Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego

DOI 10.14746/ppuam.2016.6.12
Paweł Borecki
Państwo laickie w świetle dorobku
współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego
Wprowadzenie.
Specyfika religijno-światopoglądowa Europy
Pojęcie państwa laickiego (świeckiego) posiada ugruntowaną interpretację w doktrynie prawa wyznaniowego1. Jako najistotniejsze cechy tego typu państwa wskazuje się
jego rozdzielenie organizacyjne wobec związków wyznaniowych, odrębność funkcjonalną wymienionych podmiotów, niekompetencję państwa w sprawach religii, w tym
w sprawach wewnętrznych wspólnot konfesyjnych, a zarazem niekompetencję związków
wyznaniowych w dziedzinie sprawowania władzy publicznej. Konsekwencją tego jest
względna niezależność związków wyznaniowych wobec państwa, przejawiająca się w ich
autonomii prawnej oraz wewnętrznej samorządności. Zwraca się uwagę na niewyznaniowy charakter państwa, brak wyznania oficjalnego (państwowego). Państwo świeckie
jest co do zasady niezainteresowane kwestią religii czy światopoglądów wyznawanych
przez obywateli. Korelatem tego jest zapewnienie jednostce tzw. prawa do milczenia we
wspomnianych sprawach. Podkreśla się, że państwo laickie winno być neutralne światopoglądowo. W państwie świeckim człowiek indywidualnie oraz w mniejszym lub większym kolektywie ma zapewnioną w wymiarze prawnym wolność sumienia i wyznania.
W szczególności nauczanie religii w szkolnictwie publicznym (państwowym) ma charakter fakultatywny albo w ogóle nie występuje.
Pojęcie „kontynent europejski” jest terminem umownym, o charakterze geograficzno-kulturowym. Stary Kontynent stanowi zachodnią część Eurazji, którą zajmują w całości
1 M. Pietrzak, Demokratyczne, świeckie państwo prawne, Warszawa 1999, s. 123–153; idem, Prawo
wyznaniowe, Warszawa 2010, s. 92–101; P. Borecki, Laickość państwa w świetle dorobku powojennego konstytucjonalizmu, [w:] Cuius regio, eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, t. I, Lublin 2006, t. II, Lublin 2008, s. 484–504; R.M. Małajny, Państwo świeckie
(rozdział kościoła od państwa), [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red.
A. Mazglewski, Warszawa 2014, s. 271–290. Cf. G. Haarscher, Laickość, Warszawa 2004, s. 21.
174 | Adam Mickiewicz University Law Review
bądź częściowo terytoria 47 państw2. Są one skupione, z wyjątkiem Białorusi, w Radzie
Europy, do której należą także państwa południowego Kaukazu, znajdujące się poza granicami geograficznymi Europy: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan3. Czynnikiem w istotnej
mierze określającym zakres Europy jest szeroko rozumiana kultura, której jednym z fundamentów jest chrześcijaństwo.
Europa jest kontynentem szczególnym pod względem religii i innych odmian światopoglądów. Dotyczy to zarówno dziejów rzeczonych zjawisk w wymiarze społecznym,
jak i ich odniesień do państwa. Na Starym Kontynencie tradycja kościoła (wyznania)
państwowego jest wciąż żywotna4. Należy przy tym zwrócić uwagę na zróżnicowanie doświadczeń historycznych mieszkańców Europy. Wśród mieszkańców zachodniej części
Starego Kontynentu, a także Niemiec i Czech zakorzeniona jest pamięć o wojnach na
tle religijnych, szczególnie w wiekach XVI i XVII. Religia jawi się im zatem jako pierwiastek konfliktogenny, katalizujący podziały społeczne, zagrażający jedności państwowości. Natomiast w Europie Środkowej, Wschodniej, częściowo Południowej, a także
w Irlandii religia i będące jej nośnikiem właściwe Kościoły chrześcijańskie – katolicki,
prawosławne i protestanckie – okazały się czynnikami służącymi wykształceniu i zachowaniu tożsamości narodowej. Kler był niejednokrotnie warstwą przywódczą w walce
o narodową emancypację.
Znamienny dla Europy jest relatywnie wysoki, wyższy niż na innych kontynentach,
odsetek ateistów, agnostyków i osób nieidentyfikujących się z żadnym z oficjalnie działających związków wyznaniowych. Na początku XXI wieku 73,5% ludności Europy stanowili chrześcijanie, 1,6% – muzułmanie, 0,3% – żydzi, 0,1% – hindusi, 0,04% – buddyści,
0,07% – wyznawcy innych religii, lecz aż 24,4% populacji to ateiści i bezwyznaniowcy5.
Uzmysławia to, że szczególnie Europa doświadczyła procesów laicyzacji oraz prywatyzacji przekonań w sprawach religijnych. Należy zaznaczyć, że w dziedzinie religijności
utrzymują się znaczne różnice między poszczególnymi państwami europejskimi6. Fala
2W granicach Europy znajdują się w całości 44 państwa. Republika Kosowo nie cieszy się
powszechnym uznaniem międzynarodowym. Ponadto należy odnotować, że państwem faktycznie niepodległym, lecz niemającym uznania międzynarodowego jest Naddniestrze. Stary
Kontynent obejmuje także 25% terytorium Rosji, niewielką część Turcji – 23 tys. km kw. oraz
część terytorium Kazachstanu – 123 tys. km kw. Cf. Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz,
B. Milerski, t. 3, Warszawa 2001, s. 468.
3W Azerbejdżanie w 2015 r. odbyły się I Europejskie Igrzyska Olimpijskie.
4Cf. L. Garlicki, Wolność sumienia i wyznania – status wspólnot religijnych, „Biuletyn Trybunału
Konstytucyjnego”, 1999, nr specjalny, s. 34 i 39–40.
5 Religia. Encyklopedia PWN, op. cit., s. 469.
6Według badań Instytutu Gallupa z 2014 r. określiły się odpowiednio, że są osobami religijnymi,
niereligijnymi, ateistami, albo nie udzieliły odpowiedzi następujące odsetki badanych w wybranych państwach europejskich: Polska – 86%, 10%, 2%, 2%; Turcja – 79%, 13%, 2%, 6%; Rumunia
– 77%, 16%, 1%, 6%; Włochy – 74%, 18%, 6%, 3%; Grecja – 71%, 15%, 6%, 8%; Rosja – 70%, 18%,
5%, 8%; Portugalia – 60%, 28%, 9%, 2%; Bułgaria – 52%, 36%, 3%, 8%; Irlandia – 45%, 41%, 10%,
Państwo laickie... | 175
masowej migracji wyznawców islamu z rejonu Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz
Afryki czyni sytuację religijną w wymiarze demograficznym dynamiczną7. Ujawniają się
nowe napięcia i konflikty na tle religijnym i obyczajowym w społeczeństwach dotychczas
stabilnych. Wzrostowi ich konfesyjnej i etnicznej heterogeniczności towarzyszy m.in.
wzrost ksenofobii oraz poczucia zagrożenia przez terroryzm islamski. Opisane zjawiska
znajdują odzwierciedlenie m.in. w zmianach prawa wyznaniowego i polityki wyznaniowej w niektórych państwach.
Charakter państwa ze względu na religię i światopogląd w pierwszej kolejności powinna określać jego konstytucja (ustawa zasadnicza). Zgodnie z powszechnie przyjętą
w Europie kontynentalnej zasadą konstytucjonalizmu ustawa zasadnicza ma najwyższą
moc prawną w państwie. Powinna zatem determinować inne akty normatywne w analizowanym zakresie, zarówno co do ich treści, jak i formy prawnej oraz trybu ustanowienia.
