Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich

advertisement
92
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia
w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne
Hazards for water supply systems and their impact on public health
Katarzyna Parafińska
Departament Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody, Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie
Zapewnienie bezpiecznej zdrowotnie wody do spożycia, w odpowiedniej ilości
oraz o odpowiedniej jakości w systemach zaopatrzenia w wodę jest zadaniem
bardzo ważnym i zarazem skomplikowanym. W cyklu produkcji wody istnieje
możliwość wystąpienia szeregu losowych zdarzeń (niepożądanych), które
mogą wpłynąć negatywnie na poszczególny etap procesu, poczynając od
ujęcia aż do kranu konsumenta. Zagrożenia pojawiające się w systemach
zaopatrzenia w wodę mogą z kolei mieć znaczący wpływ na zdrowie
publiczne. Zatem bezpieczeństwo funkcjonowania systemu zaopatrzenia
w wodę powinno być realizowane przez zastosowanie norm dotyczących
ryzyka, wykorzystanie rozwiązań systemu HACCP lub wprowadzenie Planów
Bezpieczeństwa Wody, dedykowanych wszystkim dostawcom wody. Stale
aktualizowana wiedza na temat potencjalnych zagrożeń oraz umiejętność
prowadzenia oceny ryzyka ich występowania w całym cyklu dostawy
pozwala na skuteczne zarządzanie ryzykiem m.in. podejmowanie działań
prewencyjnych w celu minimalizowania prawdopodobieństwa pojawiania
się zagrożeń mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo wody.
It is a very important and complex task to ensure the drinking water health
safety, in sufficient quantity and quality in the water supply systems. In the
water production cycle many hazardous events may occur and affect each
stage of the supply, from the water intake to the consumer’s tap. Hazardous
events in the water supply systems may create risk for public health.
The drinking water safety in supply systems should be pursued through
implementation of risk standards, use of solutions of the HACCP system
or introduction of Water Safety Plans which are dedicated to all agencies
involved in supplying water for consumption. Constantly updated knowledge
about potential hazards and ability of risk assessment throughout the
delivery cycle allows for effective risk management including preventive
actions to minimize the probability of hazardous events that may affect
the water safety.
Key words: water, safety, water supply system, risk, risk management, Water
Safety Plans, public health
Słowa kluczowe: woda, bezpieczeństwo, system zaopatrzenia w wodę, ryzyko,
zarządzanie ryzykiem, Plany Bezpieczeństwa Wody, zdrowie publiczne
© Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
www.phie.pl
Nadesłano: 10.03.2015
Zakwalifikowano do druku: 15.03.2015
Wykaz skrótów
HACCP – System Analizy Zagrożeń i Krytycznych
Punktów Kontroli
WSP – Plany Bezpieczeństwa Wody
WHO – Świtowa Organizacja Zdrowia
SZW – systemy zaopatrzenia w wodę
Wstęp
Bezpieczna woda odgrywa ważną rolę w codziennym życiu każdego człowieka. Jest niezbędna dla
zdrowia i ludzkiego dobrobytu. Jej dostępność w odpowiedniej ilości oraz jakości jest warunkiem przetrwania
i rozwoju każdej społeczności na świecie. Bezpieczeństwo dostaw wody przyczynia się do rozwoju regionu
poprzez zapobieganie pojawianiu się ognisk chorób
wodopochodnych, których występowanie wpływa negatywnie na efektywność gospodarczą oraz pociąga za
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr inż. Katarzyna Parafińska
ul. Targowa 65, 03-729 Warszawa
tel. +48 22 536 14 30, e-mail: [email protected]
sobą koszty ponoszone przez służbę zdrowia. O tym, że
problem bezpiecznej wody jest ciągle aktualny, nawet
w krajach o wysokim stopniu rozwoju, świadczą wieloletnie dane zbierane w USA (ryc. 1).
Dostarczanie bezpiecznej wody do spożycia jest
zadaniem równie ważnym, co skomplikowanym. Na
każdym z etapów produkcji wody, poczynając od jej
ujęcia aż do końcowego odbiorcy, istnieje szereg czynników mogących temu zagrozić.
Od wielu lat – wraz z postępem cywilizacyjnym
i związanym z nim rozwojem wielu branż: budownictwa, przemysłu chemicznego i farmaceutycznego,
intensyfikacji rolnictwa – obserwowany jest wzrost poziomu zanieczyszczeń w zbiornikach wodnych, rzekach
oraz wodach podziemnych. Z drugiej strony dostęp do
nowych technologii uzdatniania wody pozwala coraz
skuteczniej przeciwdziałać zagrożeniom już poznanym,
Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne
93
40000
Początki zarządzania jakością wody
35000
W początkach funkcjonowania zbiorowych
systemów zaopatrzenia, brak było jakichkolwiek
działań kontrolujących jakość produkowanej wody
[11]. Powtarzające się wybuchy epidemii doprowadziły jednak z czasem do wprowadzenia pierwszych
kontroli jakości wody a także działań prewencyjnych,
takich jak wprowadzenie procesu dezynfekcji. Ostatnia epidemia cholery, która nawiedziła Europę w roku
1854, oszczędziła Londyn. Przyczyniła się do tego
działalność londyńskiego lekarza – Johna Snowa,
który zauważył, że choroba szerzy się promieniście od
jednej (w dzielnicy Soho) z dwóch ulicznych pomp,
zaopatrujących miasto w wodę pitną. Jedna z nich była
zasilana z ujęcia wody zlokalizowanego na Tamizie
powyżej, a druga poniżej miasta. Snow przeprowadził
rozmowy z mieszkańcami okolicy, w której wystąpiła
epidemia, sprawdził w jaki sposób zasilane są pompy
i stwierdził, że ścieki odprowadzane z miasta zanieczyszczają wodę ujmowaną poniżej miasta. Dzięki
temu jest dzisiaj uznawany za jednego z twórców
epidemiologii. Dostarczenie przekonujących danych
poskutkowało przesunięciem przez przedsiębiorstwo
ujęcia wody w bezpieczne miejsce i skutkowało wygaśnięciem epidemii [12]. Dowiedziono tym samym, że
można przyczynić się do likwidacji epidemii poprzez
wyeliminowanie dróg jej rozprzestrzeniania.
