Wprowadzenie

Wprowadzenie
Rosnące zainteresowanie, z jakim badacze sięgają po interpretatywno-rekonstrukcyjne sposoby uprawiania badań społecznych, wynika z rozpowszechnienia i zadomowienia się w teorii społecznej paradygmatu konstruktywistycznego. W gruncie rzeczy niezależnie od tego, z jakim wariantem konstruktywizmu badacz „sympatyzuje”, czy myśli o rzeczywistości
społecznej w kategoriach etnometodologii, w kategoriach analizy dyskursu, socjologii wiedzy czy też poprzez hermeneutyczno-fenomenologiczny
aparat pojęciowy (ta lista oczywiście nie wyczerpuje wszystkich aktualnie
nośnych teorii konstruktywizmu społecznego), w każdym razie „nowy”
sposób uprawiania teorii społecznej wymaga zastosowania „adekwatnych”
sposobów empirycznego wglądu w tworzącą się i tworzoną rzeczywistość
dnia codziennego. Zadanie to mają spełnić badania rekonstrukcyjne, jak
chociażby metoda teorii ugruntowanej w danych (Glaser, Strauss 1967),
analiza dyskursu (Keller 1997), analiza konwersacji (Sacks 1964/1995),
analiza narracji biograficznej (Schütze 1983), metoda hermeneutyki obiektywnej (Oevermann i inni 1979), czy też prezentowana czytelnikowi metoda dokumentarna. Wspólną cechą badań rekonstrukcyjnych jest dążenie
do rekonstrukcji procesów kreowania rzeczywistości społecznej (Berger,
Luckmann 1969). Wysiłek badacza procentować ma coraz to bardziej nasyconą i zróżnicowaną interpretacją (teorią) sposobów, reguł, struktur,
kontekstów, procesów i interakcji, leżących u podstaw społecznego (re)konstruowania faktów i znaczeń. Interpretacja nie zasadza się wtedy na opisie
tego, czym są fakty społeczne, lecz jak powstają w kontekście (codziennych)
sytuacji i interakcji.
Istnieje jednakże i inny sposób rozumienia rekonstrukcyjnej formuły
badań społecznych. Badania rekonstrukcyjne nie dążą w pierwszej linii
do weryfikacji uprzednio przyjętych hipotez i teorii. Badacz nie wychodzi od teoretycznych stwierdzeń i kategorii (drugiego stopnia), które jeszcze przed wejściem na teren badań zostają zoperacjonalizowane, czyli
„przetłumaczone” na język opisu obserwowalnych wydarzeń i kategorii
dnia codziennego (pierwszego stopnia; por. Lamnek 1995, s. 138 i n.).
10
Społeczne przestrzenie doświadczenia
W badaniach rekonstrukcyjnych badacz dopuszcza do głosu najpierw samych badanych, przyjmując ich codzienny sposób opisu i kategoryzacji
rzeczywistości, a dopiero na podstawie zebranego materiału (re)konstruuje
teoretyczne kategorie, przechodząc na bardziej uogólniony, bardziej abstrakcyjny poziom interpretacji oraz opisu rzeczywistości społecznej. Podobne spostrzeżenie znajdziemy u Giddensa, gdy mówi o podwójnej
hermeneutyce nauk społecznych: „socjologia spotyka się ze światem, który społeczni aktorzy ukonstytuowali już uprzednio w obrębie własnych
ram odniesienia; próbuje ten świat znaczeń ponownie zreinterpretować
wewnątrz własnych teoretycznych [socjologicznych] ram, w których spotykają się język dnia codziennego i język badacza” (1984, s. 199). Na rekonstrukcyjny charakter badań społecznych wskazuje również Luhmann,
gdy praktykę badawczą określa jako „obserwację drugiego stopnia”, której przedmiotem jest „obserwacja pierwszego stopnia” (1990, s. 86). Badania społeczne stanowią w tym ujęciu obserwację obserwacji spontanicznej, czyli interpretację pragmatycznej i spontanicznej interpretacji,
podejmowanej w sytuacjach dnia codziennego, zrelacjonowanej badaczowi przez aktorów-obserwatorów w potocznym i codziennym języku1 .
