Nieproliferacja broni jądrowej - sukcesy i porażki.
advertisement
Nieproliferacja broni jądrowej - sukcesy i porażki. Mateusz Zatorski się strzenianiem broni jądrowej2) ma długą i złożo- w Stanach Zjednoczonych wraz ze skonstru- ną historię, której nie sposób tutaj zaprezento- owaniem amerykańskiej bomby atomowej. wać. W tym Tuż po przeprowadzeniu udanego testu w miej- wspomnieć, że była ona przedmiotem dyskusji scowości Alamogordo w stanie Nowy Meksyk prowadzonej w różnych gremiach, w których (dnia 16 lipca 1945 r.) z inicjatywy senatora ścierały się interesy wielu państw: dążących McMahona rozpoczęto prace nad ustawą mającą do uzyskania broni jądrowej, broniących swojej na celu zagwarantowanie i zabezpieczenie pozy- dominacji na tym polu, oraz tych wreszcie, cji Stanów Zjednoczonych jako światowego dla których najsłuszniejszym rozwiązaniem monopolisty w dziedzinie broni atomowej. było całkowite rozbrojenie i zniszczenie istnie- Ustawa Nuclear Noproliferation Act została jących arsenałów. Trudno orzec jednoznacznie, podpisana przez Prezydenta Trumana 1 sierpnia czyje 1946 r.1 Kwestia kontroli nad bronią atomową Co prawda w ciągu dwóch dekad, poprzedzają- oraz jej rozprzestrzenianiem równie szybko 2 Idea nieproliferacji zrodziła zyskała uznanie i należną jej uwagę na arenie międzynarodowej. Pierwsza sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęcona była właśnie tej kwestii. Rozwój idei sprawowania międzynarodowej kontroli nad wykorzystaniem energii atomowej (a zwłaszcza nadzoru nad rozprze1 Ustawa powołała Komisję Energii Atomowej(United States Atomic Energy Commission) czyniąc ją wyłącznym właścicielem wszystkich materiałów rozszczepialnych i związanych z nimi urządzeń. Komisja miała sprawować kontrolę nad danymi mającymi znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa państwowego. Ustawa pierwotnie wprost wykluczała przekazywanie informacji dotyczących materiałów rozczepialnych innym państwom. Dopiero późniejsze nowelizacje wprowadziły możliwość udostępniania ich sojusznikom: Wielkiej Brytanii i Kanadzie. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 interesy miejscu wystarczy jedynie ostatecznie przeważyły. Dla przetłumaczenia angielskiego terminu nuclear weapon używa się w języku polskim zwrotów: broń atomowa, broń jądrowa, broń nuklearna. Z technicznego punktu widzenia nie są one synonimami: mianem broni atomowej określa się tzw. broń pierwszej generacji tj. oparte na reakcji rozszczepienia jąder atomów bomby uranowe i plutonowe. Przykładem takiej broni są bomby atomowe Little Boy i Fat Man zrzucone przez USA na Hiroszimę i Nagasaki w 1945 roku. Do broni jądrowej, poza wyżej wspomnianą, zalicza się także broń termojądrową, tj. opartą na reakcji syntezy lekkich jąder atomów np. deuteru i trytu oraz nowocześniejsze konstrukcje takie jak bomby neutronowe czy głośno ostatnio dyskutowane amerykańskie nuclear bunker buster, których celem jest penetracja obiektów podziemnych. Reasumując: termin „broń jądrowa” ma najszersze znaczenie i odnosi się do wszystkich rodzajów broni opartej na wykorzystaniu energii zawartej w atomach. Terminem „broń jądrowa” posługuje się także polski prawodawca np. w Artykule I Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej: „Każde z Państw Stron niniejszego Układu dysponujące bronią jądrową…”. W polskim piśmiennictwie termin broń jądrowa i broń nuklearna stosowane są zamiennie. 