Z czasem, w celu poprawy dostępu do bezpiecznej
wody do picia i idących tym samym korzyści dla zdrowia populacji, niektóre przedsiębiorstwa wodociągowe
podobnie, jak miało to miejsce w przypadku zakładów
przemysłowych, wprowadzały systemy zarządzania
jakością produkcji.
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
1920-30 1931-40 1941-50 1951-60 1961-70 1971-80 1981-90 1991-2002
Ryc. 1. Liczba zgłoszonych przypadków chorób przenoszonych drogą
wodną w USA w latach 1920-2002 [1]
Fig. 1. Reported cases in waterborne outbreaks in USA, 1920 to
2002
jak i nowym rodzajom zanieczyszczeń obserwowanym
w ujmowanej wodzie takich jak leki zawierające hormony i inne niebezpieczne dla środowiska substancje
i ich metabolity, w tym: diklofenak, 17 beta estradiol
i 17 alfa-etynyloestradiol dla których ustanowiony już
został wymóg monitorowania [2‑4].
Dostarczenie odbiorcom w sposób ciągły oraz
w odpowiedniej ilości bezpiecznej wody do spożycia
jest dla każdego przedsiębiorstwa wodociągowego
najważniejszym celem wynikającym z przepisów prawa. Ze względu na wyjątkowe znaczenie jakości wody
pitnej dla zdrowia, niezwykle istotne jest przestrzeganie przez dostawców wody przepisów prawnych,
warunków technicznych oraz realizacja wymagań
dotyczących jakości wody [5-8]. Konieczne jest
jednocześnie ciągłe udoskonalanie krajowego prawa
w oparciu o wzorce światowe i europejskie [9].
W ostatnich latach wiele krajów dokonuje istotnych zmian w swoich przepisach prawnych, mających
na celu zwiększenie bezpieczeństwa zaopatrywania
w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi. Tworzą
one krajowe strategie, mające na celu wprowadzanie
nowoczesnych metod zarządzania ryzykiem i rozpoznawania nowych zagrożeń – w celu zagwarantowania
konsumentom odpowiedniej ilości wody bezpiecznej
dla zdrowia. Przykładem może być przyjęcie w 2010
roku w USA Nowej Strategii dla Ochrony Wody Pitnej
i Zdrowia Publicznego (A New Approach to ­Protecting
Drinking Water and Public Health), której celem
jest opracowanie i wdrożenie sposobów eksploatacji
i zarządzania systemami wodociągowymi, wzmacniających ochronę zdrowia publicznego przed zanieczyszczeniami w wodzie pitnej. Nowa wizja ma na
celu usprawnienie procesu decyzyjnego i rozszerzenie
ochrony na podstawie obowiązujących przepisów prawa oraz promowanie opłacalnych nowych technologii,
w celu zaspokojenia potrzeb wodnych społeczności
wiejskich, miejskich i innych [10].
Systemy zarządzania jakością wody
z zastosowaniem metody HACCP
Stopniowo kontrola jakości wody zaczęła przekształcać się w system zarządzania jej jakością.
Zarządzanie jakością obejmuje takie elementy, jak
planowanie strategiczne, rozmieszczenie zasobów,
planowanie jakości, prowadzenie prac, nadzorowanie,
ocenę jakości, a także inne systematycznie wykonywane działania. W procesie zarządzania jakością
wody, podobnie jak w przypadku innej produkcji
przemysłowej, niezwykle istotny jest ogół czynności
określanych jako nadzorowanie [13-17]. Wdrożenie
systemu zarządzania jakością zgodnie z wymaganiami
międzynarodowych norm ISO z serii 9000 traktowane
jest aktualnie przez wiele przedsiębiorstw wodociągowych (zwłaszcza duże) jako priorytet zapewniający
kontrolę procesu ujmowania, uzdatniania i dystrybucji
oraz zapewnia nadzór nad czystością produkowanego
wyrobu, czyli wody przeznaczonej do spożycia przez
ludzi. Zarządzanie jakością ISO 9000 jest systemem
niewątpliwie korzystnym z punktu widzenia produkcji
94
bezpiecznej zdrowotnie wody. Wymusza bowiem na
właścicielu wprowadzenie i przestrzeganie szeregu
procedur i instrukcji, których stosowanie reguluje
sposób działania przedsiębiorstwa wodociągowego.
Jednakże, funkcjonowanie przedsiębiorstw wodociągowych wyłącznie w oparciu o normę ISO 9000 nie
jest wystarczające, bowiem system ten nie przewiduje
niezwykle istotnego elementu jakim jest ocena indywidualnych zagrożeń związanych z produkcją wody
i oszacowanie ryzyka, a jedynie przyjęcie i przestrzeganie pewnych procedur.
Istnieje kilka norm regulujących w sposób ogólny
lub szczegółowy zasady zarządzania ryzykiem, z których
przedsiębiorstwa mogłyby korzystać. Zaczynając od
normy PN-EN ISO 31000:2012 „Zarządzanie ryzykiem
– Zasady i wytyczne”, która w sposób ogólny omawia to
zagadnienie, poprzez normy dedykowane konkretnym
dziedzinom produkcji. Należą do nich – PN-EN ISO
22000 „System zarządzania bezpieczeństwem żywności”, w której zdefiniowane są wymagania dla każdej
organizacji należącej do łańcucha żywnościowego oraz
niedawno opublikowane normy w wersji angielskiej PNEN 15975-2:2013-12 „Bezpieczeństwo zaopatrzenia
w wodę pitną – Wytyczne zarządzania kryzysowego
i ryzyka – Część 2: Zarządzanie ryzykiem” a także
PN-EN 15975-1:2011 „Bezpieczeństwo zaopatrzenia
w wodę pitną – Przewodniki zarządzania kryzysowego
i ryzyka – Część 1: Zarządzanie kryzysowe”.
Podejście do zarządzania ryzykiem w bezpieczeństwie dostaw wody jest różne w poszczególnych
państwach, jednak wdrożenie systemu staje się coraz
częściej obowiązkowe i odpowiednio uregulowane
w aktach prawnych. Część krajów traktuje wodę
przeznaczoną do spożycia jako podstawowy składnik
żywności, dlatego objęły produkcję i dostawy wody
obowiązkową normą PN-ISO 22000. Większość
krajów stosuje jednak tzw. Plany Bezpieczeństwa
Wody (Water Safety Plan – WSP), system specjalnie
dedykowany zaopatrzeniu w wodę pitną, opracowany
także na podstawie norm dotyczących zarządzania
ryzykiem i zalecany przez Światową Organizację
Zdrowia (World Health Organization – WHO).
