dunaju, w Dniestrze i jego dopływach, w górnym dorzeczu Wisły. Ciało wydłużone, wrzecionowate, słabo wygrzbiecone,
trzon ogonowy niski. Głowa duża, jej spodnia część pokryta łuskami, otwór gębowy dolny,
wąsiki długie i cienkie, mogą sięgać do początku kości przedpokrywowych. Linia boczna
prawie prosta, powyżej i poniżej jej otworów czarne plamki, może ich być od 6 do 11, na
trzonie ogonowym zlewają się ze sobą. Na płetwie grzbietowej wiele drobnych plamek, na
ogonowej plamki ułożone w jeden lub dwa szeregi. Osiąga 12–15 cm długości.
(C) kiełb białopłetwy Romanogobio albipinnatus (Lukasch, 1933)
Występuje w basenie Donu i Wołgi. Ciało bardziej wygrzbiecone niż u poprzednich gatunków. Głowa krótka, tępo zakończona, otwór gębowy dolny, wąsiki długie, sięgające do
tylnej krawędzi oka, białe. Spodnia część głowy nie pokryta łuskami. Po bokach ciała 7–11
dużych ciemnych plam, z których pierwsze są okrągłe, pozostałe owalne. Płetwy prawie
bezbarwne, ich promienie cienkie i delikatne, tylko na płetwie grzbietowej i ogonowej 1–2
szeregi niewyraźnych plamek. Dorasta maksymalnie do 13 cm, zwykle 8–10 cm. Zamieszkuje spokojne, głębokie, przybrzeżne miejsca środkowego i dolnego biegu rzek.
(D) czebaczek amurski Pseudorasbora parva (Temminck et Schlegel, 1846)
Występuje w południowo-wschodniej Azji. W Polsce został przypadkowo introdukowany w 1990 roku razem z materiałem zarybieniowym karpia, szybko rozprzestrzenił się
143
A
B
C
D
Tablica 39. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Gobioninae, (A) kiełb krótkowąsy Gobio gobio,
(B) kiełb Keslera (długowąsy) Romanogobio kessleri, (C) Kiełb białopłetwy R. albipinnatus, (D) Czebaczek
amurski Pseudorasbora parva
144
w większości nizinnych rzek Polski. Uważany za obcy gatunek inwazyjny, zagrażający rodzimej ichtiofaunie. Ciało wydłużone, bocznie lekko spłaszczone, głowa niewielka, otwór
gębowy górny, mały i wysuwalny, bez wąsików. Łuski duże, z pigmentowanym brzegiem
kaudalnym. Linia boczna biegnie dokładnie po środku ciała. Płetwy wyraźnie zaokrąglone.
Płetwa ogonowa głęboko wcięta. Występuje w wodach stojących i płynących, ale unika
silnego prądu wody. Lubi wody lekko zeutrofizowane. Osiąga długość 7–11 cm, samice są
nieco większe od samców. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy.
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 40
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Leuciscinae
Obejmuje większość rodzimych gatunków ryb karpiowatych. Przeważnie nie mają wąsów,
w płetwie grzbietowej są trzy promienie nierozgałęzione, dolna krawędź kości szczękowej
jest prosta lub tylko lekko zakrzywiona, a jej koniec, kontaktujący się z kością przedszczękową, także jest prosty.
Rodzaj: Abramis Cuvier, 1816
Gatunki tego rodzaju mają wygrzbiecone ciało, z boków mocno spłaszczone, krótką głowę
z niewielkim otworem gębowym, zęby gardłowe jednoszeregowe.
(A) leszcz Abramis brama (Linnaeus, 1758)
Występowanie: prawie cała Europa, zachodnia Azja, w Polsce pospolity w dużych jeziorach,
rzekach nizinnych i w przybrzeżnej strefie Bałtyku. Ciało mocno wygrzbiecone, pokryte
dużą łuską, głowa krótka, otwór gębowy mały, półdolny. Linia boczna łukowato wygięta
na stronę brzuszną. Trzon ogonowy krótki. Płetwa ogonowa głęboko wcięta, z dłuższym
dolnym płatem. Płetwa grzbietowa o krótkiej podstawie, odbytowa długa, 26–31 promieni miękkich. Grzbiet ciemnoszary, ze złotawym lub zielonkawym połyskiem, boki jasne,
brzuch biały. Płetwy ciemnoszare, parzyste jaśniejsze, nigdy nie są czerwone. Od krąpia
różni się kolorem, z przewagą złocistego, i ciałem pokrytym cienką warstwą śluzu oraz
wielkością oczu, które są małe w stosunku do wielkości ciała. Osiąga duże rozmiary, do
6 kg masy i ponad 80 cm długości, średnio 25–40 cm. Jest przykładem typowego bentofaga,
odżywiającego się dennymi bezkręgowcami. Ma dość duże znaczenie gospodarcze i jest
chętnie łowiony przez wędkarzy.
(B) krąp Abramis bjoerkna (Lininaeus, 1758)
Występuje w Europie, na północ od Alp i Pirenejów i południowych Bałkanów. Ciało wysokie, mocno spłaszczone bocznie, mała głowa z półdolnym otworem gębowym. Płetwa
odbytowa długa, 19–25 promieni miękkich. Grzbiet szarozielony, boki i brzuch srebrzystobiałe. Płetwy nieparzyste stalowe, u starszych osobników prawie czarne. Parzyste u nasady czerwone, dalej różowo szare, końce szare. Płetwy piersiowe nie sięgają nasady płetw
brzusznych. Krąp (młode osobniki) różni się od leszcza przede wszystkim kolorem – jest
srebrzysty, nie wyczuwa się śluzu na jego ciele i ma większe oko w stosuku do wielkości
ciała. Tęczówka oka srebrzysta, nad źrenicą zielona plamka. Dorasta przeciętnie do 30 cm
(maks. 36 cm) i 0,5 kg masy ciała (maks. 1 kg). Młode osobniki żywią się głównie planktonem i glonami, dorosłe fauną denną (zwłaszcza larwami ochotek) oraz roślinnością wodną.
145
Tablica 40.
A
B
C
D
Tablica 40. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Leuciscinae, (A) leszcz Abramis brama, (B)
krąp Abramis bjoerkna, (C) rozpiór Abramis ballerus, (D) sapa Abramis sapa
146
Żyje w dolnym biegu rzek oraz w stawach, jeziorach, zbiornikach zaporowych, starorzeczach i rozlewiskach.
(C) rozpiór Abramis ballerus (Linnaeus, 1758)
Występuje w zlewisku Morza Północnego i Bałtyku. Ciało bardziej wydłużone i mocniej
ścieśnione niż u leszcza. Otwór gębowy końcowy. Bardzo długa płetwa odbytowa, 31–44
promieni. Płetwy piersiowe zachodzą za nasadę płetw brzusznych. Płetwa ogonowa głęboko wcięta, z dłuższym dolnym płatem. Grzbiet ciemnobrunatny, zielony lub niebieski, boki
i brzuch srebrzystobiałe. Płetwy parzyste żółtawe, pozostałe szarozielonkawe z ciemnymi
końcami. W obrębie rodzaju jest jedynym gatunkiem odżywiającym się planktonem, głównie skorupiakami planktonowymi. Osiąga przeciętnie 20–30, maksymalnie 45 cm długości
i ok. 1 kg masy ciała. Spotykany w jeziorach i dolnym biegu większych rzek. W jeziorach
wybiera strefę wolnej wody, w rzekach trzyma się blisko brzegów.
(D) sapa Abramis sapa (Pallas, 1814)
Występuje na obszarze od Dunaju po Ural i w rejonie Morza Kaspijskiego. Podobny do
rozpióra, różni się otworem gębowym, który jest dolny. Ciało wydłużone, silnie bocznie
spłaszczone. Linia grzbietu i brzucha jednakowo wygięta. Oko dość duże, tęczówka srebrzysta. Płetwa odbytowa dłuższa niż u leszcza, 32–43 promienie miękkie. Dolny płat płetwy ogonowej wydłużony. Ubarwienie srebrzyste, grzbiet ciemny, płetwy szare, czasem
z ciemnymi krawędziami. Zwykle dorasta do 25 cm długości, masa do 300–400 g. Spotkać
można osobniki większe, do 35 cm długości i 1 kg masy ciała. Żyje w małych stadach, przy
dnie, zamieszkuje większe wody płynące i jeziora.
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 41
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Leuciscinae
(A) piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch, 1782)
Występuje w Europie, w Polsce nielicznie. Drobna ryba, osiąga 10–15 cm długości (maksymalnie do 16 cm), o ciele lekko wygrzbieconym, z charakterystyczną linią boczną mocno
wygiętą w dół, dobrze widoczną dzięki podwójnej linii drobnych pigmentowych plamek.
Kil pomiędzy płetwami brzusznymi i odbytową nie pokryty łuskami. Grzbiet stalowo granatowy lub brunatnozielony, boki i brzuch srebrzyste. Nad linią boczną biegnie niebieska
smuga. Płetwy grzbietowa, ogonowa i piersiowe szare, płetwy brzuszne i odbytowa żółtawe
z jaskrawo pomarańczową nasadą. Występuje w małych i średnich rzekach i strumieniach,
preferuje wody szybko płynące, dobrze natlenione, przezroczyste o dnie piaszczystym lub
żwirowym. Trzyma się w pobliżu dna. Odżywia się bezkręgowcami dennymi, głównie larwami owadów, planktonem oraz owadami unoszącymi się na powierzchni wody. Nie ma
znaczenia gospodarczego, ale ze względu na obecnie dość rzadkie występowanie podlega
ścisłej ochronie gatunkowej.
(B) ukleja Alburnus alburnus (Linnaeus, 1758)
Występuje na większości obszaru Europy, brak jej w Szkocji i Irlandii. Otwór gębowy niewielki, górny, oczy są stosunkowo duże. W płetwie odbytowej 18–23 promieni. Pomiędzy
147
Tablica 41.
A
B
C
D
Tablica 41. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Leuciscinae, (A) piekielnica Alburnoides
bipunctatus, (B) ukleja Alburnus alburnus, (C) słonecznica Leucaspius delineatus, (D) boleń Aspius
aspius
148
płetwami brzusznymi i odbytową bezłuski kil. Długie, gęsto ustawione wyrostki filtracyjne. Grzbiet od zielonoszarego do zielononiebieskiego, boki i brzuch intensywnie srebrzyście lśniące. Płetwy grzbietowa i ogonowa jasnoszare lub zielonkawe, parzyste i odbytowa
białawe, z pomarańczową nasadą. Należy do typowych ryb powierzchniowych, w dużych
stadach żyjących w jeziorach i wolno płynących rzekach. Wybiera miejsca spokojne, unika
zmąconej wody i rejonów silnie porośniętych roślinnością. Odżywia się planktonem roślinnym i zwierzęcym oraz owadami unoszącymi się na wodzie. Osiąga 10–20 cm długości
oraz 10–40 g masy ciała. W wielu jeziorach należy do najliczniej występujących ryb. Nie
ma znaczenia gospodarczego, czasami wykorzystywana przez wędkarzy jako przynęta na
drapieżniki.
(C) słonecznica Leucaspius delineatus (Heckel, 1843)
Występuje w Europie, po dorzecze Uralu i w zlewisku Morza Kaspijskiego. W Polsce pospolita. Ciało wrzecionowate, bocznie nieco spłaszczone. Górnie ustawiony, mały otwór
gębowy; spiczaste zakończenie żuchwy wchodzi w płytkie zagłębienie szczęki. Linia boczna niepełna, jedynie na 7–12 łuskach. Pomiędzy płetwami brzusznymi a płetwą odbytową
występuje kil. Grzbiet ciemny (brązowawy lub oliwkowy), boki jaśniejsze, intensywnie
srebrzyste, brzuch białawy. Wzdłuż ciała intensywna niebieska smuga, bardziej wyraźna
na trzonie ogonowym. Płetwy ciemnoszare. Długość 6–9 cm, samice są nieco większe od
samców i maksymalnie mogą osiągać długość do 12 cm. Słonecznica trzyma się blisko
powierzchni wody, chętnie przebywa wśród gęstej roślinności. Odżywia się planktonem roślinnym i zwierzęcym, zjada owady spadające do wody. Do czasu wyklucia się larw, samiec
pilnuje złożonych jaj.
(D) boleń Aspius aspius (Linnaeus, 1758)
Występuje w Europie środkowej, po Ural i Morze Kaspijskie, także w południowej Skandynawii. Ciało jest wydłużone, bocznie spłaszczone, o długości 50–70 cm, maksymalnie
do 1,2 m. Głowa duża, ścieśniona bocznie, otwór gębowy głęboko wcięty, lekko półgórny. Żuchwa zakończona niewielką trójkątną wypukłością, która dopasowuje się do wcięcia
w szczęce górnej. Brzuch lekko zaokrąglony, za płetwami brzusznymi biegnie pozbawiony
łusek kil. Krawędź płetwy odbytowej głęboko sierpowato wcięta, płetwy piersiowe ostro
zakończone, płetwa grzbietowa stosunkowo wysoka. Ubarwienie grzbietu oliwkowozielone
z stalowoniebieskim połyskiem. Boki jaśniejsze, żółto lśniące. Strona brzuszna srebrzyście
biała. Płetwy piersiowe, brzuszne oraz odbytowa są czerwonawe, pozostałe szarawe lub
szarawo niebieskie z ciemniejszymi krawędziami. Zasiedla wody płynące, spotykany również w zbiornikach zaporowych, wodach stojących, a nawet słonawych, drapieżnik od 2
roku życia, wcześniej odżywia się wrotkami i zooplanktonem, poluje w ciągu dnia. Młode
ryby żyją w małych stadach, w pobliżu brzegów. Rosnąc stają się coraz bardziej samotnikami, trzymającymi się nurtu rzeki. W okresie tarła u samców występuje wysypka tarłowa
na wieczkach skrzelowych i płetwach piersiowych. Mięso nie posiada większych walorów
smakowych. Gatunek dość popularny wśród wędkarzy.
149
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 42
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Leuciscinae
(A) świnka Chondrostoma nasus (Linnaeus, 1758)
Występuje w Europie środkowej i północnej Azji. Ciało wrzecionowate, nieco bocznie
spłaszczone, na przekroju owalne. Bardzo charakterystyczny jest dolny, poprzeczny otwór
gębowy otoczony grubymi, mocnymi i zrogowaciałymi wargami. Służą do zjadania glonów, porastających kamienie i inne zanurzone w wodzie przedmioty. Grzbiet niebiesko lub
zielonoszary, w okresie tarła o jasnym metalicznym połysku. Płetwy piersiowe, brzuszne
i odbytowa od żółtawoczerwonych do fioletowych. Zamieszkuje płytkie odcinki rzek, gdzie
występuje w dużych stadach. Może żyć w jeziorach o kamienistym dnie, ale trzyma się
w pobliżu odpływów lub dopływów. W okresie tarła odbywa dalekie wędrówki do górnych
biegów rzeki lub jej dopływów. W tym czasie u samca i samicy na głowie i górnej części
tułowia pojawia się wysypka tarłowa. Żeruje głównie nocą. Osiąga 25–40 (maks. 50) cm
długości i 1 (maks. 2) kg masy ciała.
(B) kleń Squalius cephalus (Bogutskaya et Naseka, 2004)
Występuje w większości wód płynących Europy. Ma mocno zbudowane, wrzecionowate ciało, dużą głowę i końcowy otwór gębowy. Łuski są duże, ciemno obrzeżone, taka pigmentacja wyróżnia łuski klenia. Płetwa odbytowa zaokrąglona. Grzbiet szarobrązowy z zielonym
odcieniem, boki srebrzyste, brzuch jasny. Tęczówka szara. Płetwa grzbietowa i ogonowa
szarozielone, płetwy brzuszne i odbytowa – czerwone. Osiąga 30–40 cm, rzadziej do 70 cm.
Żyje w rzekach, zbiornikach zaporowych i jeziorach. Jest odporną rybą, o dużych zdolnościach przystosowawczych. Duże klenie są drapieżnikami, polują na niewielkie ryby, żaby
a nawet małe ssaki. Małe znaczenie gospodarcze, chętnie łowiony przez wędkarzy.
(C) jaź Leuciscus idus (Linnaeus, 1758)
Zamieszkuje Europę na wschód od Renu i na północ od Alp, oraz Azję. Ciało bocznie
spłaszczone, nieco wygrzbiecone (bardziej niż u klenia czy jelca), głowa mała, otwór gębowy w położeniu końcowym. Płetwa odbytowa, o podstawie nieco dłuższej niż u klenia czy jelca, ma zewnętrzną krawędź wyraźnie wklęsłą. Grzbiet ma kolor szarozielony do
szaroczarnego. Boki są jaśniejsze o intensywnym srebrzystym połysku, a brzuch białawy.
Płetwy grzbietowa i odbytowa mają niebieskawoszary odcień, natomiast pozostałe płetwy
są czerwonawe. Ryba rzeczna spotykana też w słonawych, przybrzeżnych wodach Bałtyku
i dużych jeziorach. Średnia długości ciała 30–50 cm, maksymalnie 80 cm. U samców występuje wysypka tarłowa. Aby złożyć ikrę, stada dojrzałych do rozrodu osobników udają się
w górę rzeki. Orfa (złoty jaź) to forma hodowlana, częściowo albinotyczna.
(D) jelec Leuciscus leuciscus (Linnaeus, 1758)
Występuje w Europie, z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, Apenińskiego, Bałkańskiego, Szkocji i północnej Skandynawii. Można go też nielicznie spotkać w Bałtyku. Ciało
wysmukłe, silnie bocznie spłaszczone. Pysk zwykle zaostrzony, otwór gębowy półdolny.
Płetwa odbytowa o krótkiej nasadzie jest na tylnej krawędzi prosta lub lekko wklęsła. Występuje w głównym nurcie rzek, w czystych wodach, także w wodach stojących i zalewach
nadbrzeżnych. Odżywia się larwami owadów wodnych, fauną bezkręgową i ikrą innych
150
Tablica 42.
A
B
C
D
E
Tablica 42. Rodzina: karpiowate Cyprinida, Podrodzina: Leuciscinae, (A) świnka Chondrostoma nasus, (B)
kleń Squalius cephalus, (C) jaź Leuciscus idus, (D) jelec Leuciscus leuciscus, (E) ciosa Pelecus cultratus
151
gatunków ryb rzecznych. Nie ma znaczenia gospodarczego, młode są często pokarmem
ryb drapieżnych. Osiąga do 35 cm długości i 250 g masy ciała. Mięso jest niezbyt smaczne
i bardzo ościste. Wędkarze używają go jako przynęty.
(E) ciosa Pelecus cultratus (Linnaeus, 1758)
Występuje w zlewisku Morza Bałtyckiego, Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego
oraz Jeziora Aralskiego. Spotykana w dolnym biegu dużych rzek, dużych jeziorach oraz
w wodach słonawych. Na terenie Polski niewielkie jej populacje występują jeszcze w Zalewie Wiślanym, przyujściowym odcinku Wisły oraz jej dopływach. Stwierdzono także
jej niewielkie populacje w jeziorach przymorskich. Ciało wydłużone i mocno spłaszczone
bocznie, prawie prosty grzbiet i wypukły brzuch z ostrą krawędzią nie pokrytą łuskami.
Głowa bardzo mała, górny otwór gębowy. Łuski bardzo małe, łatwo odpadające. Linia
boczna falisto wygięta. Bardzo długie płetwy piersiowe, sięgające za płetwy brzuszne.
Płetwa grzbietowa mała, nieco przesunięta do tyłu. Grzbiet ciemny, niebieskozielony do
czarniawego, boki znacznie jaśniejsze z silnym srebrzystym połyskiem, mieniące się czerwonawo, brzuch biały. Płetwy parzyste i odbytowa czerwonawe, pozostałe szare. Odżywia
się głównie zooplanktonem, a także owadami pływającymi na powierzchni wody. Żeruje
wieczorem i nocą. Długość ciała 25–35 cm, maksymalnie 60 cm. Jest jedyną słodkowodną
rybą europejską, składającą ikrę pelagiczną – unoszącą się swobodnie w wodzie i spływającą z jej prądem.
152
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 43
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Leuciscinae
(A) strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758)
Ciało wrzecionowate z długim trzonem ogonowym, pokryte drobnymi łuskami, duże
oczy, otwór gębowy w położeniu półdolnym. Linia boczna dobrze widoczna, przerywana
w okolicy odbytu. Grzbiet brązowawo zielony, pod nim biegnie rząd ciemnych plam, które
często zlewają się w podłużną smugę. Czasami tworzą poprzeczne paski sięgające poniżej
linii bocznej. Płetwy brązowawe. Żyje stadnie w płytkich, chłodnych, szybko płynących
wodach o dnie kamienistym lub piaszczystym. Jest bardzo wrażliwa na zanieczyszczenia
wody. Osiąga 6–10 cm (maksymalnie 17 cm) długości. W okresie tarła samce są intensywnie ubarwione. Grzbiet staje się bardzo ciemny, boki brązowe, brzuch czerwony. Czerwone
są także brzegi warg i nasada płetw parzystych oraz odbytowej. U samców i u samic pojawia
się wysypka tarłowa. Występuje dymorfizm płciowy; brzuch u samców bardziej ułuszczony
a promienie płetw parzystych zgrubiałe, dłuższe płetwy parzyste. Nie ma żadnego znaczenia gospodarczego.
(B) strzebla przekopowa (błotna) Rhynchocypris percnurus (Pallas, 1814)
Występuje od wschodniej części Europy Środkowej, poprzez północną Rosję, aż do Syberii.
W Polsce w dorzeczach Odry i Wisły, jest gatunkiem reliktowym, rzadkim i chronionym.
Ciało krępe, mały końcowy otwór gębowy. Głowa wyraźnie oddzielona od grzbietu poprzeczną bruzdą. Ciało pokrywa mała łuska, linia boczna w tylnej części ciała poprzerywana. Grzbiet ciemnobrązowy z zielonym odcieniem. Boki żółtawobrązowe z nieregularnymi,
ciemnymi plamkami, brzuch biały. Maksymalnie dorasta do 14 cm. Zamieszkuje niewielkie
zbiorniki wód stojących, głównie płytkie, mocno zarośnięte roślinnością wodną i obfitujące w glony. Charakteryzuje ją niewielkie zapotrzebowanie na tlen. Występuje dymorfizm
płciowy. U samic głowa jest szersza i dłuższa. Samce mają dłuższy trzon ogonowy i większe płetwy. Nie ma znaczenia gospodarczego.
(C) płoć Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758)
Zasięg występowania obejmuje Europę, Syberię i zlewisko Jeziora Aralskiego. Występuje na całym obszarze Polski oraz w wodach przybrzeżnych Bałtyku. Jest gatunkiem bardzo zmiennym morfologicznie. Ciało krótkie, mocno wygrzbiecone i bocznie ścieśnione,
w wodach ubogich w pokarm bardziej wysmukłe. Głowa krótka, szczęka nieco wysunięta,
mały, końcowo położony otwór gębowy. Grzbiet ciemnobrązowy lub szaroczarny z niebieskawym lub zielonkawym połyskiem, boki jasnosrebrzyste, brzuch biały. Płetwa grzbietowa i ogonowa szare z czerwonawym odcieniem, pozostałe płetwy czerwonawe. Tęczówka
oka czerwona. Jest to ryba stadna, chętnie przebywająca blisko brzegu, wśród roślinności
w stojących lub wolno płynących wodach. Łatwo przystosowuje się do życia w różnych warunkach, ma małe wymagania środowiskowe. Osiąga 30–40 (maksymalnie 50) cm długości.
Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy. Ma duże znaczenie gospodarcze.
(D) wzdręga Scardinius erythrophthalmus (Linnaeus, 1758)
Gatunek rozprzestrzeniony w Europie i zachodniej Azji. Ciało mocno wygrzbiecone, bocznie spłaszczone. Otwór gębowy końcowy i skierowany do góry. Nasada płetwy grzbietowej
153
Tablica 43.
A
B
C
D
E
Tablica 43. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Leuciscinae, (A) strzebla potokowa Phoxinus
phoxinus, (B) strzebla przekopowa Rhynchocypris percnurus, (C) płoć Rutilus rutilus, (D) wzdręga Scardinius erythrophthalmus, (E) certa Vimba vimba
154
rozpoczyna się za nasadą płetw brzusznych, płetwa ogonowa mocno wcięta, oba płaty zaostrzone. Płetwy grzbietowa i odbytowa lekko wcięte. Płetwy piersiowe zaostrzone, brzuszne prosto ścięte. Grzbiet ciemnozielony, boki i brzuch żółtozłociste lub szarosrebrzyste,
płetwy mają ciemne nasady, odbytowa i brzuszne jaskrawoczerwone. Oczy z pomarańczową tęczówką, w górnej części jaskrawoczerwona kropka. Zamieszkuje spokojne, płytkie
wody, z miękkim dnem i porośnięte bujną roślinnością. Najliczniej występują w jeziorach,
ale też w płytkich rozlewiskach i starorzeczach dużych rzek. Jest gatunkiem ciepłolubnym.
Pokarm to glony i miękkie części roślin podwodnych. Pokarm zwierzęcy stanowi niewielki
udział. Najczęściej dorasta do 20–25 cm długości. Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony.
U samców płetwa grzbietowa i odbytowa oraz parzyste są nieco dłuższe.
(E) certa Vimba vimba (Linnaeus, 1758)
Występuje w Europie środkowej, w zlewisku Bałtyku, w Dunajcu, w północnym dorzeczu
Morza Czarnego. W Polsce w dorzeczu Odry, Wisły, rzekach Pomorza Zachodniego. Nieco
podobna do świnki. Różni się otworem gębowym, który też jest dolny, ale w kształcie podkowy i bez twardych warg. Pysk mięsisty. Ciało bocznie spłaszczone, słabo wygrzbiecone.
Za płetwą grzbietową kil. Płetwy grzbietowa i odbytowa lekko wcięte, parzyste zaostrzone.
Grzbiet ciemnoszary lub niebieskawy, boki srebrzyste, brzuch biały. Zamieszkuje dolne biegi rzek z wolnym nurtem, spotykana także w jeziorach i słonawych, przybrzeżnych wodach
Bałtyku. Jest gatunkiem wędrownym, odbywa dalekie wędrówki rozrodcze. Żerowiska znajdują się w zalewach morskich, przyujściowych partiach rzek. Tarło odbywa się w rzekach.
Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony, samice mają wyższe ciało, samce dłuższe płetwy
parzyste i wyższą płetwę grzbietową. W okresie tarła u obu płci grzbiet aż po linię boczną
staje się czarny, natomiast płetwy odbytowa i parzyste są intensywnie pomarańczowe, także
brzuch u samców. Dorasta do 35 cm długości.
Rząd: karpiokształtne Cypriniformes
Tablica 44
Rodzina: karpiowate Cyprinidae cd.
Podrodzina: Squaliobarbinae
(A) amur Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844)
Naturalnie występuje we wschodniej Azji, od Wietnamu po północne Chiny. Zasiedla rzeki nizinne, a także leżące w ich systemach kanały, starorzecza, zbiorniki wodne i jeziora.
Hodowany też w stawach. Do Polski amura sprowadzono w 1964 roku z Ukrainy. Ciało
wydłużone, walcowate, czasami nieco bocznie ścieśnione. Otwór gębowy końcowy. Grube wargi, zwłaszcza górna, chrzęstna, silnie zgrubiała, służy do odrywania pędów roślin.
Grzbiet zielonkawy lub żółtawo szary, boki ciemnozłociste, brzuch jasnozłoty. Łuski duże
z tylnym brzegiem otoczonym czarnymi kropeczkami. Tęczówka złocista. Płetwy grzbietowa i ogonowa ciemnoszare, odbytowa i parzyste jaśniejsze. Amury są rybami wyspecjalizowanymi pokarmowo; mają masywne i piłkowane zęby gardłowe oraz bardzo długi przewód
pokarmowy, dzięki czemu zjadają nie tylko miękkie rośliny naczyniowe, ale także rośliny
o twardych łodygach, np. trzcinę, nie dopuszczając do nadmiernego zarastania wód. W Polsce, z powodu zbyt niskiej temperatury wody, nie rozmnaża się naturalnie.
155
Tablica 44.
A
B
C
D
Tablica 44. Rodzina: karpiowate Cyprinidae, Podrodzina: Squaliobarbinae, (A) amur Ctenopharyngodon
idella, Podrodzina Xenocyprinae, (B) tołpyga biała Hypophthalmichthys molitrix, (C) tołpyga pstra Hypophthalmichthys nobilis, Podrodzina: Tincinae, (D) lin Tinca tinca
156
Podrodzina: Xenocyprinae
Rodzaj: Hypophthalmichthys Bleeker, 1859
Obejmuje dwa introdukowane gatunki odżywiające się fitoplanktonem sprowadzone z Azji
do wód europejskich w latach 60. XX w. Mają cienkie, długie i bardzo gęste wyrostki filtracyjne. Można je łatwo odróżnić od innych krajowych ryb karpiowatych, bo mają oczy małe,
które u osobników młodszych (tołpyga biała) leżą na linii poprowadzonej od wierzchołka
pyska do środka płetwy ogonowej, a u starszych (oba gatunki) poniżej tej linii. W Polsce
rozród odbywa się tylko i wyłącznie w warunkach kontrolowanych.
(B) tołpyga biała Hypophthalmichthys molitrix (Valenciennes, 1844)
Ciało krępe, wydłużone, bocznie spłaszczone, słabo wygrzbiecone, pokryte bardzo drobnymi łuskami. Głowa szeroka. Duży otwór gębowy górny. Na środku dolnej szczęki wypukłość, która wchodzi w wycięcie szczęki górnej. Ostry, pozbawiony łusek kil biegnie
od przegrody międzyskrzelowej do odbytu. Płetwy piersiowe nie sięgają do nasady płetw
brzusznych. Osiąga do 1 m długości.
(C) tołpyga pstra Hypophthalmichthys nobilis (Richardson, 1845)
Jest większa i ma większą głowę niż tołpyga biała, a oczy położone niżej. Posiada nierównomiernie rozłożone ciemne plamy na ciele. Ubarwienie złotawoszare. Płetwy piersiowe
ostro zakończone, sięgają za nasadę płetw brzusznych. Od nasady płetw brzusznych do
odbytu na krawędzi brzucha jest wyraźny kil, ale pozostała część brzucha zaokrąglona, bez
kila. Dorasta do 1,1 metra długości.
Podrodzina: Tincinae
(D) lin Tinca tinca (Linnaeus, 1758)
Występuje w Europie i Azji. Charakteryzuje go mała głowa, mały końcowy otwór gębowy,
w kącikach ust para krótkich wąsików, wszystkie płetwy zaokrąglone, ciemne, ogonowa
nieznacznie wcięta, drobna łuska cykloidalna, pokryta śluzem, grzbiet ciemnooliwkowy
lub brązowy, boki jaśniejsze, brzuch jasnozielony, złocisty lub biały. Dymorfizm płciowy
przejawia się tym, że u samców płetwy brzuszne są dłuższe, z mocno zgrubiałym drugim
promieniem. Lin to typowy mieszkaniec płytkich jezior, porośniętych bogatą roślinnością, o mulistym dnie i wodzie ubogiej w tlen. W rzekach wybiera spokojne zatoczki lub
starorzecza. Istotna jest obecność roślin, w których chroni się w ciągu dnia. Spotykany
również w wodach słonawych, m.in. w zalewach Morza Bałtyckiego. Hodowany też w stawach, zwykle w obsadach razem z karpiem. Znanych jest szereg ras ozdobnych. Aktywny
o zmroku. Prowadzi samotny tryb życia, jest płochliwy i ostrożny. Zimę spędza zagrzebany
w mule. Odżywia się głównie niewielkimi bezkręgowcami, czasami miękką roślinnością.
Osiąga długość 30–40 cm.