Należy zaznaczyć, że niejednokrotnie postanowienia konstytucji dotyczące: charakteru
państwa ze względu na religię lub światopogląd oraz systemu relacji między państwem
a związkami wyznaniowymi mają charakter lapidarny, wręcz ogólnikowy. Mają formę
kilku krótkich przepisów zawierających klauzule generalne. Nie należą do wyjątków
przypadki unormowania tych kwestii w pojedynczych jednostkach redakcyjnych konstytucji8. Taki stan normatywny wskazuje, że kwestie wyznaniowe nie należą do istotnych
w życiu publicznym w danym państwie. W konsekwencji określenie charakteru państwa
pod względem religijno-światopoglądowym jedynie na podstawie treści aktów ustrojodawczych nie daje jednoznacznych rezultatów, a niekiedy okazuje się niemożliwe, gdy
konstytucja w tej dziedzinie milczy9. Główny ciężar regulacji wspomnianych zagadnień
spoczywa na ustawodawcy oraz na orzecznictwie sądowym, przede wszystkim orzecznictwie sądów (trybunałów) konstytucyjnych. Należy zauważyć, że regulacje ustawowe
odbiegają, i to istotnie, od znaczenia konstytucyjnych klauzul wyznaniowych10. Wreszcie
5%; Belgia – 44%, 30%, 18%, 7%; Dania – 42%, 40%, 12%, 7%; Francja – 40%, 35%, 18%, 7%;
Łotwa – 40%, 41%, 9%, 10%; Austria – 39%, 44%, 10%, 6%; Szwajcaria – 38%, 46%, 12%, 4%;
Hiszpania – 37%, 35%, 20%, 8%; Niemcy – 34%, 42%, 17%, 7%; Zjednoczone Królestwo – 30%,
53%, 13%, 4%; Niderlandy – 26%, 51%, 15%, 8%; Czechy – 23%, 45%, 30%, 2%; Szwecja – 19%,
59%, 17%, 6%. V. http://www.eurel.info/spip.php?article2588&lang=fr [dostęp: 18.12.2015].
7 Według Biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców tylko w 2015 r. do Europy przybyło
ponad 1 mln migrantów. Mężczyźni stanowią 58% migrantów, kobiety – 17%, a dzieci – 25%.
Syryjczycy to 49% rzeczonej grupy, Afgańczycy – 21%, Irakijczycy – 8%. Pozostali migranci
wywodzą się z: Erytrei, Pakistanu, Nigerii, Somalii, Sudanu, Gambii i Mali.
8Art. 8 konstytucji Republiki Kosowa z 2008 r. i art. 9 konstytucji Księstwa Monako z 1962 r.
9Przykładem współczesnej europejskiej ustawy zasadniczej przemilczającej zagadnienie stosunku państwa do religii, światopoglądów oraz związków wyznaniowych jest konstytucja Holandii
z 1815 r. w jej aktualnym brzmieniu, konstytucja Finlandii z 1999 r. oraz konstytucja Szwajcarii
z 1999 r.
10Na przykład pomimo tego, że konstytucja Rosji z 1993 r. w art. 14 określa to państwo jako
świeckie, oddzielone od związków wyznaniowych, to ustawodawca federalny wyraźnie dowartościowuje prawosławie. W arendzie ustawy z września 1997 r. o wolności sumienia i związ-
176 | Adam Mickiewicz University Law Review
realia polityki wyznaniowej państwa mogą być w ograniczonym zakresie determinowane
zarówno przez postanowienia ustawy zasadniczej, jak i treść aktów ustawodawczych dotyczących kwestii konfesyjnych. Wymownym przykładem w tym zakresie jest Rzeczpospolita Polska, która zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach
wolności sumienia i wyznania11 „jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii
i przekonań”, to w praktyce życia publicznego, w mniejszym stopniu w ustawodawstwie,
ujawnia wiele cech państwa wyznaniowego o charakterze chrześcijańskim (katolickim)12.
Świeckość państwa, jego awyznaniowy charakter
Klauzula świeckości (laickości) państwa nie jest często wprost artykułowana w konstytucjach państw europejskich. Ma to miejsce w ustawach zasadniczych 14% państw terytorialnie należących (w całości bądź w części) do Starego Kontynentu lub będących
członkami Rady Europy. Są to konstytucje: francuska z 1958 r. (art. 1)13, turecka z 1982 r.
(art. 2)14, rosyjska z 1993 r. (art. 14 ust. 1)15, kazachska z 1995 r. (art. 1)16, azerbejdżańska
z 1995 r. (art. 18), serbska (art. 11)17 oraz kosowska z 2008 r. (art. 8)18. Znamienne, że
wspomnianej zasadzie, jako określającej charakter, a wręcz istotę danej państwowości,
ustrojodawca nadał wysoką rangę. Jest wyrażana w czołowych jednostkach systematyzacyjnych konstytucji, dotyczących głównych (podstawowych) zasad ustroju. Można tę
klauzulę uznać za trwały element europejskiego konstytucjonalizmu. W ciągu ponad
kach wyznaniowych czytamy m.in. „[...] uznając szczególną rolę prawosławia w historii Rosji,
w kształtowaniu i rozwijaniu jej życia duchowego, szanując chrześcijaństwo, islam, buddyzm,
judaizm i inne religie stanowiące nieodłączną część spuścizny historycznej narodów Rosji [...]”.
11 T.j. Dz.U. 2005 nr 231 poz. 1965 z późn. zm.
12 P. Borecki, Elementy konfesjonalizacji państwa we współczesnej Polsce, [w:] Państwo wyznaniowe.
Doktryna, prawo i praktyka, red. J. Szymanek, Warszawa 2011, s. 148–164.
13 Konstytucje państw Unii Europejskiej, red. W. Staśkiewicz, Warszawa 2011, s. 273. Zasada, że
Francja jest państwem laickim, została wyrażona po raz pierwszy w konstytucji IV Republiki z 1946 r. Zapewne pod wpływem wzorców francuskich zasadę świeckości państwa wprost
wyartykułowano w konstytucjach innych państw powstałych po II wojnie światowej w wyniku
rozpadu francuskiego imperium kolonialnego: Mali z 1960 r., Nigru z 1960 r., Republiki Wybrzeża Kości Słoniowej z 1960 r., Kamerunu z 1961 r., Konga-Brazzaville z 1963 r., Senegalu
z 1963 r., Dahomeju z 1964 r. czy Republiki Środkowoafrykańskiej z 1964 r.
14 https://www.constituteproject.org/constitution/Turkey_2002.pdf [dostęp: 14.12.2015]. W Turcji zasadę państwa świeckiego pierwszy raz konstytucjonalizowano w 1961 r. Pomimo zniesienia kalifatu konstytucja z 1924 r. stanowiła jeszcze, że religią państwa tureckiego jest islam
(art. 2). Cf. http://genckaya.bilkent.edu.tr/1924constitution.pdf [dostęp: 14.12.2015].
15 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rosja.html [dostęp: 14.12.2015].
16ftp://ftp.fao.org/upload/eims_object/Photo_library/KazakhstanConstitution.pdf [dostęp: 14.12.
2015].
17 http://wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=191258 [dostęp: 23.12.2015].
18http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Constitution1%20of%20the%20Republic%20
of%20Kosovo.pdf [dostęp: 15. 12. 2015].
Państwo laickie... | 177
60 lat została ona upowszechniona w państwach europejskich o różnym położeniu geograficznym, o zróżnicowanej tradycji ustrojowej i konfesyjnej.
Znamienne, że we Francji w XX wieku pojęcie laickości ewoluowało. W 1905 r. laickość
państwa, rozumiana jako „laickość agresywna” (laïcisme agressif ), była doktryną polityczną
zmierzającą do eliminacji z obszaru spraw publicznych wpływów religijnych, w szczególności Kościoła katolickiego. Obecnie laickość państwa, rozumiana jako „laickość pozytywna”
(laïcité positive), służy jako podstawa zasad prawnych mających na celu zapewnienie neutralności władz państwowych w sprawach religii oraz zabezpieczenia równego traktowania
różnych przejawów życia religijnego19. Laickie państwo republikańskie jest przestrzenią
chroniącą prawa człowieka i obywatela – to podstawowa teza doktryny państwa i prawa
współczesnej Francji20. Nie jest ono utożsamiane z państwem ateistycznym. Jak stwierdził w 1976 r. sekretarz generalny Francuskiej Partii Komunistycznej Georges Marchais:
Chcemy, aby we Francji socjalistycznej respektowane były prawa i swobody wszystkich obywateli, wierzących i niewierzących. Chcemy państwa, które nie będzie włas-
nością żadnej partii, żadnej grupy ludzi, państwa ani ateistycznego, ani chrześcijańskiego, ale po prostu świeckiego. To znaczy państwa, które zapewni materialne
i polityczne warunki swobodnego rozwoju i swobody wypowiadania się wszystkim
kierunkom myślowym. W tym zawiera się prawo do wolności sumienia i religii21.
