vi. ochrona przyrody

Krzysztof Badora, Rafał Czuban, Adam Kuńka, Arkadiusz Nowak, Krzysztof Spałek
VI. OCHRONA PRZYRODY
1. Istniejące formy ochrony przyrody
1.1. Obszarowe formy ochrony przyrody
Obszary chronionego krajobrazu
Obszary chronionego krajobrazu powołuje się w celu zachowania wyróżniających
się krajobrazowo terenów o różnych typach środowiska. Zwyczajowo przyjęło się, że
obejmują tereny większe od parku krajobrazowego o walorach przyrodniczych i
krajobrazowych charakterystycznych dla danego regionu. Działalność gospodarcza na
takim obszarze nie ulega poważniejszym ograniczeniom, lecz powinna być prowadzona w
sposób nie naruszający stanu względnej równowagi ekologicznej. Reżim prawny obszaru
chronionego krajobrazu powinien z jednej strony zapewnić ochronę przed uciążliwościami
przemysłowymi, a z drugiej – wykorzystać te tereny dla celów ekoturystyki i produkcji
zdrowej żywności.
Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy Stobrawsko-Turawskie
Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy Stobrawsko-Turawskie o powierzchni
179305 ha został powołany w 1988 roku w centralnej i zachodniej części województwa
opolskiego. W 1999 roku w jego zachodniej i centralnej części utworzono Stobrawski Park
Krajobrazowy. W granicach tego obszaru znajdują się obszary leśne gminy Kolonowskie.
W granicach Lasów Stobrawsko-Turawskich znalazło się kilka zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych oraz kilkadziesiąt użytków ekologicznych i pomników
przyrody. Niezliczona ilość cieków, stawy hodowlane, źródła, polodowcowe moreny i
wydmy stanowią o wysokich walorach krajobrazowych i przyrodniczych tego terenu. Na
obszarze Lasów Stobrawsko-Turawskich stwierdzono występowanie wielu chronionych
gatunków roślin i zwierząt. Jednym z najciekawszych obiektów położonych na tym terenie
jest Jezioro Turawskie. Jego najbliższe otoczenie jest miejscem gniazdowania wielu
ciekawych gatunków ptaków. Zbiornik stanowi też ważne miejsce odpoczynku i żerowania
dla ptaków migrujących. Z tego względu został zaliczony do ostoi ptactwa wodnego o
randze europejskiej. W myśl postanowień ustawy o ochronie przyrody obszar chronionego
krajobrazu to obiekt pełniący poza funkcją przyrodniczo-krajobrazową funkcję
turystyczno-rekreacyjną. Lasy Stobrawsko-Turawskie, ze względu na przewagę borów
103
sosnowych mających duże walory bioterapeutyczne (działają kojąco, przeciwastmatycznie
i odkażająco), posiadają duże znaczenie dla turystyki i wypoczynku mieszkańców
okolicznych miast.
1.2. Indywidualne formy ochrony przyrody
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Pojęcie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego wprowadzono po raz pierwszy w
ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 roku (Dz. U. z dn. 12.12.1991r.,
nr 114, poz.492, z późn. zm.). Tę formę indywidualnej ochrony przyrody stosuje się w celu
ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla
zachowania jego wartości estetycznych.
Obszary te należy chronić przed zbyt dużymi zmianami w roślinności pokrywającej
jak i powierzchni ziemi. Należałoby odstąpić od wycinki drzew w pobliżu bagien, oczek
wodnych i staro-rzeczy oraz nie starać się za wszelką cenę ich zalesiać.
Rozporządzeniem Wojewody Opolskiego z dnia 3 lutego 1997r. (Dz. Urz. Woj.
Opol. nr 4 z dn. 14 lutego 1997r., poz. 28) w województwie opolskim ustanowiono 7
zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, w tym trzy położone na terenie gminy
Kolonowskie. Są to: zespół przyrodniczo-krajobrazowy Pod Dębami (częściowo w gminie
Zawadzkie), zespół przyrodniczo-krajobrazowy Nad Brzyniczką i zespół przyrodniczokrajobrazowy Kocia Góra.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Pod Dębami
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Pod Dębami położony jest, według zapisu w
rozporządzeniu, w gminie Zawadzkie, natomiast w rzeczywistości większa jego część
znajduje się w obrębie gminy Kolonowskie, o której w rozporządzeniu się nie wspomina.
Całkowita powierzchnia wynosiła 328,92 ha i obejmowała oddziały leśnictwa Dębie (w
granicach gminy Zawadzkie) oraz część leśnictw Haraszowskie i Piotrowina, położonych
w gminie Kolonowskie. Rozporządzeniem Wojewody Opolskiego Nr 151/P/8/2003 z dnia
8 grudnia 2003 roku zwiększono powierzchnię obszaru chronionego do 456,69 ha.
Przedmiotem ochrony jest kompleks leśny w dolinie Małej Panwi, którego bogatsza
przyrodniczo część znajduje się w obrębie gminy Kolonowskie. Celem ochrony jest
zachowanie terenu ze względu na unikalne walory krajobrazowe, interesujące zbiorowiska
roślinne i miejsce występowania wielu rzadkich gatunków roślin oraz zwierząt (Spałek
104
1999b). Atrakcję krajobrazową stanowi tu meandrująca rzeka z licznymi zakolami i
zróżnicowanymi brzegami (Fot. 3). Nad rzeka rosną liczne okazałe, pomnikowe dęby
szypułkowe Quercus robur o interesujących kształtach (Fot. 13). Stwierdzono
występowanie m.in.: wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum, lilii złotogłów Lilium
martagon, rosiczki okragłolistnej Drosera rotudnifolia, mieczyka dachówkowatego
Gladiolus imbricatus, włosienicznika rzecznego Batrachium fluitans, turzycę nitkowatą
Carex lasiocarpa.
Występują tu rzadkie gatunki zwierząt, głównie ptaków: dzięcioł czarny Dryocopus
martius, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, pliszka górska Motacilla cinerea, puszczyk
Strix aluco oraz wydra Lutra lutra, gniewosz plamisty Coronella austriaca, pachnica
dębowa Osmoderma eremita i in.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Nad Brzyniczką
Przedmiotem ochrony jest dolina rzeki Brzyniczki na odcinku między
Kolonowskiem a Pludrami. Obszar ten jest cenny przyrodniczo i krajobrazowo ze względu
na malownicze meandry rzeczne, a okoliczne lasy są urozmaicone dzięki śródleśnym
łąkom. Czyste wody Brzyniczki są miejscem występowania gatunków ryb i skorupiaków.
Żeruje tu także wiele gatunków zwierząt. Jej urwiste brzegi porastają liczne gatunki
mchów i wątrobowców. W najbliższym sąsiedztwie rzeki ciągną się liczne wzniesienia
morenowe porośnięte borami sosnowymi, w których występuje wiele chronionych i
rzadkich gatunki roślin, np.: widłak goździsty Lycopodium clavatum, kalina koralowa
Viburnum opulus, wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum i in.
Spośród gatunków zwierząt tu występujących, do najciekawszych należy
zimorodek Alcedo atthis, śliz Barbatula barbatula oraz małż gałeczka rzeczna Sphaerium
rivicola.
Na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego znajduje się również na tzw.
Regolowiec. Są to pozostałości po osadzie hutniczej założonej w 1761 roku przez hrabiego
Filipa Colonny koło Rogolowej Góry. Powstał tu wtedy niewielki zakład hutniczy, który
pracował do 1861 roku oraz osada składająca się z 8 domów hutniczych i leśniczówki.
Osada przetrwała do początków XX w. Do dnia dzisiejszego istnieją pozostałości po
dawnej zaporze wodnej.
Rozporządzeniem Wojewody Opolskiego Nr 151/P/8/2003 z dnia 8 grudnia 2003
zwiększono powierzchnię obszaru chronionego ze 118 ha do 155,43 ha.
105
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Kocia Góra
Przedmiotem ochrony jest obszar leśny (bory sosnowe) z łańcuchami wzniesień
morenowych z najwyższą w okolicy Kocią Górą oraz kompleks malowniczych stawów
hodowlanych zwanych Pluderskimi Stawami. Na kompleksach stawów stwierdzono
występowanie chronionych gatunków roślin, m.in. grążela żółtego Nuphar lutea, pływacza
zwyczajnego Utricularia vulgaris. Na ich obrzeżach rozwinęła się interesująca roślinność
szuwarowa i błotna. Na wysychających brzegach zbiorników wodnych wykształca się
późnym latem i jesienią roślinność drobnych terofitów, tj. roślin o krótkim czasie
aktywnego
życia,
przeżywających
niekorzystny
okres
w
postaci
nasion.