47 cych wejście w życie Układu o nierozprzestrze- przede wszystkim finansowych. Państwa dyspo- nianiu broni jądrowej (NPT) w 1970 roku, pięć nujące bronią jądrową z pewnością zaintereso- państw skonstruowało i przetestowało bomby wane są utrzymaniem tego statusu w jak atomowe a większość z nich także bomby najmniej licznym gronie, natomiast państwa nie wodorowe: Stany Zjednoczone (1945), ZSRR dysponujące bronią jądrową to w większości (1949), Wielka Brytania (1952), Francja (1960) państwa, których zwyczajnie na nią nie stać, oraz Chiny (1964). Z drugiej strony jednak i które nie są zainteresowane posiadaniem udało się doprowadzić do zawarcia NPT1, które- takowej broni, dla nich z kolei korzystne jest go znaczenia nie sposób przecenić. uczestnictwo w NPT, gdyż w ten sposób Bipolarny układ stosunków międzynarodowych determinował zarówno uzyskują gwarancje, że nie będą podmiotem przebieg ataku ze strony państw dysponujących bronią negocjacji, jak i ostateczny kształt NPT. ZSRR jądrową a także uzyskują łatwiejszy dostęp do i USA uzgadniały między sobą propozycje pokojowego wykorzystania energii atomowej, tekstu traktatu, by a następnie przedstawić treść na czym z pewnością bardziej im zależy. uzgodnionych postanowień swoim sojuszni- NPT został podpisany dnia 1 lipca 1968 kom2. Porozumienie osiągnięte w taki sposób roku przez trzy państwa posiadające już broń spełniło swoje zadanie o tyle, że państwa posia- jądrową, (tj. USA, Wielką Brytanię i ZSRR) dające broń jądrową można dziś policzyć oraz kilkadziesiąt innych państw. Wszedł on na palcach obu rąk. Przyczyny, z jednej strony w życie dnia 5 marca 1970 roku a zawarty dużej liczby państw stron NPT a z drugie strony został na 25 lat. NPT jest pierwszym traktatem, małej liczby państw posiadających broń jądrową który w sposób kompleksowy nakłada na należy upatrywać po części w obowiązywaniu państwa zobowiązania prawne, których celem NPT, (jako przykład niech posłuży sprawa jest doprowadzenie do nuklearnego rozbrojenia, Niemiec Zachodnich, które podjęły pewne z tym zastrzeżeniem, że utrzymał on status quo starania w celu uzyskania broni jądrowej, przy w zakresie państw posiadających broń jądrową pomocy USA, jednak za sprawą nacisków i nie zobowiązał tych państw expressis verbis ze strony ZSRR Niemcy odstąpiły od swoich do zniszczenia posiadanej broni a jedynie zamierzeń i przystąpiły do NPT jak państwo nie do podjęcia rokowań w dobrej wierze w tym dysponujące bronią jądrową), po części zaś celu. W dniu dzisiejszym stronami NPT jest 188 w trudnościach w uzyskaniu broni jądrowej, państw, co w umowach dotyczących rozbrojenia 1 jest rzadkością. Poza strukturami NPT pozostają 2 United Nations Treaty Series(dalej UNTS), vol. 729, s. 161. http://www.armscontrol.org/act/2008_07-08/lookingback Wiedza Prawnicza nr 3/2008 Indie, Pakistan i Izrael (które nigdy nie były 48 stronami NPT) oraz Korea Północna, która jako ne. Konferencje te zwoływane są regularnie jedyna w historii, wystąpiła z niego w 2003 a najbliższa przypada na 2010 rok. roku. Warto także zwrócić uwagę na Iran, którego program jądrowy wzbudza wiele kon- Kształt NPT oraz systemu, który tworzy, opiera się o trzy fundamentalne założenia: trowersji z uwagi na dość tajemniczy sposób prowadzenia prac nad nim. Iran jest stroną NPT Nieproliferacja: od początku jego obowiązywania. Po objęciu rządów przez Prezydenta Mahmuda Ahmedine- NPT dzieli Państwa-Strony na dwie grupy, żada współpraca Iranu z MAEA znacznie się państwa dysponujące bronią jądrową (Nuclear- pogorszyła. Przerwano negocjacje z UE. W per- Weapon States) oraz państwa nie dysponujące spektywie nałożenia sankcji przez Radę Bezpie- bronią jądrową (Non Nuclear Weapon States). czeństwa ONZ Iran zagroził wystąpieniem Kryterium z NPT, nie podjął jednak żadnych kroków i zdetonowanie broni jądrowej lub innego jądro- prawnych w tym celu. Polska podpisała Układ wego urządzenia wybuchowego przed dniem o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej1 1 lipca 1 stycznia 1967 roku. Formalnie, więc status, 1968 roku, ratyfikowała go dnia 3 maja 1969 tzw. państw atomowych mają: USA, Rosja (jako roku a wszedł on w życie w stosunku do Polski sukcesor ZSRR), Wielka Brytania, Francja dnia 5 marca 1970 roku. oraz