Według sentencjonalnej opinii większości Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych
Ameryki (SN USA) w sprawie Allegheny County v. Greater Pittsburgh ACLU z 1989 r.:
Państwo świeckie nie jest tym samym, co państwo ateistyczne czy antyreligijne.
Państwo świeckie nie czyni swoją ideologią ani ateizmu, ani religii. W państwie
świeckim nie występuje ortodoksja w sprawach religijnych22.
Reasumując, częstokroć ustalenie, czy dana ustawa zasadnicza wyraża ideę państwa
świeckiego, wymaga uwzględnienia także innych klauzul konstytucyjnych. Są to przede
wszystkim te określające charakter państwa ze względu na religię, światopogląd czy ideologie lub dotyczące jego relacji ze związkami wyznaniowymi bądź – co zdecydowanie
rzadsze – z organizacjami światopoglądowymi.
19Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach wolności religijnej oraz system wyznań i swobody
wyznaniowej we Francji. Referat Francuskiej Rady Konstytucyjnej, dane zebrał B. Gaudemet-Basdevant [mps powiel.], Archiwum Trybunału Konstytucyjnego (ATK), s. 9.
20H. Łakomy, Państwo a Kościół we Francji. Historia i współczesność, Kraków 1999, s. 62.
21 „L’Humanité” z 11 czerwca 1976 r., cit. per: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1988, s. 89.
22S. Frankowski, R. Goldman, E. Łętowska, Sąd Najwyższy USA. Prawa i wolności obywatelskie,
Warszawa 1996, s. 168.
178 | Adam Mickiewicz University Law Review
Świeckość (laickość) państwa jest przede wszystkim konsekwencją odrzucenia religii
państwowej (oficjalnej). Analizowany model państwa stanowi antytezę państwa wyznaniowego, czyli takiego, w którym istnieje konfesja czy też Kościół oficjalny. Za państwa
świeckie w minimalnym znaczeniu można uznać te, które w swych ustawach zasadniczych deklarują nieistnienie wyznania (religii) czy związku wyznaniowego (Kościoła)
o charakterze państwowym (oficjalnym). Nieistnienie Kościoła państwowego deklarują
konstytucje: Niemiec z 1949 r. (art. 137 utrzymanych w mocy postanowień konstytucji
niemieckiej z 1919 r.) i Estonii z 1992 r. (§ 40). Stwierdzenia, że żadna religia nie może
być uznana za państwową lub obowiązującą czy też nieistnienie religii państwowej (wyznania państwowego) zawarto odpowiednio w konstytucjach: Hiszpanii z 1978 r. (art. 16
ust. 3), Litwy z 1992 r. (art. 43), Rosji z 1993 r. (art. 14), Ukrainy z 1996 r. (art. 35), Albanii
z 1998 r. (art. 10 ust. 1)23 i Serbii z 2006 r. (art. 11).
Awyznaniowości państwa niektóre ustawy zasadnicze nadają szerszy zakres, odrzucając, zapewne pod wpływem doświadczeń państwowości komunistycznej, także wszelką
ideologię państwową24. Świeckość państwa w świetle dorobku niektórych państw postkomunistycznych, zwłaszcza europejskich, oznacza jego aideologiczność25. Współczesne
państwo demokratyczne, jak czytamy w konstytucjach rosyjskiej i kazachskiej uznaje
ideologiczną różnorodność. Żadna ideologia nie może być zatem uznana za oficjalną
(państwową)26. Według czeskiej Karty Podstawowych Praw i Wolności z 1992 r. państwo
jest oparte na wartościach demokratycznych i nie może być skrępowane ani wyłączną
ideologią, ani wyznaniem religijnym. Oddzielone od państwa zostają nie tylko związki
wyznaniowe, ale także – jak stanowi konstytucja Słowacji z 1992 r. – partie i ruchy polityczne oraz związki, towarzystwa i inne zrzeszenia.
Zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych
Świecki charakter państwa jest generalnie oceniany jako konsekwencja przyjęcia zasady
rozdziału państwa i związków wyznaniowych. Niektórzy przedstawiciele doktryny pra23http://www.osce.org/albania/41888?download=true [dostęp: 17.12.2015].
24Konstytucja Ludowej Socjalistycznej Republiki Albanii z 1976 r. wprost stanowiła, że ideologią
panującą jest marksizm-leninizm. Podobnie ustrojodawca chiński w 1978 r. jako kierowniczą
ideologię państwa uznał marksizm-leninizm oraz idee Mao Tse-tunga, zaś konstytucja wietnamska z 1980 r. czyniła marksizm-leninizm ideologią wytyczającą kierunek rozwoju społeczeństwa. Państwa komunistyczne były zatem strukturami sui generis wyznaniowymi. Władze
dążyły bowiem do narzucenia całemu społeczeństwu ideologii ateistycznej, która miała zastąpić religię. Towarzyszyły temu próby wprowadzenia surogatów świąt religijnych, ceremoniałów
inicjacyjnych czy wręcz kultu przywódców partyjno-państwowych.
25Szerzej: B. Górowska, Stosunki państwo – Kościół w konstytucjach państw postkomunistycznych,
„Więź” 1993, nr 6, s. 66–79.
26Cf. m.in. art. 13 konstytucji Rosji z 1993 r., art. 5 konstytucji Mołdowy z 1994 r., art. 15 konstytucji Ukrainy z 1996 r.
Państwo laickie... | 179
wa wyznaniowego utożsamiają wręcz te zasady ustrojowe. Owa prawidłowość ma jednak
wyjątki. W kręgu europejskiego konstytucjonalizmu istnieją państwa, które deklarując
w swych ustawach zasadniczych rozdział wobec związków wyznaniowych wskazują zarazem na szczególną pozycję określonego Kkościoła lub wyznania (religii). Można przyjąć, iż w istocie państwa te mają cechy państw konfesyjnych.
W konstytucji bułgarskiej z 1991 r. uznano wyznanie prawosławne za religię tradycyjną w Republice Bułgarii27. Ustrojodawca armeński stwierdza, że Republika Armenii
uznaje szczególną rolę Świętego Armeńskiego Kościoła Apostolskiego jako kościoła narodowego w życiu duchowym, dla rozwoju kultury narodowej i zachowaniu tożsamości
narodowej narodu Armenii28. Konstytucja Gruzji stanowi w art. 9 ust. 1, że związki wyznaniowe są niezależne od państwa29. Dokonuje zarazem wyraźnej aprecjacji Apostolskiego Ortodoksyjnego Kościoła Gruzji, uznając jego historyczną rolą oraz przewidując
regulacje jego odniesień z państwem w formie Porozumienia Konstytucyjnego. W przypadku ustrojodawcy węgierskiego można mówić o odejściu od neutralności światopoglądowej skoro mimo jurydyzacji zasady rozdzielenia państwa i związków wyznaniowych30,
arenda konstytucji z 2011 r. rozpoczyna się od wezwania: Boże, błogosław Węgrów!31.
Współczesna ustawa zasadnicza Węgier ma wyraźnie charakter filochrześcijański. W jej
preambule wyraża się dumę, iż „król, Święty Stefan [...] uczynił naszą ojczyznę częścią
chrześcijańskiej Europy, uznaje się, że chrześcijaństwo miało szczególną rolę w przetrwaniu narodu”. Korelatem dowartościowania jednego wyznania czy związku konfesyjnego jest przemilczenie w wymienionych konstytucjach zasady równości czy równouprawnienia związków wyznaniowych.
We współczesnej Europie zakres konstytucjonalizacji formuły rozdziału, oddzielenia,
czy separacji państwa od/i związków wyznaniowych pozwala odrzucić pogląd formułowany przez jej krytyków, że jest to zasada charakterystyczna dla konstytucjonalizmu komunistycznego, mająca komunistyczny rodowód32. Historycznie prekursorem jurydyzacji
formuły oddzielenia (rozdziału) państwa od/i Kościoła była rewolucyjna Francja, której
parlament – Konwent – 21 lutego 1795 r. przyjął dekret o rozdziale państwa i Kościoła33.