157
Rząd: sumokształtne Siluriformes
Tablica 45
Rodzina: długowąsowate Clariidae
Wydłużone ciało, długie płetwy grzbietowa i odbytowa. Oczy bardzo małe, na pysku występują cztery pary wąsów. Na górnej i dolnej szczęce są szczoteczkowate zęby. Kolec
w płetwie grzbietowej nie występuje, płetwy piersiowe mają silne wiodące kolce. U przedstawicieli niektórych rodzajów (np. Heterobranchus) obecna płetwa tłuszczowa. Ich skóra
jest gruba, zaopatrzona w pory śluzowe. Cechą wyróżniającą jest obecność organu nadskrzelowego, utworzonego przez fałdy drugiego i czwartego łuku skrzelowego. Za jego
pomocą ryby mogą oddychać powietrzem atmosferycznym, co umożliwia im przeżycie
przez dłuższy czas bez wody. Zamieszkują wody Azji Mniejszej, Południowej i Południowo-Wschodniej oraz Afrykę. Występują w rzekach i jeziorach, chociaż można je spotkać
również w wodach słonawych.
Do najczęściej introdukowanych w celach hodowlanych należy sum afrykański Clarias
gariepinus (Burchell, 1822), trochę rzadziej C. anguillaris, w Azji najczęściej C. macrocephalus i C. batrachus. W Polsce w roku 1989 introdukowano suma afrykańskiego (Tablica 45A).
Rodzina: sumikowate Ictaluridae (Ameiuridae)
Ciało bez pokrywy łuskowej, głowa szeroka, spłaszczona grzbietobrzusznie, występuje płetwa tłuszczowa, cztery pary wąsików oraz kolec jako pierwszy promień w płetwach piersiowych i grzbietowej, którego tylna krawędź jest ząbkowana lub gładka. Płetwa grzbietowa o
krótkiej podstawie, zwykle 6 promieni miękkich. Płetwa ogonowa nie łączy się z odbytową.
Występują w wodach słodkich Ameryki Północnej i Środkowej.
(B) sumik karłowaty Ameiurus (=Ictalurus) nebulosus (Le Sueur, 1819)
Naturalny zasięg występowania obejmuje Amerykę Północną, wody dorzecza Missisipi.
Zasięg występowania w wodach europejskich nie jest dokładnie znany. Sprowadzony do
Polski w 1885 roku. Duży końcowy otwór gębowy. Linia boczna nie dochodzi do końca ciała. Grzbiet i boki od barwy żółtozielonej do szarobrązowej, brzuch biały lub żółtawy. Płetwy
szare. Spotykany w wodach wolno płynących i stojących, nad miękkim podłożem, rzadziej
w wodach słonawych. Wykazuje dużą odporność na niski poziom tlenu, wysoki poziom
dwutlenku węgla, zanieczyszczeń oraz na podwyższoną temperaturę wody. W Ameryce
Północnej osiąga do 45 cm, w Polsce zwykle do 25 cm. Ma małe wymagania środowiskowe.
Wytrzymały na warunki termiczne, tlenowe i zanieczyszczenia. Żeruje głównie w nocy, zjada larwy owadów, mięczaki, pijawki, skorupiaki, a czasami jaja innych ryb, starsze osobniki
zjadają też ryby oraz kijanki i larwy płazów.
Rodzina: sumowate Siluridae
Głowa szeroka, spłaszczona grzbietobrzusznie, ciało spłaszczone bocznie. Ciało nagie.
Charakterystyczna płetwa odbytowa o bardzo długiej podstawie, wspierana przez 41 do
110 promieni. Płetwa grzbietowa bez kolców, krótka, wsparta na mniej niż 7 promieniach,
czasami nie występuje. Brak płetwy tłuszczowej. Płetwy brzuszne małe, czasami ich brak.
Występuje para długich wąsów szczękowych oraz jedna lub dwie pary wąsów na dolnej
szczęce, brak jest wąsów nosowych. Średnia długość ciała wynosi około 1,5 m. Ryby słodkowodne Eurazji. W obrębie rodziny wyróżnia się co najmniej 11 rodzajów i 97 gatunków,
z których tylko dwa z rodzaju Silurus Linnaeus, 1758 występują w Europie.
158
Tablica 45.
A
B
C
Tablica 45. Rząd: sumokształtne Siluriformes, Rodzina: długowąsowate Clariidae (A) sum afrykański Clarias gariepinus, Rodzina: sumikowate Ictaluridae, (B) sumik karłowaty Ameiurus (=Ictalurus) nebulosus,
Rodzina: sumowate Siluridae (C) sum europejski Silurus glanis
159
(C) sum europejski Silurus glanis Linnaeus, 1758.
W Polsce spotykany na obszarze prawie całego kraju, zamieszkuje zarówno rzeki jak i jeziora. Wszędzie mało liczny. Grzbiet i głowa bardzo ciemne, brunatno szare lub brunatno
czarne. Boki zielonkawe, z nieregularnymi brunatnozielonymi plamami. Oczy małe. Otwór
gębowy zaopatrzony w 3 pary wąsików, najdłuższa para znajduje się w kącikach pyska,
sięga do końca płetwy piersiowej. Szczęki uzbrojone są w drobne ząbki. Płetwa grzbietowa
ma krótką podstawę (3 do 5 promieni), odbytowa bardzo długa. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Żyje samotnie, w tym samym miejscu przez wiele lat. Żeruje w nocy, dzień spędza
w ukryciu. Jest rybą ciepłolubną.
Rząd: stynkokształtne Osmeriformes
Tablica 46
Anadromiczne, słodkowodne i morskie. Występują na półkuli północnej, w Atlantyku
i Pacyfiku. Charaketryzują się obecnością małej płetwy tłuszczowej. Nie mają wyrostka
pachowego (processus axillaris) nad płetwami V, płetwy te są wsparte na 8 promieniach.
W płetwie C jest 19 promieni, w tym 2 nierozgałęzione. Mają od 6 do 10 promieni błony
podskrzelowej. Kość przedszczękowa i szczękowa uzębione, zęby także na kościach wewnątrz jamy gębowej i na kości zębowej. Od 1 do 11 wyrostków odźwiernikowych. Ostatni
kręg kręgosłupa skierowany w górę. Ubarwienie srebrzyste, większość gatunków osiąga do
20 cm długości, maksymalnie 40 cm.
(A) stynka Osmerus eperlanus (Linnaeus, 1758)
Występuje w zlewisku wschodniej części Oceanu Atlantyckiego od Zatoki Biskajskiej oraz
Lodowatego Oceanu Północnego, aż po rzekę Peczorę. Ryby stosunkowo małe; duży, szeroki otwór gębowy. Linia boczna często niepełna. Łuski cykloidalne drobne (bez promieni),
łatwo odpadające. Zęby występują na żuchwie, kościach przedszczękowych, międzyszczękowych i szczękowych, zębowej oraz wewnątrz jamy gębowej. Kości szczękowe tworzą
obramowanie pyska. Płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie srebrzyste. Osiąga długość 9–10
cm, rzadziej 15 cm, większe osobniki, do 20 cm, występują w wodach przymorskich. Wydziela specyficzną woń, przypominającą zapach świeżego ogórka. Zasiedla północną część
Polski, m.in. dolną Odrę, Zalew Szczeciński, Pojezierze Drawskie, część Pojezierza Kaszubskiego, Zatokę Gdańską, region Warmii i Mazur, Zalew Wiślany i wschodnią Wielkopolskę. Prowadzi ławicowy tryb życia.
Rząd: łososiokształtne Salmoniformes
Rodzina: łososiowate Salmonidae
Zamieszkują na półkuli północnej, w wodach przybrzeżnych i słodkich, większość to gatunki anadromiczne, żyją w morzu, ale tarło odbywają w rzekach i strumieniach, niektóre
są słodkowodne. Charakteryzuje je obecność płetwy tłuszczowej, pełna linia boczna, brak
kolców w płetwach, płetwa D położona pośrodku ciała, zawierająca nie więcej niż 16 promieni miękkich i twardych (wyjątek lipienie, które mają więcej promieni), 7–20 promieni
podskrzelowych, 50–75 kręgów, występowanie zębów na szczękach oraz kościach podniebienia (ich układ umożliwia rozróżnianie gatunków). U podstawy płetw brzusznych jest
wyrostek pachowy (processus axillaris), łuska cykloidalna nie zachodzi na głowę, linia
160
Tablica 46.
A
B
C
D
Tablica 46. Rząd: stynkokształtne Osmeriformes (A) stynka Osmerus eperlanus, Rząd: łososiokształtne
Salmoniformes, Rodzina: łososiowate Salmonidae, Podrodzina: Coregoninae, (B) sielawa Coregonus albula, (C) sieja Coregonus lavaretus, (D) peluga Coregonus peled
161
boczna biegnie wzdłuż całego ciała. Rodzina obejmuje 3 podrodziny: Coregoninae, Thymallinae i Salmoninae. Większość to gatunki bardzo ważne gospodarczo i hodowlane.
Podrodzina: Coregoninae
Należą tu 3 rodzaje z 32 gatunkami, głównie słodkowodne. Mają mniej niż 16 promieni
w płetwie D, duże łuski, których jest mniej niż 110 w linii bocznej, otwór gębowy mały,
brak zębów na kości szczękowej, lemiesz mały i nieuzębiony. Mają liczne wyrostki filtracyjne, odżywiają się zooplanktonem. W krajowej ichtiofaunie są 4 gatunki z rodzaju Coregonus Linnaeus, 1758, różniące się wielkością i kształtem ciała, wielkością pyska i liczbą
łusek w linii bocznej.
(B) sielawa Coregonus albula (Linnaeus, 1758)
Występuje w rzekach zlewiska Bałtyku, jeziorach górnej Wołgi, niektórych jeziorach zlewiska Morza Białego i Morza Północnego, na wschód od Łaby. Anadromiczna w Zatoce
Fińskiej i morska w północnej części Zatoki Botnickiej. Najczęściej hodowana w jeziorach
i zbiornikach w Niemczech i Polsce. Otwór gębowy górny, przecięcie pyska skośne, szczęka dolna wysunięta przed górną, zachodzi przednią częścią w zagłębienie szczęki górnej,
szczęka górna sięga prawie do środka oka. Płetwy P wąskie i długie, płetwa C głęboko
wcięta. Ubarwienie grzbietu niebieskawe lub zielonkawe, połyskujące, srebrzyste, brzuch
i boki srebrzyste. W linii bocznej jest od 67 do 98 łusek. Występuje w wodach otwartych
jeziornych i morskich, żeruje blisko brzegu, w głębokich jeziorach tworzy stada. Tarło odbywa przy brzegu, na głębokości 3 do 10 m, jedynie w bardzo czystych jeziorach głębiej,
do 22 m w okresie od września do grudnia. Ma od 36 do 52 cienkich, długich wyrostków
filtracyjnych, na których odcedza skorupiaki planktonowe, którymi się żywi. Najczęściej
osiąga długość 20 cm, maksymalnie do 35 cm, żyje do 8 lat.
(C) sieja Coregonus lavaretus (Linnaeus, 1758)
Gatunek prawdopodobnie rodzimy w jeziorze Bourget we Francji i Jeziorze Genewskim
w Szwajcarii. Jest hodowana w wielu miejscach w Europie. Ciało wrzecionowate, stosunkowo wysokie, wygrzbiecenie ciała za głową łagodnie wzrasta. Otwór gębowy mały, określany jako półdolny, szczęka górna wysunięta nad szczękę dolną, kości szczękowe sięgają
najwyżej do przedniej krawędzi oka. Źrenice nieco poziomo wydłużone. Dosyć duża łuska
pokrywająca ciało nadaje siei srebrzystej barwy i ułożona jest w charakterystyczne szeregi
wzdłuż ciała. W linii bocznej jest 69 do 100 łusek. Osiąga 30–50 cm długości, maksymalnie
73 cm. Na pierwszym łuku skrzelowym jest od 30 do 34 długich, gęstych wyrostków filtracyjnych. Tworzy stadne formy jeziorne i anadromiczne formy zamieszkujące ujścia rzek,
rzadko występuje w pełnej wodzie morskiej. Odznacza się wyjątkową zmiennością cech,
jest polimorficzna, tworzy liczne populacje rzeczne, jeziorne, wędrowne, niewędrowne, pelagiczne i głębokowodne. Żywi się skorupiakami planktonowymi lub większymi skorupiakami dennymi w wodach przybrzeżnych. Populacje, które tworzy w zależności od warunków środowiska różnią się m.in. liczbą wyrostków filtracyjnych, w zależności od zjadanego
pokarmu może być rzadko- i gęstofiltrowa. Tarło, w zależności od typu wód, odbywa się od
września nawet do końca grudnia, w płytkiej wodzie na żwirowatym dnie.
(D) peluga Coregonus peled (Gmelin, 1788)
Występuje od Syberii do zlewiska Morza Bałtyckiego, w dolnych biegach dużych rzek
i w jeziorach. Głowa mała, ostro zakończona, otwór gębowy wąski, końcowy, szczęka
162
górna i dolna równo złożone, czym różni się od sielawy i siei. Ciało pokryte stosunkowo dużymi łuskami. Ubarwienie grzbietu niebieskawozielone do ciemnozielonego, boki i brzuch
srebrzyste. Ok. 50 wyrostków filtracyjnych na pierwszym łuku skrzelowym. Maksymalnie
dorasta do 75 cm, najczęściej jednak spotykane są okazy od 30–40 cm. W roku 1966 została
wprowadzona do jezior Warmii i Mazur.
Rząd: łososiokształtne Salmoniformes
Tablica 47
Rodzina: łososiowate Salmonidae cd.
Podrodzina: Salmoninae
Rozprzestrzenione w wodach półkuli północnej. U ryb z rodzaju Hucho, Salmo i Oncorhynchus płetwa D jest krótka, wsparta na 16 promieniach. Drobne i mocno osadzone w skórze
łuski, pokrywają całe ciało z wyjątkiem głowy, w linii bocznej jest powyżej 110 łusek,
zęby na kości szczękowej. Ciało mają wydłużone, nieznacznie ścieśnione z boków, mocno
umięśnione, głowa jest duża. Otwór gębowy jest duży. Zęby są duże, widoczne na kościach szczękowych i przedszczękowych, oraz na podniebieniu. Ubarwienie zmienia się
wraz z wiekiem. Grzbiet ciała ciemniejszy, srebrzyste boki nakrapiane plamkami, w okresie
godowym ubarwienie zmienia się, a ciało może ulegać pewnym deformacjom. Wylęg ma
miejsce w zimnych wodach, głównie w krainie pstrąga, larwy zaopatrzone są w duży woreczek żółtkowy. W okresie młodocianym (do ok. 15 cm długości) mają charakterystyczne
poprzeczne ciemne plamy wzdłuż boków ciała. Okres życia w potokach trwa od roku do
nawet 5 lat, w zależności od warunków klimatycznych, po tym czasie zaczynają płynąć
do morza, wtedy plamy się zacierają, a ubarwienie nabiera srebrnego koloru, tzw. stadium
smolt. W tym okresie następują też zmiany przystosowujące organizm ryb do słonej wody,
określane jako proces smoltyfikacji. W czasie pobytu w morzu ryby intensywnie żerują.
Następnie w celu odbycia tarła wracają do tych samych rzek, w których przyszły na świat,
zjawisko to określa się mianem „homing”.
(A) łosoś atlantycki Salmo salar Linnaeus, 1758
Występuje w przybrzeżnych wodach Morza Białego, Północnego i Bałtyckiego. Ciało wrzecionowate, w okolicy tułowia szerokie. Trzon ogona w przekroju prawie okrągły. Płetwa
ogonowa lekko wcięta. Powyżej linii bocznej ciało pokryte czarnymi plamkami w kształcie
litery X, płetwy bez plamek, 2–3 czarne plamki na wieczku skrzelowym. W linii bocznej
jest 120–130 łusek, 11–12 promieni podskrzelowych, zwykle 10 miękkich promieni w płetwie grzbietowej. Blaszka lemiesza jest pięciokątna i nieuzębiona, trzon lemiesza z jednym
szeregiem zębów, zęby te wypadają wraz z wiekiem, dlatego osobniki stare mogą ich nie
mieć. Charakterystyczny układ kości wieczka skrzelowego; kość podpokrywowa nie styka
się z kością przedpokrywową. U samców, podczas wędrówki na tarło na dolnej szczęce pojawia się chrzęstny, zakrzywiony do góry hak, uniemożliwiający odżywianie się.
Troć jeziorowa S. trutta lacustris Linnaeus, 1758
Zamieszkuje w dużych jeziorach od Rosji do Wysp Brytyjskich i Europy Środkowej do Alp.
Wydłużone, nieco bocznie spłaszczone ciało; starsze trocie są bardziej wygrzbiecone od
młodych ryb. Otwór gębowy szeroki, sięga tylnej krawędzi oka. Tylny brzeg płetwy ogonowej u młodych ryb wcięty, u starszych prosty, w płetwie grzbietowej najczęściej 8 promieni
163
Tablica 47.
A
B
C
D
E
Tablica 47. Rząd: łososiokształtne Salmoniformes, Rodzina: łososiowate Salmonidae, Podrodzina: Salmoninae (A) łosoś atlantycki Salmo salar, (B) troć morska wędrowna S. trutta trutta, (C) pstrąg potokowy S.
trutta fario, (D) pstrąg źródlany Salvelinus fontinalis, (E) pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss
164
rozgałęzionych. Na bokach ciała czarne plamy różnej wielkości i nieregularanego kształtu, a między nimi brązowe i czerwone plamki oraz pierścienie, zwłaszcza u młodych ryb.
Liczne ciemne plamki na pokrywach skrzelowych. Łuski drobne, 110–120 w linii bocznej.
Najczęściej 10 promieni podskrzelowych. Uzębienie lemiesza: blaszka z 4–6 zębami, trzon
– z przodu zwykle pojedynczy rząd zębów, z tyłu podwójny. Większą część życia spędza
w jeziorach, a na okres tarła odbywa krótkie wędrówki do rzek.
(B) troć morska wędrowna S. trutta trutta Linnaeus, 1758
Gatunek anadromiczny, występujący u wybrzeży Europy, od Portugalii po Skandynawię.
W Polsce zamieszkuje w dorzeczu Wisły i rzekach Pomorza Zachodniego. Kształtem ciała
podobna do łososia, ale jest nieco bardziej krępa, walcowata; szerszy i krótszy niż u łososia
trzon ogona, tylna krawędź płetwy ogonowej jest prawie prosta. Duży otwór gębowy, szczęka sięga poza tylną krawędź oka. Blaszka lemiesza ma trójkątny kształt i szereg 2–3 zębów
w miejscu najszerszym, także na trzonie lemiesza najczęściej jest jeden szereg, zawierający do
7 zębów. Osobniki dorosłe mają grzbiet brązowoczerwonawy, boki jaśniejsze a brzuch biały.
W ubarwieniu na bokach ciała, także poniżej linii bocznej i na głowie, w tym także na wieczku skrzelowym, występują dość liczne czarne plamki podobne kształtem do X, u starszych
jest więcej ciemnych i czarnych plam, dochodzą do tego także brązowe i brązowoczerwone.
U samców w okresie rozrodu na dolnej szczęce pojawia się hak, nie tak wyraźny jak u łososia
i nie jest zakrzywiony do tyłu. Osobniki młodociane mają na ciele czerwone plamki i czerwono obramowaną płetwę tłuszczową. Na tarło (odbywa się w październiku i listopadzie)
wędruje w górę dorzecza i dociera dalej niż łosoś, po tarle wraca do morza, wędrówki tarłowe
odbywają kilka razy w ciągu życia. Osiąga kilkanaście kg masy i długość ponad 1 m.
(C) pstrąg potokowy S. trutta fario Linnaeus, 1758
Zasiedla rzeki zlewiska północnowschodniej części Atlantyku, w całej Europie, aż po Ural.
W Polsce w rzekach i strumieniach górskich, rzadziej podgórskich, a także w rzekach przymorskich, czystych, bogatych w tlen o żwirowatym dnie. Kształtem ciała i uzębieniem jamy
gębowej jest podobny do troci wędrownej; lemiesz z dwoma szeregami zębów. Odznacza
się dużą zmiennością ubarwienia; dorosłe mają ciało złociste z grzbietem oliwkowozielonym do ciemnego i jasnym brzuchem. Pstrąg potokowy właściwie nie różni się kształtem
i ubarwieniem od młodych troci żyjących w rzekach, ponieważ jest jej podgatunkiem. Na
bokach ciała, głowie, płetwie grzbietowej i tłuszczowej występują liczne, owalne ciemne
plamki, w tym charakterystyczne dla pstrąga potokowego, czerwone plamki z białymi lub
jasnymi obwódkami. Na ogonowej mogą występować ciemne plamy, płetwa tłuszczowa
o zabarwieniu czerwonym lub pomarańczowym. Osiąga zwykle ok. 45 cm i 1,3 kg masy,
ale opisano osobniki o długości do 1 m. Nie wędruje, tarło odbywa jesienią, w październiku
i listopadzie na żwirowatych mieliznach, w szybkim prądzie wody.
(D) pstrąg źródlany Salvelinus fontinalis (Mitchill, 1814)
Występuje w rzekach Ameryki Północnej skąd został introdukowany do wielu regionów
o klimacie umiarkowanym, m.in. w latach 1892–1913 do Polski. Ciało wydłużone, słabo
bocznie ścieśnione, walcowate. Otwór gębowy bardzo duży, sięgający poza tylną krawędź
oka. Trzon lemiesza płaski, krótki i bez zębów, a blaszka lemiesza uzbrojona w dwa rzędy
zębów, wyraźnie oddzielonych od zębów kości podniebiennej. Płetwa D wsparta na 8–14
promieniach, tylna krawędź tej płetwy lekko wcięta. Ubarwienie jest charakterystyczne;
165
grzbiet oliwkowozielony do ciemnozielonego i ciemnobrązowego z marmurkowym kremowym deseniem (podobnie ubarwiona jest płetwa D), do tego na bokach ciała występują
koliste plamy białe oraz czerwone plamki w niebieskawych obwódkach. Płetwy piersiowe,
brzuszne i odbytowa obrzeżone białą obwódką i obrysowane od strony wewnętrznej czarną
linią. W okresie tarła brzuszna część ciała samców staje się karminowoczerwona. Zamieszkuje zimne, czyste potoki o kamienistym dnie. Tarło ma miejsce od X do I. Osiąga zwykle
25–30 cm, maksymalnie ponad 80 cm i masę ok. 9 kg.
(E) Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792)
Naturalnie występuje w zachodniej części Ameryki Północnej, skąd został rozsiedlony do
innych regionów Azji, Ameryki Pn. i Europy. Ciało wydłużone, torpedowate, lekko bocznie ścieśnione z dużą głową. Trzon ogonowy stosunkowo wysoki, spłaszczony bocznie.
Płetwa ogonowa wyraźnie nakrapiana, słabo wcięta. Cechą szczególną jest szeroki, tęczowy pas widoczny wzdłuż boków ciała (intensywny, różowoczerwony, zwłaszcza u samców
w okresie tarła). Płetwa ogonowa i częściowo grzbietowa (u podstawy) pokryte są licznymi
czarnymi plamkami. Blaszka lemiesza z rzędem czterech zębów na tylnej krawędzi, trzon
lemiesza z jednym lub dwoma rzędami zębów. Prawie całe ciało, z wyjątkiem brzucha,
a także płetwy grzbietowa, tłuszczowa i ogonowa pokrywają niewielkie, czarne plamki, ale
brak czerwonych plamek. W linii bocznej mniej niż 135 łusek. Do Europy sprowadzony
w 1880 roku, do Polski w 1904 roku. Wsiedlony do Bałtyku przejawia wędrowny tryb życia i bywa łowiony w Wiśle i rzekach przymorskich. Ma największe znaczenie hodowlane,
wśród krajowych ryb łososiowatych. Osiąga najczęściej 25–50 cm, maksymalnie 1,2 m,
żyje ok. 11 lat.
166
Rząd: łososiokształtne Salmoniformes
Tablica 48
Rodzina: łososiowate Salmonidae
Podrodzina Salmoninae cd.
(A) głowacica Hucho hucho (Linnaeus, 1758)
Gatunek rzeczny, pochodzacy z Dunaju. W Polsce występuje m. in. w Dunajcu i Sanie. Ciało walcowate, na przekroju okrągławe, głowa wydłużona, spłaszczona grzbietobrzusznie.
Gęba duża z zębami występującymi na żuchwie, szczękach, języku, podniebieniu i na blaszce lemiesza (jeden szereg), której zęby stykają się z zębami kości podniebiennych. Trzon lemiesza nieuzbrojony, lemiesz krótki. Grzbietowa część ciała zielonkawobrunatna, ciemna,
niemal czarna, boki szarawe z różowawym odcieniem, na bokach ciała, płetwie grzbietowej
i ogonowej widoczne nieduże koliste plamy, niektóre w kształcie litery X. Początek płetwy
grzbietowej przed nasadą płetw brzusznych. Płetwa ogonowa wyraźnie wcięta, duża płetwa tłuszczowa. Łuski bardzo drobne, od 180 do 200 w linii bocznej. Na pierwszym łuku
skrzelowym 16 wyrostków filtracyjnych. Gatunek szybko rosnący, osiąga średnio ok. 60 cm
i masę 3–4 kg, maksymalnie 1,5 m i kilkadziesiąt kg.
Podrodzina: lipieniowate Thymallinae
Ciało smukłe, bocznie ścieśnione, pysk spiczasty, otwór gębowy dolny, tylny koniec kości
szczękowej sięga do przedniej krawędzi oka. Płetwa grzbietowa długa i wysoka, wsparta na
17–24 promieniach, często jaskrawo ubarwiona. Płetwa ogonowa głęboko wcięta. Zawiera
rodzaj Thymallus z czterema gatunkami, z których jeden występuje w Polsce.
Rodzaj: lipień Thymallus Cuvier, 1829
Słodkowodne ryby rzeczne, występujące w chłodnych wodach półkuli północnej, odżywiające się głównie owadami.
(B) lipień (europejski) Thymallus thymallus (Linnaeus, 1758)
Zamieszkuje szybko płynące wody w Europie. Nasada długiej i wysokiej płetwy grzbietowej rozpoczyna się daleko przed nasadą płetw brzusznych. Niewielki otwór gębowy,
słabo uzębiony, szczęka górna nieco wysunięta, dłuższa od dolnej, duże oko. Najczęściej
w ubarwieniu dominuje ciemny, szarozielony lub niebieskawy grzbiet. Na bokach ciała,
w przedniej części znajdują się niewielkie czarne plamki, z białą obwódką. W okresie tarła
boki stają się ciemniejsze, boki i grzbiet mają czerwony odcień. Występuje w dobrze natlenionych, szybko płynących potokach i strumieniach, jest bardzo wrażliwy i nie toleruje
pogarszających się warunków tlenowych. Najczęściej osiąga ok. 30–50 cm długości, żyje
do 14 lat, ale średnio 4–5 lat.
167
Tablica 48.
A
B
Tablica 48. Rząd: łososiokształtne Salmoniformes, Rodzina: łososiowate Salmonidae, Podrodzina: Salmoninae (A) głowacica Hucho hucho, Podrodzina: lipieniowate Thymallinae (B) lipień europejski Thymallus
thymallus
168
Rząd: szczupakokształtne Esociformes
Tablica 49
Rodzina: szczupakowate Esocidae
Ciało nieco bocznie spłaszczone, duża głowa, pysk wydłużony i spłaszczony grzbietobrzusznie. Bardzo duży otwór gębowy, szczęka dolna dłuższa od górnej. Zęby nie występują na kościach szczękowych. Płetwa grzbietowa i odbytowa przesunięte do tyłu, leżą
naprzeciw siebie i są podobnej wielkości. Płetwa ogonowa głęboko wcięta. Nie ma płetwy
tłuszczowej. Od 10 do 20 promieni podskrzelowych. Są to ryby słodkowodne, zamieszkują
półkulę północną. Rodzina obejmuje jeden rodzaj Esox i 5 gatunków, trzy zasiedlają wody
wschodniej części Ameryki Północnej, jeden wody Syberii, a jeden północną część półkuli
północnej w tym także w Polskę.
(A) Szczupak Esox lucius Linnaeus, 1758
Występuje w rzekach i jeziorach, wodach płynących i spokojnych, z roślinnością wodną,
w jeziorach przebywa w litoralu. Na szczęce dolnej kilka dużych zębów, na podniebieniu
liczne szczotkowate ząbki, haczykowato zagięte do tyłu. Ciało pokryte drobną łuską cykloidalną, również na pokrywach skrzelowych. Linia boczna kompletna. Ubarwienie zmienne,
w zależności od zbiornika, grzbiet brązowawy lub zielonkawy, boki z jaśniejszymi i ciemniejącymi poprzecznymi pasami i plamami, brzuch białawy do matowego. Płetwy z nieregularnymi, ciemnymi plamami. Jest drapieżnikiem aktywnym w dzień, poluje z zasadzki.
Osiąga ok. 1 m długości (samce) lub 1,5 m (samice) i masę ponad 35 kg.
Rodzina: muławkowate Umbridae
Mały otwór gębowy, dolna szczęka łączy się z czaszką przed krawędzią oka, skośne przecięcie pyska. Od 5 do 8 promieni podskrzelowych. Brak linii bocznej. Płetwa grzbietowa
przesunięta do tyłu, jej początek znajduje się za nasadą płetw brzusznych. Początek nasady
płetwy grzbietowej przesunięty w stosunku do płetw brzusznych; nasada płetw brzusznych
przed początkiem nasady płetwy D. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Są to niewielkie ryby,
zwykle poniżej 15 cm. W Polsce notowane są 2 zawleczone gatunki.
Muławka wschodnia (amerykańska) U. pygmaea (De Kay, 1842)
Pochodzi z Ameryki Północnej, skąd zawleczona została jako ryba akwariowa do Niemiec,
a obecnie sporadycznie wykazywana także w Polsce. Ciało wydłużone, krępe, masywne.
Pysk krótki. Szczęka jest dłuższa niż żuchwa. Płetwa D wsparta na 13 promieniach, a jej
górna krawędź jest zaokrąglona. Grzbiet ma kolor ciemnozielony, boki bardziej brunatne,
z 12 wąskimi jasnymi paskami biegnącymi wzdłuż ciała. U nasady płetwy C duża poprzeczna ciemna plama. Odporna na zanieczyszczenia i okresowe braki tlenu, zasiedla muliste,
stojące zbiorniki wodne. Dorasta do 15 cm długości, samce są mniejsze.
(B) Muławka bałkańska, europejska Umbra krameri Walbaum, 1792
Typowo występuje w wolno płynących i różnego typu stojących ciekach zlewni Dunaju
i Dniepru, gdzie jest gatunkiem chronionym. Ciało wrzecionowate, nieco bocznie spłaszczone. Otwór gębowy mały, półgórny, żuchwa jest nieco dłuższa od szczęki. Różni się od
U. pygmaea brakiem ciemnej plamy u podstawy płetwy ogonowej oraz ubarwieniem głowy
w postaci nieregularnie rozmieszczonych małych ciemnych plamek. Górna krawędź płetwy
grzbietowej prosta. Osiąga maksymalnie 17 cm, zwykle ok. 5 cm. Żyje 5 lat.
169
Tablica 49.
A
B
C
D
Tablica 49. Rząd: szczupakokształtne Esociformes, Rodzina: szczupakowate Esocidae (A) szczupak Esox
lucius, Rodzina: muławkowate Umbridae (B) muławka bałkańska, europejska Umbra krameri, Rząd: dorszokształtne Gadiformes, Rodzina: dorszowate Gadidae, podrodzina: Lotinae (C) miętus Lota lota, Podrodzina: Gadinae (D) dorsz Gadus morhua
170
Rząd: dorszokształtne Gadiformes
Rodzina: dorszowate Gadidae
Ryby morskie, wyjątkowo słodkowodne. Płetwy brzuszne w położeniu gardłowym. Często
na podbródku i na górnej części pyska występuje wąsik. Posiadają uzębiony lemiesz. Ciało pokryte łuską cykloidalną, sporadycznie ktenoidalną. W Polsce występuje 6 gatunków,
w tym jedyny wśród dorszowatych gatunek słodkowodny, miętus. Wśród gatunków morskich największe znaczenie gospodarcze ma dorsz. Pozostałe gatunki Gadidae występujące
w Bałtyku to: czarniak Pollachius virens, motela Euchelyopus cimbrius, plamiak Melanogrammus aeglefinus, witlinek Odontogadus merlangus.