Do
najciekawszych z nich należą ponikło jajowate Eleocharis ovata i turzyca ciborowata
Carex cyperoides. W sąsiedztwie stawów rozwinęły się niewielkie torfowiska. Występuje
w nich wiele chronionych i rzadkich gatunki roślin, np.: owadożerne rosiczka okrągłolistna
Drosera rotundifolia. W głębszych partiach stawów rozwijają się zbiorowiska roślin
podwodnych i pływających. W otaczających stawy borach sosnowych występuje m.in.
widłak goździsty Lycopodium calvatum i mącznica lekarska Arctostaphyllos uva-ursi.
Stawy Pluderskie są jedynym w gminie miejscem lęgów następujących gatunków
ptaków wodnobłotnych: perkozka Tachybaptus ruficollis, cyraneczki Anas crecca, łyski
Fulica atra, kokoszki Gallinula chloropus, żurawia Grus grus oraz trzciniaka
Acrocephalus arundinaceus. Jest to jedno z nielicznych miejsc gdzie liczniej odbywają
gody płazy (traszka zwyczajna Triturus vulgaris, żaba wodna Rana esculenta, żaba trawna
Rana temporaria, ropucha szara Bufo bufo, ropucha zielona Bufo viridis). Dodatkowo jest
to ważny w skali gminy obszar lęgów chronionych: potrzosa Emberiza schoeniclus i
trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus.
Rozporządzeniem Wojewody Opolskiego Nr 151/P/8/2003 z dnia 8 grudnia 2003
zwiększono powierzchnię obszaru chronionego z 284 ha do 370,36 ha.
Użytki ekologiczne
Użytki ekologiczne to nowa forma indywidualnej ochrony przyrody, wprowadzona
do polskich przepisów prawnych ustawą o ochronie przyrody z dnia 16.10.1991r. (Dz. U. z
dnia 12.10.1991r., nr 114 poz.492 z późn. zm.). Użytkami ekologicznymi są, w rozumieniu
w/w ustawy, zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla
zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki
wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska,
wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy,
106
kamieńce itp. Użytki ekologiczne uwzględnia się w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego i uwidacznia w ewidencji gruntów.
Po raz pierwszy użytki ekologiczne w gminie Kolonowskie utworzono
rozporządzeniem Wojewody Opolskiego z dnia 3 lutego 1997r. (Dz. Urz. Woj. Opol. nr 4
z dnia 12 lutego 1997, poz. 28). Na terenie gminy objęto tą formą ochrony 17 obiektów,
wszystkie znajdują się na obszarach administrowanych przez Nadleśnictwo Zawadzkie
(tym samym lokalizacja obszaru chronionego podawana jest według podziału ALP). W
trakcie badań terenowych prowadzonych w latach 1997-2002 wielokrotnie okazywało się,
że występują liczne różnice między zapisem w rozporządzeniu a stanem faktycznym.
Dokumentem porządkującym zapisy (m.in. wprowadzono lokalne nazewnictwo, dokonano
także zmian granic i powierzchni obszarów chronionych, połączono sąsiadujące ze sobą
małe użytki, zlikwidowano dwa użytki o nazwach „Jaskółka” i „Rudzik”) jest
Rozporządzenie nr 151/P/9/2003 Wojewody Opolskiego z dnia 8 grudnia 2003 roku w
sprawie uznania za użytki ekologiczne (Opole, dnia 29 grudnia 2003 r.) Zgodnie z nowym
dokumentem w gminie Kolonowskie znajduje się 13 użytków ekologicznych (numeracja
użytków ekologicznych w tekście jest zgodna z ich numerami na załączniku
kartograficznym):
1. Wielka Kobyla
Według rozporządzenia obszarem chronionym jest podmokła łąka śródleśna o
powierzchni 20,95 ha, położona w leśnictwie Kolonowskie /oddz.52d, 53g/ W poprzednim
rozporządzeniu, z 1997 r., ten obszar chroniony nazywał się „Pływacz” i zajmował
dokładnie taką samą powierzchnię.
2. Sowin
Według rozporządzenia obszarem objętym ochroną jest łąka śródleśna o
powierzchni 2,12 ha, znajdujące się w leśnictwie Kolejka /oddz. 48c/. Jest to miejsce o
dużych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997
r., ten obszar chroniony nazywał się „Sikora” i zajmował powierzchnię 3,83 ha.
Zmniejszono powierzchnię obszaru chronionego o 1,71 ha.
3.Grań
Użytkiem ekologicznym jest łąka śródleśna o powierzchni 4,79 ha, obejmująca
pododdziały 50l, 51d w leśnictwie Kolejka. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r., ten
107
obszar chroniony nazywał się „Pokląskwa” i zajmował powierzchnię 2,68 ha. Dokonano
znacznego zwiększenia powierzchni obszaru chronionego.
4. Laski
Ochroną objęto zespół łąk śródleśnych o łącznej powierzchni 6,95 ha, położony w
leśnictwie Kolonowskie /oddziały 57g, 56f, 80b, 81a, 80d, 81f, 80f/. Celem jest ochrona
unikalnych biotopów łąkowych i ekotonowych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r.,
ten obszar chroniony to były 3 osobne użytki ekologiczne: „Zimorodek”, „Bocian” i
„Bekasy”.
5. Rysi Kierz (Pysi Kierz)
Jest to łąka śródleśna o powierzchni 4,61 ha, położona w leśnictwie Kolonowskie
/oddz. 54f/. Celem ochrony jest zachowanie unikalnych biotopów łąkowych i
ekotonowych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r., ten obszar chroniony były to 2
oddzielne użytki ekologiczne: „Ostoja” /pow. 0,21 ha/ i „Kosaciec” /pow. 4,16 ha/.
Dokonano nieznacznego zwiększenia powierzchni obszaru chronionego.
6.Czarna Dziura
Obszar objęty ochroną to łąka śródleśna o powierzchni 2,79 ha, położona w
leśnictwie Kolonowskie /oddz. 119d/. Miejsce to posiada swą lokalną nazwę Czarna
Dziura, legenda głosi, iż była tu kiedyś karczma. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r.,
ten obszar chroniony nazywał się „Myszołów” i zajmował dokładnie tą samą
powierzchnię.
7. Kiepka
Zgodnie z zapisami rozporządzenia, obszar objęty ochroną w formie użytku
ekologicznego to łąka śródleśna o powierzchni 1,11 ha, znajdująca się w leśnictwie
Kolonowskie /oddz.86d/. Celem ochrony jest zachowanie unikalnych biotopów łąkowych i
ekotonowych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r., ten obszar chroniony nazywał się
„Dzięcioł” i zajmował dokładnie tą samą powierzchnię.
8. Mała Kobyla
Terenem objętym ochroną jest łąka śródleśna o powierzchni 6,60 ha, znajdująca się
w leśnictwie Kolonowskie /oddz. 78d, 78f, 77f/. Celem ochrony jest zachowanie
108
unikalnych biotopów łąkowych i ekotonowych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r.,
ten obszar chroniony to były 2 osobne użytki ekologiczne: „Pokrzewka” (pow. 5,70 ha) i
„Dzierzba” (pow. 0,90 ha). Dokonano połączenia dwóch użytków ekologicznych bez
zmiany wielkości obszaru chronionego.
9. Kumince
Za użytek ekologiczny uznano łąkę śródleśną znajdującą się w granicach leśnictwa
Kolonowskie /oddz. 84h, 100b, 101c/. Całkowita powierzchnia obszaru chronionego
wynosi 10,31 ha. Celem ochrony jest zachowanie unikalnych biotopów łąkowych i
ekotonowych. Miejsce to jest obszarem występowania chronionych gatunków zwierząt
łownych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r., ten obszar chroniony nazywał się
„Świergotek” i zajmował powierzchnię 9,20 ha. Zwiększono powierzchnię obszaru
chronionego o 1,11 ha.
10. Przy Myślińskiej
Obszarem chronionym jest łąka śródleśna o powierzchni 4,33 ha, położona w
leśnictwie Kolonowskie /oddz. 57b, 58d, 58j/. Celem ochrony jest zachowanie unikalnych
biotopów łąkowych i ekotonowych. Znajduje się tu także stanowisko chronionego pająka
tygrzyka paskowanego Argiope bruennichi, którego sieć posiada charakterystyczne
pionowe, zygzakowate zgrubienie. Miejsce to jest obszarem występowania chronionych
gatunków zwierząt łownych. W poprzednim rozporządzeniu, z 1997 r., ten obszar
chroniony to były 2 osobne użytki ekologiczne: „Żuraw” /pow. 1,08 ha/ i „Padalec” /pow.
3,25 ha/. Dokonano połączenia dwóch użytków ekologicznych bez zmiany wielkości
obszaru chronionego.