27 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/portugalia.html [dostęp: 14.12.2015].
28http://www.ilo.org/dyn/travail/docs/960/Constitution%20of%20the%20Republic%20of%20
Armenia.pdf [dostęp: 14.12.2015].
29http://www.parliament.ge/files/68_1944_951190_CONSTIT_27_12.06.pdf [dostęp: 14.12.2015].
30Zasadę, że kościół jest oddzielony od państwa, wprowadziła konstytucja Węgierskiej Republiki
Ludowej z 18 sierpnia 1949 r. Nastąpiło to zapewne pod wpływem stalinowskiej konstytucji
ZSRR z 1936 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że wspomniana zasada została utrzymana w wielokrotnie nowelizowanej po przełomie ustrojowym lat 1989–1990 konstytucji Republiki Węgierskiej. Cf. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wegry.html [dostęp: 14.12.2015].
31 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wegry2011.html [dostęp: 14.12.2015].
32„Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Biuletyn” 1995, t. XIV, s. 70.
33 Jurydyzacji odpowiedniej formuły (i zasady ustrojowej) dokonano ponownie we Francji dekretem Komuny Paryskiej z dnia 2 kwietnia 1871 r. o rozdziale Kościoła od państwa oraz ustawą
180 | Adam Mickiewicz University Law Review
Współcześnie powyższe sfomułowania zawierają odpowiednio konstytucje: Portugalii
z 1976 r. (art. 41 ust. 4)34, Chorwacji z 1990 r. (art. 41)35, Bułgarii z 1991 (art. 13 ust. 2),
Macedonii z 1991 r. (art. 19)36, Słowenii z 1991 r. (art. 7), Rosji z 1993 r. (art. 14 ust. 2),
Mołdawii z 1994 r. (art. 31 ust. 6)37, Azerbejdżanu z 1995 r. (art. 18)38, Armenii z 1995 r.
(art. 8 ust. 1), Ukrainy (art. 35), Serbii z 2006 r. (art. 44)39, Czarnogóry z 2007 r. (art. 14)40
czy Węgier z 2011 r. (art. VII ust. 2). Spotykamy je więc w ustawach zasadniczych 25%
analizowanych państw.
Ponieważ zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych w państwach demokratycznych ma utrwaloną i szczegółową wykładnię, to już samo jej bezpośrednie sformułowanie w konstytucji można uznać za wystarczające dla określenia relacji między
rzeczonymi podmiotami. Ustrojodawca w wielu państwach Europy od początku lat 90.
XX wieku, zapewne pod wpływem negatywnych doświadczeń okresu rządów komunistycznych, doprecyzowuje zasadę rozdziału państwa i związków wyznaniowych lub
wprowadza klauzule wyznaniowe o charakterze zastępczym. Można przypuszczać, że
ma to zapewnić nieantagonistyczne relacje między państwem i Kościołem, względnie
ochronę związków wyznaniowych przed różnymi formami presji ze strony państwa.
Niezależność organizacyjna i funkcjonalna państwa i Kościoła.
Autonomia związków wyznaniowych
Rozdział państwa i związków wyznaniowych oznacza przede wszystkim oddzielenie
organizacyjne tych podmiotów. W szczególności powinien temu towarzyszyć zakaz
łączenia stanowisk kierowniczych w aparacie państwowym oraz w związkach wyznaniowych. Nie spotykamy się jednak expressis verbis z tego rodzaju zakazem w konstytucjach państw europejskich, które mogłyby być zaklasyfikowane jako państwa świeckie
(laickie). Współcześnie w Europie nie występuje też konstytucyjne ograniczenie praw
wyborczych duchowieństwa. Tego typu ograniczenia występowały w aktach ustrojodawczych niektórych państw komunistycznych w pierwszych latach umacniania się nowego
z dnia 9 grudnia 1905 r. o rozdziale Kościołów od państwa. Dopiero dekret Rady Komisarzy
Ludowych z 28 stycznia 1918 r. o oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła ustanowił specyficzną formę rozdziału w Rosji bolszewickiej. Cf. H. Światkowski, Stosunek państwa
do kościoła w różnych krajach, Warszawa 1952, s. 78–84, 107–108.
34http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/portugalia.html [dostęp: 14.12.2015].
35 Konstytucja Republiki Chorwacji, tłum. T.M. Wójcik, wstęp A. i L. Garliccy, Warszawa 1995,
s. 26.
36http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/macedonia.html [dostęp: 14.12.2015].
37http://swp4.wspolnotapolska.org.pl/prawa_mniejszosci/art/Konstytucja-Republiki-Moldowy,41.html [dostęp: 15.12.2015].
38http://icla.up.ac.za/.../Azerbeijan/Constitutution [dostęp: 15.12.2015].
39http://www.wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=191258 [dostęp: 14.12.2015].
40 http://www.wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=187544#LinkTarget_1462 [dostęp:14.12.2015].
Państwo laickie... | 181
reżimu41. Obecnie jako wyjątek potwierdzający ową regułę należy traktować postanowienia konstytucji Azerbejdżanu, która pozbawia m.in. duchowieństwo biernego prawa wyborczego do parlamentu (art. 86 ust. III). W konsekwencji zgodnie z art. 100
rzeczonego aktu duchowni stanowią jedną z grup pozbawionych prawa kandydowania
na urząd prezydenta Azerbejdżanu. Ograniczenia w sprawowaniu stanowisk we władzach publicznych mogą natomiast wynikać z prawa wewnętrznego związków wyznaniowych. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 r. w kan. 285 § 3 zabrania duchowieństwu
Kościoła katolickiego przyjmowania urzędów, z którymi łączy się wykonywanie władzy
świeckiej42. Tak jednoznaczną regulację należy jednak uznać za wyjątek niż regułę wśród
związków wyznaniowych działających na Starym Kontynencie.
Zasada świeckości państwa oznacza wykluczenie bezpośredniego wpływu religii,
w tym związków wyznaniowych, na proces sprawowania władzy państwowej (publicznej). Bodaj najbardziej jednoznaczny zakaz tego rodzaju w Europie formułuje konstytucja Turcji z 1982 r. (art. 24), która zapewniając każdemu prawo do wolności sumienia,
wyznania oraz przekonań, zabrania zarazem wykorzystywania i nadużywania religii lub
rzeczy świętych w celu oparcia, choćby częściowo, podstawowego porządku społecznego,
ekonomicznego, politycznego i prawnego państwa na dogmatach religijnych. W szerszym ujęciu zakaz taki przewidują konstytucje Federacji Rosyjskiej z 1993 r., Kazachstanu z 1995 r. oraz Ukrainy z 1996 r., ustanawiając kategoryczny zakaz uzurpacji władzy
państwowej m.in. przez organizacje społeczne, w tym związki wyznaniowe. Swoistą formułę zakazu angażowania się związków wyznaniowych w działalność polityczną jest zakaz tworzenia partii o charakterze religijnym Współcześnie taki zakaz przewidują konstytucje Bułgarii z 1991 r. (art. 11 ust. 4) oraz Kazachstanu z 1993 r. (art. 5). Jest to prawdopodobnie próba zapobieżenia rozwojowi fundamentalizmu islamskiego. Natomiast
ustrojodawca portugalski w 1976 r. ustanowił bardziej subtelne ograniczenia. Wyklucza
bowiem używanie przez partie polityczne oraz związki zawodowe, przy zachowaniu ich
autonomii programowej, m.in. nazw zawierających określenia związane z jakąkolwiek religią lub Kościołem oraz emblematów, które mogą być mylone z symbolami religijnymi.
Według orzecznictwa portugalskiego Trybunału Konstytucyjnego zakaz konstytucyjny
41Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad z 1918 r. pozbawiała praw
wyborczych zakonników i władze duchowne kościołów i kultów religijnych, kwalifikując ich à priori jako przeciwników nowego reżimu. Restrykcje te utrzymała konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej z 1925 r. Na jej wzór ograniczenia wprowadzały
ustawy zasadnicze innych republik sowieckich. Podobnie konstytucja Mongolskiej Republiki
Ludowej z 1924 r. pozbawiała praw wyborczych wyższe duchowieństwo lamaickie. Także twórcy konstytucji meksykańskiej z 1917 r. upatrywali w duchowieństwie przeciwników politycznych, skoro pozbawili księży biernego i czynnego prawa wyborczego, a także prawa tworzenia
zrzeszeń dla celów.