Podrodzina: Lotinae
Dwie lub jedna płetwa grzbietowa i jedna odbytowa. Płetwa ogonowa zaokrąglona.
(C) miętus Lota lota (Linnaeus, 1758)
Ciało w części tułowiowej na przekroju okrągłe, a w części ogonowej bocznie spłaszczone.
Głowa mała, lekko grzbietobrzusznie spłaszczona. Na podbródku występuje jeden wąsik,
a na szczęce górnej dwa krótkie, umieszczone przy otworach nosowych. Ciało pokryte delikatną, drobną łuską cykloidalną. Dwie płetwy grzbietowe: pierwsza krótka, druga długa ciągnąca się prawie do nasady płetwy ogonowej. Pomiędzy nimi znajduje się krótka
przerwa. Długa, pojedyncza płetwa odbytowa, ciągnąca się od odbytu do nasady płetwy
ogonowej. Tarło od listopada do marca przy temperaturze wody 0,5–4oC. Aktywny zimą.
Maksymalnie dorasta do 120 cm, przeciętnie 30–60 cm.
Podrodzina: Gadinae
Trzy płetwy grzbietowe, dwie odbytowe. Płetwa ogonowa prosto ścięta lub lekko wcięta.
(D) dorsz Gadus morhua Linnaeus, 1758
Ciało wydłużone, w przekroju owalne. Głowa duża, szeroka, z wydłużonym pyskiem, otwór
gębowy duży, końcowy; na podbródku znajduje się jeden, dobrze rozwinięty wąs. Występują trzy wyraźnie oddzielone płetwy grzbietowe i dwie – również wyraźnie oddzielone – płetwy odbytowe. Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się dokładnie pod początkiem drugiej
płetwy grzbietowej. Płetwa ogonowa prosto ścięta lub lekko wcięta. Łuski drobne, głęboko
osadzone w skórze. W Bałtyku osiąga maksymalną długość ciała 130 cm.
Rząd: ciernikokształtne Gasterostiformes
Tablica 50
Rodzina: ciernikowate Gasterosteidae
Ciało zazwyczaj nagie lub pokryte płytkami kostnymi. Przed płetwą grzbietową wspartą
na 6–14 promieniach występuje 2–17 luźno stojących kolców. W skład płetwy brzusznej
wchodzi 1 kolec i 0–2 promieni miękkich. Obecne trzy promienie podskrzelowe. Zazwyczaj
długość ciała nie przekracza 8 cm. Cechą wyróżniającą te gatunki jest budowanie przez
samce misternego gniazda ze szczątków roślinnych; następnie samce opiekują się ikrą
i potomstwem. Gatunki wystepują w morzach, wodach słonawych i słodkowodne. W Polsce
występują dwa gatunki słodkowodne: ciernik i cierniczek oraz gatunek morski, pocierniec.
171
Tablica 50.
A
B
C
D
Tablica 50. Rząd: ciernikokształtne Gasterosteiformes, Rodzina: ciernikowate Gasterosteidae, (A) ciernik
Gasterosteus aculeatus, (B) cierniczek Pungitius pungitius, (C) pocierniec Spinachia spinachia, (D)
wężynka Nerophis ophidion
172
(A) ciernik Gasterosteus aculeatus Linnaeus, 1758
Przed płetwą grzbietową występuje od 2 do 5 kolców, zazwyczaj 3. Również płetwy
brzuszne w postaci kolców oraz jeden kolec przed płetwą odbytową. Ryba stosunkowo
mała, zazwyczaj do 5–6 cm długości. Otwór gębowy mały, w położeniu górnym, przecięcie
pyska skośnie do góry. Po bokach ciała zmienna liczba płytek kostnych oraz płytek tylnych
tworzących kil. Odżywia się bezkręgowcami, ikrą, wylęgiem ryb. Tarło w III–VII.
(B) cierniczek Pungitius pungitius (Linnaeus, 1758)
Przed płetwą grzbietową występuje od 7 do 12 kolców, zazwyczaj 9. Podobnie jak u ciernika płetwy brzuszne w postaci kolców oraz jeden kolec przed płetwą odbytową. Ryba mała,
zazwyczaj do 4–6 cm długości. Mały otwór gębowy w położeniu półgórnym.
(C) pocierniec Spinachia spinachia (Linnaeus, 1758)
Osiąga do 22 cm długości. Wyróżnia się długimi cienkim trzonem ogonowym. Grzbiet i ogon
zielonobrunatne, a boki złociste. Przed płetwą grzbietową ma od 13 do 16 nie połączonych ze
sobą kolców. Jego siedliskiem są przybrzeżne strefy mórz na głębokości do 10 m zarośnięte
wodorostami. Po tarle samice giną, a samce opiekują się przez pewien czas ikrą i wylęgłym
narybkiem. Jego pokarm stanowią skorupiaki i małe ryby. Występuje w Bałtyku.
Rodzina: igliczniowate Syngnathidae
(D) wężynka Nerophis ophidion (Linnaeus, 1758)
Ciało wydłużone, bardzo wąskie, o zmiennym ubarwieniu, w przekroju okrągłe, u samicy
lekko spłaszczone. Wąski, wyciągnięty pysk o długości równej połowie długości głowy.
Brak innych płetw, poza płetwą grzbietową. U samców nie występuje torba lęgowa. Żywi
się skorupiakami i narybkiem innych gatunków. Samice osiągają długość do 30 cm, samce
są o kilka centymetrów krótsze. Morska ryba, występuje m.in. w Bałtyku.
Rząd: skorpenokształtne Scorpaeniformes
Tablica 51
Rodzina: głowaczowate Cottidae
Duża głowa, grzbietobrzusznie spłaszczona, szeroka gęba. Duże oczy umieszczone wysoko na głowie. Dwie płetwy grzbietowe. Płetwy piersiowe duże wachlarzowate. Charakterystyczne ułożenie płetw brzusznych pod piersiowymi, mają jeden promień twardy i 2
do 5 promieni miękkich. Linia boczna dobrze widoczna. Ciało nagie lub pokryte łuskami,
drobnymi kolcami albo płytkami kostnymi. U osobników dorosłych nie występuje pęcherz
pławny. Dobrze rozwinięte kanały czuciowe linii bocznej głowy, ich układ ma znaczenie
taksonomiczne. Gatunki morskie i słodkowodne, prowadzą przydenny tryb życia. W Polsce
występują dwa gatunki słodkowodne: głowacz białopłetwy i głowacz pręgopłetwy (Cottus
Linnaeus, 1758) oraz trzy gatunki morskie: kur diabeł, kur głowacz i kur rogacz.
(A) głowacz białopłetwy Cottus gobio Linnaeus, 1758
Brak łusek. Na tylnej krawędzi pokrywy skrzelowej silny, ostry kolec. Linia boczna pełna,
dochodzi do nasady płetwy ogonowej. Płetwy brzuszne nie sięgają do otworu odbytowego,
promienie tych płetw mniej więcej jednakowej długości. Płetwy brzuszne bez plamek. Osiąga maksymalnie 15–17 cm. Występuje w rzekach, potokach górskich i podgórskich oraz
niezbyt licznie w rzekach Pomorza Zachodniego, Warmii, Mazur i Suwalszczyzny.
173
Tablica 51.
Tablica 51.
A
A
B
B
C
C
D
D
E
E
Tablica 51. Rząd: skorpenokształtne Scorpaeniformes, Rodzina: głowaczowate Cottidae (A) głowacz białopłetwy Cottus gobio, (B) głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus, (C) kur diabeł Myoxocephalus scorpius, (D) kur głowacz Taurulus baublis, (E) kur rogacz Myoxocephalus quadricornis
174
(B) głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus Haeckel, 1837
Linia boczna biegnie poniżej środka ciała, niepełna, nie dochodzi do płetwy ogonowej. Płetwy brzuszne sięgają do otworu odbytowego. Wewnętrzny promień tej płetwy jest o połowę
lub 1/4 krótszy od pozostałych Na wszystkich płetwach występują plamy, które na płetwach
brzusznych tworzą poprzeczne pręgi. Osiąga 10–15 cm długości. Występuje w górnym biegu Wisły i Odry oraz ich dopływach, w Drwęcy i jeziorach: Święcajty i Hańcza.
(C) kur diabeł Myoxocephalus scorpius (Linnaeus, 1758)
Duża, szeroka głowa z kolcami nosowymi, zaocznymi i karkowymi. Szerokie przecięcie
pyska, duża gęba. Kość przedpokrywowa z 3 (czasami 4) krótkimi kolcami. Skóra gładka,
bezłuska. Dwie płetwy grzbietowe: pierwsza z kolcami, druga większa od pierwszej. Płetwy
piersiowe bardzo duże, rozszerzające się wachlarzowato. Dorasta maksymalnie do 90 cm,
zwykle 60 cm. Zamieszkuje wody wschodniego i zachodniego Atlantyku oraz Bałtyk.
(D) kur głowacz Taurulus bubalis (Euphrasen, 1786)
Cechą odróżniającą od kura diabła jest m.in. obecność w kącikach pyska małych, mięsistych
wąsików. Dorasta do 12–18 cm. Zamieszkuje wschodni Atlantyk, w Bałtyku na północ od
Zatoki Fińskiej.
(E) kur rogacz Myoxocephalus quadricornis (Linnaeus, 1758)
Ciało krępe, lekko grzbietobrzusznie spłaszczone, zwężające się ku tyłowi. Szeroka głowa
z dużym otworem gębowym, z wysoko osadzonymi oczami, licznymi naroślami i kolcami.
Charakterystyczne cztery kostne narośla na szczycie głowy (nie występują u form słodkowodnych), ostre kolce na wieczku skrzelowym. Dwie płetwy grzbietowe, druga dużo wyższa
i dłuższa, szerokie płetwy piersiowe. W Polsce objęty ścisłą ochroną. Osiąga 25–30 cm, maksymalnie 60 cm. Występuje m.in. u bałtyckich wybrzeży Szwecji, Finlandii, Polski i Rosji.
Rząd: okoniokształtne Perciformes
Tablica 52
Rodzina: bassowate, kolcowate Centrarchidae
Pojedyncza płetwa grzbietowa; przednia jej część niższa od tylnej z promieniami twardymi
(kolcami). Duża głowa, końcowy otwór gębowy. Szczęka dolna nieco dłuższa od górnej.
W płetwie grzbietowej 5–13 kolców, w odbytowej 2–5. Występuje 6 lub 7 promieni podskrzelowych. Ciało pokryte łuską ktenoidalną, czasami cykloidalną. Ryby słodkowodne,
naturalnie występują we wschodniej Ameryce Północnej. Rodzina obejmuje około 30 gatunków. Do Europy, w tym do Polski sprowadzono 2 gatunki.
(A) bass słoneczny (okoń słoneczny) Lepomis gibbosus (Linnaeus, 1758)
Ciało mocno wygrzbiecone, spłaszczone bocznie. Głowa krótka i wysoka. Otwór gębowy końcowy, lekko skierowany ku górze. Przecięcie gębowe sięga do przedniej krawędzi
oka. Płetwy piersiowe zaostrzone. Wieczko skrzelowe zakończone ciemnym kolcem. Linia
boczna w przedniej części ciała wygięta ku górze. Osiąga ok. 15 cm długości, maksymalnie
30–40 cm (w Ameryce Północnej).
(B) bass wielkogębowy (okoniopstrąg) Micropterus salmoides (La Cepède, 1802)
Ciało masywne, wydłużone, lekko bocznie spłaszczone. Duża głowa i otwór gębowy.
Przecięcie gębowe sięga poza tylną krawędź oka. Wieczko skrzelowe bez kolca. Płetwy
175
Tablica 52.
A
B
C
D
Tablica 52. Rząd: okoniokształtne Perciformes, Rodzina: bassowate Centrarchidae, (A) bass słoneczny
(okoń słoneczny) Lepomis gibbosus, (B) bass wielkogębowy (okoniopstrąg) Micropterus salmoides, Rodzina: makrelowate Scombridae, (C) makrela Scomber scombrus, Rodzina: ostrobokowate Carangidae, (D)
ostrobok Trachurus trachurus
176
piersiowe lekko zaokrąglone. Płetwa grzbietowa głęboko wcięta, jej przednia część, wsparta na kolcach niższa od tylnej części. Dobrze widoczna linia boczna, wzdłuż której znajduje
się 59–77 łusek. Dorasta do długości ok. 35 cm i osiąga masę 1–2 kg.
Rodzina: makrelowate Scombridae
(C) makrela Scomber scombrus Linnaeus, 1758
Występuje w północnym Atlantyku, również w Morzu Śródziemnym, Czarnym i sporadycznie w południowo-zachodniej części Bałtyku. Ciało wąskie, cylindryczne z dużym otworem
gębowym w położeniu końcowym. Na szczękach małe zęby, ułożone w jednym szeregu.
Występują powieki tłuszczowe. Dwie płetwy grzbietowe, daleko od siebie oddalone. Pierwsza, wyższa, wsparta na promieniach twardych, za drugą płetwą grzbietową i za odbytową
kilka (najczęściej 5) dodatkowych płetewek. Na trzonie ogonowym, nad i pod osią ciała
występują dwa skórzaste kile. Płetwy piersiowe wysoko osadzone. Linia boczna wyraźna,
o przebiegu prawie prostym. Grzbiet zielonkawy lub niebieskawy, spód jasny. Brak pęcherza pławnego. Dorosłe osobniki osiągają ciężar do 1 kg i długość do 50 cm. Jest pelagiczna
rybą stadną. Odbywa wędrówki żerowiskowe i tarłowe. Wiosną odżywia się głównie skorupiakami planktonowymi, po tarle zwykle rybami. Poławiana gospodarczo na dużą skalę.
Stanowi również pokarm dużych gatunków ryb. Mięso bardzo delikatne i smaczne.
Rodzina: ostrobokowate Carangidae
(D) ostrobok Trachurus trachurus (Linnaeus, 1758)
Występuje we wschodnim Atlantyku, w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Ciało wydłużone, bocznie spłaszczone. Szeroki otwór gębowy, skośnie skierowany ku górze. Duże
oczy. Dwa kolce przed płetwą odbytową. Pierwsza płetwa grzbietowa wysoka. Płetwa
ogonowa głęboko wcięta. W linii bocznej występuje rząd przekształconych, ostrych łusek,
podobnej wielkości na całej długości. Ubarwienie grzbietu niebieskawozielone, szare lub
czarne, boki i spód srebrzyste, z czarną cętką na krawędzi pokrywy skrzelowej. Osiąga do
40 cm długości, maksymalnie 70 cm długości przy ciężarze do 2 kg. Zasiedla wody szelfowe i krawędź stoku kontynentalnego. Jest gatunkiem pelagicznym, czasami bytuje przy
dnie. Skupia się w duże ławice. Tworzy liczne stada lokalne. Odżywia się skorupiakami,
głowonogami i mniejszymi rybami. Mięso smaczne, spożywane na świeżo i z konserw.
Rząd: okoniokształtne Perciformes cd.
Tablica 53
Rodzina: okoniowate Percidae
Jedna lub dwie płetwy grzbietowe. W pierwszej płetwie grzbietowej lub w jej przedniej części tylko promienie twarde (kolce). W płetwie odbytowej jeden lub dwa promienie twarde.
Płetwy brzuszne w położeniu piersiowym z jednym promieniem twardym i pięcioma miękkimi. Od 5 do 8 promieni podskrzelowych. Ciało pokryte łuską ktenoidalną.
(A) okoń Perca fluviatilis Linnaeus, 1758
Zamieszkuje prawie całą Europę, z wyjątkiem Półwyspów: Apenińskiego, Pirenejskiego
i części Bałkańskiego. Ciało wygrzbiecone, bocznie spłaszczone. Otwór gębowy końcowy.
Na szczękach i podniebieniu drobne, szczecinkowate zęby. Dwie jednakowej wielkości
177
Tablica 53.
A
B
C
Tablica 53. Rząd: okoniokształtne Perciformes, Rodzina: okoniowate Percidae, (A) okoń Perca fluviatilis,
(B) sandacz Sander lucioperca, (C) jazgarz Gymnocephalus cernuus
178
płetwy grzbietowe, które stykają się ze sobą. Pokrywa skrzelowa z kolcem. Linia boczna
wygięta w przedniej części ciała ku górze, nie przechodzi na płetwę ogonową. Ciało pokryte
łuską ktenoidalną. Grzbiet zielony, boki zielonozłociste, z 5–9 ciemnozielonymi smugami,
brzuch biały. W tylnej części pierwszej płetwy grzbietowej czarna plamka. Płetwa D1 szara, D2 zielonkawożółta, płetwy piersiowe żółte, natomiast brzuszne, ogonowa i odbytowa
czerwone. Ubarwienie zmienne w zależności od miejsca przebywania, osobniki żyjące
w płytkich, prześwietlonych wodach są bardziej jaskrawo ubarwione od tych żyjących
w ciemnych, głębokich wodach. Osiąga do 60 cm długości. Żeruje głównie o wschodzie
i zachodzie słońca. Małe znaczenie gospodarczego. Chętnie łowiony przez wędkarzy.
(B) sandacz Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)
Występuje w środkowej i wschodniej Europie. W Polsce występuje w rzekach, jeziorach
i zbiornikach zaporowych, bardziej liczny na północy, w jeziorach i wodach przybrzeżnych
Bałtyku. Ciało wydłużone, lekko spłaszczone bocznie. Linia brzucha prawie prosta. Duża
głowa, duży końcowy otwór gębowy, sięgający tylnej krawędzi oka. Szczęki uzębione, na
dolnej i górnej szczęce, między licznymi drobnymi zębami para dużych zębów, przypominających kły. Ma dwie jednakowej wielkości płetwy grzbietowe, które nie stykają się ze
sobą. Pokrywa skrzelowa bez wyraźnego kolca. Linia boczna biegnie pośrodku ciała przechodząc na płetwę ogonową. Grzbiet szarozielony lub szarobrązowy, boki jasne srebrzystozielone z 8–12 ciemnymi smugami często rozmazującymi się w plamy, brzuch biały. Płetwy
grzbietowe i ogonowa pokryte ciemnymi plamkami, rozmieszczonymi regularnie między
promieniami. Płetwy piersiowe jasnożółte, pozostałe płetwy żółtawe. Preferuje głębokie,
mętne wody o twardym, piaszczystym, żwirowatym bądź gliniastym dnie. Jest wrażliwy na
niedobór tlenu. Dorasta do 100–130 cm długości.
(C) jazgarz Gymnocephalus cernuus (Linaeus, 1758)
Występuje w Europie, w Polsce pospolity na terenie całego kraju. Ciało wydłużone, niewysokie, oczy duże. Tylna krawędź pokrywy skrzelowej z kolcem. Pysk mały i krótki. Płetwy
grzbietowe zrośnięte w jedną; przednia jej część wyższa od tylnej. Grzbiet szarozielony
lub brązowoszary; grzbiet, boki ciała i płetwy grzbietowa, ogonowa pokryte ciemnymi,
nieregularnymi plamami. Najintensywniej żeruje w godzinach rannych. Młode osobniki
żywią się planktonem i bentosem, dorosłe zjadają głównie bezkręgowce bentosowe, także
wodopójki, małżoraczki, widłonogi i ikrę innych gatunków ryb. Żyje w jeziorach, zbiornikach zaporowych, dużych rzekach, starorzeczach, oraz słonawych wodach przybrzeżnych,
unika szybko płynących rzek górskich oraz wód silnie zarośniętych. Przebywa w głębszych
partiach wody w pobliżu dna, w mniejszych lub większych stadach. Dość odporny na zanieczyszczenia wody. Długość 10–15 cm, maksymalnie 25 cm.
Rząd: okoniokształtne Perciformes cd.
Tablica 54
Rodzina: babkowate Gobiidae
Płetwy brzuszne mogą tworzyć lejkowatą przyssawkę, umożliwiającą rybom przyczepianie
się do różnych przedmiotów. Dwie rozłączone płetwy grzbietowe; w pierwszej giętkie promienie twarde. Pięć promieni podskrzelowych. Łuska cykloidalna, ktenoidalna lub łusek
brak. Najwięcej gatunków spotyka się w wodach tropikalnych i subtropikalnych. W Polsce
występuje 8 gatunków, w tym 4 obce inwazyjne słodkowodne, pochodzące z rejonu
179
Tablica 54.
A
B
C
D
Tablica 54. Rząd: okoniokształtne Perciformes, Rodzina: babkowate Gobiidae, (A) babka szczupła
(rzeczna) Neogobius fluviatilis, (B) babka łysa (gołogłowa) Neogobius gymnotrachelus, (C) babka bycza
Neogobius melanostomus, (D) trawianka Perccottus glenii
180
ponto-kaspijskiego: babka szczupła, łysa, bycza i marmurkowa oraz 4 gatunki morskie:
babka czarna, czarnoplamka, mała i piaskowa. Babki: czarnoplamka, mała i piaskowa objęte są w Polsce ścisłą ochroną.
(A) babka szczupła (rzeczna) Neogobius fluviatilis (Pallas, 1814)
Głowa długa, lekko spłaszczona, szeroki prawie poziomy otwór gębowy. Szczęka dolna
nieznacznie wysunięta; pysk raczej szpiczasty. Całe ciało pokryte jest łuskami. W ubarwieniu dominuje kolor żółtawobeżowy, z szarobrązowymi plammami na bokach. Ciało pokryte nieregularnymi drobnymi plamkami tworzącymi w części grzbietowej marmurkowaty
wzór. Osiąga maksymalnie 20 cm długości. Odżywia się głównie skorupiakami. Występuje
w dorzeczu Wisły i Bugu.
(B) babka łysa (gołogłowa) Neogobius gymnotrachelus (Kessler, 1857)
Długa głowa o tępym pysku, dolna szczęka nie jest wysunięta. Brak łusek na wierzchołku
głowy, gardle i u podstawy płetw piersiowych. Ciało tego gatunku jest żółtawoszare z ukośnie biegnącymi brunatnymi pasami w części grzbietowej. Długość 12–15 cm, maksymalnie
16,5 cm. Zjada drobne zwierzęta denne. Występuja w dorzeczu Wisły.
(C) babka bycza Neogobius melanostomus (Pallas, 1814)
Cechą charakterystyczną w ubarwieniu jest czarna plama usytuowana w tylnej części pierwszej płetwy grzbietowej (pomiędzy czwartym, a szóstym promieniem); u młodych osobników plama ta ma jasny brzeg. W czasie rozrodu samce babki byczej są czarnogranatowe,
z jaskrawożółtymi obrzeżami na krawędziach płetw nieparzystych. W tym okresie wydają one dźwięki, odstraszające przeciwników, które przypominają warczenie oraz dźwięki
wabiące samice, które są podobne do cichego kwakania. Osiąga 15–18 cm, maksymalnie
25 cm. Występuje w Zatoce Gdańskiej, wzdłuż wybrzeża Bałtyku i dolnej Wiśle.
Babka marmurkowa (rurkonosa) Proterorhinus marmoratus (Pallas, 1814)
Otwór gębowy wąski, nie sięga przedniej krawędzi oka. Szczęka górna i dolna jednakowej
długości. Pysk tępy, zakończony grubymi wargami. Charakterystyczną cechą tego gatunku
są nozdrza wyciągnięte w rurki. Trzon ogonowy krótki i wysoki. Płetwy grzbietowe blisko
siebie. Na bokach ciała są wyraźne, ostro odgraniczone pasy, które zanikają w dolnej części.
Charakterystycznie ubarwione są też płetwy. Na pierwszej płetwie grzbietowej widoczne
są 2–3 ciemne podłużne linie, natomiast na drugiej płetwie grzbietowej oraz odbytowej,
ogonowej i piersiowych występuje szereg mniej wyraźnych ciemnych linii; dodatkowo
u nasady płetwy ogonowej znajduje się trójkątna, czarna plama. Długość do 11,5 cm.
Babka czarna Gobius niger Linnaeus, 1758
Ciało krótkie, owalne w przekrój. Górna część głowy i grzbiet, aż do nasady pierwszej płetwy grzbietowej, nie są pokryte łuskami. Występują dwie płetwy grzbietowe, stykające się
ze sobą. W pierwszej występują wyłącznie promienie twarde. Głowa jest duża, spłaszczona
grzbieto-brzusznie i ma zaokrąglony pysk. Szczęka dolna lekko wysunięta. Trzon ogonowy
szeroki, krótszy od podstawy drugiej płetwy grzbietowej. Długość do 18 cm.
Babka czarnoplamka (babka dwuplama) Gobiusculus flavescens (Fabricius, 1779)
Czarna plama po obu stronach nasady ogona. U samców podobne plamki widoczne są także w okolicy płetw piersiowych. Zamieszkuje europejskie wybrzeża Atlantyku i Bałtyku.
W Polsce w zachodniej części wybrzeża.
181
Babka mała Pomatoschistus minutus (Pallas, 1770)
Ubarwienie brunatnopomarańczowe. Stosunkowo duże oczy, osadzone wysoko i blisko siebie. Pięć ciemnych plam wzdłuż boków. Dorasta do 11 cm długości. Składa ikrę do pustych
muszli, do których samce wabią samice. Zamieszkuje wybrzeże Atlantyku od Norwegi do
Hiszpanii oraz morza: Śródziemne, Czarne i Bałtyckie.
Babka piaskowa Pomatoschistus microps (Krøyer 1838)
Ciało wrzecionowate, głowa wysoka, słabo spłaszczona. Trzon ogonowy długi i niski. Łuski trzonu ogonowego większe od pozostałych. Płetwy grzbietowe rozdzielone, D1 ma
5–7 promieni twardych, D2 ma 1 promień twardy i 8–10 promieni miękkich. Ubarwienie
piaskowożółte lub szarożółte. Na bokach występuje szereg nieregularnych, czarnych plam,
często zlewających się i tworzących poprzeczne smugi, ciemne smugi występują także między oczami a kącikami otworu gębowego oraz między nozdrzami a dolną wargą. Najmniejsza z babek występujących w Bałtyku (3–4 cm). Odżywia się głównie skorupiakami.
Rodzina: Odontobutidae
Brak linii bocznej. Łuska ktenoidalna lub cykloidalna. Szeroka gęba z żuchwą wystająca
przed szczękę. Sześć promieni podskrzelowych, brak linii bocznej. Dwie płetwy grzbietowe
oddzielone od siebie; niewielkie płetwy brzuszne leżą tuż pod piersiowymi. Płetwa ogonowa jest duża i zaokrąglona. Występują w wodach słodkich północnego Wietnamu, Chin,
Korei, Japonii i Rosji.
(D) trawianka Perccottus glenii Dybowski, 1877
Osiąga od 14 do 25 cm długości. Ciało wydłużone, duża, silnie spłaszczona głowa. Szeroka
gęba w położeniu górnym. Na bokach ciała łuska ktenoidalna, na grzbiecie cykloidalna.
Dwie płetwy grzbietowe oddzielone od siebie. Płetwy brzuszne w położeniu piersiowym.
Na bokach i brzuchu występują ciemnobrunatne, nieregularne plamy i smugi Naturalny
zasięg występowania obejmuje wschodnią Azję. W Polsce po raz pierwszy stwierdzona
w roku 1993. Gatunek wytrzymały, mało wymagający. Dobrze znosi wahania temperatury i niedobory tlenu. W niekorzystnych warunkach może zagrzebać się w mule i zapaść
w letarg. Nie podlega żadnej formie ochrony.
182
Rząd: płastugokształtne Pleuronectiformes
Tablica 55
Rodzina: płastugowate, płastugi prawooczne Pleuronectidae
U większości gatunków oczy położone po prawej stronie, chociaż zdarzają się wyjątki. Ciało
przeważnie owalne, niekiedy wydłużone romboidalnie. Wyróżnia się dwie grupy. Pierwsza
to wielkouste (np. halibuty, niegładzice), u których otwór gębowy jest duży, zaopatrzony
w ostre zęby. U pozostałych przedstawicieli – małoustych, m.in. storni, otwór gębowy jest
mały i niesymetryczny. Szczęki po stronie bez oczu są dłuższe i mają więcej zębów. Płetwa
grzbietowa długa, rozpoczyna się nad okiem lub tuż za nim. Płetwy brzuszne są jednakowej
wielkości. Lewa (spodnia) strona ciała jest biała. Zamieszkują wszystkie oceany i morza półkuli północnej, głównie wody przybrzeżne strefy umiarkowanej. Wiele gatunków ma duże
znaczenie gospodarcze. W Bałtyku występuje gładzica, niegładzica, stornia i zimnica.
(A) stornia, flądra Platichthys flesus (Linnaeus, 1758)
Występuje u wybrzeży Europy. Ciało wydłużone, pokryte drobnymi łuskami. wysokość
mniejsza od połowy długości. Za oczami jednolity grzebień kostny. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest przekształcenie części łusek w szorstkie, kostne płytki, szczególnie
ostre wzdłuż linii nabocznej oraz u podstawy płetw nieparzystych. Przed płetwą odbytową
znajduje się krótki, gruby kolec. Ukłucie może powodować trudno gojące się rany. Górna
strona ciała różnie ubarwiona, od zielonkawo- lub żółtawoszarego po brunatne z nierównomiernie rozłożonymi czerwonymi cętkami. Czasami występują bladopomarańczowe plamy
zachodzące na płetwy. Tarło odbywa się zimą i wiosną, w zależności od rejonu. Osiąga długość 20–30 cm, maksymalnie 48 cm. Odżywiają się zoobentosem. Mięso białe, smaczne.
(B) gładzica Pleuronectes platessa Linnaeus, 1758
Skóra gładka, pokryta drobnymi łuskami. Za oczami kostne zgrubienie (grzebień zaoczny,
podzielony na 4–8 wzgórków). Otwór gębowy niewielki. Zęby przystosowane do rozgniatania muszli mięczaków. Ciało gładkie w dotyku, pokryte łuską cykloidalną. Prawa (górna)
strona ciała brązowa lub oliwkowobrązowa z nierównomiernie rozłożonymi jaskrawoczerwonymi lub pomarańczowymi cętkami. Strona ślepa biała, mogą występować czarne i żółtawe plamki. Maksymalnie dorasta do 90–100 cm długości, w Polsce do 50 cm.
Rodzina: skarpiowate, turbotowate Bothidae
U większości gatunków oczy położone po lewej stronie ciała, w płetwach brak promieni
twardych; płetwa grzbietowa zachodzi w okolice górnego oka; płetwa grzbietowa i odbytowa nie są połączone z ogonową. Ciało bardzo wysokie, prawie owalne w zarysie, krótki
trzon ogonowy, płetwa ogonowa zaokrąglona. Otwór gębowy górny. Ciało nie pokryte łuskami; po stronie ocznej, czasami też ślepej znajdują się kostne guzki. Przez ciało biegnie
wyraźna linia boczna, nad płetwami piersiowymi tworzy wysoki łuk. Płetwa grzbietowa
rozpoczyna się przed przednią krawędzią górnego oka. Płetwy brzuszne niskie z wydłużoną podstawą. Ubarwienie ciała po stronie ocznej od szarego do brunatnozielonego, często
z czarnymi plamkami, strona ślepa biała. Należą tu gatunki morskie, niektóre o dużym znaczeniu gospodarczym. W Polsce występuje nagład i turbot (skarp).
(C) skarp, turbot Scophthalmus maximus (Linnaeus, 1758)
Występuje u wybrzeży europejskich i zachodniej Afryki, występuje też w Bałtyku, do Zatoki
Botnickiej. Ciało wygrzbiecone, w zarysie tułowia niemal koliste. Duży otwór gębowy,
183
Tablica 55.