Chiny. Faktycznie jednak także inne podziału jest wyprodukowanie Zgodnie z Artykułem X NPT, po 25 państwa dysponują bronią jądrową, są nimi latach od wejścia w życie została zwołana Indie2, Pakistan3, Izrael4 oraz Korea Północna 5. konferencja miała Na podstawie Artykułu I państwa dysponujące zdecydować o dalszych losach NPT, tj. o prze- bronią jądrową zobowiązane są do nieprzekazy- dłużeniu jego obowiązywanie na czas nieokre- wania komukolwiek, bezpośrednio lub pośred- ślony, lub na dodatkowy okres lub okresy. nio, broni jądrowej lub innych jądrowych Przedłużenie obowiązywania NPT na czas urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad nimi. nieokreślony stało się faktem po V Konferencji Zobowiązanie obejmuje także nieokazywanie Przeglądowej międzynarodowa, zwołanej w która 1995 roku. Wspomniana konferencja przeglądowa, ma stanowić forum dla badania funkcjonowania 2 3 4 Układu i upewnienia się, że cele określone w jego wstępie i postanowieniach są realizowa5 1 Dz. U. 1970 nr 8 poz. 60. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 http://www.fas.org./nuke/guide/india/nuke/index.html http://www.asil.org/insigh18.cfm . http://www.fas.org/nuke/guide/pakistan/nuke/ . Izrael oficjalnie nie potwierdza posiadania broni jądrowej, http://nuclearweaponarchive.org/Israel/index.html http://www.globalsecurity.org/wmd/world/israel/nuke.htm . http://www.cdi.org/nuclear/nk-fact-sheet.cfm , http:// www.fas.org/nuke/guide/dprk/nuke/index.html . 49 pomocy, niezachęcanie i nienakłanianie państw z przedmiotem NPT zagroziły jej najwyższym nie dysponujących bronią jądrową do jej produ- interesom. O wystąpieniu strona powinna kowania lub uzyskania (Artykuł I). Natomiast zawiadomić na trzy miesiące wcześniej wszyst- państwa nie dysponujące bronią jądrowa zobo- kie inne strony Układu oraz Radę Bezpieczeń- wiązały się do nieprzyjmowania od kogokol- stwa wiek, bezpośrednio lub pośrednio, broni jądro- okoliczności, na które się powołuje. NPT nie wej i innych jądrowych urządzeń wybuchowych precyzuje, o jakie okoliczności chodzi. Ocena ani kontroli nad nimi oraz do nieprodukowania czy dane okoliczności zagrażają najwyższym i nieuzyskiwania inną drogą broni jądrowej interesom i jądrowych urządzeń wybuchowych, a także państwa wypowiadającego. Korea informując nieubiegania się i nieprzyjmowania jakiejkol- o wystąpieniu zaznaczyła, że następuje ono wiek pomocy w ich produkowaniu (Artykuł II). ze skutkiem natychmiastowym. W świetle Arty- ONZ ze wskazaniem państwa wyjątkowych pozostaje w dyskrecji Indie, Pakistan oraz Izrael nie będąc kułu X twierdzenie to było bezpodstawne. stronami NPT nie są zobowiązane do powstrzy- Należy jednak zadać pytanie, skoro Korea mania się od produkcji lub uzyskiwania broni uchybiła trzymiesięcznemu terminowi wypo- jądrowej od innych państw ani też od przekazy- wiedzenia, to czy można uznać je za skuteczne? wania jej innym państwom, NPT wiąże w tym NPT nie odpowiada na to pytanie. Z treści zakresie tylko państwa będące jego stronami. Artykułu X nie wynika jednoznacznie czy Brak również normy prawa zwyczajowego, zachowanie terminu jest przesłanką skuteczno- która zakazywałaby produkcji, przekazywania ści wypowiedzenia czy tez nie. Skoro uznano czy uzyskiwania broni jądrowej. W przypadku suwerenne prawo każdej strony NPT do określe- Korei Północnej sytuacja wygląda nieco inaczej. nia Korea jako strona NPT od 1985 r. rozwinęła słusznym wydaje się pogląd, że niedotrzymanie własny trzymiesięcznego program jądrowy i doprowadziła „wyjątkowych okoliczności” terminu mniej wypowiedzenia do uzyskania broni jądrowej. Naruszyła, zatem wpływa na skuteczność tego wypowiedzenia. postanowienia NPT. Jednak w 2003 r. Korea Bez względu jednak czy odpowiedź na powyż- wypowiedziała swoje uczestnictwo w NPT sze pytanie jest twierdząca czy przecząca