42Zgodnie z Kan. 287 § 2 duchowni nie mogą brać czynnego udziału w partiach politycznych ani
w kierowaniu związkami zawodowymi, chyba że – zdaniem kompetentnej władzy kościelnej –
będzie wymagała tego obrona praw Kościoła lub rozwój dobra wspólnego.
182 | Adam Mickiewicz University Law Review
ma uniemożliwić wszelkie naruszenie dobrej wiary obywateli i zagwarantować warunki
przejrzystości ich udziału w życiu politycznym, wyłączając możliwość lekceważenia religii lub Kościołów oraz chroniąc zasadę państwa niewyznaniowego i wolność sumienia43.
Niekiedy ustrojodawca wskazuje na szczególne aspekty odrębności organizacyjnej
państwa i związków wyznaniowych. Konstytucja Belgii z 1831 r., ustanawiając swoisty
system oddzielenia państwa od związków wyznaniowych, głosi:
Państwo nie ma prawa interweniować ani w mianowanie, ani we wprowadzanie na
urząd duchownych jakiegokolwiek wyznania, jak też zabraniać im utrzymywania
kontaktów ze swymi przełożonymi lub publikowania swych aktów; w tym ostatnim przypadku stosuje się zwykłe zasady odpowiedzialności w dziedzinie prasy
i publikacji44.
System belgijski dotyczący relacji państwo – związki wyznaniowe można określić jako
rozdział selektywny45.
Odrębność organizacyjna związków wyznaniowych wobec państwa służy ich wewnętrznej samorządności i niezależności. Na ów komponent idei państwa świeckiego
zwraca uwagę konstytucja Słowacji z 1992 r., stanowiąc: „Kościoły i wspólnoty religijne
zarządzają samodzielnie swoimi sprawami, zwłaszcza ustanawiając swoje organy, swoich
duchownych, zapewniając naukę religii i zakładając zakonne i inne kościelne instytucje
niezależne od organów państwowych” (art. 24 ust. 3)46. Podobne sformułowania zawiera
w art. 16 ust. 2 Karty Podstawowych Praw i Wolności Republiki Czeskiej z 1992 r.47
43 J. de Sousa E. Brito, Orzecznictwo konstytucyjne w dziedzinie wolności wyznaniowej w Portugalii
[mps. powiel.], ATK, s. 15.
44Zarazem jednak zgodnie z konstytucją ślub wyznaniowy winien być poprzedzony ślubem cywilnym, z wyjątkiem przypadków, które w razie potrzeby określi ustawa. V. http://libr.sejm.gov.
pl/tek01/txt/konst/belgia.html [dostęp: 15.12.2015].
45Podobne gwarancje, ale jedynie dla Kościoła katolickiego, zawiera konstytucja Luksemburga z 1868 r. Zgodnie z art. 22 tegoż aktu ingerencja państwa w powoływanie i obejmowanie
stanowisk przez zwierzchników wspólnot kościelnych, tryb powoływania i odwoływania pozostałych duchownych, swoboda komunikowania się jednych i drugich ze swoimi przełożonymi i publikowania swoich aktów oraz stosunki Kościoła z państwem są przedmiotem umów
podlegających przedłożeniu Izbie Deputowanych w zakresie przepisów, które wymagają jej
interwencji. Cf. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/luksemburg.html [dostęp: 15.12.2015].
W sumie można rzeczone gwarancje uznać pod względem proceduralnym za lepsze niż przewidziane przez ustrojodawcę belgijskiego, ponieważ ingerencja państwa w sferę organizacyjną
Kościoła katolickiego uzależniona została w istocie od jego zgody wyrażonej w formie umowy.
Luksemburg trudno jest wszakże w świetle jego ustawy zasadniczej zaliczyć do państw laickich
(świeckich). Podczas referendum konstytucyjnego w czerwcu 2015 r. obywatele opowiedzieli się
przeciwko zniesieniu finansowania przez państwo uznanych związków wyznaniowych.
46http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowacja.html [dostęp: 15.12.2015].
47http://swp4.wspolnotapolska.org.pl/prawa_mniejszosci/art/Karta-Podstawowych-Praw-i-Wolnosci,16.html [dostęp: 15.12.2015].
Państwo laickie... | 183
Konstytucja Litwy z 1992 r. podkreśla niezależność związków wyznaniowych od państwa
w sferze ściśle konfesyjnej, stanowiąc: „Kościoły i organizacje religijne bez przeszkód
głoszą swą naukę, odprawiają obrzędy, mają domy modlitwy, instytucje dobroczynne
i szkoły przygotowujące duchownych” (art. 43 zd. 3)48. W tym przypadku można mówić
o gwarancjach wolności kolektywnej praktykowania religii.
Niektóre ustawy zasadnicze państw klasyfikowanych jako państwa świeckie akcentują autonomię związków wyznaniowych, czyli ich prawo do samodzielnego tworzenia
i rządzenia się własnym prawem wewnętrznym. Ustrojodawca litewski stanowi jednoznacznie, że „Kościoły i organizacje religijne bez przeszkód rządzą się swymi kanonami
i statutami” (art. 43 zd. 4). Konstytucja Rumunii z 1991 r. stwierdza, iż „Wyznania religijne są wolne i organizują się zgodnie z ich statutami, na warunkach określonych ustawą”
(art. 29 zd. 3)49. Zbliżoną treść zawiera art. 31 ust. 4 konstytucji Mołdawii. Wynika z tego,
że autonomia związków wyznaniowych w państwie świeckim nie ma charakteru absolutnego, nie oznacza immunitetu prawnego związków wyznaniowych. Jej granicą jest
ustawodawstwo (prawo) powszechnie obowiązujące.
Istnieje wreszcie nieliczna grupa konstytucji europejskich, która ogranicza się do
zapewnienia związkom wyznaniowym niezależności lub autonomii w relacjach z państwem w sposób ogólny, wręcz ogólnikowy, tzn. bez precyzowania przedmiotu owej
niezależności czy autonomii50. Specyficznie określono stosunki między państwem a Kościołem katolickim w konstytucji włoskiej (art. 7), stanowiąc: „Państwo i Kościół katolicki są, każde we własnym zakresie, niezależne i suwerenne”51. Należy odnotować, że
postanowienie to nie przesądziło o świeckim charakterze Republiki Włoskiej. Do 1984 r.
współobowiązywało bowiem z postanowieniem konkordatu laterańskiego z 1929 r. stanowiącym, że katolicyzm jest jedyną religią państwa włoskiego.
Zasada równości związków wyznaniowych
O wiele bardziej niż konstytucyjna formuła rozdziału państwa i związków urzeczywistnieniu koncepcji państwa świeckiego (laickiego) służy jurydyzacja w ustawie zasadniczej
zasady równości związków wyznaniowych, równości wobec prawa tych podmiotów czy
ich równouprawnienia. Przyjęcie tych norm wyklucza nadanie prawnie określonemu wyznaniu czy związkowi konfesyjnemu statusu państwowego lub dominującego. Powyższe
zasady nieczęsto są konstytucjonalizowane w państwach europejskich mających charakter państw świeckich (laickich). Zasada równości wyznań wyprowadzana jest pośrednio
z zasady równości obywateli wobec prawa czy zakazu dyskryminacji z powodów reli48http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/litwa-a.html [dostęp: 15.12.2015].
49http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rumunia-2.html [dostęp: 15.12.2015].
50Art. 25 ust. 3 Konstytucji RP z 1997 r., art. 10 ust. 4 konstytucji Albanii z 1998 r.
51 Konstytucja Republiki Włoskiej, tłum. i wstęp. Z. Witkowski, Warszawa 2004, s. 58.
184 | Adam Mickiewicz University Law Review
gijnych. Różnie jest artykułowana przez ustrojodawcę. Konstytucja albańska z 1998 r.
stwierdza bezpośrednio, że państwo uznaje równość wspólnot religijnych, konstytucje:
Chorwacji z 1990 r., Macedonii z 1991 r., Rosji z 1993 r., Białorusi z 1994 r., Azerbejdżanu z 1995 r., Czarnogóry z 2007 r. mówią o równości wobec prawa. Ustrojodawcy
słoweński w 1991 r. i polski w 1997 r. podkreślili, co zdecydowanie rzadsze, pozytywny aspekt omawianej zasady, deklarując równouprawnienie wspólnot wyznaniowych.