A
B
C
Tablica 55. Rząd: płastugokształtne Pleuronectiformes, Rodzina: płastugowate, płastugi prawooczne Pleuronectidae (A) stornia, flądra Platichthys flesus, (B) gładzica Pleuronectes platessa, Rodzina: skarpiowate,
turbotowate Bothidae (C) skarp, turbot Scophthalmus maximus
184
przecięcie pyska sięga poza tylną krawędź oka. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Spodnia strona
ciała bez pigmentu. Strona zabarwiona nie jest pokryta łuskami, tylko nieregularnie rozłożonymi, ostro zakończonymi wzgórkami kostnymi, które mogą występować też na stronie
ślepej. W Bałtyku spotykane są okazy dorastające do ok. 50 cm. Zasiedla wody przybrzeżne
na głębokości do 100 m, przebywa na dnie piaszczystym i mulistym. Dorosłe ryby odżywiają
się głównie drobnymi rybami oraz mięczakami. Mięso jest białe, smaczne.
Rodzina: solowate Soleidae
Ryby o owalnym, mocno ścieśnionym ciele, małych oczach położonych blisko siebie po
prawej stronie. Przedni kontur ciała owalnie zaokrąglony. Kość przedpokrywowa pokryta skórą i łuskami. Otwór gębowy mały, dolny, górna szczęka dłuższa od dolnej. Płetwy
grzbietowa i odbytowa długie, bez kolców, mogą łączyć się z zaokrągloną płetwą ogonową.
Trzon ogonowy krótki i szeroki. Czasami nie występują płetwy piersiowe. Ciało pokrywają
stosunkowo duże łuski cykloidalne lub ktenoidalne, linia boczna pojedyncza, prosta. Prowadzą nocny tryb życia. W ciągu dnia leżą bez ruchu pod warstwą piasku lub mułu. Dobrze
rozwinięte zmysły powonienia, dotyku i smaku. Preferują dno piaszczyste lub piaszczystomuliste szelfu kontynentalnego, od płytkich miejsc przybrzeżnych do głębokości 1 300 m.
Odżywiają się głównie drobnymi organizmami, żyjącymi przy dnie, jak skorupiaki i mięczaki. Rozmieszczone w północno-wschodnim Atlantyku i Morzu Śródziemnym. Preferują
wody ciepłe. Europejski gatunek, sola zwana podeszwicą (Solea solea) dorasta do 60 cm,
pozostałe gatunki niewielkie, rzadko osiągają 30 cm. Ryby cenne gospodarczo.
Sola Solea solea (Linnaeus, 1758)
Występuje w północno-wschodnim Atlantyku, w Morzu Śródziemnym, Adriatyku i części
Morza Czarnego, pojawia się w zachodniej części Morza Bałtyckiego. Głowa o zaokrąglonym pysku, szczęka górna wystaje przed dolną. Mały otwór gębowy, dolny. Oczy niewielkie, po prawej stronie głowy, nie leżą w jednej linii. Trzon ogonowy bardzo krótki. Płetwa
ogonowa zaokrąglona. Płetwy piersiowe bardzo małe. Całe ciało, głowa i tylna krawędź
kości przedpokrywowej pokryte łuskami ktenoidalnymi. Linia boczna biegnie prosto. Strona oczna szara lub czarnobrunatna, z jaśniejszymi nieregularnymi plamkami. Strona ślepa
biaława. Odżywia się mięczakami, skorupiakami, wieloszczetami i drobnymi rybami dennymi. Dorasta średnio do 30 cm, maksymalnie do 60 cm.
185
Gromada: płazy Amphibia (Robert Krupa)
Klucz do oznaczania płazów Polski w warunkach terenowych
Poniższy klucz ma za zadanie umożliwić rozpoznawanie płazów i gadów na zajęciach terenowych. Oparto go tylko na tych cechach, które można dostrzec po zapoznaniu się z wyglądem zewnętrznym bez konieczności np. rozwierania zwierzętom pyska czy oglądania ich
krwinek. Uwzględniono w nim zespół cech sprawdzających się w warunkach krajowych.
W Europie, poza terenem Polski może się on okazać już do pewnego stopnia zawodny.
Klucz ten ma za zadanie służyć przede wszystkim osobom rozpoczynającym naukę rozpoznawania gadów i płazów. Na poziomie bardziej zaawansowanym warto zapoznać się
z innymi kluczami np.: Płazy i gady Polski (Berger 2000), Płazy i gady krajowe (Juszczyk
1974 i 1987). Nazewnictwo istotnych elementów topografii morfologicznej płaza oraz rozmieszczenie cech kluczowych do ich oznaczania przedstawia Rys. 5.
3
A
4
2
5
1
12
6
7
8
10
9
11
16
B
14
12
1
15
17
13
18
9
Rys. 5. Morfologia płaza bezogonowego (A) i schemat rozmieszczenia mogących występować u płazów
kluczowych cech taksonomicznych (B). 1 – błona bębenkowa, 2 – oko, 3 – nozdrza zewnętrzne, 4 – głowa, 5 – powieka górna, 6 – tułów, 7 – błona pływna, 8 – otwór steku, 9 – modzel piętowy wewnętrzny,
10 – modzele stawowe palców stopy, 11 – stopa, 12 – fałd grzbietowy, 13 – plama kątowa, 14 – parotydy, 15 – guzek potyliczny, 16 – źrenica (pionowa u grzebiuszki), 17 – worek rezonatorowy zewnętrzny
(parzysty), 18 – przylgi
186
Część I. Klucz do oznaczania rzędów i do klasyfikacji form rozwojowych
1. Ogona brak ............................... płazy bezogonowe Anura – formy dorosłe (część III)
–. Ogon występuje .............................................................................................................. 2
2. Tułów wyraźnie odgraniczony od ogona, o kształcie zbliżonym do kulistego, w płaszczyźnie poziomej kształtu owalnego, może być eliptyczny lub sercowaty .......................
.............................................................................................. płazy bezogonowe, kijanki
–. Tułów wydłużony, przechodzi w ogon bez odgraniczenia ............................................. 3
3. Brak skrzeli zewnętrznych (po bokach głowy) .................................................................
.................................................................... płazy ogoniaste Urodela; dorosłe (część II)
–. Występują skrzela zewnętrzne po bokach głowy ................... płazy ogoniaste – kijanki
Część II. Klucz do oznaczania form dorosłych płazów ogoniastych
1. Ogon w przekroju okrągławy, ubarwienie grzbietu czarne z jaskrawo pomarańczowymi
plamami, dobrze rozwinięte parotydy ...............................................................................
................................ salamandra plamista Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758)
–. Ogon bocznie spłaszczony, grzbiet generalnie brązowy do czarniawego, z ciemnymi plamami, bez pomarańczowych dużych plam, parotydy niewidoczne ............................... 2
2. Brzuch pomarańczowy lub pomarańczowożółty, z ciemnymi plamami ........................ 3
–. Brzuch jednolicie pomarańczowy – bez ciemnych plam (mogą występować drobne kropeczki po bokach brzucha) ............................................................................................. 4
3. Podgardle żółtopomarańczowe lub żółte, z ciemnymi okrągłymi plamkami, czyli o podobnym schemacie ubarwienia jak część brzuszna ...........................................................
............................ traszka zwyczajna Triturus (Lissotriton) vulgaris (Linnaeus, 1758)
–. Podgardle ciemne, liczne gęste, białe plamki, ubarwienie wyraźnie różne od części
brzusznej ............................ traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Laurenti, 1768)
4. Grzbiet spłaszczony, przez co przekrój poprzeczny tułowia zbliżony jest kształtem do
kwadratu, na głowie do początku grzbietu 3 poprzeczne bruzdy ......................................
....................................... traszka karpacka Lissotriton montandoni (Boulenger, 1880)
–. Grzbiet uwypuklony, powierzchnia głowy pozbawiona bruzd ..........................................
........................................................ traszka górska Triturus alpestris (Laurenti, 1768)
Część III. Klucz do oznaczania form dorosłych płazów bezogonowych do rodziny
1. Palce zakończone przylgami ..............................................................................................
............... rzekotkowate Hylidae – rzekotka drzewna Hyla arborea (Linnaeus, 1758)
–. Zakończenia palców nie rozszerzają się w przylgi ........................................................... 2
2. Ubarwienie brzucha w jaskrawe plamy (żółte, pomarańczowe lub czerwone) na czarnym
tle, trójkątna źrenica ................. ropuszkowate Discoglossidae – 2 gatunki (część IVA)
–. brzuch bez jaskrawych plam, o tle jasnym bądź jasny z ciemnymi plamkami, źrenica
podłużna – pionowa lub pozioma ................................................................................... 3
3. Duży, twardy, o półksiężycowatym kształcie i ostrym brzegu modzel piętowy, źrenica pionowa, odstający guzek potyliczny ...................... grzebiuszkowate Pelobatidae
– grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus (Laurenti, 1768)
–. modzel piętowy w postaci mniej lub bardziej rozwiniętego zgrubienia, bez ostrej krawędzi, pokryty miękką skórą, źrenica pozioma .................................................................. 4
187
4. Skóra z licznymi brodawkami, dobrze rozwinięte parotydy, tylne kończyny krótkie (ok.
1,5 długości przednich) ...................... ropuchowate Bufonidae – 3 gatunki (część IVB)
–. Skóra gładka ewentualnie z nielicznymi drobnymi brodawkami, zewnętrzne błony bębenkowe, występują 2 listwy gruczołowe po bokach grzbietu, kończyny tylne długie
(ok. 3-krotnie dłuższe od przednich) ................... żaby Rana – 6 gatunków (cześć IVC)
Część IV. Klucze do oznaczania gatunków płazów krajowych z poszczególnych rodzin.
Rodzina ropuszkowate Discoglossidae
1. Plamy na brzuchu czerwone lub pomarańczowe, zajmują mniej niż połowę powierzchni,
brodawki grzbietowe gładkie, wierzch końców palców ciemny .......................................
.................................................... kumak nizinny Bombina bombina (Linnaeus, 1761)
–. Plamy na brzuchu żółte, zajmują więcej niż połowę powierzchni, brodawki grzbietowe
ostre (w dotyku skóra lekko szorstka), końcówki palców jasne ........................................
...................................................... kumak górski Bombina variegata (Linnaeus, 1758)
Rodzina ropuchowate Bufonidae
1. Parotydy fasolkowatego kształtu, ich tylne końce rozchodzą się od siebie .......................
.................................................................... ropucha szara Bufo bufo (Linnaeus, 1758)
–. Parotydy w przybliżeniu symetrycznego, eliptycznego kształtu, ich osie symetrii mniej
więcej równoległe, na środkowych palcach kończyny tylnej występują podwójne modzele stawowe ................................................................................................................ 2
2. Na wierzchu ciała występują zielone plamy, na środkowych palcach tylnych kończyn
występują tylko pojedyncze modzele stawowe .................................................................
................................... ropucha zielona Pseudepidalea (Bufo) viridis (Laurenti, 1768)
–. Na wierzchu ciała brak zielonych plam, przez środek grzbietu biegnie jasny pasek, na
palcach kończyny tylnej są podwójne modzele stawowe ..................................................
.................................... ropucha paskówka Epidalea (Bufo) calamita (Laurenti, 1768)
Rodzina żabowate Ranidae
1. Występują plamy skroniowe; najczęściej jest też widoczna plama kątowa na grzbiecie
lub przynajmniej pozostałości jej fragmentów, ubarwienie wierzchu ciała brązowe, brunatne ewentualnie z odcieniem brudnozielonym, błony pławne nie sięgają do końca palców – żaby brunatne (podrodzaj) Rana ...................................................................... 2
–. Brak plam skroniowych i plamy kątowej, ubarwienie wierzchu ciała w przewadze zielone (osobniki znalezione na zimowiskach bądź te, które dopiero co opuściły zimowisko mogą być brązowe), błony pławne sięgają do końca palców, wystepuje jasna linia
grzbietowa, u samców worki rezonatorowe są parzyste – żaby zielone (podrodzaj) Pelophylax .......................................................................................................................... 4
2. Tylne kończyny stosunkowo długie (gdy nogę wyciągniemy do przodu, to pięta sięga
wyraźnie za koniec pyska), udo znacznie krótsze od podudzia, więc gdy nogi są złożone
do tyłu pięty zachodzą na siebie ........................................................................................
............... żaba dalmatyńska (zwinka) Rana dalmatina Fitzinger in Bonaparte, 1839
–. Tylne kończyny stosunkowo krótkie (gdy nogę wyciągniemy do przodu, to pięta sięga
nie dalej niż do końca pyska), udo w przybliżeniu równe długości podudzia (może być
188
3.
–.
4.
–.
5.
–.
nieco dłuższe), więc gdy nogi są złożone do tyłu to pięty dotykają się, ewentualnie
zachodzą na siebie nieznacznie ...................................................................................... 3
Wewnętrzny modzel piętowy stosunkowo duży (jego długość mieści się 1,5-krotnie
w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej), brzuch najczęściej jednolicie jasny
bez plam, ewentualnie w nieliczne drobne plamki, pysk ostro zakończony .....................
................................................................. żaba moczarowa Rana arvalis Nilsson, 1842
Wewnętrzny modzel piętowy stosunkowo mały (jego długość mieści się 2,5-krotnie
w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej), brzuch z ciemnymi plamami, pysk
stosunkowo szeroki, łukowato zakończony .......................................................................
.............................................................. żaba trawna Rana temporaria Linnaeus, 1758
Wewnętrzny modzel piętowy symetryczny, stosunkowo duży i mocno uwypuklony (jego
długość mieści się 1,5 do 2-krotnie w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej),
podudzie jest krótsze od uda, więc gdy nogi są złożone do tyłu to pięty nie dotykają się,
występują intensywnie żółte plamy na wierzchu ud, brzuch najczęściej jednolicie jasny
bez ciemnych plam ............................................................................................................
................................ żaba jeziorkowa Pelophylax (Rana) lessonae (Camerano, 1882)
Wewnętrzny modzel piętowy asymetryczny, niski i stosunkowo krótki (jego długość
mieści się co najmniej 2-krotnie w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej), podudzie jest równe długości uda lub dłuższe, więc gdy nogi są złożone do tyłu, to pięty
dotykają się lub zachodzą na siebie, jasnych plam na wierzchu ud albo niemal brak albo
są białe lub żółtawe ........................................................................................................ 5
Wewnętrzny modzel piętowy bardzo niski i krótki (jego długość mieści się 3 do 4-krotnie w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej), podudzie jest dłuższe od długości
uda, więc gdy nogi są złożone do tyłu, to pięty zachodzą na siebie, wierzch ud ciemny
tylko z białawym nakrapianiem, występują liczne ciemne plamy na brzuchu, środkowa
część grzbietu ciemniejsza – zielonobrunatna ...................................................................
........................................ żaba śmieszka Pelophylax (Rana) ridibundus (Pallas, 1771)
Wewnętrzny modzel piętowy niski i dość krótki (jego długość mieści się 2 do 3-krotnie w długości wewnętrznego palca kończyny tylnej), podudzie jest mniej więcej równe
długości uda, więc gdy nogi są złożone do tyłu, to pięty dotykają się, brzuch może być
jednolicie jasny lub plamkowany, występują jasne plamy na udach białe i/lub żółtawe,
środkowa część grzbietu nie jest ciemniejsza od boków, przeważa kolor zielony .............
....................................... żaba wodna Pelophylax (Rana) esculentus (Linnaeus, 1758)
189
Gromada: gady Reptilia (Robert Krupa)
Klucz do oznaczania gadów Polski w warunkach terenowych
1. Skorupa występuje. Rząd: żółwie Testudines ..................................................................
............................................................. żółw błotny Emys orbicularis (Linnaeus, 1758)
W Polsce dość często spotyka się żółwie, które nie są przedstawicielami fauny rodzimej, lecz „uciekinierami” z hodowli, są to najczęściej: żółw czerwonolicy, podgatunek
kaspijski żółwia błotnego, żółw grecki i stepowy. Ubarwienie skorupy i łusek naszego
rodzimego żółwia błotnego jest czarne, z różną intensywnością żółto nakrapiane bądź
z nieco większymi, okrągłymi żółtymi plamkami.
–. Skorupy brak. Rząd: łuskonośne Squamata ............................................................... 2
2. Występują powieki ruchome, nieprzezroczyste, w części brzusznej tarczki ułożone
w kilku rzędach. Podrząd: jaszczurki Sauria .............................................................. 3
–. Powieki nieruchome, zrośnięte, przezroczyste, w części brzusznej tarczki szerokości
brzucha, ułożone w jednym rzędzie. Podrząd: węże Serpentes .................................. 5
3. Brak kończyn .....................................................................................................................
............ padalcowate Anguidae – padalec zwyczajny Anguis fragilis Linnaeus, 1758
–. Ciało z dwiema parami kończyn – jaszczurkowate Lacertidae .................................... 4
4. Głowa drobna, słabo odgraniczona od tułowia, ciemne i białe plamy na grzbiecie są
podłużne i tworzą równoległe wstęgi, ubarwienie tła boków ciała ciemne, podobnie jak
wąski pasek na środku grzbietu, występuje pojedyncza tarczka nozdrzowo-policzkowa
......................................... jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara von Jacquin, 1787
–. Głowa stosunkowo duża, masywna, wyodrębniona od tułowia, tło boków ciała jasne,
występują na nim ciemne, dość duże, różnokształtne plamy, z których przynajmniej
część ma białe plamki w centrum, występują dwie tarczki nozdrzowo-policzkowe .........
......................................................... jaszczurka zwinka Lacerta agilis Linnaeus, 1758
5. Głowa duża, sercowata, dobrze wyodrębniona od tułowia, pokryta tylko drobnymi tarczkami, źrenica pionowa, występuje pojedyncza tarczka nadodbytowa, ogon krótki (do
ok. 10% długości ciała ....................................................................................................
................... żmijowate Viperidae – żmija zygzakowata Vipera berus (Linnaeus, 1758)
–. Głowa mała, wydłużona, nieznacznie wyodrębniona od tułowia, pokryta dużymi tarczkami, źrenica okrągła, dwie tarczki nadodbytowe, ogon stosunkowo długi (ok. 20% długości ciała ........................................................................................................................ 6
6. Łuski grzbietowe i boków ciała uwypuklone, w tylnej części głowy za skroniami z obu
stron występują półksiężycowate, żółte plamy; ogon stożkowaty, umiarkowanie wysmukły ............................................ zaskroniec zwyczajny Natrix natrix (Linnaeus, 1758)
–. Łuski grzbietowe i boczne gładkie, brak żółtych plam skroniowych, ogon biczykowaty,
chwytny, ruchliwy .......................................................................................................... 7
7. Brzuch ciemnopomarańczowy, brunatnoczerwony, szary lub szarożółty, otwory nozdrzy
na środku tarczki nozdrzowo-policzkowej, łuski grzbietowe ułożone w 19 rzędach ........
................................................ gniewosz plamisty Coronella austriaca Laurenti, 1768
–. Brzuch jednolicie jasnożółty, słomkowy lub białawy, otwory nozdrzy pomiędzy tarczkami, łuski grzbietowe ułożone w 21–23 rzędach .................................................................
....................................................... wąż Eskulapa Elaphe longissima (Laurenti, 1768)
190
Gromada: ptaki Aves (Robert Krupa)
Zasady prowadzenia obserwacji ptaków i ich rozpoznawania.
Ptaki są stosunkowo wdzięczną grupą do obserwacji przyrodniczych. Wiele z nich prowadzi
dzienny tryb życia, nie są zbyt płochliwe, przez co można je obserwować z umiarkowanej
odległości, użycie przenośnych narzędzi optycznych takich jak lornetka czy luneta umożliwia ich skuteczne odróżnianie po cechach wyglądu, a nauczenie się takiego rozpoznawania
ptaków w połączeniu z posiadaniem umiejętności oznaczania ich głosów daje możliwość
wysokiego stopnia wykrywalności gatunków podczas wizyty w terenie, a także zbioru danych umożliwiających ocenę liczebności ptaków. Dlatego też w badaniach służących waloryzacji przyrodniczej różnego typu obszarów, inwentaryzacja ptaków bywa najczęściej
ważnym elementem.
To bardzo różnorodna grupa zwierząt, na świecie wyróżnia się blisko 10 tys. gatunków,
a na terenie kraju stwierdzono ich ponad 450. W dodatku w obrębie gatunku występuje
znaczny dymorfizm ubarwienia, który może być zróżnicowany ze względu na: wiek, płeć,
porę roku, formę geograficzną, występowanie odmian barwnych w obrębie populacji, itp.
Ptaki w ciągu swego życia zmieniając okresowo, sukcesywnie i często stopniowo upierzenie noszą różniące się wyglądem szaty, a oprócz szat pełnych (uzyskanych w wyniku ukończenia cyklu pierzenia całkowitego), czy częściowych (uzyskanych w wyniku ukończenia pierzenia obejmującego tylko część upierzenia partii ciała), obserwuje się je w szatach
przejściowych (noszonych w trakcie trwania wymiany piór). Dlatego nauka rozpoznawania
ptaków jest trudna, zwłaszcza na samym początku, a biegłe rozpoznawanie ptaków jest
sztuką wymagającą ciągłego utrwalania i doskonalenia. Aby posiąść i doskonalić tą umiejętność, oprócz nabycia wiedzy o wyglądzie ptaków, trzeba stosować ćwiczenia utrwalające
elementy składające się na proces postępowania przy ich rozpoznawaniu. Aby nauczyć się
rozpoznawania ptaków należy:
− nabyć wiedzę o nazewnictwie morfologii zewnętrznej ciała ptaków,
− opanować umiejętność opisywania wyglądu i głosu ptaków,
− ćwiczyć sporządzanie szczegółowych opisów wyglądu ptaków, zwłaszcza w przypadku
stwierdzenia po raz pierwszy gatunku, typu szaty czy też głosu. Warto przy tym dążyć
do obserwacji nowych gatunków,
− każdorazowo sporządzać skrócone opisy poznanych już wcześniej gatunków i ich szat,
ale trudnych do rozpoznawania,
− studiować przewodniki do rozpoznawania ptaków w terenie czy też artykuły z literatury
ornitologicznej poświęconej rozpoznawaniu ptaków (wiele czasopism nie tylko naukowych, ale też łatwo dostępnych popularnonaukowych takie publikuje, np.: miesięcznik
Ptaki), ucząc się cech identyfikacyjnych, można tez trenować rozpoznawanie ptaków na
zdjęciach i filmach np. wyszukanych w Internecie,
− przesłuchiwać nagrania głosów ptaków i wabić je w warunkach terenowych (np. z odtwarzacza plików połączonego z głośniczkami, czy nawet z telefonu komórkowego),
− warto też wykonać lub nabyć skatalogowany zbiór głosów ptaków tak, aby móc przy
pomocy urządzenia odtwarzającego pliki dźwiękowe, szybko wybrać nagranie konkretnego gatunku i porównać go z głosem usłyszanym w terenie,
191
− odbywać wyjścia w teren w towarzystwie doświadczonych obserwatorów ptaków oraz
korzystać z konsultacji efektów swoich obserwacji z ornitologami (np. korzystając ze
stron i forów internetowych poświęconych obserwacji ptaków).
Niniejszy rozdział jest przewodnikiem, który ma ułatwić pierwszy etap nauki obserwacji
i rozpoznawania ptaków. Zawiera zbiór zasad i propozycji ćwiczeń, które ułatwią wykonanie opisu ptaka według procedury umożliwiającej oznaczenie do gatunku, wieku czy płci,
korzystając z zaawansowanych kluczy zawierających kompletny zestaw ilustracji szat ptaków krajowych, europejskich, itp.
Do identyfikacji ptaków, jako cechy diagnostyczne wykorzystuje się:
1. Wygląd zewnętrzny, czyli wielkość, sylwetkę i ubarwienie.
2. Sposób zachowania.
3. Wydawane dźwięki – głos.
Ad. 1. Opis wyglądu zewnętrznego:
a) wielkość
O ile dosyć łatwo można dokonać zgrubnego określenia wielkości, o tyle ocena precyzyjna
może być błędna. W praktyce zależy bowiem od prawidłowej oceny odległości obserwowanego ptaka i doświadczenia obserwatora, zwłaszcza w aspekcie posługiwania się sprzętem optycznym. Dlatego najlepiej dokonać oceny wielkości względem innych obiektów
o znanej, mało zmiennej wielkości, przede wszystkim względem innych ptaków. Obiekty te
muszą też znajdować się w przybliżeniu w tej samej odległości, co ptak będący przedmiotem opisu, dobrze, jeśli można objąć je jednym polem widzenia lornetki czy lunety. Należy
zwrócić uwagę, że na poprawną ocenę wielkości mogą mieć wpływ warunki obserwacji.
W warunkach, w których może być zaburzona ocena odległości (np. podczas częściowego
zamglenia, o zmierzchu czy o świcie) możemy również błędnie zidentyfikować wielkość
ptaka. Na precyzję oceny wielkości może mieć wpływ typ sylwetki obserwowanego ptaka,
np. ptaki o masywnym tułowiu czy szerokich skrzydłach mogą się wydawać większe niż
ptaki o smuklejszej sylwetce, pomimo, że mają bardzo zbliżoną np. rozpiętość skrzydeł czy
długość ciała. Dobrym przykładem jest porównanie bielika i orła przedniego, osobniki tych
gatunków mogą być tej samej wielkości, ale nawet wtedy masywniejszy bielik o szerszych
skrzydłach wydaje się większy.
b) sylwetka
Jest bardzo ważną cechą wyglądu ptaka. Dobry dla celów diagnostycznych opis sylwetki można wykonać niezależnie od panujących warunków obserwacji (tj.: intensywność
oświetlenia, kierunek padania światła słonecznego) i nie potrzeba do tego porównania do
innych ptaków. Ocena sylwetki ptaka wraz z przybliżoną choćby, ale prawidłową oceną
jego wielkości, pozwala wstępnie oznaczyć ptaka często do rodziny lub nawet do rodzaju,
a w szczególnych wypadkach nawet od razu do gatunku. Obiektywizm opisu tej cechy jest
zapewniony dzięki temu, że określamy kształt i proporcje poszczególnych części ciała obserwowanego ptaka względem siebie. Daje to możliwość opisu tej cechy nawet w bardzo
złych warunkach obserwacji, w których niemożliwe jest opisanie ubarwienia (obserwacja
pod światło, przy słabym oświetleniu itp.). Dodatkowo dokonujemy oceny postawy, jaką
przyjmuje siedzący czy poruszający się po ziemi ptak, w przypadku ptaków płynących na
192
wodzie, jaki jest sposób zanurzenia tułowia i ogona, sposób układania szyi, u ptaków lecących ocenia się też sposób układania skrzydeł w czasie szybowania czy układania szyi
w locie. Należy pamiętać, że do pewnego stopnia warunki atmosferyczne mogą mieć wpływ
na trafność oceny sylwetki, np. podczas opisu sylwetki ptaka lecącego lotem szybowcowym
przy silnym wietrze, może być opisana jako charakteryzująca się bardziej smukłymi skrzydłami niż w typowych warunkach, gdyż ptaki często wykorzystują możliwość szybowania
z wykorzystaniem wiatru, mocno rozkładają część dłoniową skrzydła i osadzone na niej
lotki, jednocześnie ustawiając większy kąt natarcia i skrzydeł niż w warunkach typowych.
Z kolei podczas obserwacji ptaków siedzących w czasie mrozów z powodu stroszenia piór
sylwetka może się wydawać bardziej masywna niż podczas obserwacji w innych warunkach. Charakteryzując sylwetkę opisujemy następujące jej elementy:
− kształt, wielkość dzioba i głowy,
− długość oraz sposób ułożenia szyi,
− zarys tułowia,
− długość nóg,
− długość ogona i złożonych skrzydeł,
a w przypadku ptaków w locie opisujemy ponadto:
− kształt, długość, szerokość i proporcje skrzydeł,
− kształt, długość, szerokość i proporcje ogona,
− sposób układania skrzydeł w płaszczyźnie poziomej.
c) ubarwienie
Na ogół do pełnego oznaczenia obserwowanego ptaka należy wziąć pod uwagę cechy jego
ubarwienia. Ponieważ w przypadku ptaków nigdy nie możemy być pewni, ile będzie trwała
obserwacja, opis tej cech należy najlepiej wykonać dwuetapowo. Najpierw staramy się wyróżnić cechy, jakie można uznać za charakterystyczne, tj.: silne kontrasty między sąsiadującymi ze sobą partiami ciała, występowanie i rozmieszczenie plam odróżniających się od
pozostałej części ubarwienia, itp. Po dokonaniu obserwacji tych cech, w pierwszym etapie
dokonujemy opisu skróconego. Następnie, jeśli dalej mamy ptaka w obszarze obserwacji,
możemy dokonać opisu szczegółowego, postępując systematycznie, określając ubarwienie
poszczególnych części ciała od dzioba do ogona. Należy przy tym stosować ogólnie przyjęte nazewnictwo topografii ptaka (Rys. 6.), gdyż tylko to zapewni możliwość bezbłędnej
weryfikacji obserwacji z literaturą czy konsultacji z innymi obserwatorami ptaków. Oprócz
podanych zasad nazewnictwa poszczególnych części ciała ptaków, używa się też pojęć określających pewne typy wzorów ubarwienia, np. odmienne ubarwienie od pozostałej części
skrzydła, w obrębie lotek II-rzędowych i ich pokryw określa się lusterkiem, a kontrastowe
plamkowanie w zależności od kształtu plam nazywa się: kropkowaniem – w przypadku gdy
plamy są w przybliżeniu owalne, strychowaniem – w przypadku plam o charakterze pionowych kresek (wzdłuż osi ciała), prążkowaniem – w przypadku gdy plamy są poprzeczne i łuskowaniem – w przypadku, gdy odmienny kolor jest obrzeżeniem poszczególnych
piór.
Bardzo często zwraca się uwagę na intensywność kontrastu w ubarwieniu poszczególnych części ciała. Typowym przykładem jest porównanie w locie dwóch małych kaczek
właściwych: cyranki i cyraneczki. W locie, zwłaszcza samice oraz ptaki w szacie spoczynkowej, są bardzo podobne do siebie, brązowe jest ubarwienie boków ich ciała, piersi,
193
43
1
32
2
3
4
32
1
2
3
19
22
17
43
7
23
21
1916
17
16 17
8
9
16
23
55
38
2
3
4
5
2
29
6
7
3
1
34 33
30
27
26
30
29
34
20 33
12
18
19
28
28
27
26
37
29
14
18
20
15
18
czoło,
16
14
48 49
50
51
25 53 54
27 24
53 54
9
26
25
24
21
Wierzch
21
24
40
55
20
4127
24
26
Wierzch
40
41
Spód
22
9
22
21
Wierzch
24
21
22
Spód
9
21
Spód
21 8
23
22
9
21
15
14
13
23
22
21
Rys. 6. Topografia ptaka. 1 – kantarek, 2 –
3 – ciemię,
– 4 potylica, 513– policzek (pokrywy uszne),
16
6 – kark, 7 – plecy, 8 – barkówki, 9 – duże pokrywy lotek drugorzędowych, 10 – grzbiet, 11 – kuper, 12 –
37
36
35
pokrywy nadogonowe, 13 – sterówki,
14 –35pokrywy
15 – podbrzusze, 16 – skok, 17 – pa37
36 podogonowe,
zur, 18 – goleń, 19 – brzuch, 20 – bok, 21 – lotki pierwszorzędowe, 22 – lotki drugorzędowe, 23 – lotki
trzeciorzędowe, 24 – duże pokrywy lotek pierwszorzędowych, 25 – skrzydełko, 26 – średnie pokrywy
lotek drugorzędowych, 27 – małe pokrywy lotek drugorzędowych, 28 – pierś, 29 – gardło, 30 – podbródek, 31 – żuchwa, 32 – szczęka, 33– bok szyi, 34 – przód szyi, 35 – tylny palec, 36 – kostka, 37– palce
przednie (zewnętrzny, środkowy, wewnętrzny), 38 – półksiężyc oczny, 39 – plamka uszna, 40 – obrączka
oczna, 41 – obrączka powiekowa, 42 – źrenica, 43 – tęczówka, 44 – brew, 45 – środkowy pasek ciemieniowy, 46 – boczny pasek ciemieniowy, 47 – brewka, 48 – pasek kantarkowy (kantarek), 49 – pasek oczny,
50 – pasek policzkowy, 51 – pasek podbródkowy, 52 – środek pola przyżuchwowego, 53 – małe pokrywy
lotek pierwszorzędowych, 54 – średnie pokrywy lotek pierwszorzędowych, 55 – podbarkówki
194
19
47
48 49
13
24
27
13
16
27
36
20 35 26
19
26
9
15
51
22
38
42 8 3
4
5 39
5 39
1
9
6
236
7
7
22
8
47
21
23
22
46
48 49
50
27
26 22
9
8
40 8
27
41
26
20 9
34 33
41
45
46 44
52
15
55
39
44 42
47
50
53 54 1325
14
23
38
28
14
27
26
15
45 43
40
20
1
30
42
41
3
4
8142
5
40
5
32 9
10 6
526
31
11 7
7
30
29
8
28
8
27
9
9
12
26
51
10
25
10 52
24
11
11
23
13
22
14
21
20
12
1520
19
18
18
31
30
29
28
27
20
26
25
1824
46
40
6
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
44
42
41
5
45
obrzeży skrzydeł i ogona, a jasne brzucha, przy czym u cyraneczki ubarwienie od boku
do centrum brzucha jaśnieje stopniowo, a u cyranki między bokiem i całym brzuchem jest
wyraźny kontrast.
