Czynniki ryzyka a czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży
advertisement
Czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży. Katarzyna Janczura IV rok Praca napisana na kurs prowadzony przez prof. dr hab. Władysławę Pilecką: Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży Kraków, 2010. Spis treści 1. Wstęp……………………………………………………………………………...………..1 1.1. Definicje zdrowia……………………………………………………………………...1 1.2. Wymiary zdrowia……………………………………………………………………...4 1.3. Rozumienie zdrowia przez dzieci….………………………………………………….5 2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży………………………………..……..6 2.1.Czynniki związane z osobą dziecka……………………………………………………6 2.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka……………………………………………..9 3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży…………………………………..……14 3.1.Czynniki związane z osobą dziecka…………………………………………………..14 3.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka…………………………………………….18 4. Zakończenie……………………………………………………………………………...21 Literatura cytowana ……………………………………………………………………23 2 1. Wstęp. Zdrowie jest bardzo ważnym elementem ludzkiego życia, stanowiącym wyznacznik jego jakości. Pojęcie zdrowia i jego kryteria odzwierciedlają zarówno potoczne myślenie o zdrowiu, uwarunkowania społeczno- środowiskowe, a także medyczne rozumienie zdrowia i choroby. Zdrowie można rozumieć jako stan, a także jako proces, czyli zjawiska podlegającego zmianom, zdolności człowieka do osiągania pełni swych możliwości biologicznych, psychicznych i społecznych. Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński (2008) rzeczywisty wpływ opieki medycznej na stan zdrowia szacuje się na nie więcej niż 10%, nasze biologiczne wyposażenie, a także środowisko fizyczne, w którym żyjemy determinują po 20% naszego zdrowia, pozostałe 50%, a więc największy wpływ na zdrowie, mają nasze zachowania, styl życia, które zależą od nas samych. Dzięki temu możemy rozwijać nasze potencjały osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu. 1.1.Definicje zdrowia. W konstytucji z 1948 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła zdrowie jako „stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak choroby lub zniedołężnienia”. W ostatnich latach definicja ta została uzupełniona o sprawność do „prowadzenia produktywnego życia społecznego i ekonomicznego” a także wymiar duchowy (Wikipedia) . Była to pierwsza pozytywna definicja zdrowia, uwzględniająca trzy jego wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczny, jej słabą stroną jednak był statyczny charakter i trudności w operacjonalizacji pojęcia „dobrostan”( Wrona-Polańska, 2008).Definicja ta uwzględnia holistyczne podejście do zdrowia oraz pozytywne jego aspekty (dobre samopoczucie – „dobrostan”, a nie tylko brak choroby). Holistyczne i interdyscyplinarne postrzeganie problematyki zdrowia zaowocowało powstaniem wielu jego definicjom o rozszerzonym polu analizy. Wśród nich szczególnie użytecznymi są funkcjonalne ujęcia zdrowia, których zilustrowaniu posłużyć mogą następujące definicje: · Talkota Parsona (1969)który określa zdrowie w odniesieniu do wykazywania przez jednostkę optymalnej umiejętności efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji · Macieja Demela (1980)uznającego, że zdrowie to „poziom sprawności funkcji ustrojowych w stosunku do środowiska- potencjał adaptacyjny, sztuka panowania nad własnym ciałem i 3 psychiką · Zofii Słońskiej, Małgorzata Misiuny (1993)ujmujących zdrowie jako poddającą się zmianom zdolność zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych, społecznych możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyznania środowiska; zdrowie nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystywanie istniejących możliwości, aby życie ludzkie stało się