Ralf Bohnsack (2000a) wskazał na jeszcze jedno znaczenie rekonstrukcyjnej formuły badań społecznych. Metody rekonstrukcyjne w tym ujęciu to metody, których logika i procedury tworzenia wiedzy naukowej
nie zostały w pełni sformalizowane, nie daje się ich przetłumaczyć na (proste) algorytmy zasad i reguł postępowania badawczego. Poznanie i opanowanie tych metod wymaga swoistego obycia, praktyki pracy z daną
metodą, nie można jej sobie przyswoić jedynie poprzez lekturę teoretycznych podręczników (nawet jeśli takowe istnieją). Metoda interpretacji
wyłania się w całej okazałości i z istotnymi niuansami dopiero w toku rekonstruowania praktyki badawczej.
Pewną odmianę tego ujęcia rekonstrukcyjnej formuły badań spotkać
możemy w teorii refleksywnego2 przełomu nauk społecznych (Beck 1986;
Reynolds 1999; Bourdieu, Wacquant 2001). Własną praktykę badawczą
1
Zarówno u Giddensa, jak i u Luhmanna nie mamy do czynienia z prostym (dedukcyjnym) uogólnieniem spostrzeżeń i prawidłowości formułowanych na poziomie obserwacji
pierwszego stopnia. Teoria społeczna bazuje na danych empirycznych, jednak je przekracza, konstruuje wiedzę na jakościowo odmiennym poziomie. Badania rekonstrukcyjne, w znaczeniu przyjętym w niniejszej publikacji, odpowiadają takiemu znaczeniu rekonstrukcji.
Lamnek, w odróżnieniu od przytoczonych autorów, oprócz tego, że operuje prostym rozróżnieniem badań jakościowych i ilościowych, rekonstrukcyjny sposób tworzenia teorii społecznych lokuje jedynie na poziomie porządkowania, systematyzowania i uogólniania
(poprzez dedukcję) pojedynczych (jakościowych) spostrzeżeń i narracji. Wnioski i uogólnione teorie pozostają jednak na podobnym poziomie interpretacji rzeczywistości, tak jak
i cząstkowe, wyjściowe interpretacje, stanowiące dane empiryczne.
2
Atrybuty refleksyjny i refleksywny nie są używane zamiennie. Określenie refleksyjny odnosi się
do refleksji, namysłu, rozważania i wysiłku intelektualnego. Przymiotnik refleksywny – przyjęty za Niklasem Luhmannen (por. por. Fuchs-Heinritz, Lautmann, Rammstedt i Wienold
1994, s. 425) określa zwrotne odniesienie względem „siebie samego”, autoreferencję, skie-
Wprowadzenie
11
traktuje się tu jako jedną z praktyk społecznych, której zakres i znaczenie
nie wyczerpuje się w teoretycznych deklaracjach i definicjach. Obserwacji naukowej nie przypisuje się epistemologicznie uprzywilejowanej pozycji wobec innych sposobów poznawania świata. Praktyka badawcza wraz
z przyjmowaną (oficjalną) teorią danej metody wymaga zatem refleksywnej rekonstrukcji. Standardy i reguły, które badacz stosuje do (re)konstrukcji
praktyk społecznych, powinien również zastosować zwrotnie do własnej
praktyki (re)konstrukcji.