Zaskoczeniem dla początkujących obserwatorów może być to, że często wewnątrzgatunkowa zmienność gatunkowa bywa większa niż między gatunkami. Wiele takich przykładów
można znaleźć wśród mew, które nim osiągną szatę ostateczną, mają od kilku do kilkunastu
nawet szat młodocianych, a pierwsze szaty młodociane od szaty ostatecznej w obrębie gatunku bardzo się różnią. W szatach juwenilnych różnych mew przeważa kolor brązowy, w
różne desenie, natomiast w szatach ostatecznych większość ciała ptaków jest jasna, szara lub
popielata, ewentualnie z czarnymi końcówkami skrzydeł, natomiast te szaty między różnymi gatunkami często są bardzo trudne do odróżnienia. Podobne zjawisko, ale dotyczące dymorfizmu płciowego obserwujemy u kaczek. Samce w szatach godowych są różnokolorowo
ubarwione i bardzo różnią się od samic i innych gatunków. U samic w upierzeniu przeważa
kolor brązowy, a odróżnienie gatunków od siebie, zwłaszcza, gdy płyną one po wodzie, jest
już znacznie trudniejsze. Podobne zjawisko dotyczy ubarwienia wielu ptaków wróblowych.
Bardziej różnorodnie ubarwione samce, np. pospolitych gatunków, takich jak: zięba i wróbel
odróżnia się łatwo zarówno między sobą, jak i od drugiej płci, do odróżniania samic między
sobą potrzeba analizy subtelniejszych cech.
Ad. 2. Sposób zachowania.
Często sposób zachowania ptaków podczas wykonywania różnych czynności życiowych
bywa charakterystyczny dla gatunków. Bardzo ważnymi kryteriami mogą okazać się: typ
lotu, sposób poruszania się po ziemi, sposób siadania na gałęzi, sposób startu czy lądowania,
zwłaszcza na wodzie, a także zachowania podczas śpiewu.
Ad. 3. Głos
Bardzo ważną cechą umożliwiającą wykrycie i identyfikację ptaków w terenie jest głos.
Identyfikować można zarówno śpiew terytorialny, jak i inne, mniej charakterystyczne
i trudniejsze do odróżniania głosy, tj.: kontaktowe czy ostrzegawcze. Umiejętność biegłego
rozpoznawania głosów ptaków jest jednak trudniejsza do opanowania niż ich rozróżnianie po wyglądzie. Do niedawna posiadała ją niewielka grupa ornitologów zawodowych
i obserwatorów ptaków z długoletnim doświadczeniem terenowym. Jednak w ostatnich latach posiadanie tej umiejętności jest coraz bardziej powszechne. Przede wszystkim naukę
odróżniania głosów ptaków ułatwiła dostępność plików elektronicznych z ich nagraniami.
Możliwe jest tworzenie skatalogowanych zbiorów, które można odtwarzać na przenośnych
urządzeniach np. odtwarzaczach połączonych z głośniczkami czy telefonami komórkowymi
z możliwością głośnego odtwarzania, a podczas pobytu w terenie szybko wyszukiwać głos
gatunków, które podejrzewamy, że mogliśmy usłyszeć i porównać je na bieżąco z głosem
odzywającego się ptaka. Można też prowokować ptaki do odpowiedzi na puszczane głosy, albo odtwarzać głosy w kolejności losowej i ćwiczyć umiejętność ich rozpoznawania.
Wszytko to bardzo przyspiesza naukę. Stosunkowo łatwy też jest dostęp do urządzeń, które mogą nagrywać głosy ptaków, choć wymaga to już większych nakładów finansowych.
Zawsze też można zastosować próbę odtworzenia zapisem sylabowym usłyszanego głosu
ptaka w celu zapamiętania jego cech charakterystycznych. Sprawdza się to jednak głównie
w przypadkach mało skomplikowanych pieśni.
195
Poniżej przedstawiony został przegląd gatunków ptaków, które można będzie spotkać na
zajęciach terenowych z zoologii prowadzonych przez pracowników Katedry Zoologii. Ograniczono go tylko do gatunków, najczęściej obserwowanych w terenie, w którym odbywają się
zajęcia (kampus w Kortowie z parkiem, Jezioro Kortowskie, „Las Kortowski”, łąki na Dajtkach, zbiorowiska szuwarowe i wilgotne łąki w dolinie Łyny na odcinku Pozort i Brzezin).
Uwzględniono tylko szaty ostateczne godowe, gdyż zajęcia odbywają się zwykle w okresie wiosennym. W przeglądzie tym podano charakterystykę ograniczoną do najważniejszych
cech rodzin, rodzajów i gatunków. Ma on na początkowym etapie nauki rozpoznawania ptaków pomóc we wstępnym zidentyfikowaniu zaobserwowanego ptaka tak, aby ułatwić pewne
jego oznaczenie przy pomocy profesjonalnych, ilustrowanych kluczy, zawierających pełne
zestawienie gatunków europejskich.
Część I. Ptaki związane z lustrem wody bądź zbiorowiskami szuwarów właściwych
i turzycowych (można je obserwować np. wokół Jeziora Kortowskiego oraz w siedliskach typu bagiennego w okolicy Dajtek)
Nad wodami powierzchniowymi oraz w otaczających ich brzegi zbiorowiskach szuwarowo-bagiennych, spotkać możemy przede wszystkim omówione niżej gatunki będące przedstawicielami rzędów: perkozy, blaszkodziobe (z których grupa gatunków należących do rodziny
kaczkowatych jest najbardziej rozpowszechniona), siewkowe i wróblowe. Do pospolitych należą też niektórzy przedstawiciele rodzin: czaplowatych, żurawi i chruścieli. Ptaki drapieżne to
przede wszystkim przedstawiciele jastrzębiowych, przy czym tylko błotniak stawowy zakłada
lęgi bezpośrednio w szuwarach nad wodami. Pozostałe gnieżdżą się na ogół w drzewostanach,
mniej lub bardziej oddalonych od zbiorników wodnych i przylatują na nie w poszukiwaniu
pokarmu. Przykładami takich gatunków silnie związanych troficznie z wodami są bielik i rybołów. Do drapieżników należy też zaliczyć przedstawicieli krukowatych, które często polują
nad brzegami wód. Na omawianym terenie spotyka się wronę siwą i srokę, które to gatunki
przedstawiono w dalszej części podręcznika.
Rząd: brodzące Ciconiiformes
Rodzina: czaplowate Ardeidae
Czapla siwa Ardea cinerea Linnaeus, 1758
Duży ptak o smukłej sylwetce, długiej szyi i długich nogach. Dziób półtora raza dłuższy od
reszty głowy, z tyłu głowy czubek, na barkówkach i piersi występują długie ozdobne pióra. W
locie charakterystycznie esowato złożona szyja. W sylwetce horyzontalnej, skrzydła są łukowato wygięte ku górze nad linię tułowia. W ubarwieniu wierzchu ciała przeważa kolor szary,
tylko lotki są ciemnoszare, wierzch głowy biały, gruby pasek oczny przechodzi w ciemny
czubek. Spód ciała jasny, biało-popielaty, przednia krawędź nasady dłoni biała. Na szyi i piersi długie strychy układające się w pasma. Dziób żółty, nogi cielisto żółte. W odróżnieniu od
innych ptaków podobnej wielkości (takich jak bocian) nie szybuje, a leci lotem aktywnym,
niemal cały czas równomiernie, powoli uderzając skrzydłami. Głos – charakterystyczne jest
głośne, chrapliwe zawołanie, wydawane najczęściej w locie „chrrik” i/lub „chrrak”.
196
Rząd: perkozy Podicipediformes
Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus (Linnaeus, 1758)
Sylwetka tułowia pływającego ptaka owalna, mocno zanurzona, bez widocznego ogona,
stosunkowo długa szyja i duża głowa z rogami z piór i kryzą. W ubarwieniu charakterystyczne są białe: pierś i szyja, a w ubarwieniu głowy: czerwony dziób i kantar oraz pomarańczowa u nasady, czarno obrzeżona kryza. Jest to pospolity ptak wodny, najliczniejszy
z krajowych gatunków perkozów, obserwować go niemal zawsze można pływającego na
Jeziorze Kortowskim. Ptak ten dobrze i często nurkuje. Głos – odzywa się między innymi
charakterystycznym donośnym i chrapliwym prrrry, grrrry, gerrrrr.
Rząd: blaszkodziobe Anseriformes
Rodzina: kaczkowate Anatidae
Łabędź niemy Cygnus olor (Gmelin, 1789)
Duży ptak wodny o masywnej piersi, długiej esowato wygiętej szyi. Upierzenie jest białe,
dziób czerwowno-pomarańczowy z czarną naroślą u nasady. Głos – rzadko wydaje głosy,
przede wszystkim syczy, natomiast w przypadku lecącego ptaka słychać głośny świst uderzeń skrzydeł.
Krzyżówka Anas platyrhynchos (Linnaeus, 1758)
Stosunkowo duża kaczka właściwa (pływająca). Podobnie jak u innych przedstawicieli tej
grupy, dla sylwetki osobnika płynącego po wodzie charakterystyczne jest spore wynurzenie
tułowia, zwłaszcza tylnej części ciała, z dobrze widocznym, wystającym nad linię wody
ogonem. Samce mają zielone, czasem niebiesko opalizujące ubarwienie głowy i szyi, odgraniczone od jej dolnej części białą, wąską obrożą. Pierś jest ciepło brązowa, wierzch brązowy z jaśniejszymi szarymi pasami, a bok ciała jasny, lekko szary. Kuper oraz pokrywy:
nad- i podogonowe są czarne. Dla obu płci charakterystyczne są: biały ogon i niebieskie,
biało obrzeżone lusterka. Jak inne kaczki właściwe żeruje na płyciznach, cedząc pokaram
z powierzchni wody lub zanurzają przednią część ciała, sięgając po niego do głębokości
wyciągniętej szyi. Część tylna ciała wystaje wtedy charakterystycznie nad wodę, z ogonem
ustawionym pionowo w górę. W zasadzie nie nurkują, ewentualnie na chwilę w obliczu
silnego zagrożenia. Głos – samica odzywa się głośnym, charakterystycznym „kwaaa kwaaa
kwaaa kwaaa” (zazwyczaj powtarza przynajmniej 4–5 sylab), samce odzywają się znacznie
cichszym, szemrzącym głosem „chrrryy chrrryy”.
Czernica Aythya fuligula (Linnaeus, 1758)
Jest grążycą, czyli kaczką nurkującą i tak, jak w przypadku innych przedstawicieli tej grupy,
jej sylwetka charakteryzuje się tułowiem mocniej zanurzonym niż u kaczek właściwych,
zwłaszcza jego tylnej części. Ogon jest widoczny, ale nie wystaje znacząco powyżej linii
wody, często jest do niej styczny. Charakterystyczne są też stosunkowo krótka szyja oraz
czubek z tyłu głowy (u samców długi). W ubarwieniu samców przeważa kolor czarny obejmując: głowę, szyję, pierś, wierzch ciała, jego tylną część aż po ogon. Białe natomiast są:
bok i brzuch oraz szeroki pas biegnący przez nasadę wszystkich lotek (poza zewnętrznymi
LI). U płynącego ptaka charakterystyczna jest kontrastowa biała plama na boku. Zwraca
również uwagę żółta tęczówka oka. Samica jest niemal jednolicie ciemno brązowa. Głos
– odzywa się rzadko, krótkimi, świszczącymi i skrzypiącymi dźwiękami.
197
Gągoł Bucephala clangula (Linnaeus, 1758)
Morfologicznie i w zachowaniu gatunek bardzo zbliżony do grążyc. W sylwetce wyróżnia
go tylko większa głowa, w odróżnieniu od czernicy nie ma czubka. Ubarwienie samca jest
również niemal czarno-białe, przy czym ciemna jest tylko głowa, a szyja i pierś białe. U nasady policzka występuje duża, biała plamka. Ciemny cały wierzch ciała z ogonem, spód jasny.
Skrzydła ciemne, z dużymi białymi lusterkami. Samice mają głowę jednolicie brązową, jasną
obrożę na szyi, a pierś i tułów z bokami szare. Na skrzydłach również widoczne jest duże
lusterko, przedzielone ciemnym obrzeżeniem pokryw na 3 części. Tęczówka oka jest złoto
żółta. Często nurkują. Głos – odzywają się raczej rzadko, nosowymi dżwiękami pośrednimi
między kwakaniem i krakaniem.
Rodzina: chruściele Rallidae
Łyska Fulica atra Linnaeus, 1758
Ptak wielkością zbliżony do kaczek, jednak gdy płynie, ma półkolisty kształt tułowia, bez
widocznego ogona i spiczasty, gruby u nasady dziób. Ubarwienie jest czarne z białym czołem i jasnym dziobem. Płynącą łyskę, nawet z dużej odległości można odróżnić po tym,
że w czasie tej czynności kiwa głową (w przód i do tyłu). Często nurkuje. Głos – odzywa
się często, charakterystyczne jest donośne, trąbkowate „ke-ee ke-ee” oraz nieco skrzekliwe
„kef”.
Podrząd: mewowce Lari
Śmieszka Chroicocephalus ridibundus (Linnaeus, 1766)
Jest najpospolitszym przedstawicielem mew. Nad Jeziorem Kortowskim obserwuje się ją
regularnie przez cały rok. Jak dla niemal wszystkich przedstawicieli tej rodziny, charakterystyczna jest sylwetka o długich, dość wąskich, szpiczastych skrzydłach i przewaga jasnego
ubarwienia ciała. U mewy śmieszki dziób jest średnio długi, stosunkowo wąski. Głowa
drobna, dość smukła sylwetka ciała z mało wydatną piersią, ogon zakończony półkoliście.
W ubarwieniu dominuje kolor jasny, przeważnie biały, przy czym plecy, barkówki i wierzch
skrzydeł są jasnoszare. Tylko obrzeżenia lotek I-rzędowych są czarne. Na zewnętrznych
lotkach I-rzędowych i ich pokrywach występuje biały klin. Głowa koloru czekoladowego
z białą obrożą wokół oka. Dziób i nogi czerwone. Często poluje nad zbiornikami wodnymi, chodząc w strefie przybrzeżnej po płyciznach, może wtedy charakterystycznie tupać
w miejscu, ale także może zbierać pokarm z powierzchni wody czy chwytać w locie nad
wodą. Należy jednak pamiętać, że gatunek ten poluje także na polach, łąkach, trawnikach,
wysypiskach śmieci itp. Głos – wysoki, skrzeczący i głośny „krrriijee” albo „kweeerrreee”,
przypominające szyderczy śmiech.
Rybitwa rzeczna Sterna hirundo Linnaeus, 1758
Jest najczęściej spotykanym przedstawicielem rybitw, często obserwuje się pojedyncze osobniki polujące nad Jeziorem Kortowskim. Jak wszystkie rybitwy ma bardzo smukłą sylwetkę,
z wąskimi, długimi, spiczastymi skrzydłami oraz klinowato rozwidlony ogon (u omawianego, przykładowego gatunku zewnętrzne sterówki są długie a wcięcie jest głębokie). Podobnie jak w przypadku śmieszki, przeważa ubarwienie jasne, przede wszystkim białe, plecy
i wierzch skrzydeł są popielate, obrzeżenia lotek I-rzędowych czarne, tylko wierzch głowy
ciemny (prawie czarny), dziób czerwony z ciemną końcówką. Poluje latając niskim lotem
198
patrolowym nad powierzchnią wody, po zobaczeniu ofiary pikuje w dół, płytko zanurzając
się i od razu wzbija się w powietrze. Głos – charakterystyczne jest przede wszystkim ostre,
długie „krrriii-arrrrr” albo „kri–kri–krik kirrr kirrr”.
Rząd: wróblowe Passeriformes
Nad wodami zasiedlają strefy szuwarów. Najczęściej spotyka się przedstawicieli rodziny
trzciniaków Acrocephalidae (do niedawna klasyfikowanych jako podrodzina w obrębie rodziny pokrzewek Sylviidae): trzciniak, trzcinniczek, rokitniczka, często i licznie spotyka się
tu również potrzosa – przedstawiciela rodziny trznadlowatych Emberizidae.
Rodzina: trzciniaki Acrocephalidae
Trzciniak Acrocephalus arundinaceus (Linnaeus, 1758)
Ptak większy od wróbla, nieco mniejszy od szpaka, z wierzchu niemal jednolicie jasno
brązowy, spód ciała nieco jaśniejszy, białawokremowy do brązowawego na bokach ciała
i pokrywach podogonowych, wyraźna biaława brew. Gatunek ten związany jest z inicjalną,
wodną formą szuwaru trzcinowego (strefą, w której rosną trzciny o grubych łodygach). Gdy
siada na trzcinach, utrzymuje postawę mocno spionizowaną, w czasie śpiewu często wspina
się na szczyty trzcin, obracając powoli głową. Głos – śpiew to głośne serie dźwięcznych
i chrapliwych sylab: „kre-kre kit-kit ryba-ryba rak-rak trak-trak”, sylaby są szybko powtarzane parami oddzielonymi wyraźnymi pauzami. Pieśń nie jest płynna, a raczej przypomina
serię pokrzykiwań.
Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus (Hermann, 1804)
Sylwetką i ubarwieniem jest bardzo podobny do trzciniaka (tylko brew jest nieco słabiej zaznaczona), jest jednak o połowę mniejszy. Związany jest z dojrzałą formą szuwarów trzcinowych, zajmuje strefę szuwarów, gdzie trzciny tworzą gęste łany, ale rośliny mają stosunkowo
cienkie łodygi. Głos – śpiew składa się z podobnych sylab do trzciniaka, jednak są one cichsze i delikatniejsze, nie ma też dłuższych pauz między sylabami. Tempo pieśni ma charakter
monotonny. Śpiew robi wrażenie anemicznego, serie sylab są mało urozmaicone.
Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus (Linnaeus, 1758)
Sylwetką i wielkością przypomina trzcinniczka, ma jednak bardziej urozmaicone ubarwienie.
Wierzch ciała nie jest tak jednolity, wnętrze wielu piór jest ciemno brązowe, z płowymi oraz
ciepło brązowymi obrzeżeniami, a kuper jest jednolicie ciepło brązowy. Na wierzchu głowy
występują podłużne, brązowo i ciemno brązowe pasy, brew jest gruba i biała. Rokitniczka zasiedla terminalne fazy sukcesyjne szuwaru trzcinowego, jego lądowe formy w strefie, której
trzciny rzedną i zaczynają ustępować elementom szuwarów turzycowych i zaroślom wierzbowym. Głos – śpiew przypomina trzcinniczka, jednak pieśń jest bardziej urozmaicona i robi
wrażenie śpiewanej z pasją. Rokitniczka zmienia tempo śpiewu na chwile przyspieszając
serię sylab i dodając pogwizdywania lub terkoty, a potem spowalniając tempo pieśni. Często
przy tym podlatuje w powietrze, czego nie czyni trzcinniczek.
Rodzina: trznadlowate Emberizidae
Potrzos Emberiza schoeniclus (Linnaeus, 1758) – jest ptakiem przypominającym wielkością wróbla, ma masywną pierś i długi ogon, sylwetka siedzącego ptaka jest spionizowana,
199
ma stosunkowo gruby dziób (należy do grupy łuszczaków). W ubarwieniu na wierzchu ciała
przeważają kolory ciemno i ciepło brązowe, tylko kuper, tak jak kark i spód ciała, są szare.
Samiec ma czarną głowę i krawat obejmujący podbródek, przód szyi i pierś, oddzielony od
policzka szarym wąsem. Głos – pieśń jest bardzo prosta, na ogół cztero- lub pięciosylabowa,
nieco modulowana: „cip-tip cif-(cif)-cir” albo trzysylabowe, dźwięczne: „czy-to-ty”.
Rząd: jastrzębiowe Accipitriformes
Błotniak stawowy Circus aeruginosus (Linnaeus, 1758)
Sylwetka typowa dla ptaka szybującego (z palczasto rozłożonymi zewnętrznymi lotkami
I-rzędowymi), ale skrzydła stosunkowo smukłe, również smukły, długi ogon (nieco dłuższy
od szerokości skrzydeł). Charakterystyczna jest sylwetka horyzontalna z wysoko unoszonymi w czasie szybowania skrzydłami, przypomina kształtem literę V. U samców ubarwienie
tułowia brązowe, tylko głowowa jaśniejsza, płowa. Spód skrzydeł i część wierzchu skrzydeł
oraz ogon popielate, tylko lotki zewnętrzne i część wewnętrznych LI czarne. Na wierzchu
skrzydeł rozległe brązowe plamy, obejmujące wszystkie pokrywy L II i część L I. Samice są
niemal całe brązowe, tylko wierzch głowy z karkiem i podbródek oraz przednie krawędzie
skrzydeł mają żółte. Jest to najpospolitszy i najliczniejszy z krajowych błotniaków, gniazdo
zakłada zawsze w szuwarach: nad wodami lub w zabagnieniach śródpolnych, jego łowiska
są rozległe i obejmują oprócz wód i ich brzegów, również różnorodne tereny otwarte.
Część II. Ptaki związane ze zbiorowiskami leśnymi i zaroślowymi
Wśród pospolitych i licznych przedstawicieli ptaków leśnych i zaroślowych zdecydowanie najwięcej jest gatunków reprezentujących rząd wróblowych. Silnie związani z tym środowiskiem są przedstawiciele rzędu dzięciołowe (łaźce). W lasach gniazduje bardzo duża
część gatunków ptaków jastrzębiowych, przy czym areały łowieckie większości z nich obejmują w znacznym stopniu tereny nieleśne. Przykładem gatunków dość ściśle związanych
z biotopami zadrzewionymi są jastrząb i krogulec. Do często spotykanych ptaków lęgowych zadrzewień należą również niektóre gołębiowe.
Rząd: wróblowe Passeriformes
Wypatrywanie drobnych ptaków wśród drzew i krzewów jest mocno utrudnione, do tego
pierwsze kroki w rozpoznawaniu gatunków utrudnia bardzo duża różnorodność przedstawicieli ptaków wróblowych. Należy więc starać się zacząć na początku rozróżniać gatunki
najpospolitsze, jako typowych reprezentantów rodzin czy rodzajów, a potem stopniowo poznawać pokrewne im gatunki podobne.
Rodzina: szpaki Sturnidae
Szpak Sturnus vulgaris Linnaeus, 1758
Wielkością nieznacznie ustępuje drozdom, z większej odległości w słabym oświetleniu
na pierwszy rzut oka może przypominać kosa. Charakterystyczny jest jednak bardzo krótki ogon i stosunkowo długie skrzydła. Końcówki złożonych skrzydeł sięgają poza długość
ogona. Ubarwienie jest ciemne, brązowo-czarne, w słońcu fioletowo i zielono opalizujące. Na ciele znajdują się liczne jaśniejsze perełki i łuskowania. Dziób żółty. Gniazduje na
drzewach, w dziuplach, ale żeruje przede wszystkim na ziemi. Często można zobaczyć go
200
w Parku czy w Lesie Kortowskim penetrującego w poszukiwaniu pokarmu: alejki, trawniki,
polanki i skwery. Sposób poruszania odróżnia je od drozdów, nie pochylają się one w czasie
podbiegania, a raczej chodzą jednostajnym tempem, nieco kolebiąc się. Głos – śpiew jest
bardzo urozmaicony, wzbogacony o naśladownictwa, charakterystyczne frazy to wysokie,
wznoszące się krótkie gwizdy i zawołania „szpak”. Podczas śpiewu potrząsa skrzydłami.
Rodzina: drozdowate Turdidae
Wśród pospolitych przedstawicieli tej rodziny zasiedlających zbiorowiska leśno-zaroślowe
można wyróżnić dwie grupy różniące się morfologicznie. Pierwsza to stosunkowo duże
ptaki, należące do rodzaju drozd Turdus, z silnymi nogami, krótkimi skrzydłami i długim
ogonem. Najczęściej spotykanymi ptakami z tej grupy są kos i kwiczoł. Druga grupa to ptaki drobne, przedstawiciele rodzajów: słowiki i kopciuszki o podobnych proporcjach ciała,
lecz na ogół dłuższych skrzydłach. W czasie badań terenowych najczęściej spotykanymi
przedstawicielami tej grupy są rudzik i pleszka. Wszystkie drozdowate charakteryzują się
stosunkowo dużymi oczami.
Kos Turdus merula Linnaeus, 1758
Nieco większy od szpaka. Dość smukła sylwetka z długim ogonem, lecz krótkimi skrzydłami
(gdy są złożone sięgają tylko do nasady ogona). Silnie nogi. Upierzenie samców matowo
czarne, natomiast samic prawie jednolicie brązowe, tylko z jaśniejszym podbródkiem. Dziób
u samców intensywnie żółty, u samic cielisty. Zasiedla wszelkie typy zadrzewień z dobrze
rozwiniętą warstwą krzewów i podrostów drzew oraz młodniki i różnorodne zakrzewienia.
Żeruje na ziemi, charakterystyczny jest sposób poruszania się (typowy dla drozdów), ptak
podczas żerowania przed przemieszczeniem pionizuje sylwetkę i rozgląda się, a następnie pochyla się (jakby się skradał) i szybko podbiega, następnie najczęściej ponownie następuje faza
rozglądania. Głos – śpiew to fletowe pogwizdujące tony, dość niskie, powoli modulowane
– najczęściej podwyższa wysokość dźwięku, łączone są w dłuższą pieśń i powtarzane. Śpiewa
siedząc na gałęzi nie poruszając skrzydłami.
Kwiczoł Turdus pilaris Linnaeus, 1758
Wielkość i sylwetka podobne do kosa. Ubarwienie głowy i kupra jest szare, kontrastujące
z ciepło brązowym płaszczem, plecami i barkówkami, ogon ciemny, ku końcowi robi się
czarny. Spód jest jasny, przy czym pierś żółtorudawa, na szyi, piersi i bokach ciała występują
strychy, plamki i łuskowania. Na ziemi porusza się podobnie do kosa. Ptak lęgnie się kolonijnie, przez cały rok spotykany jest w grupach. Głos – śpiew jest niemelodyjny, jest to seria
krząknięć, skrzypnięć i kwiczących tonów. Często śpiewa w przelocie między gałęziami.
Często wydaje głosy kontaktowe chrapliwe „czek”.
Rudzik Erithacus rubecula (Linnaeus, 1758)
Nieduży ptak wielkości wróbla, o dosyć krępej jak na drozda sylwetce. Z wierzchu jednolicie brązowy, charakterystyczna rozległa ruda plama na piersi, szyi i policzku, zachodząca
na czoło. Pozostała część spodu ciała jasna. Zazwyczaj porusza się po ziemi, stosunkowo
mało płochliwy. Głos – śpiew jest niezbyt głośny, ma charakter kaskady opadających serii
tonów, przedzielonych różnej długości pauzami. Tak jak inne drozdy, śpiewa najintensywniej
o świcie i zmierzchu, i właśnie po zmierzchu, gdy inne ptaki już umilkną, wtedy jego śpiew
najłatwiej wychwycić.
201
Pleszka Phoenicurus phoenicurus Forster, 1817
Wielkość i sylwetka podobna do rudzika, tylko nieco smuklejsza. Ubarwienie wierzchu całe
ciemno szare, czarna plama obejmująca podbródek, policzki i gardło oraz nasadę dzioba.
Biała kreska na czole, pierś i ogon brązowo-rude, pozostała część spodu ciała jasna. Ptak
żerujący zarówno na ziemi jak i na drzewach. Preferuje starsze drzewostany, zwłaszcza
z udziałem drzew liściastych i ich strefy ekotonowe. Głos – śpiew to krótka szybka pieśń,
rozpoczęta od równowysokich dwóch sylab, a następnie serii sylab opadających w tonie
kaskadowo zaśpiewanych w szybkim tempie.
Rodzina: sikory Paridae
Sikory to małe, ruchliwe ptaki o krótkich, ostrych dziobach, żerujące głównie na drzewach,
wszystkie są dziuplakami. W Polsce lęgnie się 6 gatunków i wszystkie są rozpowszechnione. Najpospolitsze i najliczniejsze są bogatka i modraszka.
Bogatka Parus major Linnaeus, 1758
Największa z sikor, wielkością zbliżona do wróbla. Głowa jest czarna, z dużymi białymi
plamami na policzkach, wierzch zielonkawo-szary, spód ciała w przewadze żółty z czarnym pasem biegnącym od dzioba do pokryw podogonowych. Głos – śpiew składa się z 3
dźwięcznych nieco metalicznych sylab: „ci-ci-de”, po dwóch pierwszych następuje modulacja, albo z dwóch sylab szybko powtarzanych „ci-de, ci-de, ci-de”.
Modraszka Cyanistes (Parus) caeruleus (Linnaeus, 1758)
Mniejsza od bogatki, sylwetka krępa, drobna, z małym dziobem. Głowa w przewadze jasna
z niebiesko-błękitną czapeczką, przez kantar i pasek oczny przechodzi czarna linia, łączy się
z ciemno obrzeżonymi okrywami usznymi. Krótki czarny krawacik na podbródku. Na wierzchu ciała przeważają kolory zielonkawe i modro-niebieskie. Spód jest żółty bez ciemnego
paska na brzuchu. Głos – śpiew to wysoka, dźwięczna, stosunkowo długa jak na sikorę pieśń
„si-ci-de-detdetdetdet”, przy czym sylaby ostatniej frazy powtarzane są w bardzo szybkim
tempie i opadają w tonie.
Rodzina: świstunki Phylloscopidae
Małe ruchliwe ptaki, poruszające się głównie w koronach drzew, ewentualnie wyższych krzewów, lecz gniazdują przeważnie na ziemi, budując zadaszone gniazda. Charakterystyczna jest
pozioma postawa sylwetki siedzących ptaków, wierzch ciała jest zawsze zielonkawy, spód jasny, często żółtawy bądź żółty. W Polsce pospolicie i licznie występują 3 gatunki: pierwiosnek,
piecuszek i świstunka leśna. Odróżnianie ich po wyglądzie zewnętrznym w trakcie obserwacji
terenowych jest niezwykle trudne, bardzo natomiast różnią się między sobą śpiewem.
Pierwiosnek Phylloscopus collybita (Vieillot, 1817)
Nieznacznie drobniejszy od pozostałych świstunek. Na spodzie ciała może występować żółtawy kolor, jednak ograniczony do piersi. Nogi ma bardzo ciemne, prawie czarne. Zasiedla zwarte drzewostany wszystkich typów, często nawet wystarczą kępy drzew o zwartych
koronach, ważny jest duży stopień zacienienia. Śpiew – bardzo charakterystyczny, prosty
do zapamiętania, na ogół jest to dwusylabowy, powtarzany seriami „clip-clap”, lecz pieśni
oddzielone są krótką pauzą, przy czym „clap” jest wyraźnie niższa. Czasem ptak śpiewa
tylko powtarzane „clip-clip-clip”.