11. Przy Czarnej Dziurze
Obszar chroniony to śródleśna łąka o powierzchni 1,02 ha, znajdująca się w
leśnictwie Kolonowskie /oddz. 104k/. Celem ochrony jest zachowanie unikalnych
biotopów łąkowych i ekotonowych.
12. Bagno
Użytek ekologiczny „Bagno” utworzono Uchwałą Nr XXIX/157/05 Rady Miejskiej
w Kolonowskiem z dnia 14 lipca 2005 r. Obszarem objętym ochroną są tereny rolne na
starorzeczu Małej Panwi w Staniszczach Małych o łącznej powierzchni około 5,00 ha,
109
obejmujące części działek rolnych o nr: 973, 952, 972, 971, 970, 969, 968, 965, 964, 963,
962, 959, 956, 954, 951, 944, 943, 942, 941, 961, 958, 953, 950, 945/1, 949/1 i 960.
Jest to najlepiej zachowany w gminie Kolonowskie paleomeander Małej Panwi na
terasie bałtyckiej (Fot. 2.). Na jego obszarze występuje wiele rzadkich i chronionych
gatunków roślin. Stwierdzono tu występowanie m.in. kruszczyka błotnego Epipactis
palustris, kukułkę szerokolistną Dactylorhiza majalis, rosiczkę okrągłolistną Drosera
rotundifolia, siedmiopalecznika błotnego Comarum palustre. Występuje tu również wiele
interesujących zbiorowisk wodnych, szuwarowych i torfowiskowych. Najciekawsze z nich
to: zespół okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris, zespół turzycy błotnej Caricetum
acutiformis zespół turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, zespół turzycy zaostrzonej
Caricetum gracilis i zespół kwaśnych młak turzycowych Carici canescentis-Agrostietum
caninae.
13. Szczyrkowiska
Użytek ekologiczny „Szczyrkowiska” utworzono Uchwałą Nr XXIX/156/05 Rady
Miejskiej w Kolonowskiem z dnia 14 lipca 2005 r. Obszarem objętym ochroną są zbiorniki
wodne na terenie leśnym PGL LP o łącznej powierzchni 1, 16 ha, położone
administracyjnie na terenie wsi Spórok, obejmujące następujące oddziały leśne: 13f –
zbiornik o pow. 0,50 ha, 13g – zbiornik o pow. 0,10 ha, 14g – zbiornik o pow. 0,15 ha, 14h
– zbiornik o pow. 0,41 ha.
Użytek ekologiczny „Szczyrkowiska” to malowniczy kompleks kilku śródleśnych
oczek wodnych, powstałych po nieczynnych wyrobiskach żwiru, chroniący unikatowe
biotopy wodne i bagienne, położony na południowy zachód od Staniszcz Małych (Fot. 15)
(Spałek 2005). Otaczają je, położne na wydmach, suboceaniczne bory świeże. Na obszarze
użytku występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W zbiornikach
wodnych rozwijają się liczne zbiorowiska roślin podwodnych i pływających. Do
najciekawszych z nich należy zespół „lilii wodnych” Nupharo-Nympheetum, w którym
występują coraz rzadziej spotykane na Śląsku Opolskim chronione grzybienie białe
Nyphaea alba. W sąsiedztwie zbiorników wykształciły się trudno dostępne szuwary oraz
bagna i torfowiska. Występują tu m.in.: szuwar trzciny pospolitej Phragmitetum australis,
szuwar pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae, zespół jeżogłówki gałęzistej Sparganietum
erecti, szuwar skrzypowy Equisetetum fluviatile, zespół tataraku Acoretum calami, szuwar
ponikła błotnego Eleocharitetum palustris. Występuje tu również bardzo rzadki w
województwie opolskim zespół jeżogłówki najmniejszej Sparganietum minimi. Na
110
niewielkich powierzchniach spotkać można zbiorowisko z panującą turzycą nitkowatą
Caricetum lasiocarpae.
Świat zwierząt jest tu równie bogaty jak szata roślinna. Obok zwierząt pospolitych
występują tu gatunki chronione oraz rzadkie w skali regionu i kraju. Szczyrkowiska są
miejscem rozrodu licznych gatunki płazów, m.in.: żaby wodnej Rana esculenta, ropuchy
szarej Bufo bufo, rzekotki drzewnej Hyla arborea, traszki zwyczajnej Triturus vulgaris,
traszki grzebieniastej Triturus cristatus oraz bardzo rzadkiej w tych okolicach traszki
górskiej Triturus alpestris. Bardzo często spotkać tu można żerujące zaskrońce Natrix
natrix. Z wielu spotykanych tu gatunków ptaków lęgowych, do najbardziej interesujących
należy zaliczyć samotnika Tringa ochropus, zielonkę Porzana parva i żurawia Grus grus.
Uwagi ochronne dotyczące użytków ekologicznych
Największym zagrożeniem dla użytków ekologicznych obejmujących łąki jest
sukcesja drzew i krzewów leśnych. Należy usuwać samosiejki drzew i krzewów oraz
systematycznie kosić łąki. Takie działania powstrzymują zubożenie zespołów roślinności
zielnej. Bagna objęte ochroną w formie użytków ekologicznych należy chronić przed
zmianami poziomu wody, a w szczególności przed nadmiernym osuszaniem lub
nawadnianiem. Działania te trzeba prowadzić systematycznie zwłaszcza w okresie rozwoju
roślinności i rozrodu zwierząt leśnych.
Pomniki przyrody
Na terenie gminy Kolonowskie znajduje się obecnie 9 pomników przyrody w
postaci pojedynczych drzew oraz ich skupisk (numeracja pomników w tekście jest zgodna
z ich numerami na załączniku kartograficznym). Są to:
1. Dąb szypułkowy Quercus robur w ilości 96 sztuk, rosnące w oddziałach 217i,
218i,j,k; 219o,n; 238i,n leśnictwa Haraszowskie (Fot. 13). Nr rej. woj.119. Obwód
pnia na wysokości 1, 3 m: 110cm-459 cm; wysokość: 16m-32m; wiek: około 200
lat. U niektórych drzew widoczne uszkodzenia kory i koron.
2. Dąb szypułkowy Quercus robur w ilości 6 sztuk, rosnące w oddziale 218j
leśnictwa Haraszowskie. Nr rej. woj. 121. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m: 399
cm; wysokość: 27 m; wiek: około 200 lat. U niektórych drzew widoczne
uszkodzenia kory i koron.
111
3. Dąb szypułkowy Quercus robur w ilości 8 sztuk, rosnące w oddziale 238i
leśnictwa Haraszowskie. Nr rej. woj. 127. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m: 363
cm; wysokość: 21 m; wiek: około 200 lat. U niektórych drzew widoczne
uszkodzenia kory i koron.
4. Dąb szypułkowy Quercus robur rosnący w oddziale 111c leśnictwa Kolejka. Nr
rej. woj. 406. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m.: 363 cm; wysokość: 27 m; wiek:
około 150lat.
5. Aleja dębów szypułkowych Quercus robur rosnących w oddziale 218k leśnictwa
Haraszowskie. Nr rej. woj. 473. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m.: 380cm-690cm;
wysokość:16m-32m; wiek: około 200 lat. U niektórych drzew widoczne
uszkodzenia kory i koron.
6. Dąb szypułkowy Quercus robur w ilości 4 sztuk, rosnące w oddziale 218k
leśnictwa Haraszowskie. Nr rej. woj. 474. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m:
380cm-690cm; wysokość: 20m-26m; wiek: około 200 lat. U niektórych drzew
widoczne uszkodzenia kory i koron.
7. Dąb szypułkowy Quercus robur rosnący w oddziale 219i leśnictwa Haraszowskie.
Nr rej. woj. 475. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m.: 432 cm; wysokość: 26 m;
wiek: około 200 lat. Widoczne uszkodzenia kory.
8. Dąb szypułkowy Quercus robur rosnący w oddziale 241d leśnictwa Haraszowskie.
Nr rej. woj. 476. Obwód pnia na wysokości 1, 3 m.: 546 cm; wysokość: 27 m;
wiek: około 200 lat. Widoczne uszkodzenia kory.
9. Buk pospolity Fagus sylvatica rosnący w Staniszczach Wielkich na działce 961. Nr
rej. woj. 481.
2. Projektowane formy ochrony przyrody
Park Krajobrazowy Dolina Małej Panwi
Ekologiczny system wielkoprzestrzennych obszarów chronionych województwa
opolskiego utworzony został w 1988 r. Powołano wówczas dwa parki krajobrazowe (Park
Krajobrazowy Góry Opawskie i Park Krajobrazowy Góra Św. Anny” oraz siedem
obszarów chronionego krajobrazu. W 1999 roku utworzono Stobrawski Park
Krajobrazowy. Obecnie trwają przygotowania do utworzenia kolejnego – Parku
Krajobrazowego Dolina Małej Panwi, położonego w dolinie rzeki Mała Panew. Obszar
projektowanego parku zajmuje wschodnią część województwa opolskiego od granicy
112
województwa do jej ujścia do Zbiornika Turawskiego koło Jedlic (Spałek 2001). Znaczna
część projektowanego parku krajobrazowego położona jest na terenie gminy Kolonowskie.