Metoda dokumentarna jest rekonstrukcyjną metodą interpretacji (praktyk) codzienności we wszystkich czterech znaczeniach rekonstrukcji. Podstawy metody dokumentarnej wywodzą się z teorii prakseologicznej socjologii wiedzy i praktyki badawczej Karla Mannheima. W centrum zainteresowania prakseologicznej socjologii wiedzy stoi proces nabywania i konstruowania wiedzy poprzez doświadczenie i działanie. Interpretacja dokumentarna zasadza się na specyficznej (konstruktywistycznej) perspektywie poznawczej, określanej przez Mannheima jako „socjogenetyczna” postawa
badacza (np. Mannheim 1980, s. 85). Badacz nie pyta o ontologię i substancję rzeczywistości społecznej, lecz o sposób i tryb tworzenia faktów społecznych, o to, jak w toku doświadczeń tworzona jest wiedza i znaczenie.
Mannheim szczególną uwagę poświęca przy tym pragmatycznej, ateoretycznej wiedzy, nabywanej i aktywowanej w praktyce dnia codziennego,
opartej na doświadczeniu i przeżyciu (ten tok myślenia Mannheima odnajdziemy później również w koncepcji „wiedzy milczącej” Polanyiego lub
„świadomości praktycznej” Giddensa). Konstruktywistyczne ujęcie wiedzy przewija się przez cały tekst książki, którą czytelnik trzyma właśnie
w ręce; tej problematyce szczególnie jednak poświęcony został rozdział
pierwszy METODA DOKUMENTARNA.
Konstruktywizm prakseologicznej teorii wiedzy tworzy bezpośredni
horyzont odniesienia dokumentarnej metody rekonstrukcji wiedzy oraz
leżącej u jej podstaw praktyki działania. Drugie znaczenie rekonstrukcyjnej
formuły badań dokumentuje się wyraźnie w praktyce i teorii metody dyskusji grupowej. Metoda ta została zaprezentowana w rozdziale drugim
DYSKUSJA GRUPOWA. Autor tego rozdziału, prof. Ralf Bohnsack, od wielu już
lat wraz ze swym zespołem badawczym rozwija metodę dokumentarną.
Najwięcej doświadczenia zebrano dotychczas właśnie odnośnie do techniki pozyskiwania danych na drodze dyskusji grupowej (przykładowo:
Bohnsack 1989; 1991; 1993; 200a; 2000b; Bohnsack, Loos, Schäffer,
Städtler i Wild 1995; Bohnsack, Nohl 1998; Bohnsack, Nentwig-Gesemann
rowanie na poznający podmiot. Socjologia refleksywna – w tej perspektywie – oznacza socjologię badającą zwrotnie najpierw własną praktykę społeczną „socjologii”, stosującej socjologiczne metody i kategorie do krytycznej analizy własnej „metody” oraz funkcji społecznych „wiedzy socjologicznej”, a dopiero w dalszej kolejności badającej i opisującej „właściwy” przedmiot badań socjologicznych.
12
Społeczne przestrzenie doświadczenia
i Nohl 2001). Cel dyskusji grupowej nie polega na odpytaniu badanych
z wiedzy na określony przez badacza temat, lecz przede wszystkim na
rekonstrukcji wzorów orientacji i działania, zwłaszcza tych nabytych w formie wiedzy ateoretycznej. Interpretacja dyskusji nie kończy się na analizie treści tekstu, przekracza ten poziom analizy, dążąc do rekonstrukcji
wzorów dokumentujących się w całym dyskursie grupy.
Badacz prowadzący dyskusję dąży do zainicjowania samobieżnego toku
dyskusji. Tutaj dotykamy jednej z centralnych zasad metody dokumentarnej: w tekście dyskusji rozróżnić można przynajmniej dwa dyskursy.
Pierwszy toczy się jako reakcja na pytania i osobę badacza, drugi toczy się
wewnątrz ram odniesienia uczestników rozmowy i jest rozpoznawany jako
bezpośrednie, ateoretyczne porozumienie osób, które podzielają zbieżne
doświadczenie (np. przynależności do tego samego pokolenia, przejście
tej samej ścieżki edukacyjnej, socjalizacji płci itd.). Refleksywna interpretacja tego samobieżnego dyskursu umożliwia badaczowi dopiero wgląd
w praktykę codzienności (rozdział trzeci: DOKUMENTARNA INTERPRETACJA TEKSTU).