Wyjątkowo mocno zasadę równości związków wyznaniowych podkreśla ustrojodawca
serbski. W art. 44 konstytucji z 2006 r. dwukrotnie wyraża bezpośrednio zasadę równości Kościołów i wspólnot religijnych. Owa równość wiąże się zarazem z gwarancjami takiej samej wolności dla wymienionych podmiotów w dziedzinach: organizacji ich
struktur wewnętrznych, w sprawach religijnych, w wykonywaniu obrzędów w miejscach
publicznych, w tworzeniu i zarządzaniu szkołami religijnymi, instytucjami społecznymi
i religijnymi.
Orzecznictwo konstytucyjne odrzuca z reguły bezwzględny egalitaryzm, pojmuje
go w sposób relatywny. Niemiecki Związkowy Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że
„ustawa zasadnicza nie nakazuje, aby państwo schematycznie jednakowo traktowało
wszystkie wspólnoty religijne” 52, zaś belgijska Rada Stanu w 1966 r. uznała, iż równouprawnienie wyznań nie oznacza, że ten sam status ma być stosowany do wszystkich wyznań53. Nawet we francuskim systemie relacji państwo – związki wyznaniowe, który jest
systemem ścisłego równouprawnienia wyznań, stwierdza się, że to równouprawnienie
nie jest de facto ścisłą równością54. Niekiedy konstytucja dopuszcza różnicowanie statusu
związków wyznaniowych. Niemiecka ustawa zasadnicza wyróżnia związki wyznaniowe
mające osobowość prawa publicznego, co oznacza posiadanie prawa do tzw. podatku
kościelnego, oraz konfesje niemające tej cechy. Konstytucji litewskiej odnajdujemy bardziej rozbudowaną gradację. Dzieli ona związki wyznaniowe na uznane i nieuznane oraz
wyróżnia tzw. tradycyjne Kościoły i organizacje religijne Litwy55. Wyraźną aprecjację
Kościoła katolickiego zakłada konstytucja włoska z 1947 r., przewidując relacje państwa
z tym kościołem na zasadach swoistej równorzędności (art. 7), odmiennie niż stosunki
52D. Hömig, W. Hassemer, Orzecznictwo sądów konstytucyjnych w dziedzinie wolności wyznania. Krajowy raport Niemiec na XI Konferencję Europejskich Sądów Konstytucyjnych, 17-21 maja
[1999 r.] w Warszawie [mps powiel.], ATK, s. 14, nlb.
53E. Cerexhe, H. Boel, Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach religijnych. Referat belgijski [mps
powiel.], ATK, s. 28.
54 Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach wolności religijnej..., op. cit., s. 44–45.
55 Szerzej: J. Kuznecoviene, Państwo i kościół na Litwie, [w:] Państwo i kościół w krajach Unii Europejskiej, red. G. Robbers, Wrocław 2007, s. 219–221. Podobnie w Austrii panuje zasada „równego (parytetowego) uznania”, w prawie państwowym nie ma zasady „absolutnie” równego
traktowania towarzystw religijnych. Parytet w prawie materialnym dopuszcza zróżnicowanie
pod warunkiem „merytorycznego uzasadnienia”, które może zwłaszcza wynikać z cech szczególnych danego związku wyznaniowego. Cf. G. Kucsko-Stadlmayer, Raport krajowy Austrii.
Sytuacja prawna w kwestii wolności sumienia [mps powiel.], ATK.
Państwo laickie... | 185
z pozostałymi związkami wyznaniowymi, dla których wyraźnie wskazano włoski porządek prawny jako granicę swobody działalności (art. 8). Najsłabszą forma aprecjacji
jednego ze związków wyznaniowych jest wymienienie go z nazwy przez konstytucję, ale
bez przyznawania mu szczególnych uprawnień materialnoprawnych. Ma to miejsce np.
w konstytucji Hiszpanii z 1978 r. (art. 16 ust. 3) oraz w konstytucji polskiej z 1997 r. (art. 25
ust. 4). Wydaje się, że – zgodnie ze standardami prawnomiędzynarodowymi – granicą
dopuszczalnego zróżnicowania statusu prawnego związków wyznaniowych powinien
być zakaz dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd. W państwie świeckim
każdej grupie religijnej powinna być zapewniona możliwość prawnego istnienia.
Neutralność światopoglądowa państwa
Współcześnie za najistotniejszą cechę państwa laickiego (świeckiego) należy uznać jego
neutralność światopoglądową. Neutralność, od łac. neutalis, semantycznie oznacza obojętność, bezstronność państwa, które powinno zachować „równą odległość” w stosunku
do wszystkich występujących w społeczeństwie postaw światopoglądowych. Ugruntowanie analizowanej zasady ustrojowej w Europie to przede wszystkim rezultat orzecznictwa sądów konstytucyjnych oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasada
neutralności światopoglądowej państwa (władz publicznych) rzadko podlega bezpośredniej jurydyzacji w konstytucjach państw naszego kontynentu56. Konstytucja Albanii
z 1998 r. w art. 10 ust. 2 stanowi, że państwo jest neutralne w sprawach wiary i sumienia
oraz gwarantuje wolność ich ekspresji w życiu publicznym. Natomiast konstytucja Kosowa z 2008 r. wskazuje na bezpośredni związek świeckości państwa i jego neutralności
światopoglądowej, stwierdza bowiem w art. 8: „Republika Kosowa jest państwem świeckim i neutralnym w sprawach wierzeń religijnych” 57. Ustrojodawca polski głosi z kolei,
że władze publiczne zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych gwarantując swobodę ich wyrażania w życiu publicznym
(art. 25 ust. 2). Wykładnia językowa, a przede wszystkim historyczna terminu „bezstronność” nakazuje traktować go jako synonim terminu „neutralność”58.
56 Zasada neutralności państwa wobec religii została pierwszy raz bezpośrednio wyrażona w konstytucji Republiki Malgaskiej z 1960 r. W art. 2 czytamy m.in. „Stwierdza ona [Republika Malgaska – P.B.] swoją neutralność wobec różnych religii. Państwo i Kościoły korzystają z autonomii odpowiednich dziedzinach. Zakazane jest wszelkie ingerowanie w dziedzinę, która do nich
nie należy”. Ustrojodawca malgaski nie zachował się przy tym konsekwentnie, ponieważ przewidział zarazem obligatoryjną przysięgę prezydenta państwa z elementami religijnymi (art. 9).
Cf. Konstytucje państw afrykańskich, oprac. i wstęp L. Gelberg, t. II, Warszawa 1965, s. 118–121.
57http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Constitution1%20of%20the%20Republic%
20of%20Kosovo.pdf [dostęp: 17.12.2015].
58Wyczerpującą analizę konstytucyjnej zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych w prawie polskim przeprowadził W. Brzozowski w monografii pt. Bezstronność światopoglądowa władz publicznych, Warszawa 2011.
186 | Adam Mickiewicz University Law Review
Z neutralnością światopoglądową państwa wiąże się neutralność szkolnictwa publicznego i odrzucenie w warunkach pluralizmu oświatowego modelu publicznej szkoły wyznaniowej. Państwo nie może, jak stwierdził w 1976 r. ustrojodawca portugalski, opracowywać programów edukacyjnych i kulturalnych, kierując się jakimikolwiek dyrektywami
filozoficznymi, estetycznymi, politycznymi, ideologicznymi bądź religijnymi. Natomiast
według konstytucji belgijskiej neutralność zakłada respektowanie koncepcji filozoficznych, ideologicznych lub religijnych rodziców i uczniów. Jednakże w opinii z 1989 r. włoskiego Sądu Konstytucyjnego, zbieżnej z przytoczonym wyżej stanowiskiem polskiego
Trybunału Konstytucyjnego z 1991 r., zasada laickości państwa „nie zakłada obojętności
państwa wobec religii, ale nakazuje państwu stworzenie gwarancji wolności religijnej
w systemie pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego”59. W obliczu przemian ustrojowych
w Europie Środkowej i Wschodniej widoczne jest zwłaszcza zjawisko odchodzenia od
czysto laickiego charakteru szkoły państwowej, charakterystycznego głównie dla ustrojodawstwa wprowadzającego system rozdziału w pierwszej połowie minionego wieku60.