Zastosowanie metody HACCP (Hazard Analysis
and Critical Control Points) w oparciu o normę PN-EN
ISO 22000 dotyczącą zarządzania bezpieczeństwem
żywności, ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa
wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi poprzez
identyfikację i ocenę zagrożeń, oraz oszacowanie ryzyka ich wystąpienia podczas przebiegu wszystkich
etapów dostawy wody do spożycia. System ten ma
również na celu określenie metod ograniczania zagrożeń oraz ustalenie działań naprawczych [18].
Wdrożenie systemu odbywa się w następujących
krokach:
–organizacja, odpowiedzialność i kompetencje;
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
–aktualizacja lub opracowanie inwentaryzacji systemu zbiorowego zaopatrzenia w wodę;
–określenie i ocena możliwych zagrożeń i wytypowanie punktów krytycznych;
–określenie środków w celu wyeliminowania zagrożeń;
–w przypadku braku możliwości wyeliminowania
zagrożeń określenie środków ich znaczącej redukcji;
–opracowanie procedur kontroli punktów krytycznych;
–wdrożenie procedur do procesu eksploatacji;
–roczna ocena efektów wdrożenia systemu wraz ze
wskazaniami proponowanych poprawek;
–specjalistyczna ocena zewnętrzna mechanizmów
kontroli własnej [19].
Kontrole poszczególnych faz procesu, obejmujących cały tzw. łańcuch żywnościowy, czyli ujmowanie,
uzdatnianie, magazynowanie i dystrybucję wody
w sieci oraz w instalacjach wewnętrznych powinny
sprawować poszczególne realizujące je podmioty.
Szczególnie ważne jest opracowanie zasad ustalania
punktów krytycznych, przez każdy uczestniczący
w procesie podmiot, stanowiący odrębną jednostkę
uczestniczącą w procesie zbiorowego zaopatrzenia
w wodę. W takim przypadku każdy podmiot prowadzi
kontrolę jakości realizowanego przez siebie etapu zaopatrzenia w wodę, opracowuje własną dokumentację
i pracuje zgodnie z jej zapisami. Jednocześnie takie
podejście wymaga bardzo starannego zdefiniowania
zakresu kompetencji, odpowiedzialności za kontrolę
i monitorowanie zidentyfikowanych punktów krytycznych w systemie zaopatrzenia w wodę.
Państwa Europejskie, które wodę do spożycia
wprowadziły do prawodawstwa dotyczącego żywności
konsekwentnie objęły procedury zaopatrzenia w wodę
systemem HACCP (obowiązkowa ocena zagrożeń),
to m.in. Islandia, Szwajcaria, Szwecja, Słowenia
i Macedonia. Niektóre kraje, jak Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej czy Węgry
dokonały rewizji swoich przepisów dotyczących wody
przeznaczonej do spożycia, aby wymóc na wszystkich
producentach i dostawcach wody wdrożenie systemu WSP. Ponadto szereg krajów, w których system
WSP nie jest obowiązkowy, ale zalecany tj. Portugalia, Austria, Niemcy, Czechy, Finlandia wdrożyło
projekty pilotażowe zarządzania bezpieczeństwem
wody, obejmujące również małe systemy zaopatrzenia
w wodę. Celem tych projektów jest weryfikacja założeń i zdefiniowanych procedur dla jak najszybszego
implementowania WSP [20].
Pomimo tego, iż w Wielkiej Brytanii więksi dostawcy wody (zaopatrujący powyżej 5000 osób) osiągali 99,96% zgodności z normami jakości wody już
przed wprowadzeniem WSP, to Inspektorat ds. Wody
Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne
do Spożycia (Drinking Water Inspectorate – DWI)
uznał, na podstawie danych sprawozdawczych, iż
nadal występuje zbyt duża liczba awarii i incydentów
generujących ryzyko dla zdrowia publicznego. Aby poprawić sytuację postanowiono, iż nadmierne poleganie
na monitoringu punktu końcowego „przecenia” rolę
procesu uzdatniania, w związku z czym wprowadzono obligatoryjny monitoring wody ujmowanej wraz
z metodami oceny ryzyka.
Z kolei w Irlandii, wprowadzenie opłat dla konsumentów wody do picia począwszy od 2015 roku,
wygenerowało nacisk na dostawców osiągnięcia wysokiej zgodności ze standardami i zapewnienia ciągłości
dostawy wody, najwyższej jakości. We Flandrii (Belgia)
natomiast, katalizatorem procesu wdrażania WSP stał
się cykl incydentów związanych z niedotrzymaniem
parametrów oraz identyfikacja nowo powstających
zanieczyszczeń, które wskazały potrzebę systemowych
rozwiązań.
Jednocześnie coraz powszechniejsze stają się
narzędzia wspierające wdrożenie WSP, np. Irlandia
i Finlandia rozwijają obecnie systemy online, które
mają na celu przeprowadzenie użytkownika przez
proces WSP, wspierając tym samym spójność metodologiczną [21].
Ocena i zarządzanie ryzykiem w odniesieniu
do bezpieczeństwa systemów wodociągowych
Rekomendacja Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO) podkreśla, iż „Najskuteczniejszym sposobem spójnego zabezpieczenia dostaw wody do spożycia jest zastosowanie kompleksowej metody oceny
95
i zarządzania ryzykiem obejmującej wszystkie etapy
dostarczania wody od ujęcia do konsumenta” [22].
Implementacja systemu oceny i zarządzania ryzykiem do zaopatrzenia w wodę jest częścią szeregu
zmian, które są potrzebne do poprawy bezpieczeństwa
zdrowia publicznego oraz rozwoju społecznego i gospodarczego w dłuższej perspektywie. Rozwój systemu
oceny i zarządzania ryzykiem powinien być osadzony
w procesie zmian obejmujących: rozwój urządzeń
infrastruktury wodociągowej, higieny, procedur zarządzania, sposobu finansowania, edukacji i pogłębiania
wiedzy pracowników i wszystkich podmiotów uczestniczących w procesie zaopatrzenia w wodę, poprzez
systematyczne szkolenia. Wymaga też generalnych
przewartościowań, zmian mentalności wszystkich
organów, jednostek i osób zatrudnionych w tworzenie
nowej projakościowej i prozdrowotnej świadomości.