lepsze, bogatsze, pełniejsze · Ireny Heszen-Niejodek, Annabel K. Broome (1991), dla których zdrowie to dostępna energia / ogólna zdolność do sprostania wymaganiom i osiągnięcia celów życiowych, przy jednoczesnym uchronieniu rozumiane jest się jako od chronicznego poziom braku koncepcji równowagi; życiowej zdrowie jednostki. · Kazimierza Dąbrowskiego (1989) określającego zdrowie psychiczne jako „zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania i odkrywania coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości,aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”. · Rene Dubosa (1970) według którego zdrowie to możliwość wykorzystania wszelkich możliwości – w ścisłym związku z tym, co jest kochane – ziemią i wszystkimi jej cudownościami. W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się, że zdrowie jest: 1. wartością , dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim, 2. zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne, rozwijać się, osiągać odpowiedni poziom jakości życia, 3. warunkiem (środkiem) codziennego życia ( a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego jakość, koncepcją, eksponującą korzyści ( dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie negatywne skutki (choroby i zaburzenia). 1.2. Wymiary zdrowia. Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński( 2008) można wyodrębnić 6 wymiarów zdrowia: 1. fizyczny- mechanistyczne funkcje ciała 2. umysłowy- funkcje związane z myśleniem 4 3. emocjonalny- doświadczenie emocji 4. społeczny- zdolność do nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi 5. duchowy- urzeczywistnianiu takich atrybutów człowieka , jak wolność, odpowiedzialność, godność 6. publiczny- zależność od otoczenia ( mieszkanie, ubranie, higiena, kontrola zanieczyszczeń, praca, prawa jednostki, transport, rekreacja itp.) W ostatnich latach zaczęto zwracać uwagę na duchowy wymiar zdrowia, którego istotą jest transcendencja, polegająca na wykraczaniu poza aktualne doświadczenie ”ja” ( WronaPolańska, 2008). Transcendencja może odbywać się w obrębie osoby( samorealizacja, rozwój osobisty), jak i poza osobą ( w kierunku wyższej Istoty, Energii)( Wrona- Polańska, 2008). Badania konceptualizowane na bazie modelu biomedycznego koncentrują się najczęściej na wymiarze związanym ze zdrowiem fizycznym. Holistyczne ujęcie zdrowia wymaga uwzględnienia także wymiaru psychologicznego i społecznego. Spojrzenie na zdrowie w trzech wymiarach – biologicznym, psychologicznym i społecznym określa się modelem biopsychospołecznym, określanym jako ekologiczny. W teorii systemowej obowiązuje hierarchia systemów, a każdy z nich działa na zasadzie autoregulacji, W tej teorii człowiek jest częścią większego systemu, a z drugiej samodzielną całością, ale złożoną z wielu podsystemów, układów. Zaburzenia powstałe w jednym systemie wpływają na funkcjonowanie innych układów i uruchamiają procesy homeostazy wewnątrzustrojowej. W ujęciu salutogenetycznym zdrowie jest procesem utrzymywania dynamicznej równowagi między możliwościami człowieka, a wymaganiami otoczenia . Takie dynamiczne i procesualne ujmowanie zdrowia pozwala na umieszczenie go na kontinuum, począwszy od pełnego zdrowia aż po jego utratę, czyli chorobę( Wrona-Polańska, 2008). 1.3 Rozumienie zdrowia przez dzieci. U dzieci rozumienie zdrowia kształtuje się w relacji do choroby. W stadium myślenia przedoperacyjnego (2-6 r.