202
Piecuszek Phylloscopus trochilus (Linnaeus, 1758)
Nieznacznie większy, nieco więcej żółtawego koloru na spodzie ciała w porównaniu do
pierwiosnka, obejmuje on pierś, gardło i schodzi na brzuch. Nogi cielisto-brązowe, czasem
ciemnobrązowe. Piecuszek zasiedla prześwietlone drzewostany: młodniki, zarośla wierzbowe, obrzeża lasu, polany i większe rozświetlenia. Na zajęciach będziemy go spotykać
głównie przy zaroślach wierzbowych rosnących nad brzegami wód i w zarastających zabagnieniach śródpolnych, a także na młodych uprawach leśnych i w strefach ekotonowych
zadrzewień. Głos – śpiewa złożoną pieśń, która przypomina śpiew zięby, zwłaszcza w sposobie modulacji. W pierwszej fazie jest to głos opadający, a następnie nieco podwyższa się
i krótko kończy opadając. Śpiewa jednak w wolniejszym tempie ze słabszym zachowaniem
rytmu, sylaby również są łagodniejsze, brzmi jak: „did-dju, did-dju, fiu-fiu-fiu-fiu-fiu”.
Świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix (Bechstein, 1793)
Nieco większa od dwóch poprzednich gatunków, odróżnia ją żółta brew, policzek, podgardle
i pierś. Nogi są cieliste. Zasiedla zwarte drzewostany różnorodnych typów. Licznie występuje w Lesie Kortowskim. Głos – pieśń z bardzo krótkich, szybko powtarzanych sylab, zaczyna wolniej, a potem coraz bardziej przyspiesza „ty-ty-ty-ty-ty-ty-ty-ty-ty-trrrrrrrrrrrrry”,
czasem dodaje, smutne, opadające „si-si-si-si”.
Rodzina: pokrzewki Sylviidae
Na ogół nieduże ptaki, o smukłej sylwetce, które siadając na gałęzi przyjmują poziomą postawę. Upierzenie mają dość jednolite, z przewagą kolorów szarych i brązowych. Zasiedlają
warstwy krzewów i wysokiej roślinności zielnej w drzewostanach, zbiorowiska zaroślowe
lub choćby pojedyncze krzewy w otoczeniu płatów wysokiej roślinności zielnej w terenach
otwartych. Śpiewają na ogół dość długie, skomplikowane pieśni z dużą ilością szczebiotliwych sylab. Na zajęciach zdecydowanie najczęściej we wszystkich typach drzewostanów
będzie spotykana kapturka (pokrzewka czarnołbista), w siedliskach ekotonowych natomiast
cierniówka.
Kapturka Sylvia atricapilla (Linnaeus, 1758)
Wielkością ciała przypomina wróbla, przy czym jest smuklejsza. Jest to szary ptak, nieco
jaśniejszy od spodu, z czarnym wierzchem głowy u samców, u samic z brązowym. Jeden
z najliczniejszych i najpospolitszych ptaków leśnych, występuje w każdym typie drzewostanów, gdzie choć trochę rozwinięta jest warstwa podszytu i wyższej roślinności zielnej.
Głos – jak u większości pokrzewek jest to skomplikowana pieśń, ze szczebiotliwymi sylabami, często na początku cicha, wyróżnia się jednak tym, że zwłaszcza w drugiej fazie
przeważają czyste, głośne fletowe dźwięki, szybko modulowane.
Cierniówka Sylvia communis Latam, 1787
Wielkość i sylwetka tak jak u kapturki. Wierzch ciała szary i szarobrązowy, charakterystyczne są ciepłobrązowe obrzeżenia lotek I i II-rzędowych. Spód jest jaśniejszy szarawy,
podgardle czystobiałe. Głos – śpiew może być różnorodny, często jest to dłuższa pieśń
z wieloma szczebiotliwymi, a nawet dźwięcznymi i zgrzytliwymi sylabami, jednak na ogół
zaczyna krótką, charakterystyczną zwrotką, którą też często samodzielnie powtarza, w rytmie bardzo szybko przeczytanego pytania „czy-ty-to-ty-czy-to-nie-ty?”.
203
Rodzina: łuszczaki Frigillidae
Grupa ptaków małych i średniej wielkości, o stosunkowo masywnych dziobach, których
budowa umożliwia obłuszczanie nasion (choć żywią się też owadami). Do pospolitych należą takie gatunki jak: zięba, dzwoniec, szczygieł, czyż, grubodziób, makolągwa i gil. Na
zajęciach terenowych do najczęściej obserwowanych należeć będą dwa pierwsze
Zięba Fingilla coelebs Linnaeus, 1758
Ptak wielkości wróbla, o średnio smukłej sylwetce, o krótkim, stożkowatym dziobie z lekko wciętym ogonem. Cechą charakterystyczną osobników obu płci jest lusterko z dwiema
białymi pręgami na pokrywach skrzydłowych, oddzielonymi czarną pręgą. Samica poza tym
oliwkowo-brązowo-szara, natomiast samiec ma wierzch głowy szaroniebieski, policzek pomarańczowy, nad dziobem występuje ciemna plamka, natomiast podbródek, gardło, szyja
i pierś są koloru ceglastoczerwonawego. Płaszcz, plecy i barkówki ciepło-brązowe, kuper
zielonkawy, lotki i sterówki ciemne, tylko zewnętrzne sterówki biało obrzeżone. Gatunek
gniazduje i śpiewa na drzewach, jednak żeruje przeważnie na ziemi. Dość krótka pieśń samca, składa się z szybko wydawanych sylab, początkowo ton opada, pod koniec wznosi się,
aby w ostatniej sylabie znów opaść. Rytm przypomina szybko wypowiadane: „czekaj-czekaj-ty-złodzieju-ty” lub „popatrz-popatrz-co-zrobiłaś”.
Dzwoniec Carduelis chloris Linnaeus, 1758
Nieco większy od zięby, o masywnej i krępej sylwetce, o masywnym, grubym u nasady
dziobie i głęboko wciętej końcówce ogona. W ubarwieniu przeważa kolor szaro-zielonkawy, na kuprze i piersi żółtawy, charakterystyczne są żółte lusterka u nasady lotek I-rzędowych. Intensywnie żółte są też nasady zewnętrznych sterówek. Gatunek również gnieżdżący
się na drzewach i na nich śpiewający, żeruje zarówno na drzewach, jak i na ziemi, w czasie
śpiewu często siada na eksponowanych miejscach, np. czubkach świerka. Pieśń składa się
z głośnego szybkiego dzwonienia i przeciągłego: „dźźźźiiii”.
Rodzina: krukowate Corvidae
Rodzina ptaków gniazdująca przeważnie na drzewach, ewentualnie na wyższych krzewach,
na ogół poszukują pokarmu poza zadrzewieniami w bardzo różnorodnych siedliskach. Łatwo adaptują się do antropogenicznych zmian w środowisku. Są to ptaki duże, o silnych
dziobach, często o ciemnym upierzeniu. Skrzydła są stosunkowo długie, tak że w zarysie
sylwetki siedzącego ptaka (nie dotyczy sroki i sójki) sięgają niemal do końca ogona. Nie
używają na większą skalę lotu szybowcowego, stąd w locie, przeważnie jednostajnie uderzają skrzydłami. W Polsce pospolicie występuje 6 lęgowych gatunków, są to: kruk, wrona
siwa, gawron, kawka, sroka i sójka.
Kruk Corvus corax Linnaeus, 1758
Duży ptak, o rozpiętości skrzydeł ok. 120 cm, o krępej sylwetce z bardzo masywnym dziobem
oraz wyraźnie odznaczającymi się kępami piór u nasady szczęki i żuchwy. Upierzenie jednolicie błyszczącoczarne. W locie charakterystyczny jest klinowaty kształt końcówki ogona.
Często poluje nad łąkami i polami w sąsiedztwie lasów. Rzadko występuje w stadach, może to
dotyczyć tylko młodocianych ptaków, gromadzących się w miejscach o szczególnie wysokiej
dostępności pokarmu, poza tym spotykane są tylko pojedynczo lub parami. Charakterystyczny głos kontaktowy, gardłowe „kruk, kruk”.
204
Wrona siwa Corvus cornix Linnaeus, 1758
Sylwetką zbliżona do kruka, tyle, że wyraźnie mniejsza (rozpiętość skrzydeł do 1 m). Ogon
zakończony jest niemal prosto, lekko łukowato. Głowa, gardło i pierś, wszystkie lotki, pokrywy duże oraz część średnich, oraz sterówki są czarne, a pozostałe partie upierzenia szare.
Trybem życia przypomina kruka, częściej ją jednak można spotkać poszukującą pokarmu
dodatkowo nad brzegami wód, czy też w terenach zabudowanych. Głos – donośne, czyste
„kraa”.
Gawron Corvus frugilegus Linnaeus, 1758
Wielkością i sylwetką podobny do wrony, jednak całe upierzenie jest czarne, z opalizującym
połyskiem. Charakterystyczne dla tego gatunku jest wytarcie piór wokół dzioba tworzące
jasną otoczkę u jego nasady. Lęgnie się kolonijnie, budując gniazda otwarte na cienkich gałęziach przy szczytach koron drzew i cały rok spotyka się go w stadach, czasem mieszanych
z kawkami. Głos – chrapliwe, nieco nosowe „karrr” i „grraa”.
Kawka Coloeus monedula (Linnaeus, 1758)
Wyraźnie mniejsza od poprzednich omówionych gatunków, proporcje ciała ma jednak podobne, tyle, że dziób jest mniejszy, delikatniejszy, a ogon krótszy. Ubarwienie czarne, połyskujące, jedynie tył głowy i boki szyi wyraźnie jaśniejsze – szare. Jasna tęczówka oka. Gatunek lęgnący się kolonijnie w dziuplach i szczelinach budynków. Przez cały rok spotykany
stadnie, często tworzy stada mieszane z gawronami lub szpakami. Głos – głośne zawołanie
„kaw” lub „ka-wka”.
Sroka Pica pica (Linnaeus, 1758)
Wielkością zbliżona do kawki, w sylwetce charakterystyczny jest bardzo długi ogon oraz
szerokie krępe zaokrąglone skrzydła. Charakterystyczne jest także dla niej czarno-białe upierzenie, przy czym kolor czarny na wielu partiach ciała jest zielono opalizujący. Białe są
barkówki, brzuch i boki ciała oraz wewnętrzna część powierzchni lotek I-rzędowych, wokół
której ciemny kolor tworzy tylko delikatne obwódki. Występuje przede wszystkim w ekotonach zadrzewień, zakrzewień, terenów otwartych, nad brzegami wód i wśród zabudowy.
Głos – to głośne, ostre i szybkie „szak-szak” lub „kszy-kszy”.
Sójka Garrulus glandarius (Linnaeus, 1758)
Nieco mniejsza od wcześniej omawianych gatunków, o bardzo krępej sylwetce, masywnej
głowie i krótkim dziobie. W upierzeniu przeważa kolor brązowy. Na wierzchu głowy czarne strychy, podbródek biały, a u nasady dzioba czarny, gruby wąs. Ogon, lotki III-rzędowe i końcówki II-rzędowych ciemne, u nasady LII jasne lusterka z zaznaczonymi czarnymi
obrzeżeniami krawędzi lotek, na pokrywach średnich i dużych LI, a także części średnich
L II oraz skrzydełku błękitne lusterko, z czarnymi, wąskimi, gęstymi prążkami. Na kuprze
i pokrywach nadogonowych biała, kontrastująca ze sterówkami plama. Podobnie ubarwione
i kontrastujące są pokrywy podogonowe. Głosy bardzo różnorodne, często ostre „szak-rak”.
Rząd: dzięciołowe Piciformes
Rodzina: dzięciołowate Picidae
Grupa ptaków o silnym dłutowatym dziobie, dwóch palcach zwróconych ku przodowi
i dwóch ku tyłowi (wyjątek to dzięcioł trójpalczasty), stosiny sterówek są twarde i sztywne
205
i umożliwiają podpieranie się w czasie pionowego chodzenia po pniach i gałęziach drzew.
W kraju lęgnie się 10 gatunków, z których najpospolitszy i najliczniejszy jest dzięcioł duży.
Można go niemal zawsze zaobserwować w czasie zajęć terenowych, zarówno w Parku jak
i Lesie Kortowskim.
Dzięcioł duży Dendrocopos major (Linnaeus, 1758)
Jest to w średniej wielkości dzięcioł, tyle, że z trzech najpospolitszych gatunków dzięciołów pstrych jest największy. Sylwetka typowa, jak opisana wyżej dla dzięciołów, dziób jest
mocny, dość masywny, lecz relatywnie krótki. Ubarwienie jest w przewadze biało-czarne,
na wierzchu skrzydeł i bokach ogona są liczne białe perełki, a na barkówkach duże białe
plamy. Wierzch głowy ma czarny, lecz czoło białe. U samców na potylicy występuje czerwona plamka (młodociane mają całą czerwoną czapeczkę). Na boku szyi występuje ciemny
rysunek przypominający literę X, z górnymi ramionami sięgającymi do dzioba i potylicy,
a dolne – tylne odgałęzienie łączy się z karkiem, natomiast przednie jest szerokie i zachodzi
na pierś. Pokrywy podogonowe są intensywnie czerwone. Głos – rytmiczne, donośne bębnienie oraz krótkie „kiek”.
Rząd: gołębiowe Columbiformes
Dość duże ptaki o masywnej sylwetce, o przewadze kolorów szarych lub szarobrązowych.
Poza gołębiem miejskim, pozostałe 4 dziko żyjące gatunki krajowe związane są z zadrzewieniami. Na zaplanowanych zajęciach terenowych można spodziewać się obserwacji
dwóch najpospolitszych z nich: grzywacza i sierpówki.
Grzywacz Columba palumbus Linnaeus, 1758
Duży gołąb, jego sylwetka charakteryzuje się masywną piersią, w ubarwieniu przeważają kolory szare, tylko pierś jest różowawa oraz lotki I-rzędowe i ogon czarne. Na bokach
szyi ma biało-zielone plamy. Na zewnętrznych wierzchnich pokrywach lotek II-rzędowych
występuje biała, podłużna plama, równoległa do długiej osi ciała. Charakterystyczne są
loty tokowe – przelot po dużym okręgu z powrotem do miejsca startu, często z klaskaniem
skrzydłami. Głos godowy to chrapliwe „gru-gruch-gru-ru-ru”.
Sierpówka Streptopelia decaocto Linnaeus, 1758
Wyraźnie mniejsza od grzywacza, o stosunkowo smukłej jak na gołębia sylwetce. Ubarwiona jest niemal jednolicie szaropopielato, tylko z ciemnymi lotkami I-rzędowymi i nasadą
sterówek, jednak końcówka ogona na długim odcinku jest jasna. Na karku po obu stronach
czarne sierpy z delikatnym białym obrzeżeniem. Głos godowy samca to niskie, lecz czyste
„du-chuuu-du”.
Rząd: jastrzębiowe Accipitriformes
Jastrząb Accipiter gentilis (Linnaeus, 1758)
Średniej wielkości ptak drapieżny, samce wyraźnie mniejsze, w sylwetce charakterystyczny
jest długi ogon i stosunkowo krótkie skrzydła, których końcówki u siedzącego ptaka nie sięgają do połowy długości ogona. Kształt głowy jest wyraźnie spłaszczony. W locie skrzydła
krępe, szerokie, ogon długi, łukowato zakończony. Wierzch ciała szaro-brązowy, wyraźna
biała brew rozszerzająca się ku tyłowi głowy, spód ciała gęsto prążkowany, charakterystyczne są szerokie, naprzemiennie ciemne i jasne pasy na ogonie. Gatunek unikający dłuższego
206
szybowania, raczej poluje z zasadzki bądź z niskiego lotu patrolowego, jeśli wylatuje na
otwartą przestrzeń to stara się lecieć nisko, trzymając się przy alejach drzew i pasach zadrzewień.
Krogulec Accipiter nisus (Linnaeus, 1758)
Gatunek wyraźnie mniejszy od jastrzębia, przy czym samica nieznacznie ustępuje wielkością samcowi wymienionego gatunku, a samiec jest dużo mniejszy. Sylwetka bardzo zbliżona do jastrzębia tyle, że końcówka jego ogona jest „ścięta” prosto. Ubarwienie samicy
bardzo podobne do jastrzębia, tylko jasna brew nie rozszerza się ku tyłowi. U samca brak
białej brwi, na policzkach i piersi występuje rudawe zabarwienie piór. Częściej od jastrzębia poluje wśród zabudowy miejskiej, zwłaszcza w terenach z udziałem drzew i krzewów,
zobaczyć go można np. w Parku Kortowskim.
Część III. Ptaki terenów otwartych (łąk i pól otwartych)
Biotopy otwarte, zwłaszcza pola uprawne są mniej licznie zasiedlane przez ptaki, występuje
tu też mniejsza różnorodność gatunkowa. W terenie, w którym będą odbywać się zajęcia
przeważają łąki świeże, płaty nieużytków oraz występuje udział gruntów ornych. Spotyka
się tu tylko najpospolitsze z gatunków zasiedlające omawiany typ biotopów. Charakterystyczne są tu przede wszystkim gatunki ptaków wróblowych, takie jak: skowronek polny,
trznadel, pokląskwa i pliszka żółta. Zalatują tu także ptaki z terenów leśnych, oprócz wyżej
już opisywanych gatunków ptaków krukowatych i jastrzębiowych, regularnie polują tu myszołów i orlik krzykliwy. Z gatunków gniazdujących wśród zabudowań można spotkać tu
żerujące bociany białe.
Rząd: wróblowe Passeriformes
Rodzina: skowronki Alauda
Skowronek polny Alauda arvensis Linnaeus, 1758
Ptak nieco większy od wróbla, o stosunkowo długim ogonie z charakterystycznym, krótkim
czubkiem na szczycie głowy. Z wierzchu jest ubarwiony brązowo, z ciemniejszym wnętrzem
piór i płowymi lub ciepłobrązowymi obrzeżeniami. Na szyi i piersi występuje strychowanie.
Skrajne sterówki są białe. Jest to gatunek dominujący we wszelkich typach terenów otwartych, unika tylko obszarów mocno zekotonizowanych i obrzeży lasu. Śpiewa bardzo długie,
skomplikowane, polifoniczne pieśni. Charakterystyczne jest to, że śpiewa w locie, często
wzbijając się bardzo wysoko.
Rodzina: trznadlowate Emberizidae
Trznadel Emberiza citrinella Linnaeus, 1758
Ptak nieco większy od wróbla, o długim wyraźnie wciętym ogonie oraz krótkim, średnio
masywnym dziobie. Znaczna część ubarwienia głowy żółta, szczególnie u samców jest intensywnie cytrynowa. Wierzch ciała ma brązowy, z ciemnym wnętrzem piór oraz białawymi i ciepłobrązowymi ich obrzeżeniami. Kuper i pokrywy nadogonowe są rudawobrązowe.
Ogon jest ciemny z jasnymi zewnętrznymi sterówkami, pierś, brzuch i boki ciała żółte,
bądź u samic żółtawe, z rudymi i brązowymi strychami, podbrzusze jasne. Jest to gatunek
207
zasiedlający strefy ekotonowe, występuje na obrzeżach lasów, na polanach, wzdłuż szpalerów zadrzewień śródpolnych, ale wystarczą też mu pojedyncze krzewy, a nawet słupy i linie
energetyczne. Gniazduje i żeruje bowiem na ziemi, a drzew, krzewów lub innych wyniesień
wśród terenu potrzebuje jako eksponowanych miejsc do śpiewu. Głos bez większej modulacji tonu, w początkowej fazie szybkie, dźwięczne, trochę trzeszczące, szybko powtarzane
sylaby, a kończy długim smutnym tonem „czi-czi-czi-czi-czi-cziiiii”. Rytm pieśni oddaje
szybko powtórzone powiedzenie „nie-będzie-suchej-kobyle-niiiiiiiiic”.
Rodzina: drozdowate Turdidae
Pokląskwa Saxicola rubetra (Linnaeus, 1758)
Ptak wielkości wróbla, o sylwetce typowej dla drobnych drozdowatych, lecz ze stosunkowo
krótkim ogonem. Ubarwienie wierzchu ciała jest brązowoczarniawe, z ciemnymi wnętrzami piór, jasno bądź brązowo obrzeżonymi. Występuje wyraźna biała brew, ciemne pokrywy
uszne. U samców pierś jest bladopomarańczowa, a upierzenie bardziej kontrastowe. Pozostała część spodu ciała jest jasna, sterówki generalnie są ciemne, tylko skrajne białego koloru. Ptaki te chętnie siadają na wyższych roślinach zielnych, zwłaszcza na suchych badylach
lub na płotach, pojedynczych podrostach drzew lub krzewów. Często polują z czatowni,
podlatując i chwytając owady w powietrzu. Pieśń krótka złożona zarówno z dźwięków chrapliwych, jak i fletowych oraz charakterystyczne wabiące kląskania.
Rząd: jastrzębiowe Accipitriformes
Myszołów zwyczajny Buteo buteo (Linnaeus, 1758)
Średniej wielkości ptak drapieżny, o rozpiętości skrzydeł ok. 130 cm, sylwetka charakterystyczna dla ptaków szybujących, o dość szerokich skrzydłach, z palczasto rozłożonymi
lotkami I-rzędowymi. Głowa jest szeroka, tępa, stosunkowo mało wysunięta do przodu.
Lotki II-rzędowe są lekko, łukowato „wybrzuszone”. Ogon średniej długości (około połowy
szerokości skrzydeł), dość szeroki. W sylwetce horyzontalnej szybującego ptaka skrzydła
są nieznacznie odchylone do góry. Dla sylwetki siedzącego ptaka charakterystyczne są:
masywna głowa oraz zachodzenie lotek niemal do końca długości ogona. W ubarwieniu
wierzchu ciała przeważa kolor brązowy, brązowa jest także głowa z piersią i przeważnie
średnie i małe pokrywy podskrzydłowe, niekontrastujące intensywnie z przyciemnieniami
na pokrywach u nasady dłoni, brzuch nieco jaśniejszy, końcówki lotek czarne, ale ich nasady wraz z dużymi pokrywami od spodu są jasne z kilkoma wąskimi pręgami. Ogon ma
gęsto prążkowany, tylko przy końcu znajduje się szerszy, ciemny pas. Należy zauważyć,
że zmienność ubarwienia bywa duża, występuje odmiana jasna oraz osobniki ubarwione
bardzo ciemno. Gniazduje na terenie lasu, a poluje prawie zawsze nad terenami otwartymi,
często długo szybuje, nabierając wysokości w kominach konwekcyjnych nagrzanego powietrza. Poluje też z lotu zawisającego, potrafi przez dłuższy czas utrzymywać się miejscu,
robiąc okrężne szerokie wymachy skrzydłami. Może też wypatrywać ofiar z czatowni np.
na słupach, palikach i drzewach śródpolnych, szczególnie w pochmurne dni. Głos to przeciągłe, smutne „kiija”.
Przykładowa karta pracy do obserwacji ornitologicznych znajduje się na końcu książki.
208
Gromada: ssaki Mammalia (Robert Krupa)
Klucz opisowy – charakterystyka wybranych taksonów ssaków krajowych
Ssaki są grupą trudną do obserwowania w terenie. Większość prowadzi głównie nocny tryb
życia lub skutecznie ukrywa się w roślinności zielnej, ściółce, norach, itp. Na ogół są płochliwe, trudne do zauważenia. Z tego powodu ćwiczenia z oznaczania przedstawicieli fauny
krajowej będą prowadzone na preparatach muzealnych. Głównym zadaniem na początkowym etapie nauki będzie przyporządkowanie okazów do wyższych taksonów, nauka cech
charakterystycznych tych grup oraz poznanie gatunków pospolitych. Ważnymi cechami taksonomicznymi przy wyróżnianiu rzędów są: sposób budowy kończyn oraz budowa uzębienia. W poniższym opisie taksonów podano wzory zębowe przedstawiające liczbę poszczególnych typów zębów w połowie szczęki (w liczniku) i połowie żuchwy (w mianowniku).
Mają one następującą postać:
ICPM = S
ICPM
Gdzie litery oznaczają liczby: I – siekaczy, C – kłów, P – przedtrzonowców, M – trzonowców, a S sumę wszystkich zębów (po obu stronach szczęki i żuchwy).
W Polsce występuje obecnie 90 gatunków dziko żyjących ssaków, uznawanych za stale
żyjące w granicach kraju oraz 21 spotykanych sporadycznie. Są przedstawicielami 8 rzędów.
Rząd: owadożerne Insectivora
Pysk wyciągnięty jest w długi, ruchliwy ryjek. Mają krótkie kończyny, prawie zawsze 5palczaste, opatrzone pazurami, najczęściej stopochodne. Dobrze rozwinięte obojczyki.
U niektórych gatunków zamiast włosów występują kolce. Siekacze zwykle bardzo duże,
kły małe, liczba zębów: 26–44. Macica jest dwurożna, łożysko krążkowe. U niektórych gatunków ślina ma właściwości jadowe. Występują w różnorodnych środowiskach (naziemne,
podziemne, nadrzewne, ziemnowodne). Odżywiają się owadami oraz innymi bezkręgowcami, a także drobnymi kręgowcami i roślinami. Prowadzą nocny tryb życia. Nieliczni przedstawiciele rzędu zapadają w sen zimowy. Przedstawiciele fauny światowej zakwalifikowani
są do 9 rodzin: almikowate Solenodontidae, ryjówkowate Soricidae, kretowate Talpidae,
jeżowate Erinaceidae, tenrekowate Tenrecidae, złotokrety Chrysochloridae, ryjkonosowate
Macroscelidae, wiewióreczniki Scandentia i lotokotowate Cynocephalidae. W faunie krajowej występują przedstawiciele trzech niżej scharakteryzowanych rodzin.
Rodzina: jeżowate Erinaceidae
Jak na owadożerne mają dużą wielkość, krępy tułów; stosunkowo krótkie, szeroko rozstawione kończyny, krótki ogon i stosunkowo duże małżowiny uszne. Grzbiet i boki ciała
pokryte kolcami lub sztywnymi włosami. W uzębieniu charakterystyczne są większe od
pozostałych pierwsze górne siekacze pełniące funkcję kłów. Wzór zębowy:
3133 = 36
2123
209
Jeżowate pod skórą mają duży i silny mięsień okrężny, pozwalający na zwinięcie ciała niemal w kulę. Wszystkożerne, jednak ich głównym pokarmem są owady. W Polsce wstępują 2
gatunki: jeż wschodni Erinaceus roumanicus Barrett-Hamilton, 1900 i jeż zachodni Erinaceus
europaeus Linnaeus, 1758. Przedstawiciele fauny krajowej (podobnie jak wszystkie gatunki
z tej rodziny zamieszkujące strefę klimatu umiarkowanego) zapadają w sen zimowy.
Rodzina: kretowate Talpidae
Są gatunkami ziemnowodnymi lub żyjącymi pod ziemią. Mają walcowaty tułów bez szyjnego przewężenia. Głowa jest stosunkowo szeroka, oczy zredukowane, niekiedy całkowicie
ukryte pod skórą. Nie mają małżowin usznych. Ogon i kończyny krótkie, dłonie szerokie z
pazurami skręconymi na zewnątrz. Mają cienkie, delikatne i wąsko ustawione łuki jarzmowe oraz płaskie puszki bębenkowe. Wzór zębowy:
3143 = 44
3143
Żywią się głównie drobnymi bezkręgowcami. W Polsce z omawianej rodziny występuje
jeden gatunek – kret europejski Talpa europaea Linnaeus, 1758.
Rodzina: ryjówkowate Soricidae
Przedstawiciele tej rodziny to ssaki o bardzo małych rozmiarach, np. wśród nich znajduje
się najmniejszy ssak współczesny – ryjówka etruska Suncus etruscus (Savi, 1822) (o masie
ciała 1,3–2 g). Niewielkie oczy, uszy wystające lub całkowicie ukryte w futerku. Po bokach
tułowia i u nasady ogona znajdują się gruczoły wydzielające charakterystyczny, nieprzyjemny zapach. Wzór zębowy:
3133 = 32
2013
Niektóre gatunki mają pigmentowane końce zębów. U części z nich ślina zawiera jad produkowany przez ślinianki. Niektóre ryjówkowate używają głosu do echolokacji. Żywią się
głównie drobnymi bezkręgowcami. W Polsce występuje 8 gatunków, do pospolitych należą:
ryjówka aksamitna Sorex araneus Linnaeus, 1758, ryjówka malutka Sorex minutus Linnaeus, 1766 i rzęsorek rzeczek Neomys fodiens (Pennant, 1771).
Rząd: nietoperze Chiroptera
Nietoperze zdolne są do aktywnego lotu za pomocą błony lotnej, rozpiętej pomiędzy przednimi kończynami, ich palcami (z wyjątkiem krótkiego kciuka), bokami ciała i tylnymi
kończynami. Kciuk (czasem także palec II) i palce nóg zaopatrzone w pazury. Mają silnie
rozwiniętą obręcz barkową, która stanowi podwójne połączenie stawowe pomiędzy kością
ramieniową i łopatką. Na mostku występuje grzebień. Kolano zgina się u nich do tyłu, kość
piętowa ma ostrogę, a przy niej tzw. płatek. U nietoperzy uszy są zaopatrzone w koziołek
(płat skórny przy otworze słuchowym), na nosie często występują u nich narośla, a włosy
pokryte są łuskami. Prącie u przedstawicieli tego rzędu wolno zwisa, obecna jest w nim
kość prącia. Nietoperze żyjące w klimacie umiarkowanym wykazują zmienność temperatury ciała, w znacznej mierze zależną od temperatury powietrza. Posiadają dobry węch,
210
szczególnie silnie rozwinięty słuch oraz zmysł echolokacji. Większość gatunków gnieździ
się kolonijnie. Są to ssaki kosmopolityczne, część z nich jest wędrowna. W Polsce występują tyko przedstawiciele podrzędu Microchiroptera.
Podrząd: Microchiroptera
Rodzina: podkowcowate Rinolophidae
Dookoła otworów nosowych mają narośla skórne w postaci podkowy, grzebienia i lancetu.
Uszy są zaostrzone i pozbawione koziołka. Skrzydła szerokie, ogon cienki, całkowicie schowany w błonie lotnej. W czasie odpoczynku wiszą, ze swobodnymi kończynami przednimi,
otulając się błonami lotnymi. Wydają ultradźwięki przez nozdrza. W Polsce występuje podkowiec duży Rhinoliphus ferrumequinum Schreber, 1774 i podkowiec mały Rhinolophus
hipposideros (Bechstein, 1800), oba są nieliczne, ich występowanie ograniczone jest do
południowej części kraju.
Rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
W przeciwieństwie do podkowcowatych, nie występują u nich narośla skórne dookoła nozdrzy. Przed otworem usznym znajduje się zawsze dobrze rozwinięty koziołek. Skrzydła mogą
mieć zarówno szerokie jak i wąskie, ogon schowany jest w błonie lotnej lub wystający poza
nią. W czasie odpoczynku wiszą często przytrzymując się kończynami przednimi, skrzydła
mają złożone po bokach ciała (z wyjątkiem gacka brunatnego). Wydają ultradźwięki jamą
gębową. Do fauny krajowej zalicza się 23 gatunki, z których dwa nie są jej stałymi elementami. Do gatunków pospolitych zaliczamy: gacka szarego Plecotus austriacus (J. Fischer,
1829), gacka brunatnego Plecotus auritus (Linnaeus, 1758), mopka Barbastella barbastellus (Schreber, 1774), nocka rudego Myotis daubentonii (Kuhl, 1817), mroczka późnego
Eptesicus serotinus (Schreber, 1774), karlika większego Pipistrellus nathusii Keyserling et
Blasius, 1839 i karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774).