Podstawą budowy spójnego systemu zarządzania
bezpieczeństwem wody jest ujednolicenie i zdefiniowanie podstawowych pojęć (tab. I), dotyczących oceny
i zarządzania ryzykiem. Zawarte w normie PN-EN
ISO 31000, stosowane przez WHO oraz TECHNEAU [23] (Zintegrowany Projekt TECHNEAU
finansowany przez Komisję Europejską w celu rozwoju
i stosowania innowacyjnych i efektywnych strategii
i technologii europejskich dla bezpiecznej wody do
picia) definicje winny być stosowane we wszystkich
krajach budujących indywidualne systemy zarządzania ryzykiem wody, co w dalszej przyszłości pozwoli
na ocenę efektywności funkcjonowania rozmaitych
systemów zapewnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia
w wodę.
Tabela I. Porównanie definicji dotyczących oceny i zarządzania ryzykiem
Table I. Comparison of definitions regarding risk assessment and management
PN-EN ISO 31000
WHO
TECHNEAU
Zagrożenie/wg PN-EN ISO
31000 Źródło ryzyka
Źródło ryzyka: element, który sam lub w połączeniu Czynnik biologiczny, chemiczny,
z innymi ma wewnętrzny potencjał, aby powodować fizyczny lub radiologiczny o potenpowstanie ryzyka
cjalnie szkodliwych skutkach
Zagrożenie jest źródłem potencjalnej szkody lub sytuacji z potencjałem szkód (TECHNEAU)
Ryzyko
Wpływ niepewności na cele
Uwaga Ryzyko jest często określane w odniesieniu do potencjalnych zdarzeń i następstw lub ich
kombinacji
Prawdopodobieństwo wyrządzenia
przez rozpoznane zagrożenie szkód
w narażonej populacji w określonym przedziale czasowym,
włączając w to wielkość szkody lub
jej skutki
Kombinacja częstości lub
prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia
i konsekwencji związanych z tym
zdarzeniem
Niebezpieczne zdarzenie/wg
PN-EN ISO 31000 Zdarzenie
Zdarzenie: Wystąpienie lub zmiana konkretnego
zestawu okoliczności
Uwaga 1. Zdarzenie może wystąpić raz bądź wielokrotnie i może mieć wiele przyczyn
Uwaga 2. Zdarzenie może być określane jako „incydent” lub „wypadek”
Incydent lub sytuacja, która może
doprowadzić do wystąpienia
zagrożenia (co się może zdarzyć
i w jaki sposób)
Zdarzenie, które może powodować
szkodę
Identyfikacja zagrożeń/
wg PN-EN ISO 31000
Identyfikacja ryzyka
Identyfikacja ryzyka: proces wyszukiwania, rozpoznawania i opisywania ryzyka
Uwaga 1. Identyfikacja ryzyka obejmuje rozpoznanie źródła ryzyka, zdarzeń, ich przyczyn i potencjalnych następstw
Uwaga 2. Identyfikacja ryzyka może obejmować
dane historyczne, analizy teoretyczne, pozyskane
opinie, opinie ekspertów oraz potrzeby interesariuszy
Proces rozpoznania istnienia
zagrożenia i określania jego
właściwości
96
Zagrożenia pojawiające się w systemach zaopatrzenia w wodę (SZW) mogą mieć wpływ na zdrowie
publiczne. Zatem sytuacje zagrożenia to zdarzenia,
których konsekwencje są społecznie nieakceptowane
lub wywołują istotne zmiany środowiskowe, pociągające znaczne nakłady finansowe na ich likwidację.
Funkcjonowanie systemów zaopatrzenia w wodę wiąże
się z występowaniem w okresie długoletniej ich pracy
różnych, losowych zdarzeń pojawiających się zarówno
w układzie produkcji jak i dystrybucji wody. Ich liczba
może być różna, zależna od indywidualnych uwarunkowań funkcjonowania systemu zaopatrzenia w wodę,
ale także od niezależnych warunków zewnętrznych.
Irlandzka Agencja ds. Środowiska w wydanym przez
siebie poradniku przedstawiła 430 możliwych potencjalnych zagrożeń [24]. Pojawienie się tych zagrożeń wymusza konieczność podejmowania działań
doraźnych, mających na celu minimalizację ryzyka
eksploatacji systemów wodociągowych, z jednoczesnym zapewnieniem bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów wody. Uwarunkowania eksploatacji SZW,
wynikające z ciągłego zmniejszania zapotrzebowania
na wodę u dostawcy, powodują, iż aspekt szeroko pojętego niezawodnego i bezpiecznego zarządzania pracą
systemu wodociągowego staje się istotnym obszarem
funkcjonowania przedsiębiorstw wodociągowych.
Zapewnienie wysokiej jakości produktu w cenie akceptowalnej przez odbiorców, to priorytetowe zadanie
stawiane producentom wody [8, 14, 15, 25, 26].
Jednak najważniejszym zadaniem w procesie
zarządzania ryzykiem jest podejmowanie działań
prewencyjnych, związanych z minimalizowaniem
prawdopodobieństwa pojawiania się zagrożeń mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo wody.
Ocena i zarządzanie ryzykiem w kontekście
Planów Bezpieczeństwa Wody
Głównym celem systemu oceny zagrożeń i zarządzania ryzykiem w odniesieniu do wody pitnej jest
zapobieganie ryzyku dla zdrowia poprzez dostarczanie bezpiecznej wody – nie zawierającej elementów
szkodliwych i zdrowej – zawierającej ponadto składniki
pożyteczne dla zdrowia, spełniającej najwyższe wymagania jakościowe, określone przepisami prawnymi.