Korea tłumacząc je wrogą polityką Stanów Zjednoczo- pozostaje poza NPT. Wypowiadając NPT Korea nych wobec siebie. Artykuł X NPT przewiduje, oznajmiła także, że jest zwolniona z wypełnia- że każda ze stron NPT, zgodnie ze swoją suwe- nia postanowień Porozumienia o środkach rennością ma prawo wystąpić z Układu, jeżeli zabezpieczających uzna, że wyjątkowe okoliczności związane zawartego z MAEA w 1992 r. Artykuł 26 tego Wiedza Prawnicza nr 3/2008 (Safeguards Agreement) 50 porozumienia przewidywał, że porozumienie to wola państw dysponujących bronią jądrową pozostanie w mocy tak długo, jak długo Korea do zachowania jej. Państwa zobowiązały się jest stroną NPT. W tej sytuacji Rada Bezpie- tylko do podjęcia w dobrej wierze rokowań czeństwa(samodzielnie lub na podstawie raportu w tym zakresie, nie są, więc zobowiązane, złożonego przez Radę Zarządzających MAEA) co do rezultatu a jedynie do starań w jego może podjąć działania na podstawie Rozdziału osiągnięciu. Z politycznego punktu widzenia VII Karty Narodów Zjednoczonych. Stało się jest to konstrukcja niezwykle wygodna, rokowa- tak 14 października 2006 r. Rada Bezpieczeń- nia można podjąć zawsze i zawsze można stwa ONZ Rezolucją nr 1718 wezwała Koreę stwierdzić, że nie udało się wypracować wspól- do natychmiastowego wycofania oświadczenia nego stanowiska. Tak pojęta dobra wiara o wystąpieniu z NPT, do ponownego przystąpie- z pewnością nie przybliża do osiągnięcia całko- nia do NPT i Porozumienia o środkach witego rozbrojenia. Postanowienia NPT nie zabezpieczających MAEA oraz do zawieszenia naruszają prawa jakiejkolwiek grupy państw prac nad programem jądrowym. Nałożone do zawierania układów mających na celu sankcje nie skłoniły jednak Korei do zmiany zapewnienie kierunku swojej polityki jądrowej. Prowadzone jądrowej na ich terytoriach (Artykuł VII). są także rozmowy pomiędzy Koreą a USA Z prawa tego skorzystało wiele państw. Tytułem zmierzające do skłonienia Korei do zaprzestania przykładu można tu wskazać: Traktat o zakazie prac nad programem jądrowym w zamian broni za pomoc gospodarczą. i na Karaibach1, Traktat o ustanowieniu strefy całkowitej nieobecności broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej bezatomowej Południowego Pacyfiku2, Traktat w sprawie strefy bezatomowej a Azji Południo- Rozbrojenie wo-Wschodniej3, Traktat w sprawie strefy Wszystkie Państwa-Strony NPT zobowiązały bezatomowej w Afryce4. się do prowadzenia w dobrej wierze rokowań w sprawach: skutecznych kroków mających Pokojowe wykorzystanie energii jądrowej na celu zaprzestanie w najbliższym czasie wyścigu zbrojeń jądrowych, rozbrojenia jądro- Artykuł IV NPT stanowi wyraźne potwierdzenie wego zasady, że pokojowe wykorzystanie energii oraz w sprawie zawarcia układu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu 1 pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową 2 (Artykuł VI). Z treści tego artykułu wynika silna 3 4 Wiedza Prawnicza nr 3/2008 UNTS, vol. 634, s. 326. International Legal Materials (dalej I.L.M.), vol. 24, s. 1442. I.L.M., vol. 35, s. 635. I.L.M., vol. 35, s. 698. 51 jądrowej jest ze wszech miar pożyteczne środków zabezpieczających. Procedura zastoso- i pożądane, a co za tym idzie, żadne z postano- wania środków zabezpieczających obejmuje wień NPT nie może być interpretowane jako wyjściowy materiał rozszczepialny oraz specjal- naruszające ny materiał rozszczepialny2. Te same materiały nieodłączne prawo wszystkich Stron Układu do rozwoju, produkcji i wykorzy- mogą służyć stania energii jądrowej dla celów pokojowych, jak i celom wojskowym, tj. konstrukcji broni bez dyskryminacji oraz z uwzględnieniem jądrowej. Przykładowo wzbogacony uran wyko- Artykułu I i II. W tym celu Strony Układu rzystywany jest jako paliwo w reaktorach zobowiązały się, w jak najszerszym zakresie, cywilnych, ale także