ż.) dziecko nie potrafi jeszcze różnicować przyczyn i skutków zdrowia i choroby. Zaczyna je odróżniać dopiero w fazie operacji formalnych, wiążących się z procesami myślenia abstrakcyjnego( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Wraz z wiekiem zmienia się pojęcie zdrowia, młodsze dzieci utożsamiają „ bycie zdrowym” z dobrym stanem 5 fizycznym, a dla dzieci starszych znaczenia nabierają takie wartości jak sprawność funkcjonalna i komfort psychiczny 2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży. 2.1 Czynniki związane z osobą dziecka: - Osobowość Spośród pięciu wymiarów osobowości według modelu Wielkiej Piątki Costy i McCrea, najistotniejszymi czynnikiem powiązanym z zaburzeniami i chorobami są neurotyczność i ugodowość. Jak podaje Oleś( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) cechy składające się na model Wielkiej Piątki są w znacznym stopniu wrodzone, w co najmniej 40, a nawet w 50 %. Istotny jest także wskaźnik korelacji stabilności cech, który wskazuje na to, że im starsza osoba, tym mniejszy wpływ maja na nią wydarzenia życiowe i odwrotnie, im młodsza, tym silniej skutki przeżytych wydarzeń ( zwł. traumatycznych) mogą ingerować w strukturę cech osobowości. - Do właściwości, które mogą przyczynić się do rozwoju chorób należy również zaliczyć: lęk, depresyjność, gniew, wrogość, powściągliwość, zahamowanie, tłumienie emocji, poza tym agresywność, skłonność do rywalizacji oraz nadmierna potrzeba osiągnięć. Nie należy tych czynników traktować jako powodujących choroby, ale raczej jako czynniki, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania - Temperament Temperament określa się jako względnie stałe cechy osobowości występujące u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mające swoje odpowiedniki w świecie zwierząt,. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem( Strelau, 2006). Wśród koncepcji temperamentu skoncentrowanych na dziecku można wymienić np. Interakcyjną Teorię Temperamentu Thomasa i Chessa, którzy wyodrębnili trzy konstelacje temperamentalne: temperament łatwy, temperament wolno rozgrzewający się oraz temperament trudny, który staje się często źródłem zaburzeń w zachowaniu, a reprezentuje go ok. 10 % populacji dzieci. Istotny zdaje się być fakt, że nie zachodzi bezpośrednia zależność między temperamentem trudnym a zaburzeniami zachowania, gdy panuje zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia( rodziców, wychowawców, rówieśników), co określane jest jako dobroć dopasowania,. Z kolei, gdy 6 zachodzi długotrwała i istotna rozbieżność, wtedy zakłócony jest rozwój i powstają zaburzenia w zachowaniu, nawet w przypadku temperamentu łatwego( Strelau, 2006). Wśród wielu determinant agresji- jako formy zaburzeń w zachowaniu będącej skutkiem utrzymywania się stanu stresu- wymienia się cechy temperamentu. Tymi wymiarami temperamentu, które odpowiedzialne są za zachowania agresywne są m.in. tendencja do poszukiwania doznań praz impulsywność. Ekstrawertycy oraz neurotycy charakteryzują się wysokim poziomem impulsywności w przeciwieństwie do osób introwertywnych oraz tych cechujących się zrównoważeniem emocjonalnym. Poziom impulsywności jest zmienną uwarunkowaną genetycznie i nie zależy od zmiennej płci osób badanych ( Kossewska, 2008). - Niski poziom empatii Empatia jest jednym z czynników regulujących zachowanie jednostki, a w nielicznych badaniach ujawniono jej wpływ na redukowanie zachowań aspołecznych i agresywnych (Kossewska, 2008). W badaniach Kossewskiej( 2008) analiza statystyczna wykazała, że istotnymi predykatorami agresji kontrolowanej społecznie są: niewłaściwe zachowania asertywne, płeć męska i niski poziom empatii. - Aleksytymia Trudności w wyrażaniu emocji, słaba ekspresja emocjonalna mogą wiązać się z zaburzeniem osobowości, jakim jest aleksytymia. Aleksytymia jest, jak pisze OgińskaBulik i Juczyński( 2008), nazywana także ślepotą emocjonalną czy analfabetyzmem emocjonalnym, jest zjawiskiem ograniczającym dostęp człowieka do swojego wnętrza i zjawiskiem zaburzającym procesy uświadamiania sobie własnych emocji. Osoby z aleksytymią charakteryzuje brak umiejętności rozpoznawania stanów