Ocena zagrożeń, ustalenie punktów krytycznych
i oszacowanie ryzyka w zaopatrzeniu w wodę do spożycia jest kluczowym elementem WSP. Wytyczne WHO
dotyczące jakości wody do picia – międzynarodowy
naukowy dokument stanowiący ważny punkt odniesienia w zakresie dostaw wody pitnej i związanych
z tym tematem regulacji, zaleca WSP jako najbardziej
skuteczny środek ciągłego zapewnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę pitną. WSP wymaga oceny
ryzyka obejmującej wszystkie etapy w zaopatrzeniu
w wodę, od ujęcia do konsumenta, a następnie wdra-
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
żania i monitorowania środków kontroli zarządzania
ryzykiem oraz stałego raportowania i aktualizowania.
WSP powinny być realizowane w kontekście zdrowia
publicznego, odpowiadać na jasno postawione cele
zdrowotne oraz zapewniać kontrolę jakości poprzez
niezależny nadzór [5, 6, 14, 27].
Plany bezpieczeństwa wody tworzone są w oparciu
o zasadę wielokrotnych barier ochronnych, zasadę
analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli oraz
innych uporządkowanych metod zarządzania. WSP
powinny zabezpieczać wszystkie aspekty dostarczania
wody, w tym w szczególności kontrolę ujmowania,
uzdatniania i dostarczania wody do spożycia przez
ludzi.
Według WHO trzy najważniejsze elementy WSP,
ukierunkowane na realizację celów zdrowotnych, to:
1. ocena systemu – określająca czy system zaopatrzenia w wodę jako całość (od źródła zasilania aż do
punktu jej poboru do spożycia) może dostarczać
wodę o jakości spełniającej wyznaczone cele. Obejmuje również klasyfikację kryteriów dotyczących
projektowania nowych systemów;
2. środki kontroli systemu zaopatrzenia w wodę
– stanowią narzędzia identyfikacji czynników
zagrożenia, które wspólnie zapewnią kontrolę
rozpoznanego ryzyka i osiągnięcie celów zdrowotnych. Dla każdego środka kontroli należy określić
odpowiednie sposoby monitoringu operacyjnego,
które zapewnią, opracowanie procedur działania,
minimalizujących skutki zaistniałych zagrożeń;
3. plany zarządzania i komunikacji: opisują działania, które należy podjąć podczas zwykłej eksploatacji lub w przypadku wystąpienia incydentu;
dokumentują ocenę systemu, w tym aktualizacje
i poprawy projektów planowania, monitorowania i komunikacji oraz programów wspierających [28].
Najważniejszymi celami WSP w procesie dostarczania wody są: zapobieganie lub minimalizacja zanieczyszczeń w ujęciach wody, usuwanie zanieczyszczeń
lub zmniejszenie ich poziomu poprzez zastosowanie
procesów uzdatniania oraz niedopuszczanie do powstawania zanieczyszczeń na etapie magazynowania,
dystrybucji i obsługi dostaw wody. Powyższe cele dotyczą zarówno dużych systemów wodociągowych jak
i systemów zaopatrujących w wodę małe zbiorowości.
Realizacja ich odbywa się poprzez:
–rozpoznanie potencjalnych źródeł zanieczyszczenia i sposobów ich kontrolowania;
–określenie procedur eksploatacji, wynikających
z analizy uwarunkowań funkcjonowania systemu
odniesionych do konieczności zapewnienia wymagań jakościowych;
–walidację środków kontroli stosowanych do kontroli zagrożeń;
Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne
Wielobarierowa ochrona jakości wody w WSP
We wszystkich rozwiniętych krajach świata zaopatrzenie w wodę regulowane jest skutecznie funkcjonującymi aktami prawnymi. Wynika to z wagi, jaka
przykładana jest do tej sfery działalności gospodarczej,
uznania zaopatrzenia w wodę za fundamentalny czynnik społeczny, ekonomiczny oraz polityczny.
W warunkach krajów dysponujących dostatecznymi zasobami wód, na pierwszy plan wysuwają
się problemy jakości ujmowanej wody. Wieloletnie
doświadczenia (HACPP, WSP) innych krajów wskazują, że najwyższe gwarancje ochrony bezpieczeństwa
zdrowotnego konsumenta daje system wielobarierowości zabezpieczenia złożonego procesu zaopatrzenia
w wodę do spożycia na każdym etapie jego funkcjonowania. System wielobarierowości definiowany jest jako
zintegrowany system procedur, procesów i narzędzi,
które w połączeniu mają za zadanie zapobiegnięcie
lub redukcję zanieczyszczenia wód, począwszy od
zasobów, poprzez ujęcie aż do zaworu czerpalnego
użytkownika. Tylko taki złożony system spójnych
barier pozwala na zminimalizowanie ryzyka funkcjonowania SZW, a tym samym osiągnięcie skutecznej
ochrony zdrowia publicznego.
Na wielobarierową ochronę jakości wody pitnej
składają się trzy główne elementy: ochrona ujęć wody,
procesów uzdatniania wody oraz systemów jej dystrybucji. Elementy te zostały poniżej przedstawione
graficznie w formie zintegrowanego systemu procedur
i narzędzi (ryc. 2 [30]).
Ramy
prawne
i polityczne
Monitoring
Zaangażowanie i świadomość społeczna
Ochrona
ujęć wody
Czysta,
bezpieczna
woda
do picia
Uzdatnianie
wody pitnej
Zarządzanie
–wdrożenie systemu operacyjnego monitorowania
środków kontroli w ramach systemu zaopatrzenia
w wodę;
–celowe podejmowanie działań korygujących, zapewniających stałe dostawy bezpiecznej wody;
–prowadzenie weryfikacji jakości wody do picia,
w celu uzyskania pewności, że WSP jest prawidłowo wdrażany i osiąga wymaganą sprawność.
Wdrożenie procedur WSP ułatwia dostawcom
wody bezpieczne zarządzanie systemem zaopatrzenia
w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi. Wspomaga ponadto nadzór realizowany przez instytucje do
spraw zdrowia publicznego [29]. Do głównych korzyści, wynikających z wdrożenia WSP, dla dostawców
wody należy:
–wykazanie się „należytą starannością”;
–przestrzeganie zgodności z wymaganiami;
–racjonalizacja i dokumentowanie istniejących procedur eksploatacyjnych, prowadzące do wzrostu
wydajności, poprawy efektywności i szybszego
reagowania na incydenty;
–lepsze ukierunkowanie i uzasadnienie długoterminowych inwestycji kapitałowych na podstawie
oceny ryzyka;
–usprawnione zarządzanie aktualną wiedzą pracowników oraz rozpoznanie kluczowych braków
w umiejętnościach personelu;
–poprawa relacji z zainteresowanymi stronami
[28].