Rząd: zajęczaki Lagomorpha
Kończyny przednie są 5-, natomiast tylne 4- lub 5-palczaste. Mają krótki, owłosiony ogon,
futro miękkie z wydłużonym włosiem. Górna warga rozcięta („zajęcza warga”). W szczęce
znajdują się 2 pary siekaczy, 1-sze z nich są stale rosnące, w żuchwie znajduje się 1 para stale
rosnących siekaczy, natomiast brak kłów u przedstawicieli tego rzędu. W uzębieniu występuje diastema. Występuje zjawisko cekotrofii czyli wydalania dwóch rodzajów kału (miękkiego
i wilgotnego, który jest zjadany oraz twardego i suchego, który jest wydalany definitywnie).
Są kosmopolityczne, zasiedlają zarówno tereny otwarte, jak i lasy oraz tereny górzyste. Żyją
samotnie lub w koloniach, niektóre z nich kopią nory. Współcześnie żyjące gatunki zaliczane
są do dwóch rodzin: szczekuszkowatych Ochotonidae i zającowatych Leporidae, przy czym
tylko te ostatnie reprezentowane są w faunie Polski.
Rodzina: zającowate Leporidae
Kończyny są 5-palczaste, palec I jest krótszy od pozostałych, opuszki palców schowane
w futrze. Wzór zębowy:
2033 = 28
1023
211
Są dobrymi biegaczami, niektóre gatunki także dobrze pływają. Wszystkie gatunki są roślinożerne. Część gatunków w okresie zimowym przybiera białą szatę. Liczebność populacji
wielu gatunków z tej rodziny podlega znacznym wahaniom sezonowym. W Polsce występują 3 gatunki: pospolity zając szarak Lepus europaeus Pallas, 1778, nieliczny królik europejski Oryctolagus cuniculus (Linnaeus, 1758) i bardzo rzadki zając bielak Lepus timidus
Linnaeus, 1758.
Rząd: gryzonie Rodentia
U gryzoni po każdej stronie szczęki występuje tylko jeden siekacz, obecna jest również
diastema. Mają po 3 zęby trzonowe (wyjątkowo 2) oraz od 0 do 2 zębów przedtrzonowych.
Ogon jest zazwyczaj długi, często pokryty łuskami. Mają zróżnicowany pokrój ciała, który
jest przystosowaniem do określonego trybu życia: naziemne – krępe ciało, krótkie kończyny i długi ogon; podziemne – ciało wałeczkowate z krótkim ogonem; nadrzewne – długi
puszysty ogon, u niektórych gatunków występują fałdy skórne między kończynami (lot
ślizgowy); ziemnowodne – błony między palcami i nagi, często spłaszczony ogon.
Gryzonie mają z reguły silnie rozwinięte jelito ślepe. Niektóre gatunki zapadają w sen
zimowy. Są kosmopolityczne, wśród współcześnie żyjących gryzoni wyróżnia się nawet do
33 rodzin, z czego w Polsce występują przedstawiciele 7 rodzin: wiewiórkowate Sciuridae,
skoczkowate Dipodidae, bobrowate Castoridae, chomikowate Cricetidae, kolczakowate
Echimyidae, popielicowate Gliridae i myszowate Muridae (przy czym w niektórych klasyfikacjach podrodziny: nornikowate i chomiki są również w randze rodzin).
Rodzina: chomikowate Cricetidae
W Polsce występują przedstawiciele dwóch podrodzin: chomiki i nornikowate. Chomikowate mają krótkie, wałeczkowate ciało, małe uszy i oczy oraz krótki ogon. U większości gatunków zęby rosną przez całe życie. Część z nich posiada zęby trzonowe z wysokimi koronami, których powierzchnia pokryta jest pętlami szkliwa (nornikowate), a część posiada zęby
o niskich koronach, opatrzonych guzkami ustawionymi w dwóch szeregach (chomiki). Brak
zębów przedtrzonowych, niektóre posiadają torby policzkowe (chomiki). Wzór zębowy:
1003 = 16
1003
Wszyscy przedstawiciele rodziny kopią nory. Nornikowate, w przeciwieństwie do chomików, nie zapadają w sen zimowy. Pobierają głównie pokarm roślinny. Są rozpowszechnione
w chłodnej i umiarkowanej strefie Eurazji i Ameryki Północnej. Do pospolitych krajowych
gatunków zalicza się: nornika polnego Microtus arvalis (Pallas, 1778), nornicę rudą Myodes
glareolus (Schreber, 1780) i nornika północnego Microtus oeconomus (Pallas, 1776).
Rodzina: myszowate Muridae
Są raczej niewielkich rozmiarów, mają długi ogon i stosunkowo duże uszy. Siekacze
u przedstawicieli tej rodziny rosną stale. W jednym szeregu mają tylko 3 zęby trzonowe,
zwykle z trzema podłużnymi szeregami guzków. Wzór zębowy:
1003 = 16
1003
212
Większość jest naziemna, aktywna przeważnie w nocy. Nie zapadają w sen zimowy. Pobierają pokarm głównie roślinny. Są kosmopolityczne, najliczniej występują w okolicach
równikowych. Do pospolitych gatunków w Polsce należą myszy: domowa Mus musculus
Linnaeus, 1758, polna Apodemus agrariusz (Pallas, 1771), leśna Apodemus flavicollis (Melchior, 1834), zaroślowa Apodemus sylvaticus Linnaeus, 1758 i badylarka Micromys minutus
(Pallas, 1771) oraz szczur wędrowny Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769).
Rodzina: bobrowate Castoridae
Gryzonie prowadzące ziemnowodny tryb życia, o stosunkowo dużych rozmiarach ciała. Mają duży, spłaszczony grzbietobrzusznie, szeroki ogon pokryty łuskami. Kończyny
tylne mają 5 palców spiętych błoną sięgającą aż do końcowych paliczków. Głowa jest
masywna, od góry spłaszczona. W uzębieniu przedtrzonowce rozwinięte są podobnie jak
trzonowce. Uzębienie hipsodontyczne, bezkorzeniowe o ograniczonym wzroście. Wzór
zębowy:
1013 = 20
1013
Są roślinożerne, nie zapadają w sen zimowy. W Polsce jeden gatunek – bóbr europejski
Castor fiber Linnaeus, 1758.
Rodzina: popielicowate (pilchowate) Gliridae
Mają puszysty ogon, prowadzą nadrzewny lub naskalny tryb życia. W budowie kończyn
przednich charakterystyczne jest zredukowanie piątego palca. Zęby mają niskie korony,
z guzkami lub wałeczkami szkliwa. Wzór zębowy:
1013 = 20
1013
Pobierają pokarm roślinny. Wiele gatunków rodziny zapada w sen zimowy. Występują
w Europie, zachodniej Azji, Japonii oraz Afryce. W Polsce 4 gatunki: koszatka Dryomys
nitedula (Pallas, 1778), żołędnica Eliomys quercinus (Linnaeus, 1766), popielica Glis glis
(Linnaeus, 1766) i orzesznica Muscardinus avellanarius (Linnaeus, 1758).
Rodzina: wiewiórkowate Sciuridae
Gryzonie o długim ogonie, zwykle spłaszczonym, zawsze pokrytym długimi włosami obfitszymi po bokach. Należą tu zarówno gatunki naziemne kopiące nory, jak i prowadzące
nadrzewny tryb życia. Są przeważnie roślinożerne. Posiadają następujący wzór zębowy:
1023 = 24
1023
Wiewiórkowate występują kosmopolitycznie, brak ich w Australii, na Nowej Gwinei, na
Madagaskarze i Oceanii. W Polsce występują gatunki należące do trzech rodzajów: świstak
Marmota, wiewiórka Sciurus i suseł Spermophilus. Jedynym pospolitym gatunkiem jest
wiewiórka, pozostałe 4 są nieliczne i mają bardzo mały areał występowania.
213
Rząd: nieparzystokopytne Perissodactyla
Są to gatunki roślinożerne, z prostym żołądkiem, długimi jelitami, dużym jelitem ślepym,
zębami hipsodontycznymi oraz zredukowanymi kłami. W kończynach mają dobrze rozwinięty tylko trzeci palec, osłonięty rogowym kopytem, brak obojczyka. Nie występuje dymorfizm płciowy lub jest słabo zaznaczony. Wśród współcześnie żyjących nieparzystokopytnych wyróżnia się 3 rodziny: koniowate Equidae, tapirowete Tapiridae i nosorożcowate
Rhinocerotidae, przy czym tylko pierwsze występują w Polsce.
Rodzina: koniowate Equidae
Mają dużą głowę i długą szyję. Wszystkie elementy kostne kończyn są wydłużone, co jest
wynikiem przystosowania do biegu. Kość promieniowa i łokciowa mocno ze sobą zrośnięte. Koniowate mają wydłużoną część twarzową czaszki (wydłużone kości nosowe) oraz
dłutowate siekacze o długim okresie wzrostu. Wzór zębowy:
3133 = 40
3133
Są roślinożerne. Tarpan Equus gmelini (Boddaert, 1758) – jedyny dziko żyjący gatunek
w Polsce uznany został jako wymarły, natomiast utrzymywana jest w hodowlach półnaturalnych rasa hodowlana wyprowadzona z tego gatunku, konik polski.
Rząd: parzystokopytne Artiodactyla
W obu parach kończyn najsilniej rozwinięte są zakończone racicami palce środkowe (III
i IV). Oś kończyny biegnie pomiędzy środkowymi palcami, pozostałe palce są zredukowane. U większości gatunków występuje poroże lub rogi osadzone na możdżeniach. Żołądek
często jest złożony z wielu komór. Nie występują u nich obojczyki. U parzystokopytnych
jądra zawsze leżą poza jamą brzuszną w mosznie, a gruczoły mleczne mogą tworzyć duże
wymiona.
Podrząd: przeżuwacze Ruminantia
Posiadają trzy- lub czterokomorowy żołądek. Ich zęby mają budowę selenodontyczną,
górnych siekaczy brak (za wyjątkiem wielbłądowatych, gdzie zachowała się jedna para).
U przeżuwaczy tylko palce III i IV dotykają podłoża, pozostałe są całkowicie lub częściowo zredukowane. W Polsce występują dwie rodziny: jeleniowate Cervidae i pustorogie
Bovidae.
Rodzina: jeleniowate Cervidae
Zwierzęta od małych, jednak najczęściej średnich do dużych rozmiarów ciała. Na kości
czołowej na ogół tylko u samców (u renifera Rangifer tarandus u obu płci) występują
wyrostki zwane nasadą, na których co roku wyrasta poroże (nie występuje tylko u jelonka
błotnego Hydropotes inermis Swinhoe, 1870). Może być ono w kształcie szpica, rozgałęzionej tyki lub łopatowate. Poroże zrzucane jest po okresie rui. W okresie wzrostu poroże
pokrywa scypuł (cienka warstwa skórna porośnięta drobną sierścią), który na ogół (wyjątek renifery) później obumiera i ulega wytarciu. Nasada i poroże nie jest pneumatyzowane. Boczne palce (II i V) najczęściej są obecne i w różnym stopniu rozwinięte. Siekaczy
górnych brak, zęby policzkowe u wszystkich przedstawicieli są typu szerokokoronowego
214
z krótkimi korzeniami. Wzór zębowy:
00(1)33 = 32–34
31 33
Należą tu gatunki leśne i leśno-stepowe. Odżywiają się wyłącznie pokarmem roślinnym, często duży udział w pokarmie stanowią liście i gałęzie drzew i krzewów. Są kosmopolityczne,
nie występują tylko w Australii. W Polsce występuje 5 gatunków należących do 4 rodzajów,
są to: łoś Alces alces (Linnaeus, 1758), sarna Capreolus capreolus (Linnaeus, 1758), jeleń szlachetny Cervus elaphus Linnaeus, 1758, jeleń sika Cervus nippon Temminck, 1838
i daniel Dama dama (Linnaeus, 1758). Dwa ostatnie gatunki obce dla fauny polskiej.
Rodzina: pustorogie (krętorogie) Bovidae
Należą tu gatunki o bardzo różnorodnej wielkości, od małych (wys. do 25 cm – antylopa
karłowata Neotragus pygmaeus (Linnaeus, 1758)) do bardzo dużych (do 250 cm – żubr Bison bonasus). Na kości czołowej występują rogi pozostające na stałe, osadzone na kostnych
możdżeniach, mających strukturę jamistą. U poszczególnych gatunków rogi mogą być różnego kształtu. Palce boczne II i V są szczątkowe lub ich brak. Górnych siekaczy brak, zęby
trzonowe europejskich przedstawicieli są typu wysokokoronowego. Wzór zębowy:
0033 = 32
3133
Wszystkie gatunki są roślinożerne. W Polsce występują 3 gatunki, żubr Bison bona sus
(Linnaeus, 1758), muflon Ovis musimon (Pallas, 1811) (gatunek introdukowany) i kozica
Rupicapra rupicapra tatrica Blahout, 1972.
Podrząd: świniokształtne Suiformes
Przedstawiciele podrzędu to zwierzęta wszystkożerne, żołądek mają zewnętrznie nie podzielony; nie przeżuwają pokarmu. Kły charakteryzują się ciągłym wzrostem. Mają grubą
skórę, która wykazuje tendencje do gromadzenia tłuszczu.
Rodzina: świniowate Suidae
Duże ssaki o wydłużonej głowie (w obrębie części twarzowej czaszki), krótkiej szyi, pozbawione rogów. Posiadają słabo skostniałą kość ryjową przymocowaną do reszty czaszki więzadłowo, będącą szkieletem dla ryja, dobrze uformowanego u wielu gatunków. Kończyny są
4-palczaste, ale ciężar ciała opiera się głównie na 2 palach środkowych (nr III i IV), natomiast
palce II i V ułożone są z tyłu i nie dosięgają do twardego podłoża, ale na miękkim już się odbijają. Siekacze górne ustawione są mniej lub bardziej pionowo, dolne poziomo. U samców
dobrze rozwinięte są kły i wystają na zewnątrz pyska. Wzór zębowy:
3143 = 44
3143
Świniowate są zwierzętami leśnymi, roślino- bądź wszystkożernymi. W Polsce na wolności
występuje tylko jeden gatunek – dzik europejski Sus scrofa Linnaeus, 1758.
215
Rząd: drapieżne Carnivora
Ciało pokryte jest gęstą sierścią z dobrze rozwiniętą warstwą włosów wełnistych. Czaszka
z dobrze rozwiniętymi łukami jarzmowymi, połączenie żuchwy z czaszką umożliwia ruch
tylko w jednej płaszczyźnie. W uzębieniu występują łamacze (dentes lacerantes), stanowią
je: ostatni górny ząb przedtrzonowy i pierwszy dolny trzonowy. Brak obojczyków lub występują w stanie szczątkowym. Samce drapieżnych (z wyjątkiem hien) mają kość prąciową.
Drapieżne mają stosunkowo krótki przewód pokarmowy. Wyróżnia się 7 rodzin: niedźwiedzie Ursidae, psowate Canidae, kotowate Felidae, łasicowate Mustelidae, szopowate Procyonidae, łaszowate Viverridae, hienowate Hyaeninae, z czego przedstawiciele 5 pierwszych
występują w Polsce.
Rodzina: niedźwiedziowate Ursidae
Masywne ciało i krótkie pięciopalczaste kończyny, z których przednie są palcochodne,
a tylne stopochodne. Niedźwiedzie mają niewciągane pazury. Czaszka jest masywna, wydłużona. Wzór zębowy:
3142 = 42
3143
Kły są silnie rozwinięte, a łamacze stosunkowo słabo. Przedtrzonowce, zarówno w szczęce jak i żuchwie, mogą być zredukowane do 3. Niedźwiedzie poruszają się inochodem.
Wszystkie, za wyjątkiem niedźwiedzia polarnego są wszystkożerne. W Polsce występuje
jeden gatunek – niedźwiedź brunatny Ursus arctos (Linnaeus, 1758).
Rodzina: psowate Canidae
Muskularne ciało, z długą szyją, dużą głową, smukłymi palcochodnymi kończynami, których przednie są pięcio-, a tylne czteropalczaste, zaopatrzone w niewciągane pazury. Czaszka ma wydłużoną część twarzową. Wzór zębowy:
3142 = 42
3143
Kły i łamacze są silnie rozwinięte. Są głównie mięsożerne (tylko niewielka część diety uzupełniana jest roślinami). W Polsce w stanie dzikim występują 3 gatunki: wilk Canis lapus
Linnaeus, 1758, jenot Nyctereutes procyonoides (Gray, 1834) i lis pospolity Vulpes vulpes
Frisch, 1775. Jenot jest gatunkiem obcym w faunie Polski.
Rodzina: kotowate Felidae
Mają wydłużone ciało i gibki tułów, okrągłą głowę, średniej długości kończyny (przednie
pięcio-, a tylne czteropalczaste). Kotowate są palcochodne, mają wciągane pazury (z wyjątkiem geparda). Ich czaszka ma skróconą część twarzową oraz dużą puszkę mózgową. Wzór
zębowy:
31(2–3)2 = 28–30
31 2 3
216
Siekacze są drobne, kły i łamacze silnie rozwinięte. Są mięsożerne. W Polsce 2 gatunki: ryś
Lynx lynx Linnaeus, 1758 i żbik Felis silvestris Schreber, 1775.
Rodzina: łasicowate Mustelidae
Ciało jest wydłużone, smukłe i gibkie, a kończyny krótkie, pięciopalczaste. Są stopo- i półstopochodne, posiadają niewciągane pazury. Czaszka ma skróconą część twarzową i dużą
puszkę mózgową. Wzór zębowy:
3 1(2–3) 1
= 28–38
(2–3)1(2–4)(1–2)
Łasicowate mają silnie rozwinięte łamacze. W pobliżu odbytu występują gruczoły zapachowe, których wydzielina ma ostry i silny zapach. Łasicowate są wszystkożerne, ewentualnie
okresowo roślinożerne. Do fauny Polski zaliczanych jest 10 gatunków, są to: wydra europejska Lutra Lutra (Linnaeus, 1758), kuna domowa Martes foina (Erxleben, 1777), kuna
leśna Martes martes (Linnaeus, 1758), borsuk Meles meles (Linnaeus, 1758), łasica Mustela
nivalis Linnaeus, 1766, gronostaj Mustela erminea Linnaeus, 1758, norka europejska Mustela lutreola (Linnaeus, 1761), norka amerykańska Mustela vison (Schreber, 1777), tchórz
zwyczajny Mustela putorius Linnaeus, 1758 i tchórz stepowy Mustela eversmanni Lesson,
1827, z czego 1 (norka europejska) aktualnie nie występuje już w granicach kraju. Sprowadzona do hodowli jako zwierzę futerkowe, norka amerykańska przyczyniła się do powstania
jej dzikiej populacji.
Rząd: płetwonogie Pinnipedia
Ciało kształtu wrzecionowatego, opływowego, przystosowane do pływania i nurkowania,
pokryte gęstym owłosieniem. Kończyny krótkie, przekształcone w płetwy, a ogon zredukowany. Ich palce posiadają szczątkowe pazury i spięte są błoną. Mają małe małżowiny
uszne (uchatkowate) lub całkowicie zredukowane. U przedstawicieli tego rzędu kręgosłup
może wyginać się we wszystkie strony. Nie występuje uzębienie mleczne. Wszystkie mają
nozdrza zamknięte. Wyróżnia się 3 rodziny: morsowate Odobenidae, uchatkowate Otariidae
i fokowate Phoecidae, w Polsce występują przedstawiciele tylko ostatniej z wymienionych.
Rodzina: fokowate Phoecidae
Tylne kończyny są dłuższe niż przednie, skierowane są ku tyłowi. U fok na obu parach
odnóży występują pazury. Podczas pływania posługują się głównie tylnymi kończynami.
Brak jest małżowin usznych. Rzadko występują w stadach. Niektóre gatunki żyją w wodach
słodkich. W Polsce występują 3 gatunki: foka szara Halichoerus grypus (Fabricius, 1791),
foka obrączkowana Pusa hispida (Schreber, 1775) i foka pospolita Phoca vitulina Linnaeus,
1758.
Rząd: walenie Cetacea
Przedstawiciele rzędu przystosowani są do środowiska wodnego, kształtem ciała przypominają rybę. Kończyny tylne całkowicie u nich zanikły, a przednie przekształciły się
w płetwy. Na końcu ciała znajduje się ustawiona poziomo płetwa ogonowa, główny narząd
ruchu, czasem występuje też płetwa grzbietowa, która jest fałdem skórnym pozbawionym
szkieletu. Nie mają owłosienia. Otwory nosowe znajdują się na wierzchu głowy. Brak jest
217
wyodrębnionej szyi, u niektórych gatunków głowa osiąga 1/3 długości ciała. Wyróżnia się
dwa podrzędy: fiszbinowce Mysticeti i zębowce Odontoceti. Do fauny krajowej należą
gatunki reprezentujące oba podrzędy, przy czym przedstawiciele fiszbinowców stwierdzani
byli sporadycznie.
Podrząd: zębowce Odontoceti
Występują liczne stożkowate, niezróżnicowane zęby, z reguły obecne u osobników dorosłych. Odżywiają się głównie rybami i głowonogami. Mają tylko jeden zewnętrzny otwór
nosowy. Brak jest jelita ślepego. Samce są większe od samic. Wyróżnia się 7 rodzin, z tego
przedstawicieli 4 stwierdzano w Polskich wodach przybrzeżnych Bałtyku, wale dziobogłowe Ziphiidae, delfinowate Delphinidae, narwalowate Monodontidae i morświnowate Phocoenidae, ale tylko te ostatnie mają przedstawiciela występującego regularnie.
Rodzina: morświnowate Phocoenidae
Stosunkowo małe walenie, o wyjątkowo licznym uzębieniu. Zęby są bocznie spłaszczone,
ich brzeg jest karbowany. Pysk zaostrzony, lecz nie tworzy wyodrębnionego dzioba. Płetwa
grzbietowa jest niewielka lub jej brak. Występują we wszystkich morzach. Żyją stadnie.
Zalicza się tu 3 rodzaje. W Bałtyku, czyli też w Polsce żyje tylko jeden gatunek – morświn
Phocoena phocoena (Linnaeus, 1758).
218
Piśmiennictwo
Adl S. M., Simpson A. G., Farmer M. A. 2005. The new higher level classification of eukaryotes with
emphasis on the taxonomy of protists. J. Eukaryot. Microbiol., 52(5): 399–451.
Almaça C., 1981. La collection de Barbus d’Europe du Museum national d’Histoire naturelle (Cyprinidae,
Pisces). Bull. Mus. natl. Hist. nat. Paris, 3A, 1: 277–307.
Amirowicz A., Kukuła K. 2005. Stream habitat conditions and fish fauna within the occurrence range of
Wałecki barbel, Barbus cyclolepis waleckii Rolik, 1970 (Teleostei: Cyprinidae) in Polish part of the
Carpathian Mts. Pol. J. Ecol., 53(4): 503–522.
Bănărescu P. M. 1992a. A critical updated checklist of Gobioninae (Pisces, Cyprinidae). Trav. Mus. Hist.
Nat. „Grigore Antipa”, 32: 303–330.
Bănărescu P. M. 1992b. Zoogeography of Freshwaters. Vol. 2. Distribution and dispersal of freshwater
animals in North America and Eurasia. Aula, Wiesbaden, Germany.
Bazyluk W. 1956. Prostoskrzydłe – Orthoptera (Saltatoria). Klucze do oznaczania owadów Polski. Część
XI. PWN, Warszawa, 166 pp.
Bellman H. 2011. Błonkówki. Pszczoły, osy i mrówki środkowej Europy. Multico, Warszawa, 344 pp.
Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
– Poznań.
Berrebi P. 1995. Speciation of the genus Barbus in the North Mediterranean basin: recent advances from
biochemical genetics. Biol. Conserv., 72: 237–249.
Berrebi P., Kottelat M., Skelton P., Ráb P. 1996. Systematics of Barbus: state of the art and heuristic comments. Folia Zool., 45, Supp. 1: 5–12.
Bielecki A. 1997. Fish leeches (Hirudinea: Piscicoidae: Piscicolinae) of Poland in relation to the Palearctic
piscicolines. Genus, 2: 223–375.
Bielecki A., Świątek P., Cichocka J. M., Siddall M. E., Urbisz A. Z., Płachno B. J. 2013. Diversity of
features of the female reproductive system and other morphological characters in leeches (Citellata,
Hirudinida) in phylogenetic conception. Cladistics, 30(5): 540–554.
Błaszak Cz. (red.) 2009. Zoologia. Tom 1. Bezkręgowce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Błaszak Cz. (red.) 2012. Zoologia. Tom 2 część 2. Stawonogi. Tchawkodyszne. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 552 pp.
Błaszak Cz. (red.) 2012. Zoologia. Tom 2 część 2. Stawonogi. Tchawkodyszne. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 552 pp.
Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Skibińska E. (red.) 2007. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Tom II. Arthropoda pro parte; Insecta pro parte (Coleoptera, Hemiptera, Hymenoptera,
Lepidoptera excluduntur); Entognatha. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 505 pp.
Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., E. Skibińska (red.) 2008. Fauna Polski – charakterystyka
i wykaz gatunków. T. III. Arthropoda pro parte (Chelicerata, Crustacea, Myriapoda); Acanthocephala;
Bryozoa; Cnidaria; Entoprocta; Gastrotricha; Mollusca; Nematoda; Nematomorpha; Nemertea; Platyhelminthes; Porifera; Rotifera; Tardigrada. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 603 pp.
Bogdaszewska Z. 2000. Poznajemy faunę kleszczy. W: O pasożytach zwierząt i ludzi, Borecka A., Bogdaszewska Z., Demiaszkiewicz A. (red.). Agencja Fotograficzno-Wydawnicza ,,Mazury”.
Borda E., Siddall M. E. 2004. Review of the evolution of life history strategies and phylogeny of the Hirudinida (Annelida: Oligochaeta). Lauterbornia, 52: 5–25.
Boroń A. 1992. Karyotype study of diploid and triploid Cobitis taenia (Pisces Cobitidae) from Vistula river
basin. Cytobios, 72: 201–206.
Boroń A. 1994. Meristic and biometric parameters of spined loach, Cobitis taenia (L.) (Cypriniformes,
Cobitidae) from Zegrzynski Dam Reservoir. Acta Ichthyol. Piscat., 25: 141–158.
Boroń A. 1995. Chromosome banding studies of spined loach Cobitis taenia (L.). Cytobios, 97–102.
Boroń A. 1999. Banded karyotype of spined loach Cobitis taenia and triploid Cobitis from Poland. Genetica (3): 293–300.
219
Boroń A. 2000. Cytogenetic characterization of the loaches of the genera Sabanejewia, Misgurnus and
Barbatula (Pisces; Cobitidae). Folia Zool., 49(Suppl. 1): 37–44.
Boroń A. 2000. Koza złotawa Sabanejewia aurata (Filippi.). W: M. Brylińska (red.). Ryby słodkowodne
Polski, PWN, Warszawa: 344–347.
Boron A. 2000. Piskorz misgurnus fossilis (l.). W : M. Brylińska (red.). Ryby słodkowodne Polski, PWN,
Warszawa: 347–350.
Boroń A. 2000a. Brzanka Barbus peloponnesius. In: Brylińska M. (ed.). Ryby Słodkowodne Polski. PWN,
Warszawa, 183–186.
Boroń A. 2000b. Brzana Barbus barbus. In: Brylińska M. (red.). Ryby Słodkowodne Polski. PWN, Warszawa, 186–191.
Boroń A. 2000c. Brzana karpacka Barbus cyclolepis. In: Brylińska M. (red.). Ryby Słodkowodne Polski.
PWN, Warszawa, 191–193.
Boroń A. 2001. Zróżnicowanie chromosomowe ryb rodzaju Cobitis (Pisces; Cobitidae) występujących
w Polsce. Rozprawy i Monografie, Wyd. UWM 39: 1–74.
Boron A. 2003. Karyotypes and cytogenetic diversity of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae) in Poland:
a review. Cytogenetic evidence for a hybrid origin of some Cobitis triploids. Folia Biol. Suppl. 51:
49–54.
Boroń A., 2001. Koza (Cobitis taenia Linnaeus, 1758) – co naprawdę chronimy? Metody cytogenetyczne
jako narzędzie rozpoznawania niektórych gatunków ryb. Roczniki Naukowe PZW, 14, Supl.: 339–
351.
Boroń A., Boroń S. 1994. Diet of spined loach, Cobitis taenia (L.) from Zegrzyński Dam Reservoir. Acta
Ichthyol. Piscat., 24: 125–139.
Boroń A., Boroń S. 1996. Meristic and biometric parameters of Prussian carp Carassius auratus gibelio
(Bloch, 1783) from Zegrzyński Dam Reservoir. Acta Academiae Agriculturae ac Technicae Olstenensis, Protectio Aquarum et Piscatoria, 22: 3–13.
Boroń A., Danilkiewicz Z. 2000. Śliz. W: Brylińska M. (red.). Ryby Słodkowodne Polski. PWN, Warszawa, 350–353.
Boroń A., Kotusz J. 1999. A preliminary report and karyotype of a new Cobitis species in the ichthyofauna
of Poland. Cytobios, 98: 59–64.
Boroń A., Kotusz J., Przybylski M. 2000. Koza, koza złotawa, piskorz, śliz. Wyd. IRŚ. Olsztyn, 113 pp.
Boroń A., Szlachciak J., Juchno D., Grabowska A., Jagusztyn B., Porycka K. 2011. Karyotype, morphology,
and reproduction ability of the Prussian carp Carassius gibelio (Actinopterygii: Cyprinidae) from unisexual and bisexual populations in Poland. Acta Ichthyol. Piscat., 41, 1: 19–28. Bouchet P., Rocroi J. P. 2005. Classification and nomenclator of gastropod families. Malacologia: Int. J.
Malacol., 47(1–2): 85–397.
Brinkhurst R. O. 1982. Evolution in the Annelida. Can. J. Zool., 60: 1043–1059.
Brylińska M. (red.) 2000. Ryby Słodkowodne Polski. PWN, Warszawa, 521 pp.
Brzeski M. W., Sandner H. 1974. Zarys nematologii, PWN Warszawa.
Cavalier-Smith T. 2004. Only six kingdoms of life. Proc. R. Soc. Lond. [Biol.], Vol. 271, 1545: 1251–
1262.
Čermăk, V., Gaar V., Hanĕl L., Široka K. 2011. Composition and vertical distribution of free living and
plant parasitic nematodes in hop garden in the Czech Republic. Helminthologia, 48(2): 124–136.
Chanet B. 2003. Interrelationships of scophthalmid fishes (Pleuronectiformes: Scophthalmidae). Cybium,
27(4): 275–286.
Chudoba D., Hull M., Wielgosz S., Widuto J. 1976. Atlas organizmów wskaźnikowych do oceny wód powierzchniowych W: Turoboyski L. (red.). Dział Wydawnictw ART w Olsztynie.
Czapik A. 1992. Podstawy Protozoologii. PWN Warszawa.
Czarnecki Z., Dobrowolski K. A., Jabłoński B., Nowak E. 1982. Ptaki Europy. Przewodnik terenowy. Warszawa.
Czarnecki Z., Dobrowolski K. A., Jabłoński B., Nowak E. 1990. Ptaki Europy. Warszawa.
Danilkiewicz Z. 1970. Materiały do znajomości ichtiofauny rzeki Nurzec, ze szczególnym uwzględnieniem
kozy złotawej – Cobitis (Sabanejewia) aurata (Filippi, 1865). Ann. UMCS, C, 25: 313–319.
220
Danilkiewicz Z. 1997. Minogi oraz ryby rzeki Bugu i jego polskich dopływów. Arch. Ryb. Pol., 5: 5–82.
Davies N., Villablanca F. X., Roderick G. K. 1999. Bioinvasions of the medfly Ceratitis capitata: Source
estimation using DNA sequences at multiple intron loci. Genetics, 153: 351–360.
Davis P. 1996. Museums and the Natural Environment: The Role of Natural History Museums in Biological Conservation. London: Leicester University Press.
Delin H., Svensson L. 2008. Ptaki Europy. Przewodnik. MWK Wydawnictwo.