Rekonstrukcyjna formuła interpretacji dokumentarnej – w znaczeniu
teorii wywiedzionej z danych empirycznych – ujawnia się jeszcze wyraźniej w rozdziale czwartym ANALIZA KOMPARATYWNA i w rozdziale piątym TWORZENIE TYPOLOGII. Praktyka stałego porównywania (kontrastowych) przypadków oraz poszukiwanie podobieństw i różnic wewnątrz przypadku,
pozwala badaczowi wyodrębnić i scharakteryzować specyfikę poszczególnych wzorów orientacji. Porównanie różnych sposobów dyskursywnego
przepracowania „wspólnego” tematu staje się podstawą opisu doświadczenia i przestrzeni, w jakich powstają dane wzory orientacji3 . Konsekwentne nasycanie analizy porównawczej nowymi przypadkami oraz
nowymi horyzontami odniesienia ewoluuje w stronę wielowymiarowej
typologii, uogólnionej teorii, wyjaśniającej zależności i złożoność codziennej praktyki działania. Rekonstruowana teoria określa, dla jakich przestrzeni doświadczenia i dla jakich historii codziennej socjalizacji typowe są
rekonstruowane zasoby pragmatycznej wiedzy.
Prezentowane rozdziały 1.-5. wypełnione są „teorią metody dokumentarnej”, jednak przywołując trzecie znaczenie rekonstrukcyjnej formuły badań społecznych, stwierdzić możemy, że w teorii tej nie wyczerpuje się
3
Analiza komparatywna, kluczowa w metodzie dokumentarnej, pozwala nie tylko odkrywać arkana ateoretycznej wiedzy badanych osób. Również badacz poprzez wprowadzanie
nowych horyzontów odniesienia może rekonstruować własną wiedzę ateoretyczną, jaką wnosi
w interpretację tekstu. „Aspektowy wgląd w materiał badawczy, ukierunkowany przez własne doświadczenia i zasoby wiedzy można poddać metodologicznej kontroli poprzez systematyczne włączenie tej perspektywy poznawczej w analizę komparatywną, poprzez porównanie tej perspektywy z innymi horyzontami odniesienia. W ten sposób horyzont odniesienia badacza jest stale obecny w interpretacji dokumentarnej, nie stanowi jednak jedynego i centralnego punktu odniesienia (Nentwig-Gesemann w niniejszym tomie, s. 100). Systematyczna kontrola „uwikłania badacza we własny punkt widzenia” (Mannheim 1952a) stanowi istotny standard metody dokumentarnej.
Wprowadzenie
13
cała istota i specyfika dokumentarnej praktyki badawczej. Z tej też prostej przyczyny czytelnik zostaje zaproszony w kolejnych rozdziałach do
zapoznania się z praktyką badawczą, zaprezentowaną poprzez wybrane
raporty z badań. Spektrum prezentowanych zagadnień jest dość szerokie: od problematyki kultury młodzieżowej, kolektywnych praktyk tworzenia tożsamości i doświadczenia migracji (rozdział szósty: K ULTURY
MŁODZIE ŻOWE I AKCJONIZM) poprzez rekonstrukcję kategorii pokolenia i studium zróżnicowanych praktyk medialnych (codziennej praktyki działania z elektronicznymi środkami przekazu informacji; rozdział siódmy:
KONIUNKTYWNE DOŚWIADCZENIA I MEDIA) do problematyki socjalizacji gender,
nabywania i różnicowania się męskiej identyfikacji (rozdział ósmy: HABITUALNA MĘSKOŚĆ). Praktyka metody dokumentarnej nie ogranicza się, jak
w wypadku wymienionych projektów badawczych, do metody i techniki