Współdziałanie państwa i związków wyznaniowych
Świeckość państwa nie wymaga, aby ignorowało ono związki wyznaniowe jako uczestników życia społecznego. Państwo laickie może, a nawet powinno, podejmować współdziałanie czy wręcz współpracę w sprawach o charakterze ogólnospołecznym, takich jak
pomoc społeczna, ochrona zabytków. Współdziałanie czy współpracę państwa i związków wyznaniowych przewidują ustrojodawcy: polski (art. 25 ust. 3), albański (art. 10 ust.
4) i hiszpański (art. 16 ust. 3). Pomoc państwa dla związków wyznaniowych w niektórych
aspektach ich działalności przewidują konstytucje: Chorwacji (art. 41), Rumunii (art. 29
ust. 5) oraz Mołdowy (art. 31 ust. 5).
Z zasadą świeckości państwa nie koliduje zapewnienie przezeń opieki duszpasterskiej w państwowych instytucjach o charakterze zamkniętym, takich jak siły zbrojne,
zakłady karne, skoszarowane jednostki policji, szpitale czy domy opieki. Wydaje się natomiast, że duchowni pełniący posługę w powyższych instytucjach, z uwagi na konieczność utrzymania rozdziału instytucjonalnego państwa i związków wyznaniowych, nie
powinni posiadać statusu funkcjonariuszy państwowych, co najwyżej być zatrudnieni
na podstawie takiego samego stosunku pracy jak pracownicy cywilni. Ustrojodawca niemiecki przewiduje dopuszczenie związków wyznaniowych do odprawiania czynności
religijnych w wojsku, szpitalach, więzieniach i innych zakładach publicznych stosownie
do odpowiednich potrzeb ludności, w wyłączeniem jednak wszelkiego przymusu61. Po59 L. Garlicki, op. cit., s. 44.
60Cf. np. art. 3 ust. IV konstytucji Meksyku z 1917 r., art. 124 konstytucji ZSRR z 1936 r., art. 55
konstytucji Kuby z 1940 r., art. 201 konstytucji Salwadoru z 1950 r.
61 Cf. utrzymany w mocy art. 141 konstytucji weimarskiej z 11 sierpnia 1919 r.
Państwo laickie... | 187
dobnie konstytucje Rumunii z 1991 r. i Mołdowy z 1994 r. gwarantują wyznaniom religijnym ułatwienie wsparcia religijnego w wojsku, w szpitalach, zakładach karnych, domach
starców czy sierocińcach. Ich zniesienie sygnalizowałoby przyjęcie przez państwo nie
polityki neutralności, lecz wrogości wobec religii62.
System rozdziału nie wyklucza pewnej interferencji funkcjonalnej państwa i związków
konfesyjnych. Kontynuując tradycje historyczne oraz uznając rolę społeczną dwóch wielkich Kościołów: katolickiego i ewangelickiego63 niemiecka ustawa zasadnicza przyznała
związkom wyznaniowym o charakterze publicznoprawnym prawo pobierania podatków
na podstawie cywilnych list podatkowych. Tzw. podatek kościelny (Kirchensteuer) jako
„podatek członkowski” jest zatem egzekwowany przez państwowe organy finansowe64.
Współcześnie odstępstwa od zasady separacji funkcjonalnej uzasadniane są dążeniem
do zapewnienia pełnej realizacji wolności sumienia i wyznania65. Konstytucja litewska
uznaje w związku z tym kościelną rejestrację małżeństw, przyznając duchownym de facto
funkcję urzędników stanu cywilnego. Państwo podejmuje się także zapewnienia zainteresowanym nauki religii, co wyraźnie dopuszczają ustawy zasadnicze m.in. Rumunii,
Czech, Niemiec, Belgii, Litwy, Polski czy Turcji. Symptomatyczne wydaje się w związku
z tym stanowisko polskiego Trybunału Konstytucyjnego, który uznając konstytucyjność
wprowadzenia nauki religii w szkołach publicznych, stwierdził, że świeckość i neutralność państwa nie tylko nie może być podstawą wprowadzenia obowiązku nauczania religii w szkołach państwowych, ale nie może też oznaczać zakazu takiego nauczania, jeśli
tego sobie życzą zainteresowani obywatele. Na tym właśnie polega, zdaniem Trybunału,
świeckość i neutralność państwa. Inne rozumienie tych pojęć oznaczałoby nie neutralność, a ingerencję państwa w wolność sumienia i wyznania obywateli66.
Obecność pierwiastka religijnego w szkolnictwie państwowym (publicznym) to
kwestia wciąż wywołująca dyskusje w wielu państwach europejskich. W europejskich
państwach świeckich przeważa model fakultatywnej edukacji religijnej w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Jest to uzasadniane przede wszystkim koniecznością uwzględnienia w procesie edukacji szkolnej prawa rodziców do wychowania dzieci
zgodnie z ich przekonaniami w sprawach religijnych67. Laicki model edukacji szkolnej
62R. Gordis, Separation – Theory and Practice, [w:] Religion and the Public Order, red. D.A. Gianella, Chicago 1963, s. 332, 333, 335.
63Cf. W. Pięciak, Kryzys wiary czy kryzys systemu?, Warszawa 1999, s. 39–50.
64Wyjątek stanowi Bawaria, gdzie ściąganiem podatku zajmują się urzędy kościelne. Cf. P. Leszczyński, O stosunkach państwo – Kościoły w Niemczech, „Res Humana” 1997, nr 6, s. 11–12.
65Cf. J. Krukowski, Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 193–194.
66Orzeczenie z dnia 30 stycznia 1991 r. (K. 11/90).
67 Np. art. 53 ust. 3 i 4 Konstytucji RP z 1997 r. czy art. 40 konstytucji Litwy z 1992 r.
188 | Adam Mickiewicz University Law Review
realizowany jest tylko w kilku państwach analizowanej grupy. Są to: Francja (z wyjątkiem
Alzacji i Lotaryngii), Holandia, Słowenia, Ukraina, Białoruś, Rosja i Azerbejdżan68.
Zakończenie
We współczesnej Europie przeważają państwa, które w świetle ich aktów ustrojodawczych można zaklasyfikować jako państwa świeckie (laickie) przynajmniej w podstawowym znaczeniu tego terminu, czyli jako państwa niewyznaniowe. Zasada świeckości
państwa nie jest obecnie wykorzystywana w Europie do walki ze związkami wyznaniowymi czy religią w ogóle. Przeważają państwa świeckie w znaczeniu laickości pozytywnej,
otwartej, akceptującej obecność pierwiastka religijnego w sferze publicznej. Przyczyną
upowszechnienia tego rodzaju państwowości było stanowisko Soboru Watykańskiego II
(lata 1962–1965) oraz papieży posoborowych, odrzucające model państwa katolickiego jako model optymalny dla Kościoła katolickiego69. Innym czynnikiem sprzyjającym
popularyzacji idei państwa świeckiego (niekonfesyjnego) był zapewne rozwój doktryny
wolności i praw człowieka. Wyrazem tego procesu jest zwłaszcza Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC) z 1950 r. oraz sformułowane na jej podstawie orzecznictwo w sprawach wyznaniowych organów Rady Europy,
68Cf. Lekcje religii w szkołach publicznych wybranych państw europejskich, „Gość Niedzielny” 2006,
nr 36, s. 27. W Rosji i na Białorusi od 2010 r. może być nauczany fakultatywnie przedmiot
o charakterze niekonfesyjnym Podstawy kultury prawosławnej. Jest on prowadzony przez nauczycieli świeckich dla starszej młodzieży szkolnej.