97
Wytyczne,
standardy
i cele
Systemy dystrybucji
wody pitnej
Badania naukowe i rozwój technologiczny
Ryc. 2. Wielobarierowa ochrona jakości wody
Fig. 2. Multi-Barrier Approach
Ramy prawne i polityczne
Występujące w prawodawstwie luki znacznie
utrudniają stworzenie spójnego systemu zarządzania opartego na odpowiedzialności poszczególnych
podmiotów w ujmowaniu, produkcji i dystrybucji
wody. Nadrzędne ramy prawne i polityczne powinny
wyraźnie wskazywać podmioty odpowiedzialne za
poszczególne etapy systemu dostaw wody pitnej. Ramy
te powinny być okresowo rewidowane i aktualizowane
w miarę potrzeb. Istotne jest, aby polityka dążenia do
zapewnienia odpowiedniej jakości wody przez wszystkie podmioty łańcucha dostaw wspierała cele zdrowia
publicznego.
Zaangażowanie i świadomość społeczna
Istotne dla prawidłowego funkcjonowania systemu bezpieczeństwa eksploatacji systemów wodociągowych jest utrzymanie odpowiedniego poziomu
partnerstwa i komunikacji między zainteresowanymi
stronami, jak również równoczesne umożliwianie
społeczeństwu zgłaszania swoich uwag lub zastrzeżeń
co do standardów świadczonych usług wodociągowych
do odpowiedniego organu. Społeczeństwo powinno
posiadać łatwy dostęp do informacji na temat jakości spożywanej wody oraz innych aspektów zdrowia
publicznego. Zwiększanie świadomości społecznej
dotyczącej bezpieczeństwa zdrowotnego wody można
realizować poprzez specjalne programy poświęcone
jakości wody oraz informowanie o:
–możliwym wpływie działalności człowieka na jakość wody pobieranej do zaopatrzenia w wodę do
spożycia i możliwych środkach zapobiegających
zanieczyszczeniu,
98
–zagrożeniach dla zdrowia i zapewnianiu właściwych materiałów edukacyjnych na temat zagadnień
takich jak dezynfekcja wody, prawidłowych zasad
dobrej praktyki odbiorców indywidualnych, stosowania filtrów domowych lub innych urządzeń
uzdatniających,
–wynikach prowadzonych monitoringów oraz
działaniach podejmowanych przez władze krajowe
w aspekcie prowadzonej polityki bezpieczeństwa
zdrowotnego wody.
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
aby monitoring jakości wody prowadzony był przy
wykorzystaniu akredytowanych laboratoriów.
Ochrona ujęć wody i zarządzanie zasobami
wodnymi
Wytyczne, standardy i cele służą podmiotom
odpowiedzialnym za poszczególne etapy w dostawie
wody do spożycia przez ludzi w osiąganiu celów w nich
określonych. Stanowią również pomoc w podejmowaniu decyzji z zakresu zarządzania zaopatrzeniem
w wodę.
Ochrona ujęć wody w oparciu o zarządzanie zasobami wodnymi winna obejmować skoordynowane
podejście między zainteresowanymi stronami w celu
opracowania krótko- i długoterminowych planów zapobiegania, minimalizacji lub kontroli potencjalnych
źródeł zanieczyszczeń w całym obszarze zlewniowym
ujęcia. Oprócz zmniejszenia zagrożeń dla zdrowia
publicznego, skuteczne zarządzanie zasobami wodnymi minimalizuje koszty eksploatacji i zmniejsza
konieczny zakres uzdatniania wody pitnej, m.in.
poprzez zoptymalizowanie ilości substancji chemicznych stosowanych podczas procesu, a co za tym idzie
wysokość ponoszonych kosztów.
Badania naukowe i rozwój technologiczny
Uzdatnianie wody pitnej
Badania, nadzór nad chorobami wodopochodnymi, ciągły rozwój innowacyjnych technologii uzdatniania wody i eksploatacji infrastruktury wodociągowej
stanowią podstawy budowy systemu wielobarierowej
ochrony jakości wody. Podobnie jak w pozostałych
elementach systemu tak i tu należy łączyć działania
wielu podmiotów: współpracy rządu z uniwersytetami, instytutami naukowo-badawczymi, przemysłem
gospodarki wodnej i innymi podmiotami, które mogą
przysłużyć się do wypracowania rozwiązań na rzecz
zdrowia publicznego.
Właściwe uzdatnianie wody pitnej jest elementem
systemu wielobarierowej ochrony i zapewnienia zdrowia publicznego. Ważne jest, aby systemy uzdatniania
były projektowane i wykonywane w oparciu o wyniki
badań źródeł ujmowanej wody z uwzględnieniem analizy czynników determinujących jakość wody ujmowanej. Powinny być one również regularnie sprawdzane
i ulepszane, w razie konieczności.
Wytyczne, standardy i cele
Monitoring jakości i zarządzanie dostawami
wody od źródła do kranu odbiorcy
Skuteczne zarządzanie dostawami wody pitnej od
źródła do kranu wymaga zaangażowania specjalistów
reprezentujących różne dziedziny między innymi
zdrowie, środowisko, rolnictwo, przemysł, gospodarka
odpadami oraz odpowiednio wykwalifikowanego personelu odpowiedzialnego za wykonanie powierzonych
im zadań na poszczególnych etapach zaopatrzenia
w wodę.
Monitorowanie jakości wody prowadzi się w całym
systemie zaopatrzenia w wodę z różnych powodów
w zależności od miejsca w jakim jest ono realizowane,
np. informacja o wodzie ujmowanej pozwala na dobór
właściwej metody uzdatniania, monitorowanie procesu uzdatniania pozwala na ocenę czy proces przebiega
właściwie i uzyskanie potwierdzenia dotyczącego
słuszności stosowanej metody, kontrola wody w systemie dystrybucji umożliwia reagowanie na ewentualne
zagrożenia oraz ocenę prawidłowości wcześniejszych
etapów i potwierdzenie, że woda dostarczana konsumentom jest bezpieczna. Wskazane jest przy tym,
System dystrybucji wody
Dotyczy w szczególności stanu technicznego
urządzeń wodociągowych, okresu ich eksploatacji,
rodzaju materiałów, z jakich zostały wykonane. Ważnym elementem jest tu również właściwa eksploatacja
systemów, uwzględniająca bieżące zarządzanie parametrami hydraulicznymi pracy sieci wodociągowej, jak
i działania związane z płukaniem sieci, planowaniem
remontów i renowacją.