jako składnik broni jądro- wymieniać wyposażenie, materiały i informacje wej. Innym przykładem mogą być zużyte pręty naukowe i techniczne dotyczące pokojowego paliwowe z reaktorów, z których po przetworze- wykorzystania energii jądrowej oraz uczestni- niu można uzyskać materiał rozszczepialny czyć w tej wymianie. Podobne postanowienia nadający się do konstrukcji broni jądrowej3. dotyczą korzyści płynących z jakiegokolwiek Stanowi to, zatem duże ułatwienie dla państw zastosowania wybuchów jądrowych (Artykuł żywiących aspiracje jądrowe, które „pod przy- V). krywką” rozwijania programów W celu zapobieżenia przekształceniu energii jądrowej przeznaczonej do celów 2 pokojowych w broń jądrową lub inne jądrowe urządzenia wybuchowe państwa nie dysponujące bronią jądrową zobowiązały się przyjąć środki zabezpieczające (safeguards), które mają być ustalone w drodze rokowań pomiędzy tymi państwami a Międzynarodową Agencją Energii Atomowej1 zgodnie z jej Statutem i systemem 1 Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej(MAEA) jest organizacją powstałą 29 lipca 1957 r. Jako wyspecjalizowana agencja ONZ pracuje na rzecz pokojowego wykorzystania energii atomowej „dla zapewnienia pokoju, zdrowia i dobrobytu na całym świecie”. W tym celu prowadzi badania i wspiera państwa w zakresie materiałów rozszczepialnych oraz technologii i informacji technicznych. Na podstawie NPT MAEA jest kompetentna do stosowania środków zabezpieczających w celu zapewnienia kontroli przestrzegania postanowień NPT. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 3 zarówno celom pokojowym własnych jądrowych uzyskują pokojowych niezbędne www.iaea.org Aby wyjaśnić, czym są wyjściowy i specjalny materiał rozszczepialny należy sięgnąć do Artykułu XX Statutu Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej Z treści tego artykułu wynika, iż specjalnymi materiałami rozszczepialnymi są pluton 239, uran 233, uran wzbogacony w izotopy 235 lub 233, wszelkie materiały zawierające jeden lub więcej wymienionych izotopów oraz wszelkie inne materiały rozszczepialne, które Rada Zarządzających MAEA określa co pewien czas. W zakres tego pojęcia nie wchodzą materiały wyjściowe. Materiałem wyjściowym natomiast, w rozumieniu Statutu, jest uran zawierający mieszaninę izotopów spotykaną w przyrodzie, uran ubogi w izotop 235, tor, każdy z wyżej wymienionych materiałów w postaci metali, stopów, związków chemicznych lub koncentratów, każdy inny materiał zawierający jeden lub więcej spośród wymienionych składników o stopniu koncentracji określonym, co pewien czas przez Radę Zarządzających MAEA oraz wszelkie materiały, które Rada określa, co pewien czas. Zakres tych pojęć jest zatem szeroki i obejmuje materiały kluczowe z punktu widzenia skonstruowania broni jądrowej. Nie wyklucza to jednak trudności, jakie niesie ze sobą charakter samych materiałów rozszczepialnych. Zob. J. Kubowski, Broń jądrowa: Fizyka-Budowa-Działanie-Skutki, Warszawa 2003, s. 17, przypis 1. 52 materiały rozszczepialne, co w sposób znaczący 1 Poglądowe dane dotyczące kwot przybliża je do osiągnięcia ukrytego celu . przeznaczanych na wydatki związane z bronią Należy podkreślić, że uzyskanie broni jądrowej jądrową przedstawia wykres2. Wynika z niego nie jest rzeczą prostą. Pomijając kwestie jednoznacznie, że sumy wydatków są olbrzymie prawne, złożony i w wielu przypadkach przekraczają budżety i długotrwały. W zależności, jaką drogę dane niektórych państw. Dane zawarte w wykresie państwo obierze, niezbędne jest posiadanie odnoszą się tylko do USA, jednak należy uznać, odpowiedniego zaplecza naukowego ze wzglę- że środki przeznaczane na broń jądrową du na niezwykle zaawansowany charakter tej w innych państwach atomowych są porówny- dziedziny, dostęp do materiałów rozszczepial- walne. Na wydatki tego rzędu stać, zatem