Szata roślinna projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Małej Panwi, w
granicach gminy Kolonowskie, obfituje w interesujące zbiorowiska roślinne oraz
chronione i rzadkie gatunki roślin. Występują tu taksony, których ochrona ma znaczenie
ponadregionalne. Flora badanego obszaru poniosła jednak także znaczne straty w
przeciągu ostatnich 100 lat. Jest to związane z antropopresją, szczególnie rabunkową
gospodarką leśną i intensywnym rolnictwem, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat
doprowadziły do znacznego zubożenia roślinności. Dominującym typem zbiorowisk na
badanym obszarze są zbiorowiska leśne, głównie bory sosnowe. W wielu miejscach,
zwłaszcza w oddziałach leśnych ze starszym drzewostanem położonym na wydmach,
występuje dobrze wykształcony suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum z licznymi
gatunkami borowymi w runie i nieco rzadziej śródlądowy bór wilgotny Molinio-Pinetum
oraz bór sosnowy bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum. Jego fitocenozy wykształcają się
najczęściej na niewielkich powierzchniowo płatach w lokalnych bezodpływowych
obniżeniach w kompleksach boru świeżego, gdzie kontaktują się często z torfowiskami
wysokimi. W niewielu miejscach, głównie w strefach przyujściowych dopływów Małej
Panwi oraz lokalnych obniżeniach terenu, spotkać można lasy liściaste. Do najczęściej
spotykanych należą: łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum i grąd subkontynentalny
Tilio cordatae-Carpinetum betuli. Oprócz zbiorowisk leśnych, dużą wartość przyrodniczą
mają tu zbiorowiska wodne, błotne i torfowiskowe, gdyż występują w nich liczne gatunki
chronione i rzadkie, często zanikające w skali kraju. Do najbardziej interesujących
zespołów wodnych należy m.in. zespół „lilii wodnych” Nupharo-Nymphaeetum albae. W
wodach Małej Panwi oraz jej większych dopływach rozwinęły się fitocenozy RanunculoCallitrichetum hamulatae, które rozwijają się najczęściej w czystych odcinkach rzek i
strumieni. Na obszarze projektowanego parku krajobrazowego spotyka się również dobrze
wykształcone zbiorowiska z klasy Utricularietea intermedio-minoris. Należą do niej
wyspecjalizowane ekologicznie zbiorowiska, występujące w płytkich dystroficznych
zbiornikach wodnych na podłożu torfowym w dolinkach i zagłębieniach na torfowiskach
niskich i wysokich. Gatunkami dominującymi w tych fitocenozach są najczęściej rośliny
owadożerne z rodzaju pływacz Utricularia. W dolinie Małej Panwi spotkać również
można w wielu miejscach siedliska, które umożliwiły rozwój wielu zbiorowiskom
torfowiskowym.
113
Na obszarze projektowanego parku stwierdzono występowanie wielu gatunków
rzadkich i ginących roślin, których większość została umieszczona w „Czerwonej księdze
roślin naczyniowych województwa opolskiego” (Nowak, Spałek red. 2001). Najciekawsze
to: rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, kruszczyk błotny Epipactis palustris i
mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus.
Występują tu rzadkie gatunki zwierząt, głównie ptaków: tygrzyk paskowany
Argyope bruennichii, rzekotka drzewna Hyla arborea, żaba moczarowa Rana arvalis,
derkacz Crex crex, dudek Upupa epops, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, krzyżodziób
świerkowy Loxia curvirostra, muchołówka białoszyja Ficedula albicollis, pliszka górska
Motacilla cinerea, samotnik Tringa ochropus, zimorodek Alcedo atthis, żuraw Grus grus,
wydra Lutra lutra oraz bardzo rzadki gatunek chrząszcza pachnica dębowa Osmoderma
eremita.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Dolina Myśliny
Obszar projektowanego zespołu obejmuje głęboko wciętą w podłoże dolinkę
Myśliny na leśnym, a częściowo łąkowym odcinku od miejscowości Myślina do ujścia w
Małej Panwi (Fot. 14). W dnie wąskiej do 250 m i głębokiej na 4-10 m doliny płynie
strumień o charakterze podgórskim (Fot. 4). Koryto rzeki jest słabo uregulowane, na wielu
odcinkach czytelne są liczne przejawy niszczącej i akumulacyjnej działalności wód. Rzeka
na kilku odcinkach bardzo często zmienia bieg. Licznie występują przegłębienia i płycizny
oraz podcięcia erozyjne. Całość doliny charakteryzuje się dużą dynamiką przemian w
zakresie nieożywionej części geosystemu. W dnie występują zróżnicowane gatunkowo
drzewostany liściaste, na wyżej wyniesionych obszarach przydolinnych bory.
Na obszarze tym występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin. Do
najciekawszych zaliczyć należy rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia, bagno
zwyczajne Ledum palustre, modrzewnicę zwyczajną Andromeda polifolia, żurawinę błotną
Oxycoccus palustris. Występują tu dobrze wykształcone bory sosnowe, podmokłe łąki, w
których często wykształca się zespół kosaćca żółtego Iridetum pseudacori oraz torfowiska.
Spośród gatunków zwierząt tu występujących, do najciekawszych należy zimorodek
Alcedo atthis, gniewosz plamisty Coronella austriaca, śliz Barbatula barbatula oraz małż
gałeczka rzeczna Sphaerium rivicola.
Przy ujściu Myśliny do Małej Panwi znajdują się dodające malowniczości temu
terenowi stawy oraz dwa nieczynne młyny z urządzeniami spiętrzającymi jej wody.
114
Użytek ekologiczny Mieczyk (nr 1 na załączniku kartograficznym)
Projektowany użytek ekologiczny Mieczyk obejmuje kompleks podmokłych łąk na
południe od Staniszcz Małych w sąsiedztwie tzw. Łazisz. No obszarze tym znajduje się
najliczniejsze w województwie opolskim stanowisko mieczyka dachówkowatego
Gladiolus imbricatus (Fot. 10). Występuje tu również stanowisko kukułki szerokolistnej
Dactylorhiza majalis. Interesujące są również występujące tu zbiorowiska wilgotnych łąk.
Na obszarze tym stwierdzono występowanie dobrze wykształconych płatów łąki
trzęślicowej Molinietum caeruleae i łąki ostrożeniowej Cirsietum rivularis.
Spośród licznie występujących tu gatunków zwierząt, do najciekawszych zaliczyć
należy motyla strzępotka hero Coenonympha hero oraz derkacza Crex crex.
3. Projekt systemu NATURA 2000 gminy
Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 jest obecnie najbardziej zaawansowanym
obszarowym systemem ochrony przyrody, opartym na akceptacji społecznej i politycznej, i
co bardzo ważne, wyposażonym w specjalne instrumenty finansowe mające wspierać
działania ochronne, integrujące i promocyjne w poszczególnych ostojach. Główny cel
systemu Natura 2000 – zachowanie europejskiej różnorodności biologicznej, jest
realizowany przez wprowadzanie systemu ochrony siedlisk oraz bezpośredniej ochrony
gatunków uznanych za ważne z punktu widzenia interesu wspólnotowego. Szybkie tempo
negocjacji akcesyjnych Polski z Unią Europejską przyśpieszyło realizację zadań z zakresu
ochrony przyrody jakie obowiązkowo Polska musi zakończyć przed datą podpisania
traktatu stowarzyszeniowego. Stąd też na terenie województwa opolskiego zaproponowano
koncepcję utworzenia sieci Natura 2000 (Nowak red. 2001). Składa się ona z 7 głównych
obszarów, na których wyznaczono ostoje. Gmina Kolonowskie obejmuje w sieci Natura
2000 część Obszaru Doliny Małej Panwi i ostoi Dolina Małej Panwi.
Jej obszar pokrywa się z granicami projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina
Małej Panwi.
Obszar Doliny Małej Panwi
Lokalizacja: wschodnia część województwa opolskiego, powiaty: opolski,
strzelecki, oleski, gminy: Turawa, Chrząstowice, Ozimek, Kolonowskie, Zawadzkie,
Jemielnica, Strzelce Opolskie, Izbicko, Dobrodzień.
Powierzchnia: 38 010 ha.