Niezwykle istotnym obszarem jest również ostatni
etap dystrybucji wody w instalacjach wewnętrznych
budynków. Profesjonalne projektowanie, montaż
oraz właściwa eksploatacja i regularna kontrola stanu
technicznego jest ostatnią barierą na drodze dostawy
wody do konsumentów [30].
Wieloletnie doświadczenia wskazują, że należy dążyć do podejmowania działań prewencyjnych
w odniesieniu do całego systemu zaopatrzenia takich
jak np. ujmowanie wody jak najlepszej jakości, co
może pozwolić na ograniczenie, zminimalizowanie,
a w miarę możliwości uniknięcie konieczności uzdatniania wody i monitorowania wszystkich parametrów
oraz ponoszenia związanych z tym kosztów. Jedynie
system wielokrotnych barier między ujęciem wody
a odbiorcą/konsumentem oraz kilkustopniowy system
Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne
kontroli pozwala racjonalnie zarządzać ryzykiem i tym
samym zmniejszać ryzyko zagrożeń zdrowotnych
w większym stopniu, niż system, którego podstawą
jest wyłącznie kontrola jakości produktu końcowego.
Obserwacje państw, które wprowadziły kompleksowe systemy zarządzania w procesie zaopatrzenia
w wodę wskazują na wysoką skuteczność takiej polityki. Pozwalają one nie tylko na realną ocenę aktualnej sytuacji, oszacowanie ewentualnego ryzyka oraz
zaplanowanie działań naprawczych i zapobiegających,
ale także na wpłynięcie na minimalizację kosztów
związanych z niewłaściwą eksploatacją wodociągu,
awariami i usterkami. Przede wszystkim jednak, właściwie wprowadzone i nadzorowane systemy jakości
zdecydowanie minimalizują zagrożenia zdrowotne
i poprawiają jakość dostarczanej wody. Ułatwiają także
pracę, bo dzięki opracowanemu systemowi, zbieraniu
informacji i prowadzonej dokumentacji nie ma problemów z przygotowywaniem planów, sprawozdań
i opracowań [31].
Podsumowanie
Zapewnienie bezpiecznej wody konsumentom
jest procesem trudnym i złożonym. Woda do picia
jest produktem o strategicznym znaczeniu dla zdrowia publicznego dlatego konieczne jest prowadzenie
wszelkich działań minimalizujących występowanie
potencjalnych zagrożeń, pojawiających się w systemie
zaopatrzenia w wodę, wpływających na zdrowie ludzkie.
W celu ochrony zdrowia publicznego niezbędne jest konsekwentne wprowadzanie we wszystkich
systemach zaopatrzenia w wodę zarządzania bezpieczeństwem wody.
Zarządzanie bezpieczeństwem w zaopatrzeniu
w wodę powinno opierać się o normy dotyczące
ryzyka, HACCP a najlepiej systemy WSP opracowanego przez WHO i dedykowanego dostawom wody.
Powszechność wdrażanych i stosowanych na całym
świecie takich systemów, daje możliwość wzorowania się na przyjętych rozwiązaniach i wdrażania ich
z uwzględnieniem warunków lokalnych.
Przyjęta strategia dążenia do bezpieczeństwa
zdrowotnego wody powinna obejmować obszar od
ujęcia do kranu konsumenta, włączając w nadzór
nad jakością wody do picia wszystkie podmioty zaangażowane w ochronę ujęć, pobieranie, uzdatnianie
i przesyłanie wody do konsumenta, oraz tworzenie
99
programów dedykowanych władzom lokalnym i odbiorcom usług w celu zwiększania ich świadomości
w zakresie zdrowia publicznego.
Niezwykle istotne jest również uświadamianie
odbiorcom usług/konsumentom jak wiele zależy od
właściwego użytkowania urządzeń wodociągowych
zainstalowanych w budynkach.
Ważne jest, aby w procesie nadzoru nad jakością
wody nie poprzestawać wyłącznie na monitoringu
jej jakości, ale żeby zabezpieczać jej jakość poprzez
stosowanie wielobarierowej ochrony, która w sposób
ciągły będzie minimalizowała ryzyko wystąpienia
zanieczyszczenia. Oparcie zabezpieczeń systemu
wodnego wyłącznie na monitoringu, w przypadku jej
zanieczyszczenia może skutkować jej spożywaniu aż
do czasu uzyskania wyniku z laboratorium lub powiązania wystąpienia zachorowań z jakością wody.
Podstawą ochrony systemu zaopatrzenia w wodę
i kontroli procesów powinno stać się wdrożenie całościowych i zorganizowanych systemów jakimi są Plany
Bezpieczeństwa Wody. Wieloletnie doświadczenia
państw [9], które wprowadziły obowiązkowe systemy
zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody
wskazują na ich skuteczność. Systemy te pozwalają
bowiem na realną ocenę aktualnej sytuacji, identyfikację zagrożeń i mogących wystąpić niebezpiecznych
zdarzeń, oszacowanie ryzyka i zaplanowanie działań
naprawczych i zapobiegających, a co najważniejsze
na minimalizację ryzyka niepowodzenia w związku
z niedopatrzeniem lub błędem w zarządzaniu.
Składowe WSP tworzone są przy wykorzystaniu
zasady wielokrotnych barier ochronnych, zasad analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli oraz innych uporządkowanych metod zarządzania. WSP jest
narzędziem zarządzania ryzykiem, którego ogromną
zaletą jest możliwość jego stosowania we wszystkich
systemach zaopatrzenia w wodę bez względu na stopień złożoności struktury systemu, wielkość produkcji,
techniki uzdatniania lub rodzaju ujmowanej wody.
Z punktu widzenia zarządzania bezpieczeństwem
zdrowotnym wody jedynie współdziałanie wszystkich
podmiotów zapewni bezpieczną wodę do picia.