69W Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym stwierdzono m.in.: „Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne. Obydwie jednak wspólnoty, choć z różnego tytułu, służą powołaniu jednostkowemu i społecznemu
tych samych ludzi. Tym skuteczniej będą wykonywać tę służbę dla dobra wszystkich, im lepiej
będą rozwijać między sobą zdrową współpracę uwzględniając także okoliczności miejsca i czasu. [...] Nie pokłada [Kościół – P.B.] jednak swoich nadziei w przywilejach ofiarowanych mu
przez władzę państwową; co więcej, wyrzeknie się korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże, że korzystanie z nich podważa szczerość jego świadectwa albo że nowe
warunki życia domagają się innego układu stosunków. Kościół winien mieć jednak zawsze
i wszędzie prawdziwą swobodę w głoszeniu wiary, w uczeniu swojej nauki społecznej, w spełnianiu nieskrępowanie wśród ludzi swego zadania, a także w wydawaniu oceny moralnej nawet
w kwestiach dotyczących spraw politycznych, kiedy domagają się tego podstawowe prawa osoby lub zbawienie dusz, stosując wszystkie i wyłącznie te środki, które zgodne są z Ewangelią
i dobrem powszechnym według różnorodności czasu i warunków”. V. Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1967, s. 604. Z kolei w dekrecie o działalności misyjnej Kościoła znalazła się o wiele bardziej jednoznaczna deklaracja, iż Kościół „w żadnym wypadku nie
chce wtrącać się w rządy ziemskiego państwa. Nie żąda dla siebie żadnej prerogatywy oprócz
tej, aby pomocą Bożą mógł służyć miłością i wiernym posługiwaniem” (Sobór Watykański II...,
op. cit., 448). Państwo świeckie zaakceptował wprost papież Paweł VI, stwierdzając w 1968 r.:
„Kościół dzisiejszy nie boi się uznać wartości świata świeckiego, [...] nie boi się potwierdzić
tego, co już otwarcie przyznał – słusznej i zdrowej świeckości państwa za jedną z zasad doktryny katolickiej” (M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010, s. 110).
Państwo laickie... | 189
przede wszystkim Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Obowiązek
zachowania neutralności przez władze publiczne w sprawach religijnych to jedna z zasadniczych i trwałych tez orzecznictwa strasburskiego w związku z art. 9 EKPC, gwarantującym wolność myśli, sumienia i wyznania70. Tendencja do odchodzenia od modelu
państwa wyznaniowego widoczna jest zwłaszcza w państwach nordyckich.
Nie ma powszechnie przyjętej w praktyce politycznej i ustrojowej szczegółowej koncepcji państwa laickiego (świeckiego)71. W Europie od ponad stu lat podlega ewolucji
warunkowanej zarówno przez czynniki partykularne, charakterystyczne dla poszczególnych krajów jak i przez czynniki uniwersalne – paneuropejskie. Wyzwaniem dla koncepcji państwa świeckiego (laickiego) staje się współcześnie fundamentalizm islamski i stanowiąca reakcję nań ksenofobia ujawniająca się w wielu społeczeństwach europejskich.
Część klasy politycznej w państwach Starego Kontynentu na tego rodzaju postawach
buduje poparcie społeczne dla siebie i swoich partii. Religia znów okazuje się narzędziem
mobilizacji elektoratu i uzyskania wpływów politycznych. Zorientowany ksenofobicznie
elektorat oczekuje nadania państwu znamion etnicznych (nacjonalistycznych) lub konfesyjnych. Zasada państwa świeckiego (laickiego) jawi się jako bariera dla opisanych
wyżej dążeń. Sprzyja ona inkluzywnej wizji państwa oraz pluralistycznej koncepcji społeczeństwa. Reasumując, można stwierdzić, że utrzymanie ustrojów demokratycznych
w Europie wiąże się z respektowaniem zasady świeckości państwa, której najważniejszą
cechą powinna być jego neutralność światopoglądowa.
Literatura
Borecki P., Elementy konfesjonalizacji państwa we współczesnej Polsce, [w:] Państwo wyznaniowe. Doktryna, prawo i praktyka, red. J. Szymanek, Warszawa 2011.
Borecki P., Laickość państwa w świetle dorobku powojennego konstytucjonalizmu, [w:] Cuius
regio, eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, t. I, Lublin 2006,
t. II, Lublin 2008.
Cerexhe E., Boel H., Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach religijnych. Referat belgijski
[mps powiel.], ATK.
70Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I. Komentarz do artykułów
1-18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, s. 560.
71 G. Haarscher wyróżnił dwie odmiany laickości państwa: tzw. laickość twardą, charakteryzującą
się przede wszystkim absolutyzacją rozdziału (separacją) państwa i Kościoła, oraz tzw. laickość
otwartą (szeroką), której zasadniczą cechą miałaby być neutralność państwa w sprawach religijnych czy niedyskryminacja z powodów religijnych. Jako przykład realizacji pierwszej koncepcji
laickości wskazana została Francja (z wyjątkiem Alzacji i Lotaryngii), natomiast jako przykład tzw. laickości otwartej podaje się Stany Zjednoczone Ameryki. V. G. Haarscher, op. cit.,
s. 113–120.
190 | Adam Mickiewicz University Law Review
Frankowski S., Goldman R., Łętowska E., Sąd Najwyższy USA. Prawa i wolności obywatelskie, Warszawa 1996.
Garlicki L., Wolność sumienia i wyznania – status wspólnot religijnych, „Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego” 1999.
Gordis R., Separation – Theory and Practice, „Religion and the Public Order” 1963.
Górowska B., Stosunki państwo – Kościół w konstytucjach państw postkomunistycznych,
„Więź” 1993, nr 6.
Haarscher G., Laickość, Warszawa 2004.
Hömig D., Hassemer W., Orzecznictwo sądów konstytucyjnych w dziedzinie wolności wyznania. Krajowy raport Niemiec na XI Konferencję Europejskich Sądów Konstytucyjnych,
17-21 maja [1999 r.] w Warszawie [mps powiel.], ATK.
Kuznecoviene J., Państwo i kościół na Litwie, [w:] Państwo i kościół w krajach Unii Europejskiej, red. G. Robbers, Wrocław 2007.
Konstytucje państw Unii Europejskiej, red. W. Staśkiewicz, Warszawa 2011.
Konstytucja Republiki Chorwacji, tłum. T.M. Wójcik, wstęp A. i L. Garliccy, Warszawa
1995.
Konstytucja Republiki Włoskiej, tłum. i wstęp. Z. Witkowski, Warszawa 2004.
Konstytucje państw afrykańskich, t. II, oprac. i wstęp L. Gelberg, Warszawa 1965.
Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999.
Leszczyński P., O stosunkach państwo – Kościoły w Niemczech, „Res Humana” 1997, nr 6.
Łakomy H., Państwo a Kościół we Francji. Historia i współczesność, Kraków 1999.
Pietrzak M., Demokratyczne, świeckie państwo prawne, Warszawa 1999.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010.
Małajny R.M., Państwo świeckie (rozdział kościoła od państwa), [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red. A. Mazglewski, Warszawa 2014.
Pięciak W., Kryzys wiary czy kryzys systemu?, Warszawa 1999.
summary
The secular state in the context of the contemporary European constitutionalism
In today’s Europe the secular state dominates. Disseminating the principles of the secular state in Europe promotes the diversity of religious and philosophical populations.
The principle of the secular state no longer serves to reduce the social significance of
religion or religious organizations. A way of expressing the principle of secularism in
constitutional acts is diverse – it is often necessary for complex analysis of the content
of the constitution. The principle of the secular state is expressed in the constitutions
of approximately 14% of European countries. State Secularism is often equated with
the principle of separation of church and state. In Europe, however, there are examples
Państwo laickie... | 191
of countries that are exceptions to this rule. In total, the formal separation of church
and state is expressed in approximately 25% of the constitutions of European countries.
Often the principle of this separation in the Basic Law is expressed in a veiled manner.
The most important feature of a secular state is considered to be the modern principle
of neutrality. However, it is rarely explicitly expressed in the Basic Law in Europe. Its
spread was mostly driven by the constitutional court decisions and statements of the
doctrine of the law.
Keywords: secularity, secular state, separation of church and state, neutral outlook of the
state
Paweł Borecki, University of Warsaw, Faculty of Law and Administration, Institute of
History of Law, Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa, Republic of Poland,
e-mail: [email protected].