115
Położenie fizyczno-geograficzne: makroregion 318.5 Nizina Śląska, mezoregion
318.57 Równina Opolska (Kondracki 1998).
Typy krajobrazu naturalnego: krajobrazy dolin i równin akumulacyjnych - den
dolinnych, tarasów z wydmami, krajobrazy staroglacjalne - równin peryglacjalnych i
ostańców peryglacjalnych (Kondracki 1994).
Charakterystyka fizyczno-geograficzna: Obszar doliny Małej Panwi z silnie
rozwiniętymi terasami plejstoceńskimi w otoczeniu zdenudowanej w warunkach
peryglacjalnych równiny lodowcowej i wodnolodowcowej. W części wschodniej
wrzynający się w Wyżynę Śląsko-Krakowską. Na terasach plejstoceńskich oraz równinach
fluwioglacjalnych występują rozległe kompleksy pól wydmowych z wydmami
dochodzącymi do 25 m. W obniżeniach międzywydmowych oraz w dolinach rzecznych
zlokalizowano niewielkie torfowiska. Koło Antoniowa oraz Krasiejowa i Staniszcz
występują wychodnie iłów górnotriasowych, w Krasiejowie ze skamielinami bogatej fauny
ówczesnych kręgowców. Mała Panew na odcinku od Zawadzkiego do Kolonowskiego jest
jedną z najbardziej naturalnych dużych rzek nizinnych w regionie. Jej koryto jest tu w
niewielkim stopniu uregulowane. W zachodniej części obszaru zlokalizowany jest duży
zbiornik zaporowy - Jezioro Turawskie, z unikalną strefą zalewowej „cofki” Libawy i
Małej Panwi. Na obszarach leśnych występują kompleksy stawów. Najwyżej wyniesione
obszary - 220 m. n.p.m., najniżej - 150 m. n.p.m.
Ważniejsze walory abiotyczne: 1) Jezioro Turawskie, zwłaszcza w części „cofki”,
2) odsłonięcia profilów geologicznych górnego triasu w Krasiejowie ze skamielinami
gadów, 3) zespoły wydm, 4) koryto Małej Panwi pomiędzy Kolonowskiem i Zawadzkiem
oraz starorzecza rzeki, 5) kompleksy stawów, 6) torfowiska.
Obszarowe formy ochrony przyrody: Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy
Stobrawsko-Turawskie.
Dominujący typ użytkowania gruntów: leśny.
Szata roślinna doliny Małej Panwi ma charakter typowo leśny. Wody stojące i łąki
stanowią jej uzupełnienie. Z punktu widzenia ochrony przyrody do najcenniejszych
biocenoz występujących w granicach ostoi zaliczyć należy starodrzewia borów sosnowych
rosnących na wydmach i morenach oraz ekstrazonalnych lasów liściastych porastających
najniżej położone fragmenty obszaru zlewniowego Małej Panwi. W bezodpływowych
nieckach wykształciły się torfowiska oraz bagniska z roślinnością szuwarową. Na
niewielkich fragmentach odkrytych skarp i piaszczysk rozwinęły się zbiorowiska muraw i
wrzosowisk. Ważnymi dla zachowania różnorodności biologicznej są siedliska wilgotne
116
związane z występowaniem stawów rybnych, np. w okolicy Poliwody czy Marszałek, na
których występują zespoły makrofitów wodnych i roślin namuliskowych. Łącznie w
granicach ostoi stwierdzono występowanie kilkudziesięciu interesujących gatunków roślin,
w tym: 1 gatunku z załącznika II DH, 3 gatunków z załącznika V DH, 1 gatunku polskiej
propozycji do załącznika II DH, 1 gatunku z załącznika I KB oraz 84 gatunków rzadkich,
zagrożonych i podlegających ochronie prawnej. Ponadto udokumentowano występowanie
10 typów środowisk z załącznika I DH, 5 typów proponowanych przez stronę polską oraz
32 zespołów zagrożonych w skali regionalnej.
Mała Panew na większości odcinków jest jedną z najmniej przekształconych rzek
województwa. Zachowały się tu liczne meandry, wyspy, starorzecza, drzewostany
dochodzące do koryta rzecznego, co stawia ją w szeregu najciekawszych rzek
województwa. Walory faunistyczne poznane są zaledwie fragmentarycznie, co i tak
pokazuje ich wielką wartość w skali województwa. Do najlepiej poznanych pod względem
faunistycznym należy Zbiornik Turawski, uznany za ostoję ptaków o znaczeniu
europejskim (Gromadzki i in. 1994). Oprócz lęgów rzadkich gatunków jak rybitwa
białowąsa, rybitwa czarna, płaskonos, kropiatka, krwawodziób, piskliwiec znacznie
większą rolę pełni on w okresie przelotów, kiedy to stwierdzono 18 500 krzyżówek, 3 300
cyraneczek, 1 000 głowienek, 1 100 bekasów, 400 biegusów malutkich 400 biegusów
zmiennych, czy 350 brodźców leśnych,
Na terenie obszaru, z gatunków wymienionych w załącznikach stwierdzono: 4
gatunki bezkręgowców, 1 gatunek minoga, 1 gatunek ryby, 10 gatunków płazów, 2 gatunki
gadów, 25 gatunków ptaków i 5 gatunków ssaków.
Ostoja - Dolina Małej Panwi
Lokalizacja: wschodnia część województwa opolskiego, powiat opolski, strzelecki,
oleski, gminy: Chrząstowice, Ozimek, Kolonowskie, Zawadzkie, Jemielnica, Strzelce
Opolskie, Izbicko, Dobrodzień.
Powierzchnia: 35 660 ha.
Położenie fizyczno-geograficzne: makroregion 318.5 Nizina Śląska, mezoregion
318.57 Równina Opolska (Kondracki 1998).
Typy krajobrazu naturalnego: krajobrazy dolin i równin akumulacyjnych - den
dolinnych, tarasów z wydmami (Kondracki 1994).
117
Charakterystyka fizyczno-geograficzna: Obszar obejmuje dolinę Małej Panwi, z
silnie rozwiniętymi terasami plejstoceńskim, na których występują zespoły wydm.
Charakterystyka podostoi przedstawiona została w opisie ostoi głównej.
Ważniejsze walory abiotyczne: 1) odsłonięcia profili geologicznych górnego triasu
w Krasiejowie ze skamielinami gadów, 2) zespoły wydm, 3) koryto Małej Panwi pomiędzy
Kolonowskim i Zawadzkim oraz starorzecza rzeki, 4) kompleksy stawów, 5) torfowiska.
Podstawowe zagrożenia: Ostoję wyznaczono ze względu na wysokie walory
florystyczne i występowanie rzadkich gatunków ptaków. Czynniki zagrożenia ostoi wiążą
się z działalnością gospodarczą, szczególnie w okolicach Zawadzkiego, Ozimka i
Kolonowskiego oraz intensywną penetracją ludzką obszarów o wysokich walorach
przyrodniczych. W ostatnich latach obserwuje się niekorzystny z punktu widzenia ochrony
bioróżnorodności proceder zmiany przeznaczenia gruntów leśnych i rolnych na cele
budownictwa rekreacyjnego, często lokalizowanego w bliskim sąsiedztwie stawów, lasów
i w samej dolinie rzeki. Pośrednim czynnikiem zagrożenia są ponadto intensywne zabiegi
melioracyjne użytków rolnych i leśnych powodujące zmiany stosunków wodnych i innych
istotnych cech siedliska, co z kolei może prowadzić do degeneracji lub zaniku zbiorowisk
roślinnych, wymierania rzadkich gatunków roślin i zwierząt, przekształcania krajobrazu.
Obszarowe formy ochrony przyrody: Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy
Stobrawsko-Turawskie.
Dominujący typ użytkowania gruntów: leśny.