Deryło A. (red) 2002. Parazytologia i akaroentomologia medyczna, PWN, Warszawa.
Doadrio I. 1990. Phylogenetic relationships and classification of western palearctic species of the genus
Barbus (Osteichthyes, Cyprinidae). Aquat. Living Resour., 3: 265–282.
Dobrowolski K. A., Jabłoński B. 2000. Ptaki Europy. Warszawa.
Dogiel W. A. 1986. Zoologia bezkręgowce. PWRiL Warszawa.
Dzik J. 2004. Narodowe Muzeum Przyrodnicze; historia i marzenia. Ewolucja, 2: 47–57.
Economidis P. S, Sorič V. M., Bănărescu P. M. 2003. Barbus peloponnesius Valenciennes, 1842, W: Bănărescu P. M., Bogutskaya N. G. (red.). The Freshwater Fishes of Europe, Cyprinidae II, Aula Verlag, Wiesbaden, 301–337.
Economidis P. S. 1989. Distribution pattern of genus Barbus (Pisces, Cyprinidae) in freshwater of Greece.
Trav. Mus. Hist. Nat. ‘Grigore Antipa’, 30: 223–229.
Eisenreich W. D. 1996. Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt, Oficyna wydawnicza Multico,
Warszawa.
Erséus C. 2005. Phylogeny of oligochaetous Clitellata. Hydrobiologia, 535/536: 357–372.
Eschmeyer W. N., Fricke, R.(red). Catalog of Fishes electronic version (7 June 2012). California Academy
of Sciences.
FishBase 2012. World Wide Web electronic publication. www.fishbase.org
Frankiewicz P. 1985. Koza złotawa, Cobitis aurata (Fil.) w dorzeczu Odry. Prz. Zool., 3: 331–337.
Freude H., Harde K.W., Lohse G.A., 1965. Die Käfer Mitteleuropas. Band 1. Einführung in die Käferkunde. Goecke & Evers Verlag, Krefeld, 214 pp.
Freyhof J., Brooks E. 2011. European Red List of Freshwater Fishes. http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/redlist/downloads/European_freshwater_fishes.pdf
Freyhof J., Serov D. V. 2001. Nemacheiline loaches from central Vietnam with description of a new genus
and 14 new species (Cypriniformes: Balitoridae). Ichthyol. Explor. Freshwaters, 12(2): 133–191.
Gerstmeier R., Romig T. 2002. Przewodnik. Słodkowodne ryby Europy. Multico, Warszawa, 368 pp.
Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Polish Red Data Book of Animals. Vertebrates. PWRiL, Warszawa, 449 pp.
Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Red List of Threatened Animals in Poland. Suppl., IOP PAN, Kraków, 1–74.
Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.) 2011. Gatunki obce w faunie Polski. I. Przegląd
i ocena stanu. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 698 pp.
Grabda E. 1984. Zoologia Bezkręgowce. Tom I, część 1. PWN.
Grabda E. 1984. Zoologia Bezkręgowce. Tom I, część 3. PWN.
Grabda-Kazubska B., Okulewicz A. 2005. Pasożyty ryb Polski, nicienie, Monografie Parazytologiczne,
Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa.
Grabowska J., Witkowski A., Kotusz J. 2008. Inwazyjne gatunki ryb w polskich wodach – zagrożenie dla
rodzimej ichtiofauny. Użytkownik Rybacki – Nowa Rzeczywistość, Wyd. PZW, 90–96.
Grant P. J., Svensson L., Zetterstrom D., Mullarney K. 2009. Collins Bird Guide. Wydawnictwo Harper
Collins Publ. Uk.
Helfman G. S., Collette B. C., Facey D. E., Bowen B. W. 2009. The diversity of fishes. Biology, evolution
and ecology. 2 ed. John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex, PO19
8SQ, UK
Hempel-Zawistowska J. 1995. Zoologia dla uczelni rolniczych. PWN, Warszawa.
Hosoya K. 1986. Interrelationships of the Gobioninae (Cyprinidae). Ichthyological Society of Japan, Tokyo: 484–501.
221
Howes G. J. 1991. Systematics and biogeography: an overview. W: Winfield I. J. & Nelson J. S. (red.).
Cyprinid Fishes Systematics, Biology and Exploitation. Chapman & Hall, London, 1–33.
Hreczek A., Gorczyca J. 1999. Płazy i gady Polski, atlas i klucz, Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice.
Hughes L. 2000. Biological consequences of global warming: Is the signal already apparent? Trends Ecol.
Evol., 15: 56–61.
Infante C., Catanese G., Manchado M. 2004. Phylogenetic relationships among ten sole species (Soleidae,
Pleuronectiformes) from the Gulf of Cádiz (Spain) based on mitochondrial DNA sequences. Mar. Biotechnol., 6: 612–624.
IUCN Red List of Threatened Species 2012. www.iucnredlist.org
Iwan D. 2007. Rola muzeów przyrodniczych w badaniach bioróżnorodności. Wszechświat, 108(4): 202–
207.
Jonsson L. 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Warszawa,
Jura Cz. 1996. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy,
Jura Cz. 1997. Bezkręgowce. PWN.
Jura Cz. 2005. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Wyd. Naukowe
PWN.
Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. Tomy 1–3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Kawecki Z. 1976. Zoologia stosowana, PWN, Warszawa.
Kołodziejczyk A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Komosińska H., Podsiadło E. 2002. Ssaki kopytne. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa.
Konopacka A. 1992. Porifera – Gąbki. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, Kraków: 25–29.
Konopacka A., 1997. Porifera – Gąbki. W: Razowski J. (red.). Wykaz zwierząt Polski, Tom IV, Instytut
Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 7–9.
Kornobis F. W. 2008. Typy troficzne nicieni. Wiad. Parazytol., 54: 1–9.
Kotlik P., Tsigenopoulos C. S., Rab P., Berrebi P. 2002. Two new Barbus species from the Danube River
basin, with redescription of B. petenyi (Teleostei: Cyprinidae). Folia Zool., 51(3): 227–240.
Kottelat M. 1997. European freshwater fishes: an heuristic checklist of the freshwater fishes of Europe
(exclusive of former USSR), with an introduction for non-systematists and comments on nomenclature
and conservation. Biologia, 52, Suppl., 5: 1–271.
Kottelat M., Freyhof J. 2007. Handbook of European freshwater fishes. Kottelat, Cornol and Freyhof,
Berlin, XIV + 646pp.
Kotusz J. 1995. Morphological characteristics of the mud loach Misgurnus fossilis (L.) (Pisces: Cobitidae)
from the mid Odra and Vistula River basins. Acta Ichthyol. Piscat., 25: 3–14.
Kotusz J. 1996. Ochrona gatunkowa piskorzowców (Cobitoidea, Cypriniformes) w Polsce na tle ich występowania i statusu w innych krajach Europy. Zoolog. Pol., 41 Suppl.: 147–155.
Kotusz J. 2001. Koza złotawa Sabanejewia aurata. W: Z. Głowaciński (red.). Polska Czerwona Księga
Zwierząt. PWRiL, Warszawa: 313–314 .
Kotusz J. 2001. Piskorz Misgurnus fossilis. W: Z. Głowaciński (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt.
PWRiL, Warszawa: 315–316.
Kotusz J. 2008. Karaś srebrzysty Carassius auratus gibelio (Bloch, 1782). W: Głowaciński Z., Okarma H.,
Pawłowski J. & Solarz W. (red.). Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. IOP PAN, Kraków, www.iop.krakow.pl/gatunkiobce
Kowalski K. 1971. Ssaki, zarys teriologii. PWN, Warszawa.
Kowalski K. (red.) 1991. Mały słownik zoologiczny. Ssaki. Wiedza Powszechna. Warszawa.
Kowalski M., Lesiński G. (red.) 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu
i ochronie. OTON, Warszawa.
Krhyžanovskij S. G. 1949. Ekologo-morfologiceskie zakonomernosti razvitija karpovych, vjunovyvh i somovyvh ryb (Cyprinoidei i Siluroidei). Tr. inst. Morf. Ziv., 1, 332 pp.
Kruszewicz A.G. 2008. Ptaki Polski. T.1 i 2. Multico, Warszawa.
222
Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe [on-line]. Instytut Ochrony Przyrody PAN.
Kujawa R., Juchno D., Boroń A. 2002. Early life history of the loaches of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae) under the laboratory conditions. Zoolog. Pol., 47: 39–41.
Kwiatkowski M., Skóra K. E. 2011. Prussian carp (Carassius auratus gibelio) as an unwanted species in
Polish waters. W: Jankun M., Furgała-Selezniow G., Woźniak M., Wiśniewska A. M. (red.). Water
biodiversity assessment and protection, Faculty of Environmental Protection and Fisheries University
of Warmia and Mazury, Olsztyn, 203–210.
Laňka V., Vit Z. 1980. Płazy i gady. Polska Oficyna Wydawnicza ,,BGW”, Warszawa.
Lenhardt M., Mićković B., Jakovcev D. 1996. Age, growth, sexual maturity and diet of the mediterranean
barbel (Barbus peloponnesius petenyi) in the river Gradac (West Serbia, Yugoslavia). Folia Zool., 45:
33–37.
Lirski A., Myszkowski L. 2009. Ocena produkcji karpia i ryb dodatkowych w stawach ziemnych w 2008
roku na podstawie badań ankietowych. Kom. Ryb., 3, 110: 13–17.
Lirski A., Wiśniewolski W., Wołos A., Zdanowski B. 2008. Rybactwo w świetle ekorozwoju. http://www.
cbr.edu.pl/konf2008/referaty
Lonc E., Złotorzycka J. 1994. Zajęcia praktyczne z parazytologii dla studentów biologii. Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Lonc E., Złotorzycka J. 1995. Ćwiczenia z parazytologii dla studentów biologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Lukin E. I. 1976. Pijavki presnych i solonovatych vodojemov. Fauna SSSR. Pijavki., T. I. Izdatelstvo Nauka, Leningrad.
Machordom A., Doadrio I. 2001. Evolutionary history and speciation modes in the cyprinid genus Barbus.
Proc. R. Soc. Lond. (Biol.), 268: 1297–1306.
Maddison D. R., Schulz K.-S., Maddison W. P. 2007. The Tree of Life Web Project. Zootaxa, 1668: 90–40.
Marquardt W. C., Demaree R. S., Grieve R. B. 2000. Parasitology and Vector Biology, Academic Press,
San Diego.
Marszał L., Przybylski M. 1996. Zagrożone i rzadkie ryby Polski Środkowej. Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków ryb w Polsce, stan aktualny i perspektywy. Pierwsza Krajowa Konferencja, Koszalin
1996: 61–72.
McCarthy M. A. 1998. Identifying declining and threatened species with museum data. Biol. Conserv., 83:
9–17.
McCarty J. P. 2001. Ecological consequences of recent climate change. Conserv. Biol., 15: 320–331.
Mills E.L., Strayer D. L., Scheuerell M. D., Carlton J. T. 1996. Exotic species in the Hudson River Basin:
A history of invasions and introductions. Estuaries, 19: 814–823.
Movčan Yu. V. 1988. Fauna Ukrainy. T. 8. Ryby, vyp. 3. Naukova Dumka, Kiev.
Nalbant T. T. 1963. A study of the genera of Botiinae and Cobitinae (Pisces, Ostariophysi, Cobitidae).
Trav. Mus. Hist. Nat. “Grigore Antipa”. 4: 343–379.
Nalbant T. T. 1993. Some problems in the systematics of the genus Cobitis and its relatives (Pisces, Ostariophysi, Cobitidae). Rev. Roum. Biol. – Biol. Anim., 38: 101–110.
Naseka A. M., Bogutskaya N. G. 1998. A new gudgeon species Romanogobio pentatrichus (Gobioninae,
Cyprinidae) from the basin of the Kuban River. J. Ichthyol., 38: 173–181.
Nelson J. S. 2006. Fishes of the world. 4th ed. John Wiley & Sons, Inc. Hoboken, New Jersey, 601 pp.
Nesemann H., Neubert E. 1999. Annelida, Clitellata: Branchiobdellida, Acanthobdellae, Hirudinea, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg, Berlin.
Nowak M., Zalewski M. 1991. Rozmieszczenie ryb w habitatach nizinnej rzeki Grabi. Acta Univ. Lodz.,
Folia Limnol., 5: 153–165.
Oliva O., Chitravadivelu K. 1973. Morphometrical note on the weather-fish, Misgurnus fossilis (Linnaeus,
1758) (Osteichthyes – Cobitidae). Vest. Cesk. Spol. Zool., 37: 257–281.
Opalatenko L. K. 1974. K morfobiologikoj charakteristike vjunovych (Cobitidae) Verchnevo Dniestra.
Vest. Zool., 6.
Pałczyński Z. 2003. Głosy ptaków Polski. wyd. Głosy Ptaków, 2 CD.
223
Pawłowski L. K. 1936. Pijawki (Hirudinea). W: T. Jaczewski i T. Wolski (red.). Fauna Słodkowodna Polski,
zeszyt 26, Wyd. Kasy Imienia Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa.
Penczak T. 1969. Kózka złotawa, Cobitis (Sabanejewia) aurata (Filippi), w Pilicy, lewobrzeżnym dopływie
środkowej Wisły. Przegl. Zool. 13: 195–196.
Penczak T. 1971. Materiały do znajomości ichtiofauny dorzecza Nidy. Zesz. Nauk. Uniw. Łódź, 2: 53–84.
Penczak T. Zalewski M., Suszycka E., Moliński M. 1981. Estimation of the density, biomass and growth
rate of fish populations in two small lowland rivers. Ekol. pol., 29: 233–255.
Perdices A., Doadrio I., Economidis P. S., Bohlen J., Bănărescu P. 2003. Pleistocene effects on the European freshwater fish fauna: double origin of the cobitoid genus Sabanejewia in the Danube basin
(Osteichthyes: Cobitidae). Mol. Phylogenet. Evol., 26: 289–299.
Piechocki A. 1979. Mięczaki (Mollusca). Ślimaki (Gastropoda). Fauna słodkowodna Polski. PWN.
Pławilszczikow N. 1972. Klucz do oznaczania owadów. PWRiL, Warszawa, 756 pp.
Podubski V., Štedronský E. 1954. Prispevek k biologii piskore pruhovaneho (Misgurnus fossilis L.). Sb.
CSAZV, 27: 333–336.
Podubsky V. 1955. Střevní dýchání piskoŕe pruhovaného (Misgurnus fossilis L.), mřenky mramorované
(Nemachilus barbatulus L.) a sekavce obecného (Cobitis taenia L.). Živoč. výroba, 28: 423–432.
Ponder W. F, Carter G. A, Flemons P., Chapman R. R. 2001. Evaluation of museum collection data for use
in biodiversity assessment. Conserv. Biol., 15: 648–657.
Przybylski M. 2000. Różanka Rhodeus sericeus. W: Brylińska M. (red.). Ryby Słodkowodne Polski. PWN,
Warszawa: 233–237.
Przybylski M. 2004. Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) Różanka. W: Witkowski Z., Adamski P., Bartel R.,
Kepel A., Bereszyński A. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk
i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 6: 221–224. Przybylski M. 2011. Różanka Rhodeus sericeus. W: Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze
szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000; wyniki monitoringu, http://www.gios.gov.pl/ siedliska/
Przybylski M. 2012. Różanka Rhodeus amarus (Bloch, 1782) [Rhodeus sericeus amarus]. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny.Część III.
GIOŚ, Warszawa, 276–291.
Przybylski M., Zieliński P. 1991. Nowe stanowisko kozy złotawej, Cobitis (Sabanejewia) aurata (Fil.)
w dorzeczu Odry. Przeg. Zool., 34: 333–335.
Pucek Z. (red.) 1984. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN. Warszawa.
Raabe Z. 1972. Zarys Protozoologii. PWN.
Rab P., Rabova M., Lusk S. 2000. Genetic differentiation of the two diploid-polyploid complexes of genus
Cobitis involving C. taenia, C. danubialis and C. sp. in the Chech Republic. Folia Zool. 49: 55–66.
Ráb P., Slavík O. 1995. Diploid-triploid-tetraploid complex of the spined loach, genus Cobitis in Psovka
Creek: the first evidence of the new species of Cobitis in the ichthyofauna of the Czech Republic. Acta
Univ. Carolinae Biologia, 39: 201–214.
Robotham P. W. J. 1978. Some factors influencing the microdistribution of a spined loach, Cobitis taenia
(L). Hydrobiologia, 61: 161–167.
Robotham P. W. J. 1981. Age, growth and reproduction of a population of spined loach, Cobitis taenia (L.).
Hydrobiologia, 85: 129–136.
Roché J. C., Chevereau J. 2003. Guía sonora de las aves de Europa. Lynx ed. 10 CDs.
Rokicki J. Kulikowski M. 1994. Występowanie w Polsce samców karasia srebrzystego Carassius auratus
gibelio (Bloch, 1783). Prz. Zool., 38(1–2): 89–92.
Rolik H. 1960. Cobitis aurata (Filippi, 1865) – koza złotawa, nowy gatunek w zlewisku Morza Bałtyckiego. Fragm. Faun., 8: 411–420.
Rolik H. 1967. Materiały do ichtiofauny Strwiąża (dopływ Dniestru) ze szczególnym uwzględnieniem
Gobio gobio (L.) i Cobitis (Sabanejewia) aurata (Fil.). Fragm. Faun., 133–151.
Rolik H. 1971. Studies on three Barbus species (Pisces, Cyprinidae, Cuvier 1817) in San and Wisloka basins. Annal. Zoologici, Warszawa, 28(13): 257–330.
Rolik H., Rembiszewski J. M. 1987. Ryby i krągłouste, (Pisces et Cyclostomi). PWN, Warszawa, 314 pp.
224
Rouse G. W., Pleijel F. 2002. Polychaetes. Oxford University Press.
Rouse G. W., Pleijel F. 2006. Reproductive biology and phylogeny of Annelida. W: B. G. M. Jamieson
(red.). Reproductive Biology and Phylogeny, Vol. 4, Science Publishers.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Informatyzacji w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw doświadczeń na zwierzętach
(Dz.U. Nr 153, poz. 1275).
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. 2004 nr 220 poz. 2237).
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. Nr 237, poz. 1419).
Rutkowicz S. 1982. Encyklopedia ryb morskich. Wydawnictwo Morskie Gdańsk.
Rybak J. I. 1971. Przewodnik do rozpoznawania niektórych bezkręgowych zwierząt słodkowodnych,
PWN, Warszawa.
Rybak J. I. 1996. Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. V. Bezkręgowce bentosowe. Biblioteka Monitoringu Środowiska, PIOŚ, Warszawa.
Rybak J. I. 2000. Bezkręgowe zwierzęta słodkowodne, przewodnik do rozpoznawania, PWN, Warszawa.
Rybak J. I. 2001. Przewodnik do rozpoznawania niektórych bezkręgowych zwierząt słodkowodnych.
PWN, Warszawa.
Rybak J. I., Błędzki L. A. 2010. Słodkowodne skorupiaki planktonowe. Wydawnictwa UW, Warszawa,
366 pp.
Samek A. 2004. Atlas muszli ślimaków morskich. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn.
Sawada Y. 1982. Phylogeny and zoogeography of the superfamily Cobitoidea (Cyprinoidei, Cypriniformes). Mem. Fac. Fish., Hokkaido Univ., 28: 65–223.
Sawyer R. T. 1986. Leech biology and behaviour. Clarendon Press, Oxford, UK.
Scamardella J. M. 1999. Not plants or animals: a brief history of the origin of kingdoms Protozoa, Protista
and Protoctista. Int. Microbiol., 2: 207–221.
Scott, W. B., Crossman, E. J., 1973. Freshwater Fishes of Canada. Bull. 184, Fisheries Research Board of
Canada, Ottawa.
Shaffer H. B., Fisher R. N., Davidson C. 1998. The role of natural history collections in documenting species declines. Trends Ecol. Evol., 13: 27–30.
Siciński J. 2009. Annelida. W: Błaszak Cz. (red.). Zoologia – Bezkręgowce, Tom 1, Wyd. Naukowe PWN.
Siddall M. E., Apakupakul K., Burreson E. M., Koates A., Erseus C., Gelder S. R., Kallersjo M., Trapido-Rosenthal H. 2001. Validating Livanow: Molecular data agrees that leeches, branchiobdellidans,
and Acanthobdella peledina from a monophyletic group of oligochaetes. Mol. Phylogenet. Evol. 21:
346–351.
Siddall M. E., Bely A. E., Borda E. 2006. Hirudinida. W: Rouse, G., Pleijel, F. (red.). Reproductive Biology
and Phylogeny of Annelida. University of Queensland, Queensland, 393–429.
Siddall M. E., Burreson E. M. 1998. Phylogeny of leeches (Hirudinea) based of mitochondrial cytochrome
c oxidase subunit I. Mol. Phylogenet. Evol. 9: 156–162.
Simpson, Alastair G.B.; Roger, Andrew J. 2004. The real ‘kingdoms’ of eukaryotes. Curr. Biol., 14: 693–
696.
Siuda K. 1993. Kleszcze Polski, systematyka i rozmieszczenie, Monografie parazytologiczne, Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa.
Sket B., Trontelj P. 2008. Global diversity of leeches (Hirudinea) in freshwater. Hydrobiologia 595: 129–
137.
Smith C., Reichard M., Jurajda P., Przybylski M. 2004. Review. The reproductive ecology of the European
bitterling (Rhodeus sericeus). J. Zool., Lond., 262, 107–124.
Stańczykowska A. 1986. Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. Wyd. Szkolne i Pedagog., wyd. 2, Warszawa.
Stefański W., Żarnowski E. 1971. Rozpoznawanie inwazji pasożytniczych u zwierząt, PWRiL, Warszawa.
Suarez A.V., Holway D. A., Case T. J. 2001. Patterns of spread in biological invasions dominated by longdistance jump dispersal: Insights from Argentine ants. Proc. Natl Acad.Sci. USA, 98: 1095–1100.
225
Sywula T. 1974. Małżoraczki Ostracoda. Fauna słodkowodna Polski. Zeszyt 24. PWN, Warszawa – Poznań, 315 pp.
Szczerbowski A. 1993. Ryby. W: Szczerbowski J. A. (red.). Rybactwo śródlądowe. Wyd. IRŚ Olsztyn, pp.
569.
Svensson L. 2013. Ptaki. Najpełniejszy przewodnik do rozpoznawania ptaków Europy i Obszaru Śródziemnomorskiego. Wyd. Multico. Warszawa.
Takada M., Tachihara K., Kon T., Yamamoto G., Iguchi K., Miya M., Nishida M. 2010. Biogeography and
evolution of the Carassius auratus-complex in East Asia. „BMC Evolutionary Biology”. http://www.
biomedcentral.com/1471-2148/10/7
Tesch F. W. 2003. The eel. J. E. Thorpe (red.) 3th edition. Blackwell Science Ltd. Blackwell Publishing
Company. pp. 408.
Teugels G. G. 1996. Taxonomy, phylogeny and biogeography of catfishes (Ostariophysi; Siluroidei): an
overview. Aquat. Liv. Res.
Turoboyski L. 1976. Atlas organizmów wskaźnikowych do oceny wód powierzchniowych. Skrypty Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie.
Tykarski P. 2007. Bazy danych i poziom organizmalny bioróżnorodności. Wszechświat, 108(7): 190–196.
Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce
wykrytych. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Urbański J., 1952. Klucz do oznaczania ważniejszych krajowych skorupiaków. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 111 pp.
Ustawa o doświadczeniach na zwierzętach (Dz.U. 33, poz. 289).
Ustawa o ochronie przyrody. (Dz.U. Nr 92, poz. 880, z późniejszymi zmianami: 3 października 2008 r.
– Dz.U. Nr 201, poz. 1237 oraz 13 lipca 2012 r. – Dz.U. 2012 nr 0, poz. 985).
Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm).
Van Damme D., Bogutskaya N., Hoffmann R. C., Smith C. 2007. The introduction of the European bitterling (Rhodeus amarus) to west and central Europe. Fish Fish., 8(2): 79–106.
Vasil’ev V. P., Vasil’eva E. D. 1994. The karyological diversity in spined loach from genera Cobitis and
Sabanejewia. Fishes and Their Environment. VIII Congress Soc. Europ. Ichthyol., Oviedo, p. 67.
Vasil’ev V. P., Vasil’eva E. D., Osinov A. G. 1989. Evolution of a diploid-triploid-tetraploid complex in
fishes of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae). W: Evolution and Ecology of Unisexual Vertebrates.
(Dawley, R. M., J. P. Bogart. ed.) New York State MuS. Alabany Bull., 466: 153–169.
Vasil’eva E. D., Vasil’ev V. P. 1988. Studies in intraspecific structure of Sabanejewia aurata (Cobitidae)
with the description of new subspecies S. aurata kubanica subsp. nov. Vopr. Ichtiol., 28: 192–212.
Vetemaa M., Eschbaum R., Albert A., Saat T. 2005. Distribution, sex ratio and growth of Carassius gibelio (Bloch) in coastal and inland waters of Estonia (north-eastern Baltic Sea). J. Appl. Ichthyol., 21:
287–291.
Walther G. R.,Post E., Convey P., Menzel A., Parmesan C., Beebee T. J. C., Fromentin J. M., HoeghGuldberg O., Bairlein F. 2002. Ecological responses to recent climate change. Nature, 416: 389–395.
Wąsowski R., Penkowski A. 2003. Ślimaki i małże Polski. Wyd. Multico.
Wengris J. 1985. Zoologia systematyczna. Wydawnictwo ART.
Winkler H. M. 1996. Pecularities of fish communities in estuaries of the Baltic See; the Drass-Zingst-Bodden chain as an axample. Limnologica, 26: 199–206
Witkowski A. 1973. Brzanka, Barbus petenyi Heckel, 1847, w Bystrzycy pod Lublinem. Przegl. Zool., 17:
375–376.
Witkowski A. 1984. Analiza ichthiofauny basenu Biebrzy. Acta Univ. Wratisl., 646: 70–73.
Witkowski A. 1994. Morphological characteristics of Sabanejewia aurata (De Filippi, 1865) from the Odra
River basin, with description of a new subspecies (Teleostei: Cypriniformes: Cobitidae). Zool. Abhandl. Staatl. Mus. Tierkunde Dresden, 28: 23–51.
Witkowski A. 2008. Karp Cyprinus carpio Linnaeus 1758. W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J.,
Solarz W. (red.), Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe IOP PAN,
Kraków, www.iop.krakow.pl/gatunkiobce
226
Witkowski A., Błachuta J., Kusznierz J., Kołacz M. 1992. Ichtiofauna Ślęży i Oławy oraz ich dopływów.
Rocz. Nauk. PZW 5: 137–154.
Witkowski A., Błachuta J., Kusznierz J. 1990. Koza złotawa, Sabanejewia aurata (de Filippi, 1865) w rzece
Widawie – drugie stanowisko w dorzeczu Odry. Przegl. Zool., 34: 319–323.
Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. 2009. Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb – stan 2009. Chrońmy Przyr. Ojcz., 65(1): 33–52.
Wojda R. 2004. Karp. Chów i hodowla. Poradnik hodowcy. IRŚ, Olsztyn, 318 pp.
Yi M. S., Li Y. Q., Liu J. D., Zhou L., Yu Q.X., Gui J. F. 2003. Molecular cytogenetic detection of paternal
chromosome fragments in allogynogenetic gibel carp, Carassius auratus gibelio Bloch. Chromosome
Research, 11(7): 665–671.
Zahradník J. 1996. Przewodnik Owady. Wyd. Multico, Warszawa, 328 pp.
Załachowski W. 1992. Ryby. Zwierzęta świata. PWN, Warszawa, 599 pp.
Załachowski W. 1997. Ryby. PWN, Warszawa, 528 pp.
Žukov P. I. 1988. Spravocknik po ekologi presnovodnych ryb. Mińsk, Nauka i Technika, 9: 240–249.
Żmudziński L. 1974. Świat zwierzęcy Bałtyku. WSiP, Warszawa, 216 pp.
227
228
Osoba�prowadz¹ca:�…………………….……���Ocena�uczestnika�zajêæ:�……………….………….…………
Uczestnik�zajêæ:�…….….…….…………….…………….………�Grupa:�……........�Data:�….……….….…..
Karta�pracy.�Opis�ptaka.�Przedmiot: ……...…………………………………….…………………………..
1
29
26
27
38
19
20
3
18
20
3
37
4
5
18
16
4
8
7
7
39
6
36 35
6
5
15
8
14
14
11
15
10
16
9
8
9
52
13
22
55
13
23
20
23
9
12
40
41
21
9
51
43
22
40
53 54
27
27
26
26
42
41
22
25
44
wierzch
spód
24
47
ogona�i�z³o¿onych�skrzyde³�(proporcje),��w�locie�kszta³t,�d³ugoœæ,�szerokoœæ�i�proporcje�skrzyde³)
Miejsce:
Zachowanie:
U¿ywany�sprz.:
Czas�trw.�obs.:
Inne�obs.�gat.:
Odleg³oœæ�obs.:
Widocznoœæ,�warunki�œwietlne:
Oznaczenie�gat.�i�uzasadnienie
pokrywy�nad�i�podogonowe,�sterówki,�wierzch�i�spód�skrzyde³�)
Opis�szczegó³owy: (czêœci�nieopierzone,�g³owa�szyja�pierœ,�brzuch�boki�cia³a,�kark,�p³aszcz,�kuper,
Opis�ogólny: (charakterystyczne:�plamy�-�ich�kszta³t,�desenie�,�kontrasty)
Ubarwienie
Sylwetka: (Kszta³t,�wielkoœæ�dzioba�i�g³owy,�d³ugoœæ�oraz�sposób�u³o¿enia�szyi,�zarys�tu³owia,�d³ugoœæ�nóg,
WielkoϾ:
Data,�godzina:
G³osy:
21
21
48 49
46
50
24
45
Topografia�ptaka: 1�-�Kantarek,�2�-�czo³o,�3�-�ciemiê,�-�4�potylica,�5�-�policzek�(pokrywy�uszne),
6�-�kark,�7�-�plecy,�8�-�barkówki,�9�-�du¿e�pokrywy�lotek�drugorzêdowych,�10�-�grzbiet,�11�-�kuper,
12�-�pokrywy�nadogonowe,�13�-�sterówki,�14�-�pokrywy�podogonowe,�15�-�podbrzusze,�16�-�skok,
17�-�pazur,�18�-�goleñ,�19�-�brzuch,�20�-�bok,�21�-�lotki�pierwszorzêdowe,�22�-�lotki�drugorzêdowe,
23�-�lotki�trzeciorzêdowe,�24�-�du¿e�pokrywy�lotek�pierwszorzêdowych,�25�-�skrzyde³ko,
26�-�œrednie�pokrywy�lotek�drugorzêdowych,�27�-�ma³e�pokrywy�lotek�drugorzêdowych,�28�-�pierœ,
29�-�gard³o,�30�-�podbródek,�31�-�¿uchwa,�32�-�szczêka,�33-�bok�szyi,�34�-�przód�szyi,�35�-�tylny
palec,�36�-�kostka,�37�-�palce�przednie�(zewnêtrzny,�œrodkowy,�wewnêtrzny),�38�-�pó³ksiê¿yc
oczny,�39�-�plamka�uszna,�40�-�obr¹czka�oczna,�41�-�obr¹czka�powiekowa,�42�-�Ÿrenica,
43�-�têczówka,�44�-�brew,�45�-�œrodkowy�pasek�ciemieniowy,�46�-�boczny�pasek�ciemieniowy,
47�-�brewka,�48�-�pasek�kantarkowy�(kantarek),�49�-�pasek�oczny,�50�-�pasek�policzkowy,
51�-�pasek�podbródkowy,�52�-�œrodek�pola�przy¿uchwowego,�53�-�ma³e�pokrywy�lotek
pierwszorzêdowych,�54�-�œrednie�pokrywy�lotek�pierwszorzêdowych,�55�-�podbarkówki
28
34 33
30
1
2
19
17
2
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
32
ISBN 978-83-62860-25-8