nych, technologia, środki przenoszenia, i wiele niewiele państw. Należy, zatem mieć świado- innych elementów. Wszystko to razem wzięte mość tworzy zaawansowany program. Oczywistym obejmuje państwa posiadające broń jądrową jest, że kwestia realizacji takiego programu oraz potencjalnych proliferatorów3. jest to proces bardzo skali sprowadza się przede wszystkim do posiadania odpowiednich środków finansowych. zjawiska Zapobiegać państwa do nieproliferacji, sytuacjom, w które którym uzyskują materiały rozszczepialne ukrytych celów zabezpieczających ma MAEA. system środków System ten, w zakresie NPT, opiera się o umowę modelową (The Structure and Content of Agreements between Agency and States Required in Connection with the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Waepon)4. Umowa ta stanowi kompleksowy wzór porozumień zawieranych między MAEA a poszczególnymi Państwami-Stronami NPT, zobowiązanymi do zawarcia takiego porozumienia na mocy Artykułu III NPT. Celem 1 Przykładem może być Korea Północna, która rozpoczynała właśnie od programu badawczego, Pakistan, gdzie w 2003 roku odkryto tajną sieć stworzoną przez dr Abdula Qadeera Khana, która dostarczała materiały, technologię oraz informacje techniczne do państw takich jak Iran czy Syria, a także Iran, który podejrzewany jest o rozwijanie wojskowego programu jądrowego, jednak sam usilnie twierdzi, że ma on charakter pokojowy i służy wyłącznie celom pozyskiwania energii elektrycznej. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 porozumienia jest przyjęcie przez Państwo-Stronę środków zabezpieczających i objęcie nimi 2 3 4 http://www.skeptically.org/onwars/id17.html ; http://www.nti.org/e_research/e3_atomic_audit.html Wskazać tutaj można na Iran czy Syrię, z zastrzeżeniem jednak braku niezbitych dowodów. INFCIRC/153 53 wszystkich wyjściowych i specjalnych materia- wania środków łów rozszczepialnych w całej działalności więc znacznie poszerzony, obejmuje, bowiem w zakresie pokojowego wykorzystania energii państwa jądrowej, prowadzonej na terytorium danego oraz państwa dysponujące bronią jądrowa państwa, pod jego jurysdykcją lub gdziekolwiek w zakresie, w jakim udostępniają materiały pod jego kontrolą. Zobowiązanie do zawarcia rozszczepialne państwom nie dysponującym porozumienia z MAEA ciąży na państwach nie bronią jądrową. Jeśli zauważymy, że najwięk- dysponujących bronią jądrową, nie dotyczy, szymi dostawcami materiałów rozszczepialnych więc państw dysponujących bronią jądrową. Nie są właśnie państwa dysponujące bronią jądrową oznacza to jednak, że państwa dysponujące wtedy okaże się, że skala zjawiska jest bronią jądrową nie będą w ogóle objęte proce- naprawdę durą środków zabezpieczających. Wszystkie że w zakresie udostępniania materiałów rozsz- Państwa-Strony NPT, a więc także państwa czepialnych obowiązek objęcia ich środkami dysponujące bronią jądrową zobowiązane są nie zabezpieczającymi dotyczy także państw nie udostępniać materiałów określonych w Artykule będących stronami NPT, jeśli otrzymują one III.21, jakiemukolwiek państwu nie dysponują- materiały lub urządzenia od państw sygnatariu- cemu bronią jądrową, jeżeli materiał taki nie szy2. Niestety aspekt rozbrojeniowy NPT nie będzie podlegał środkom zabezpieczającym jest w taki sposób monitorowany. NPT nie prze- MAEA. W praktyce oznacza to, że państwa widuje żadnych środków weryfikujących kroki dysponujące bronią jądrową, nie zobowiązane podejmowane w celu rozbrojenia jądrowego. na gruncie NPT do poddania swojej działalności Fundamentalny dla tego zagadnienia Artykuł w zakresie wykorzystania energii atomowej VI3 jest stosunkowo lakoniczny, i nieostry. środkom zabezpieczającym MAEA, zobowiąza- Użyte w nim określenia „w dobrej wierze”, ne są poddać tym środkom te materiały, które „w zamierzają przekazać innemu państwu nie do subiektywnej