4. Proponowane formy ochrony przyrody
Projektowany rezerwat krajobrazowy Dolina Małej Panwi
Projektowany rezerwat obejmuje koryto rzeki Mała Panew na odcinku leśnym od
Zawadzkiego do Kolonowskiego. Jest to najbardziej naturalny odcinek dużej rzeki nizinnej
w granicach województwa opolskiego, a także jeden z najlepiej zachowanych na Górnym i
Dolnym Śląsku (Fot. 3). Proponowany do ochrony obszar obejmuje koryto rzeki z
zachowanymi typowymi elementami geomorfologicznymi rzeki meandrującej, w tym
podcięciami
erozyjnymi,
meandrami,
paleomeandrami,
starorzeczami,
plosami,
przemiałami i łachami meandrowymi. Wyraźnie zaznaczona jest granica między głęboko
wciętą w bazę erozyjną doliną holoceńską i doliną plejstoceńską. W podcięciach
erozyjnych o wysokości dochodzącej do 10 m występują profile geologiczne obrazujące
118
budowę wierzchniej pokrywy osadów. Standardowe profile rozpoczynają się w stropie
warstwą piasków eolicznych, niżej występują warstwowane żwiry i piaski fluwioglacjalne
i rzeczne, niżej gliny zwałowe i inne osady morenowe pochodzące ze zlodowaceń
południowopolskich (niżej) i środkowopolskiego (Odry) wyżej. Na niektórych podcięciach
tuż nad lustrem wody występują osady wiśniowych i pstrych iłów, iłowców i mułowców
górnotriasowych. Na tych odcinkach Mała Panew wykonuje niewielkie przełomy. W
korycie rzeki zalegają liczne kłody drzew z podciętych brzegów, które zmieniają w istotny
sposób akumulację i erozję osadów. Kłody podlegają dynamicznej redepozycji. W dnie
doliny występują liczne zabagnienia. Znaczne zróżnicowanie warunków geologicznych i
gruntowo-wodnych decyduje o dużej różnorodności występujących tu siedlisk i
drzewostanów od olsów i łęgów nadrzecznych, poprzez grądy do borów sosnowych.
Omawiany odcinek Małej Panwi jest ważnym obiektem badawczym nad rozwojem
geomorfologii rzek nizinnych w warunkach naturalnych.
Podstawowym uwarunkowaniem wykonywania ochrony przyrody na terenie
proponowanego rezerwatu jest bezwzględna ochrona strukturalna i funkcjonalna Małej
Panwi, której działalność ma decydujące znaczenie w kształtowaniu unikalnego
krajobrazu. Ochrona ta nie stoi w sprzeczności z realizacją funkcji turystycznych oraz
racjonalnie prowadzonej gospodarki leśnej.
W Programie ochrony środowiska gminy Kolonowskie postuluje się powołanie
rezerwatu przyrody ,,Doliny rzeki Brzyniczki’’ w jej dolnym, leśnym odcinku. Obecne
badania terenowe wykazały, że walory przyrodniczego tego terenu nie pozwalają na
utworzenie na tym obszarze rezerwatu.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Kanał Hutniczy
Proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy obejmuje interesujący pod
względem kulturowym, krajobrazowym i przyrodniczym nieczynny kanał hutniczy między
Kolonowskiem a Zawadzkiem (Fot. 16). Został on zbudowany w latach 1790–1795 i łączył
rzekę Mała Panew z hutami żelaza w Kolonowskiem i Fosowskiem. Wypływał z
nieistniejącego już zbiornika zaporowego Malapartus koło Zawadzkiego, który był w tym
czasie jedną z niewielu zapór wodnych na Śląsku. Dzięki temu, że już od dawna przestał
mieć znaczenie gospodarcze, stał się cennym obiektem przyrodniczym. Prócz znacznych
walorów historycznych obszar ten obfituje w rzadkie w skali regionu gatunki roślin i
119
zbiorowiska roślinne. Do najciekawszych roślin stwierdzonych na tym terenie należy
wymienić: owadożerne pływacze – drobnego Utricularia minor i zwyczajnego Utricularia
vulgaris, włosienicznika tarczowatego Batrachium peltatum (Fot. 9), turzycę nitkowata
Carex lasiocarpa, czermień błotną Calla palustris. Występują tu również dobrze
wykształcone zbiorowiska z klasy Utricularietea intermedio-minoris. Należą do niej
wyspecjalizowane ekologicznie zbiorowiska, występujące w płytkich dystroficznych
zbiornikach wodnych na podłożu torfowym w dolinkach i zagłębieniach na torfowiskach
niskich i wysokich.
Spośród licznie występujących tu gatunków zwierząt, do najciekawszych zaliczyć
należy traszkę grzebieniastą Triturus cristatus, traszkę zwyczajną Triturus vulgaris,
zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix i śliza Barbatula barbatula. Występują w nim
również liczne pospolitsze gatunki ryb, które częściowo pochodzą z zarybiania.
Użytek ekologiczny Torfowisko w dolinie Małej Panwi (nr 1 na załaczniku
kartograficznym)
Proponowany użytek ekologiczny obejmuje torfowisko w starorzeczu Małej Panwi
na południowy wschód od Kolonowskiego (Fot. 17). Wskutek naturalnej sukcesji roślinnej
rozwinęły się w nim bardzo interesujące zbiorowiska bagienne i torfowiskowe.
Stwierdzono w nim wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin, m.in. rosiczkę
okrągłolistną Drosera rotundifolia, bagno zwyczajne Ledum palustre, żurawinę błotną
Oxycoccus palustris, borówkę bagienną Vaccinium uliginosum, turzycę nitkowatą Carex
lasiocarpa.
Celem ochrony jest zachowanie unikalnych biotopów bagiennych, torfowiskowych,
walorów krajobrazowych oraz zasobów genowych chronionych i rzadkich gatunków roślin
i zwierząt.
Pod względem warunków abiotycznych jest to obszar występowania licznych
krętych paleomeandrów Małej Panwi o szerokości od 10 do 30 m. Starorzecza zostały na
skutek
długookresowej
sukcesji
ekologicznej,
a
także
naturalnych
procesów
denudacyjnych zasypane namułami, torfami i zarośnięte roślinnością wodno-błotną. Na
niektórych odcinkach poziom akumulacji organicznej sięgnął dawnej krawędzi erozyjnej.
W większości odcinków wyraźnie można jednak wyróżnić górną część skarp starych koryt
o wysokości 1-2 m.
120
Pomniki przyrody
W „ Powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej gminy Kolonowskie” (Dubel red.
2004) zaproponowano objęcie ochroną pomnikową 15 drzew. W Programie ochrony
środowiska gminy Kolonowskie postuluje się powołanie pomników przyrody w postaci
drzew: dąb szypułkowy Quercus robur - 2 drzewa pomnikowe, klon jawor Acer
pseudoplatanus, lipa drobnolistna Tilia cordata (leśnictwo Piotrowina, okolice
Zawadzkiego - Malapartus), olsza czarna Alnus glutinosa, lipa drobnolistna Tilia cordat
Mill, dąb szypułkowy Quercus robur , olsza czarna Alnus glutinosa Gaertn (leśnictwo
Piotrowina, okolice Zawadzkiego - Malapartus), topola czarna Populus nigra - 2 drzewa
pomnikowe ( leśnictwo Haraszowskie, okolice Kolonowskie), olsza czarna Alnus glutinosa
Gaertn (leśnictwo Kolejka, okolice Kolonowskie), olsza czarna Alnus glutinosa Gaertn - 2
drzewa pomnikowe (leśnictwo Kolonowskie), buk pospolity Fagus silvatic (leśnictwo
Kolonowskie), olsza szara Alnus incana (leśnictwo Kolonowskie).
Obecne badania terenowe nie potwierdziły zasadności ich ochrony, gdyż większość
z nich to olsze czarne i topole czarne, które są drzewami krótkowiecznymi i cechują się
złym stanem zdrowotnym. Część z nich nawet usycha. Pozostałe drzewa mogą zostać w
przyszłości objęte ochroną. Charakteryzują się jednak niezbyt wielkimi walorami
przyrodniczo-krajobrazowymi.
Proponuje się jednakże objąć ochroną w formie pomnika przyrody następujące
drzewa położone w sąsiedztwie stanowiska paleontologicznego w Krasiejowie o
znacznych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Stanowią one
atrakcję przyrodniczą tych okolic (numeracja zgodna z nr na załączniku kartograficznym):
1. Dąb szypułkowy Quercus robur rosnący na południe od Staniszcz Małych-Granicy,
na skraju lasu. Obwód w pierśnicy: 364 cm; wysokość: 17 m; wiek: około 250 lat.
2. Dąb szypułkowy Quercus robur rosnący na południe od Staniszcz Małych-Granicy,
na skraju lasu. Obwód w pierśnicy: 415 cm; wysokość: 18 m; wiek: około 250 lat
(Fot. 18).
3. Sosna zwyczajna Pinus sylvestris rosnąca na południe od Staniszcz MałychGranicy, na skraju lasu. Obwód w pierśnicy: 277 cm; wysokość: 20 m; wiek: około
200 lat.