Zarządzanie ryzykiem poprzez wprowadzenie
WSP jest dobrą praktyką, która dodatkowo podkreśla, iż obszar zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do
spożycia przez ludzi, w polityce każdego państwa, nie
powinien pozostawać za branżami takimi jak żywność
czy przemysł.
100
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 92-100
Piśmiennictwo / References
1. Craun MF, Craun GF, Calderon RL, et al. Waterborne
outbreaks reported in the United States. J Water Health
2006, 4(Suppl 2): 19-30.
2. Zimoch I. Zastosowanie analiz bezpieczeństwa eksploatacji
do kontroli funkcjonowania zakładu oczyszczania wody.
Ochr Śr 2011, 33(2): 39-44.
3. Zimoch I, Stolarczyk A. Raman spectroscopy in estimating
THM formation potential in water pipe network. Environ
Prot Eng 2010, 36(1): 55-64.
4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE
z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniająca dyrektywy 2000/60/
WE i 2008/105/WE w zakresie substancji priorytetowych
w dziedzinie polityki wodnej. Dz. Urz. L 226 z 24.8.2013,
s.1.
5. Zimoch I. Zintegrowana metoda analizy niezawodności
i bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę. [w:]
Monografia habilitacyjna nr 323. Wyd Politechniki Śląskiej,
Gliwice 2011.
6. Zimoch I. Bezpieczeństwo działania systemu zaopatrzenia
w wodę w warunkach zmian jakości wody w sieci wodociągowej.
Ochr Śr 2009, 31(3): 51-55.
7. Zimoch I. Niezawodnościowa interpretacja wyników jakości
wody w sieci wodociągowej. Ochr Śr 2009, 31(4): 51-56.
8. Zimoch I, Łobos E. Comprehensive interpretation of safety
of wide water supply systems. Environ Prot Eng 2012, 38(3):
107-117.
9. Bochnia T. Prewencyjne zarządzanie ryzykiem w systemach
wodociągowych. Eksploatacja systemów wodociągowokanalizacyjnych. V Międzynarodowa Konferencja NaukowoTechniczna, Gdańsk 2010.
10. A New Approach to Protecting Drinking Water and Public
Health. United States Environmental Protection Agency,
2010.
11. Dymaczewski Z, Sozański M i wsp. Wodociągi i Kanalizacja
w Polsce, tradycja i współczesność. Sozański M (red). Polska
Fundacja Ochrony Zasobów Wodnych, Poznań-Bydgoszcz
2002.
12. Gańczak M. John Snow i cholera – 200-lecie urodzin. Prz
Epidemiol 2014, 68: 169-171.
13. Szymura E, Zimoch I. Niezawodności operatora w szacowaniu
ryzyka eksploatacji systemów przemysłowych. Przem Chem
2014, 1(93): 111-116.
14. Zimoch I, Łobos E. Method of safety analysis of water
supply system. [in:] Proceedings of Conference on
Probabilistic Safety Assessment. PSAM 11 and ESREL, Proc.
11th International Probabilistic Safety Assessment and
Management Conference and the Annual European Safety
and Reliability Conference, edited by IAPSAM&ESRA,
Helsinki 2012, 7: 5816-5823.
15. Zimoch I. Regulacja ciśnienia jako element zarządzania
ryzykiem eksploatacji sieci wodociągowej. Ochr Śr 2012,
34(4): 57-62.
16. Zimoch I, Szymura E, Morzczewska-Majkut K. Zastosowanie
techniki drzewa zdarzeń w analizie bezpieczeństwa
eksploatacji obiektów przemysłowych. Przemysł chemiczny.
2015, 2(94): 196-200.
17. Kowalski D. Zarządzanie jakością wody w systemie
wodociągowym. Ochr Śr 2009, 31(3): 37-40.
18. Rak J, Pietrucha K, Tchórzewska-Cieślak B. Kontrola jakości
wody w aspekcie bezpieczeństwa użytkowników wodociągu.
Instal. Teoria Prakt Instal 2008, 279: 75-78.
19. Rak J. Analiza pojęcia ryzyka w odniesieniu do bezpieczeństwa
systemów wodociągowych. Gaz Woda Tech Sanit 2012, 4:
184-187.
20. Mulik B. Identyfikacja potrzeb związanych z wdrażaniem
WSP w małych źródłach zaopatrzenia w wodę. XII
Konferencja Naukowo-Techniczna „Woda – Człowiek
– Środowisko”, Licheń 2014.
21. European Strategic Workshop on Water Safety Planning,
12‑13 March 2014, Berlin, Germany.
22. Guidelines for drinking-water quality. Third edition.
Volume 1. Recommendations. WHO, Geneva 2004.
23. Towards a Guidance Document for the implementation of
a Risk Assessment for small water supplies in the European
Union. KWR Watercycle Research Institute, 2011.
24. EPA Drinking Water Advice Note – Advice Note No. 8:
Developing Drinking Water Safety Plans. Environmental
Protection Agency, 2011.
25. Zimoch I, Paciej J. Zastosowanie Geograficznych Systemów
Informacyjnych w zarządzaniu oraz prowadzeniu kontroli
jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Instal
2013, 2: 56-59.
26. Zimoch I, Paciej J. Analiza przestrzenna ryzyka zagrożenia
zdrowotnego wywołanego obecnością bakterii z rodzaju
Legionella w instalacjach ciepłej wody w województwie
śląskim. Ochr Śr 2014, 36(4): 23-28.
27. Think big, start small, scale up. A road map to support
country level implementation of Water Safety Plans. WHO,
International Water Association, 2010.
28. Wytyczne dotyczące jakości wody do picia, wyd. IV. Izba
Gospodarcza „Wodociągi Polskie”, Bydgoszcz 2014.
29. Zimoch I, Paciej J. Budowa elementów systemu bezpieczeństwa
zdrowotnego wody w zakresie działań i kompetencji organów
Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Instal 2014, 11: 84-87.
30. From Source to Tap. The Multi-barrier approach to safe
drinking water. Canadian Council of Ministers of the
Environment, 2002.
31. Wichrowska B, Mulik B, Parafińska K i wsp. Techniczne
aspekty w zarządzaniu bezpieczeństwem zdrowotnym wody,
ze szczególnym uwzględnieniem instalacji wewnętrznych.
Gaz Woda Tech Sanit 2012, 3:134-137.
Download