interpretacji. Stany Zjednoczo- dysponującemu bronią jądrowa bez względu czy ne nie dysponujące duża. najbliższym utrzymują, zabezpieczających Należy czasie” że w brona także został, jądrową wskazać, stwarzają pełni pole wypełniają jest ono stroną NPT czy nie. Niespełnienie tych wymagań może zatem skutkować naruszeniem postanowień Artykułu I NPT. Zakres zastoso1 Chodzi o wyjściowy i specjalny materiał rozszczepialny oraz urządzenia lub materiały specjalnie przeznaczone lub przygotowane do przerabiania, wykorzystania lub produkcji specjalnego materiału rozszczepialnego. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 2 3 Tadeusz Gadkowski, Międzynarodowa kontrola pokojowego wykorzystania energii atomowej, Poznań 1985, s. 64. „Każda ze Stron niniejszego układu zobowiązuje się do prowadzenia w dobrej wierze rokowań w sprawie skutecznych kroków mających na celu zaprzestanie w najbliższym czasie wyścigu zbrojeń jądrowych, w sprawie rozbrojenia jądrowego oraz w sprawie układu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową. ” 54 postanowienia Artykułu VI, wskazując dysponują bronią jądrową a są, tak jak Iran, na znaczną redukcję własnego arsenału jądro- stronami NPT, wzbogacają uran w zakładach wego. Nie można oczywiście nie zauważyć, działających na ich terytorium. Iran wskazuje że zawartych zostało szereg porozumień redu- także na „wyjątkowe” traktowanie Izraela, który kujących liczebność broni jądrowej. Największe wysoce prawdopodobnie, posiada broń jądrową znaczenie należy przypisać porozumieniom i nie jest stroną NPT. Kontrowersyjna, z punktu zawartym pomiędzy USA a ZSRR(później widzenia Artykułu I i II NPT jest umowa Rosją) tj. START(Strategic Arms Reduction pomiędzy USA a Indiami dotycząca transferu Treaty)1 oraz SALT(Strategic Arms Limitation technologii jądrowych i wyposażenia3 a także Talks)2 Porozumienia te znacząco zredukowały kwestia wejścia w życie Układu o całkowitym arsenały jądrowe obu państw, jednak zawarte zakazie zostały z inicjatywy USA i ZSRR i wydaje się zakazuje przeprowadzania jakichkolwiek prób że bezpośrednim powodem ich zawarcia były z bronią jądrową lub innych próbnych eksplozji raczej kwestie czysto ekonomiczne niż realiza- jądrowych. Silną stroną tego traktatu jest wpro- cja postanowień Artykułu VI NPT. Pomimo wadzenie kompleksowego reżimu weryfikacji wspomnianych redukcji, proporcje w posiadaniu opartego broni jądrowej zasadniczo się nie zmieniły. USA monitorowania, inspekcjach na miejscu, środ- i Rosja posiadają ok. 95% światowego arsenału kach budowy zaufania i konsultacjach. Miał on jądrowego. wejść w życie w 180 dni o jego ratyfikowaniu Wskazuję się także na tzw. podwójne prób na jądrowych(CTBT). międzynarodowym CTBT systemie przez 44 państwa wskazane w traktacie. standardy w traktowaniu niektórych państw Niestety kilka o takim samym statusie prawnym na gruncie do jego ratyfikowania. Dlatego nie wszedł on NPT. Na przykład Iran zarzuca państwom w życie do dnia dzisiejszego. Traktat ten jest zachodnim oraz MAEA, że ogranicza się jego bardzo istotnym wzmocnieniem reżimu niepro- „nieodłączne prawo” do rozwijania pokojowego liferacji. Zakazuje on testów, których przepro- wykorzystania energii jądrowej, podczas gdy wadzenie jest niezbędne do prawidłowego państwa takie jak Niemcy czy Japonia, które nie skonstruowania 1 jądrowej. Konstrukcja CTBT wydaje się być 2 Krótka charakterystyka START zob. Shannon N. Kile, Kontrola i nierozprzestrzenianie zbrojeń nuklearnych, [w:] Kontrola zbrojeń Rozbrojenie u progu XX wieku, pod red Adama Daniela Rotfelda, Warszawa 2002, s.85 i n. Krótka charakterystyka SALT zob. Broń masowego rażenia w świetle prawa międzynarodowego-wybrane problemy, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 46. Wiedza Prawnicza nr 3/2008 państw przejawiło niektórych rodzajów niechęć