121
Na pniu dębu nr 2 znajdują się kontury serca szerokości pnia z otworem pośrodku
(Fot. 18). Związana jest nim interesująca legenda, o której dziś już prawie zapomniano
(Spałek 2006). Według podań bardzo dawno temu pod dębem chłopak z Krasiejowa
napotkał niespotykanej urody dziewczynę z sąsiedniej wsi, która zabłądziła zbierając
jagody. Młodzieniec oczarowany jej pięknem, zakochał się w niej od pierwszego
wejrzenia. Widząc przerażenie w jej oczach spowodowane zbłądzeniem, pomimo, że
chciał przebywać z nią jak najdłużej, pokazał nieznajomej drogę powrotną. Przed
rozstaniem umówili się, że na drugi dzień w tym samym miejscu i o tej samej porze
spotkają się ponownie. Dziewczyna jednak nie przyszła. Zrozpaczony chłopak przychodził
w to miejsce o tej porze jeszcze wiele razy z nadzieją, że ujrzy swą ukochaną. Więcej jej
już jednak nie zobaczył, a z rozpaczy wyciął scyzorykiem na pniu niewielkiego jeszcze
wtedy dębu serce z raną w środku, symbolizującą jego wielkie cierpienie. Z czasem serce
zarosło korą, która jest w tym miejscu cieńsza, stąd jest ono do dziś widoczne. Serce
powiększało się wraz z przyrostem dębu. Jednakże rana nie zabliźniła się na drzewie po
dziś dzień, podobnie jak rana w sercu młodzieńca nieszczęśliwie zakochanego do końca
życia w swej pięknej nieznajomej.
Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej
Dla ochrony typowych i ważnych lokalnych osobliwości geologicznych i
geomorfologicznych proponuje się utworzyć następujące geostanowiska i poddać je
ochronie w postaci stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej (numeracja
stanowisk dokumentacyjnych w tekście jest zgodna z ich numerami na załączniku
kartograficznym):
1. Wydma przy Strzeleckich Łąkach
Stanowisko obejmuje złożoną wydmę podłużną zlokalizowaną na skraju lasu na
północ od wsi Sporok. Powierzchnia stanowiska wynosi ok. 52 ha. Wydma o długości ok.
3 km, szerokości ok. 150-200 m i wysokości dochodzącej do 8 m należy do najdłuższych
na terenie gminy i jednej z najlepiej eksponowanych w krajobrazie. Jej część
wierzchołkowa jest zróżnicowana. Wzdłuż przebiegu zbliżonego osią do W-E występują
cztery podwyższenia poprzedzielane obniżeniami. Wskazują one na złożony charakter
wydmy powstałej bądź z nasunięcia się na siebie wydm mniejszych lub też z rozwiania
bardziej zwartej formy pierwotnej. Generalny przebieg wydmy pozwala na zaliczenie jej
122
do form wałowych z wyraźnymi tendencjami do przechodzenia w wydmy paraboliczne.
Na odlesionym przedpolu wydmy od strony południowo-zachodniej występuje wilgotne,
słabo zaznaczające się w krajobrazie obniżenie będące najprawdopodobniej niecką
deflacyjną, z której wywiany został materiał zakumulowany w wydmie.
Obszar stanowiska powinien pozostać w użytkowaniu leśnym na zasadach
określonych w planie urządzeniowym nadleśnictwa. Zabronione powinno być jedynie
niszczenie formy geomorfologicznej poprzez eksploatację i głębokie rozorywanie wydmy
poprzedzające nasadzenia. Powyższe zasady ochrony powinny obowiązywać dla
wszystkich stanowisk dokumentacyjnych wydmowych zaproponowanych poniżej.
2. Wydma Numerowsko-Łaziszowska
Stanowisko obejmuje złożoną wydmę wałową, podłużną, położoną na osi NW-SE
zlokalizowaną na skraju lasu na południe od Staniszcz Małych. Maksymalna wysokość
wydmy dochodzi do 7 m mierząc od strony południowej do ok. 15 m mierząc od strony
północnej. Asymetria w wysokości stoków dowietrznych i dystalnych związana jest z
najprawdopodobniej zstępującym charakterem wydmy. U podstawy stoku dystalnego
występuje wzdłuż całej wydmy strefa źródlisk, wysięków i wymoków, która również
powinna być chroniona w postaci stanowiska dokumentacyjnego. Długość wydmy w
granicach proponowanej ochrony dochodzi do ok. 2,5 km, średnia szerokość 180 m.
Powierzchnia geostanowiska wynosi ok. 45 ha. Wzdłuż jej przebiegu wyróżnić można 6
kulminacji i lokalnych obniżeń, które wskazują na złożony charakter formy.
Najprawdopodobniej
wydma
została
nawiana
z
materiału
zakumulowanego na wałowym wzniesieniu polodowcowym.
123
fluwioglacjalnego
Ryc. 11. Przekrój przez wydmę Numerowsko-Łaziszowską i schemat przedstawiający
hipotetyczną genezę strefy źródliskowej występującej u jej podstawy.
3. Mokradła Łaziszowskie
Geostanowisko obejmuje rozległą strefą źródliskową zlokalizowaną na północ od
Wydmy
Numerowsko-Łaziszowskiej
i
występującej
pod
nią
wału
osadów
polodowcowych. Na granicy lasu i nieużytkowanych podmokłych łąk, turzycowisk oraz
szuwarów występują liczne wymoki i wysięki wód podziemnych, niektóre ujęte w źródła
(Źródło Stoczek). W strefie występują torfowiska. Wody wypływają tu z dużą
intensywnością, chociaż rzadko w postaci źródeł. Biorą z nich początek dopływy Małej
Panwi. Genezę strefy źródliskowej przedstawiono na rycinie 11. Opady atmosferyczne
spadające na wale zbudowanym z przepuszczalnych osadów piaszczysto-żwirowych
infiltrują wgłąb, po czym napotykając na warstwę nieprzepuszczalną spływają po jej
stropie zgodnej z konfiguracją podłoża. U podstawy stoku wzniesienia wypływają na
powierzchnię.
Ochrona mokradeł nie powinna polegać na zaniechaniu ich łąkowo-pastwiskowego
użytkowania. Zaniechanie użytkowania prowadzi do zarośnięcia interesujących zbiorowisk
roślinność łąkowej, szuwarowej i turzycowiskowej. Podstawowym wymogiem ochrony
jest tu natomiast zakaz przeprowadzania melioracji i zmian w rzeźbie terenu zakłócających
reżim stosunków wodnych i wodno-gruntowych strefy.
4. Kocia Góra
124
Projektowane geostanowisko zajmuje największy i najbardziej spektakularny
obszar wydmowy na obszarze gminy zlokalizowany na terenie leśnym na północ od Małej
Panwi wzdłuż granicy z gminą Dobrodzień. Wydłużony na osi N-S obszar wydmowy
rozcięty jest doliną Smoliny i jednym z kompleksów Stawów Pluderskich. Na obszarze
występują złożone wydmy wałowe i paraboliczne o wysokości dochodzącej do 18 m. Cały
teren ich występowania rozciąga się na przestrzeni ok. 7 km mierząc z północy na
południe. W najszerszym miejscu na południe od Stawów Pluderskich ma ok. 2 km.
Łącznie geostanowisko zajmuje obszar ok. 1200 ha. W jego obrębie zinwentaryzowano
kilkanaście wydm, w znacznej części nakładających się na siebie, poprzedzielanych
obniżeniami, które miejscami mają wyraźny charakter obniżeń deflacyjnych o głębokości
do 1,5 m. Największe wydmy zlokalizowane są w długim wale na wschodzie obszaru i
znaczą fazę ostatecznego ustabilizowania się działalności eolicznej. Wydłużony wał na
kilku odcinkach podlegał wyraźnej parabolizacji. Zachodnie przedpole wydm oraz
ułożenie stoków dystalnych wskazują, że zostały nawiane z przeważającego kierunku
zachodniego. Na zachód od głównego ostatecznego wału wydmowego występują
mniejsze, bardzo złożone formy wydmowe, których ustabilizowanie zapobiegło nawianiu
na formy większe położone na wschodzie.
5. Wydma koło Kolejki
Stanowisko obejmuje rozwianą w południowej części wydmę paraboliczną o
długości ok. 1 km, szerokości maksymalnie 250 m i wysokości ok. 13 m zlokalizowaną z
lesie przy granicy z gminą Dobrodzień ok. 200 m na południowy wschód od wsi Kolejka.
Jest to jedna z wyższych wydm gminy mimo nie największych rozmiarów. Należy do form
poprzecznych i prostych. Nawiana została przy przeważającym kierunku wiatru z zachodu
i południowego zachodu. W części południowej rozcięta jest na skutek wybrania piasku i
przeprowadzenia drogi. Miejsce to doskonale nadaje się do wykonania odkrywki
geologicznej obrazującej wewnętrzną budowę wydm. Obszar stanowiska wynosi ok. 10 ha.
6. Starorzecze Brzyniczki
Geostanowisko obejmuje jedno z niewielu starorzeczy rzeki zlokalizowane koło
leśniczówki Brzyniczka wraz ze współczesnym korytem rzeki poniżej tutejszego mostu.
Starorzecze o szerokości ok. 10 m i długości ok. 70 m ma bardzo wysokie i strome skarpy
dochodzące do 3 m. W okresach dużych wezbrań rzeki było jej drugim korytem.