dyskusji grupowej. Wiedza ateoretyczna i praktyka działania dokumentują się nie tylko w werbalnych wypowiedziach. Obecne są w mimetycznym i scenicznym wymiarze życia codziennego, w pozawerbalnych warstwach interakcji, w gestach ciała i aranżacji przestrzeni działania. Doświadczenia, zebrane w toku dokumentarnej analizy sceniczno-mimetycznego
wymiaru praktyk codzienności, czytelnik odnajdzie w sprawozdaniu z obserwacji – jak się okaże kreatywnej – praktyki dziecięcej zabawy (rozdział
dziewiąty: AKCJONIZM, REGULARNOŚĆ I REGUŁY ) oraz z obserwacji działania
uczniów na styku dwu przestrzeni społecznych: środowiska rówieśniczego i instytucjonalnie unormowanej szkolnej lekcji (rozdział dziesiąty: CODZIENNOŚĆ SZKOLNA NA TAŚMIE WIDEO ). Włączenie tych raportów nie ma na celu
prostej „ilustracji” zastosowania teoretycznych zasad w praktyce4 . W praktyce badawczej dokumentuje się znacząca warstwa metody, jej habitus, jej
koniunktywny profil, ateoretyczny warsztat, biegła sztuka i praktyczny styl rekonstrukcji praktyk codzienności. Tego koniunktywnego wymiaru metody nie można bez uszczerbku przełożyć na teoretyczne zasady i kategorie.
W tym miejscu pozostaje mi już tylko wytłumaczyć się z przypisania
metodzie dokumentarnej również czwartego, refleksywnego znaczenia
metody rekonstrukcyjnej. Jeśli metodę dokumentarną traktujemy nie
4
Prezentowane projekty badawcze nie odzwierciedlają całej rozpiętości warsztatu interpretacji dokumentarnej, czy to w odniesieniu do tematyki badań, różnorodności rekonstruowanych przypadków, czy też sposobów wglądu i rejestracji codziennej praktyki działania.
Badacze współpracujący w Niemczech z prof. Bohnsackiem realizowali projekty badawcze
adresowane nie tylko do młodzieży, dorosłych i dzieci (doświadczenie zebrane w badaniach
z dziećmi jest już samo w sobie pasjonujące), lecz również projekty skoncentrowane na rekonstrukcji kultury organizacji (por. Liebig 2001), etnografii imprez masowych – events
(Gaffer, Liell 2001; Bohnsack, Nohl 2000), transmisji tradycji rodzinnych (Bohnsack, Gebhardt, Kraul i Wulf 2001), analizy działań i projektów pedagogicznych (Streblow 2001)
lub procesów recepcji przekazów medialnych (Michel 2001). Interpretacji poddawano nie
tylko transkrypcje dyskusji grupowych i nagrania wideo z obserwacji, lecz również dokumenty i sprawozdania (Nentwig-Gesemann 1999), teksty piosenek (w międzykulturowym
porównaniu praktyk młodzieży, por. Weller 2001) oraz zdjęcia rodzinne (por. Michel 2001a;
Bohnsack 2003).
14
Społeczne przestrzenie doświadczenia
tylko jako sformalizowany kanon reguł i algorytmów, ale przede wszystkim jako praktykę interpretacji rzeczywistości, nie stoi właściwie nic na
przeszkodzie, by tę praktykę poddać również rekonstrukcji dokumentarnej. Po części stało się to już poprzez identyfikację dwu warstw wiedzy o metodzie dokumentarnej, tej teoretycznej i tej ateoretycznej. Można jednak pójść
dalej i wskazać na znaczenie analizy komparatywnej w rekonstrukcji specyfiki prezentowanej metody: zarówno w porównaniu z innymi orientacjami i praktykami badań rekonstrukcyjnych, jak i poprzez zróżnicowanie
specyficznych niuansów i wariantów interpretacji dokumentarnej (np.