broni bardzo spójna. Jak się okazuje nie podoba się to niektórym państwom. Powyższe zagadnienia ilustrują doskonale, że najsłabszym elementem 3 http://www.fas.org/blog/ssp/2007/08/india_gets_a_de al.php#more-155 55 mechanizmu kontroli NPT jest wola państw. NPT uznać należy natomiast zbyt ogólne ujecie Nawet najdokładniejsze środki zabezpieczające niektórych pojęć, co prowadzi do odmiennych czy inspekcje nie przyniosą skutku, jeśli interpretacji, nieprecyzyjne państwa nie zezwolą inspektorom na wykony- dotyczących rozbrojenia, wanie swoich czynności. Od dobrej woli państw obowiązków po stronie państw dysponujących zależy powodzenie NPT i realizacja celu, jaki bronią jądrową i nie dysponujących nią, kwestię wyznacza. Wiele zależy także od wewnętrznej podwójnych standardów w traktowaniu niektó- sytuacji politycznej państw posiadających broń rych państw. Należy jednak wskazać, że miarą jądrową oraz od wzajemnych stosunków między słabości reżimu NPT jest pozycja i wola państw, tymi państwami. Historia obnażyła słabość których siła i wpływy pozwalają na ustalanie mechanizmów kontrolnych, a może bardziej warunków i kształtowanie sytuacji międzynaro- prawdziwe państw, dowej. Najbliższa Konferencja Przeglądowa wspomniana już sieć Abdula Qadeer Khana NPT, która odbędzie się w 2010 roku, będzie z powodzeniem przez kilkanaście lat dostarczała dobrą okazją do poważnej refleksji nad jego technologie i informacje techniczne wielu pań- przyszłością, choć z pewnością nie zabraknie stwom1, niepewny i niejasny jest także udział kwestii służb wywiadowczych w tej sieci2. Niemożliwa Komitetów Przygotowawczych do Konferencji jest skuteczna nieproliferacja, jeśli państwa zaznaczył się spór, co do samej agendy działają na dwa fronty. Dnia 1 lipca 2008 roku Konferencji, nie wróży to, zatem przełomowych minęła 40 rocznica obowiązywania NPT. Podsu- decyzji. Spór ten dowodzi, że interesy niektó- mowując dorobek NPT za sukces należy uznać rych państw są ważniejsze od interesu wspólne- niewątpliwie jego popularność, potwierdzoną go tj. pokoju i bezpieczeństwa międzynarodo- przez niemal wszystkie państwa świata, które wego. Dziś, bowiem nie mamy do czynienia zdecydowały się do niego przystąpić, fakt, tylko z państwami jako podmiotami obrotu że został przedłużony bezterminowo, co może międzynarodowego, lecz także z różnymi grupa- świadczyć o potrzebie tego rodzaju regulacji, mi o nieokreślonej podmiotowości np. grupy utrzymanie małej liczby państw posiadających terrorystyczne. broń jądrową, wspieranie idei pokojowego możliwość wykorzystania energii atomowej,. Jako słabość lub materiałów służących do jej budowy przez intencje niektórych spornych. W kwestii dysproporcję trakcie Największy uzyskania ujęcie posiedzeń niepokój broni budzi jądrowej takie właśnie grupy. Wszelkie nieporozumienia 1 2 Nuclear black markets: Pakistan, A. Q. Khan and the rise of proliferation network, The International Institute for Strategic Studies, 2007 http://www.iht.com.articles/2008/08/25/europe/nuke.p hp Wiedza Prawnicza nr 3/2008 i spory między państwami na gruncie współpracy w wypełnianiu postanowień NPT zwiększają 56 ryzyko i wzajemną nieufność. Z im większą rolę. Nie licząc II Wojny Światowej nigdy nie ilością broni jądrowej i materiałów rozszcze- była użyta w celach wojskowych. Służyła pialnych mamy do czynienia, tym trudniej je państwom ją posiadającym głównie do budowa- kontrolować, i tym większe ryzyko niekontrolo- nia własnej pozycji międzynarodowej, i tak wanego ich użycia np. w skutek wypadku długo jak będzie tylko taką rolę spełniać Świat czy pomyłki. Ciężar potencjalnych konsekwen- może być względnie spokojny. Ale taki stan cji spoczywa na barkach całej ludzkości. Broń rzeczy niczego oczywiście nie gwarantuje. jądrowa odegrała w historii XX wieku istotną Wiedza Prawnicza nr 3/2008 57