125
Współczesne koryto na wysokości starorzecza jest proste, ma szerokość ok. 5 m i stałą
głębokość w dnie. Powierzchnia geostanowiska wynosi ok. 1 ha.
Ochrona wszystkich geostanowisk związanych z korytami rzek lub starorzeczami
powinna polegać na zachowaniu ich naturalnego charakteru. Ochrona ta nie oznacza
zakazu leśnego użytkowania terenów przyległych do koryta lub starorzecza. Bezwzględnie
egzekwowany powinien być natomiast zakaz regulowania odcinków rzek. Podstawowy
walor tych geostanowisk związany jest przede wszystkim z czynnymi procesami erozji i
akumulacji rzecznej w korytach i organicznej w starorzeczach.
7. Zakola Brzyniczki
Geostanowisko obejmuje najbardziej kręty odcinek doliny Brzyniczki. Dolina jest
tu wcięta na głębokość ok. 3-8 m i tworzy na odcinku ok. 1 km trzy zakola. W dnie doliny
Brzyniczka tworzy liczne formy akumulacyjne i erozyjne o dużej dynamice zmian.
Występują tu niewielkie łachy meandrowe, niezbyt głębokie plosa i strome podcięcia
erozyjne. Jest to jeden z najbardziej naturalnych odcinków rzeki na całym jej przebiegu.
Ma bardzo wyraźnie podgórski charakter z szybkimi dynamicznie zmieniającym się
nurtem.
8. Meandry Brzyniczki
Geostanowisko obejmuje dwa klasycznie wykształcone meandry rzeki Brzyniczka
na wysokości Regolowca (Fot 1.). Meandry zlokalizowane są ok. 50 m poniżej mostu przy
dawnej hucie. Szczegółowy opis miejsca wraz z rysunkiem zamieszczony został w
podrozdziale omawiającym krajobrazy równin terasowych. W uzupełnieniu należy dodać,
że strome podcięcia erozyjne doliny odsłaniają nie tylko osady terasy plejstoceńskiej
zakumulowanej podczas zlodowacenia bałtyckiego ok. 40-15 tys. lat temu. W stropowej
części występują również osady eoliczne rozcinanych na tym odcinku niewysokich wydm.
Piaski kwarcowe wydm zostały zakumulowane u schyłku plejstocenu najprawdopodobniej
w czasie jednego z cykli wydmotwórczych zachodzących w okresie od 12 tys. lat do 8 tys.
lat temu.
9. Paleomeander w Staniszczach Małych
Geostanowsko obejmuje zarośnięte i użytkowane częściowo jako łąka starorzecze
Małej Panwi we wsi Staniszcze Małe. Zarośnięte starorzecze ma charakterystyczny kształt
rogala o szerokości ok. 100-150 m i długości ok. 1,5 km. Jego obszar jest wyraźnie
126
obniżony w stosunku do otaczającej go powierzchni terasy bałtyckiej o ok. 2-3 m.
Paleomeander jest zagrożony przez przylegającą do niego zwartą zabudowę wsi. Warstwa
osadów organiczno-mineralnych, głównie namułów torfowych zalegająca w tym dawnym
korycie rzecznym Małej Panwi ma miąższość 2-4 m. Obszar geostanowiska obejmuje ok.
15 ha.
10. Paleomeander Kocia Górka
Geostanowisko o powierzchni ok. 18 ha zlokalizowane jest przy drodze ze
Staniszcz Małych do Wielkich i obejmuje najlepiej zachowany na terenie gminy obszar
starego koryta Małej Panwi z okresu schyłku zlodowacenia bałtyckiego tj. sprzed ok. 12
tys. lat. Kształt koryta to nieregularny rogal. Szerokie na ok. 70-150 m starorzecze o
długości ok. 1,8 km znajduje się w przedostatniej fazie naturalnej degradacji
spowodowanej stopniowym zarastaniem przez roślinność szuwarową, turzycowiskową i
zadrzewienia łęgowe. Nie występują tu jednak łąki i pastwiska, które są ostatecznym
stadium degradacji starorzeczy. Mimo zarastania bardzo wyraźne są krawędzie erozyjne
dawnego koryta z charakterystyczną stromą skarpą po wypukłej stronie meandra, czyli tam
gdzie niegdyś brzegi były podcinane przez rzekę i łagodną od strony wklęsłej meandra,
czyli tam, gdzie występowała akumulacja aluwiów w łasze meandrowej. Skarpy wznoszą
się ok. 2-3 m ponad powierzchnię akumulacji organicznej. Paleomeander jest jednym z
najlepiej zachowanych w województwie starorzeczy z okresu zlodowacenia bałtyckiego,
czyli położonych na terasie nadzalewowej. W północno-wschodniej jego części mniej
wyraźnie w rzeźbie terenu zaznacza się paleomeander młodszej generacji, ale również
związany z rzeką, która płynęła na tym obszarze u schyłku plejstocenu.
11. Paleomeander Zielone Miasteczko
Geostanowisko obejmuje dwa połączone ze sobą paleomeandry Małej Panwi
zlokalizowane przy drodze ze Staniszcz Małych do Wielkich na wysokości dawnego
OMT. Meandry mają szerokość ok. 80-100 m i ciągną się na długości ok. 2,5 km. Łączna
powierzchnia geostanowiska wynosi ok. 25 ha. Mimo, że w krajobrazie płaskich teras
nadzalewowych obniżenia starorzeczy są dosyć czytelne to ich degradacja jest posunięta
dalej niż na wysokości Kociej Górki. Obniżenia nie mają już tak wyraźnych skarp, w
części są użytkowane jako trwałe użytki zielone. Słabiej zaznacza się roślinność
szuwarowa związana ze stagnującą przynajmniej okresowo wodą. Ciekawostką jest
127
połączenie się tu dwu starych meandrów należących do najstarszej i nieco młodszej, ale
również plejstoceńskiej generacji.
12. Paleomeander i starorzecze w Kolonowskiem
Geostanowisko obejmuje kolejny paleomeander Małej Panwi położony na terasie
plejstoceńskiej oraz mniejsze starorzecza zlokalizowane na terasach holoceńskich blisko
obecnego koryta rzeki. Całość zlokalizowana jest przy drodze Kolonowskie – Zawadzkie.
Paleomeander ma kształt rogala. Dawne starorzecze zostało zamulone i zarośnięte
roślinnością wodno-błotną oraz łąkowo-pastwiskową. Starorzecza położone przy korycie
Małej Panwi mają zachowane lustro wody. Cechą wyróżniającą paleomeander jest
występowanie stromego podcięcia erozyjnego i skarpy o wysokości dochodzącej do 10 m.
Skarpa ta wyznacza granicę doliny Małej Panwi w schyłkowym plejstocenie.
13. Starorzecze koło linii kolejowej
Geostanowisko obejmuje regularny rogal starorzecza Małej Panwi z zachowanym
lustrem wody. Zlokalizowane jest ono przy linii kolejowej ok. 1,2 km poniżej mostu na
Małej Panwi przy drodze Kolonowskie – Zawadzkie. Starorzecze ma szerokość ok. 30 m i
długość dochodzącą do 450 m. Powierzchnia geostanowiska wynosi ok. 1,3 ha. Jest to
jedno z najlepiej zachowanych starorzeczy Małej Panwi w gminie. Obrazuje klasyczną,
podręcznikową definicję starorzecza.
14. Stare ujście Brzyniczki
Geostanowisko obejmuje zarzucony przez rzekę ujściowy odcinek doliny o
długości ok. 1,5 km i średniej szerokości 50 m zlokalizowany na terenach zabudowanych
Fosowskiego. Płaskie dno doliny obecnie jest w znacznym stopniu zamulone. Występuje
tu meandrujący strumień biorący swój początek z wylotu systemu drenarskiego. Strome
skarpy osiągają wysokość do 6 m. W dnie występują dorodne olsze, które tworzą ciekawą
enklawę zieleni. Powierzchnia geostanowiska wynosi ok. 7,5 ha.
15. Skarpa Małej Panwi
Geostanowisko obejmuje stromą skarpę koryta Małej Panwi ok. 100 m poniżej
wodowskazu w Kolonowskiem. W zależności od stanu wody w rzece odsłania się tu profil
przedczwartorzędowych osadów o wysokości od 1 do 4 m. Osady te to wiśniowe i pstre
iły, iłowce, mułowce przynależne stratygraficznie do górnego triasu. Obecność osadów
128
przedczwartorzędowych oznacza, że rzeka rozcinając bazę erozyjną wykonała w tym
miejscu przełom prze starsze podłoże. Długość odsłonięcia wynosi ok. 100 m,
powierzchnia ok. 0,1 ha.
129