w interpretacji tekstów, nagrań wideo lub obrazów). Taka analiza, choć
nie jest bezpośrednim (komunikatywnym w Mannheimowskim znaczeniu)
tematem osobnego rozdziału, obecna jest jednak w wielu fragmentach
tekstu książki. Liczne odniesienia do „pokrewnych” metod, wskazanie
podobieństw i różnic pozwoli Czytelnikowi zrekonstruować wzór metodologicznej orientacji naszej metody. Pozostawanie jedynie w kręgu „myślenia dokumentarnego”, uwikłanie w „oczywistość stosowanej metody”
przysłoniłoby specyfikę dokumentarnej praktyki badawczej. Wprowadzenie jednak porównawczych horyzontów odniesienia – dla przykładu grounded theory Glasera i Straussa – pozwala dostrzec wiele podobieństw np.
do zasady kontrastowego doboru porównywanych przypadków (sampling
teoretyczny; por. s. 66) oraz znaczenie „metody stałej komparacji” (s. 100)
w tworzeniu i nasycaniu teorii (s. 72), a także i różnice wskazujące na specyfikę dokumentarnej metody, jak chociażby wielowymiarowość typologii
(versus typologia jednowymiarowa; por. s. 98) czy metodologiczna kontrola perspektywy poznawczej badacza (versus dopuszczenie kategorii uwrażliwiających, por. przypisy s. 71, 94, 204). Wprowadzenie horyzontu
odniesienia teorii kultury Pierre’a Bourdieu uwypukla aspekt habitualnego
charakteru ateoretycznej wiedzy praktycznej (s. 23 i n.), znaczenie pragmatycznego trybu nabywania tej wiedzy poprzez kolektywna praktykę
działania (s. 24, 178; stąd i konieczność badania rzeczywistych grup
spo,łecznych – s. 223), jak również znaczenie inkorporowanych (mimetycznych) zasobów wiedzy (s. 215). Porównanie z praktyką badawczą Bourdieu akcentuje jednocześnie odmienności metody dokumentarnej. Nie
podkreśla się w niej tak dystynktywnego charakteru kolektywnych doświadczeń (por. s. 137), a raczej wskazuje na ich koniunktywne znaczenie
(łączące, identyfikujące poprzez podobieństwa). Nie analizuje się jedynie
społeczno-rytualnej funkcji fotografii rodzinnej (s. 223), lecz dąży do rekonstrukcji wzorów orientacji dokumentujących się w samej fotografii5 .
Przywołanie fotografii jako dokumentu orientacji i wzorów działania
rodziny, zapowiada jednocześnie rozdział jedenasty (DOKUMENTARNA IN5
Czytelnik odnajdzie w książce odniesienia również do innych metodologicznych propozycji, jak np. socjologii fenomenologicznej Schütza, hermeneutyki obiektywnej Oevermanna,
analizy konwersacji Sacksa.
TERPRETACJA OBRAZU ).
Pomysł wykorzystania ikonicznych form wiedzy (obrazów i zdjęć) powraca niczym bumerang. Prace Karla Mannheima zainspirowały historyka sztuki Erwina Panofsky’ego do opracowania pogłębionej metody interpretacji obrazów, propozycje te rozwinął potem Max
Imdahl, a obecnie próbuje się je wykorzystać w praktyce dokumentarnej
rekonstrukcji obrazów i fotografii w ramach nauk społecznych. W książce jest to rozdział ostatni, ale w praktyce badawczej Ralfa Bohnsacka
i współpracującego z nim zespołu (por. Bohnsack, Gebhardt, Kraul i Wulf
2001; Bohnsack 2003) jest to całkiem nowy etap. Mam nadzieję, że rozdział ten nie zostanie odczytany jako ostatnie słowo odnośnie do tego
obszaru badań społecznych, a jedynie jako inspiracja i zaproszenie do
włączenia się w przygodę rekonstrukcji codziennej praktyki działania.
Sławomir Krzychała
[email protected]