emocjonalnych, przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi, trudności w ekspresji emocji, brak zdolności do marzeń, wąskie zainteresowania, obniżona potrzeba poznawania, myślenie konkretne, preferowanie rzeczy znanych, ukierunkowanie na fakty, trudności w radzeniu sobie ze stresem, skłonność do unikania poszukiwania pomocy i wsparcia u innych( OgińskaBulik i Juczyński, 2008). Tendencje takie mogą być odzwierciedlane w postaci objawów somatycznych. Literatura dostarcza danych wskazujących, że aleksytymia jest związana z występowaniem niektórych chorób i zaburzeń psychosomatycznych, ujemnie wiąże się z subiektywną oceną zdrowia, związana jest z doznawaniem przewlekłego bólu, trudnościami z funkcjonowaniem układu oddechowego( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). - Represyjny styl osobowości 7 Taki styl osobowości charakteryzuje się unikaniem myśli, które mogą spowodować wystąpienie świadomych konfliktów lub kłopotliwych przeżyć, a także unikaniem innych ludzi. Osoby skłonne do represji wykazują niski poziom lęku i przejawiają postawy obronne. Negatywne skutki przejawiania takiego właśnie stylu osobowości to znaczne wahania ciśnienia krwi, zwłaszcza w sytuacji stresu, a także wpływu represji na naturalną aktywność komórek układu immunologicznego, zwanych naturalnymi zabójcami. U źródeł trudności związanych z wyrażaniem emocji, niezależnie od form mechanizmów obronnych, znajduje się lęk. - Zahamowanie Jednostki zahamowane charakteryzują się powściągliwością i sztywnością. OgińskaBulik i Juczyński( 2008) wymieniają cechy charakterystyczne takich jednostek: zanim podejmą decyzję zwykle starannie rozważają wszystkie aspekty zagadnienia; wieżą, że zawsze powinno się postępować zgodnie z wyznawanymi zasadami; rzadko podejmują decyzje bez namysłu; są ostrożne, unikają ryzyka; prawie nigdy nie działają pod wpływem impulsu; tłumią swoje myśli i uczucia. Osoby takie są bardziej podatne na zachorowanie na choroby sercowo- naczyniowe i nowotworowe, poza tym tłumienie emocji przyczynia się do zaostrzenia objawów astmy, cukrzycy i anoreksji. Nie należy także pomijać pozytywnych stron posiadania osobowości zahamowanej, otóż osoby takie są „dobrze ułożone”. Przestrzegają prawa, nieużalają się przed innymi i rzadko narzekają na kłopoty, które je trapią. - Gniew i wrogość Williams i in ( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) przedstawili dane wskazujące, że jednostki ujawniające wysoki poziom gniewu wykazywały o 50 do 75% większe ryzyko rozwoju choroby wieńcowej, w porównaniu z osobami o niskim nasileniu tej cechy. W powstawaniu chorób sercowo-naczyniowych szczególną rolę przypisuje się wrogości, zwłaszcza kiedy współwystępuje z cynizmem. Gniew i wrogość łączą się także z innymi właściwościami niekorzystnie wpływającymi na zdrowie, przede wszystkim neurotycznością i introwersją, wchodzą także w skład wzoru zachowania A( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Czynnikiem psychologicznym coraz częściej uwzględnianym w badaniu uwarunkowań chorób układu krążenia u dzieci jest również poziom gniewu wewnętrznego i wyrażanego na zewnątrz. Przegląd literatury wskazuje na rolę tłumienia gniewu jako czynnika sprzyjającego chorobie nadciśnieniowej, natomiast wyrażanie gniewu na zewnątrz wydaje się bardziej związane z ryzykiem niedokrwiennej choroby serca, zwłaszcza gdy 8 współistnieje z psychospołecznie uwarunkowanym Wzorem Zachowania A ( Dubiel, Dukalska, Bilewicz- Wyrozumska i Skierska, 2005). - Wzór zachowania typu A Wzór zachowania typu A jest definiowany jako „ zespół jawnego zachowania lub styl życia, charakteryzujący się skrajnym współzawodniczeniem, walką o osiągnięcia, agresywnością, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, niepiciem mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności(OgińskaBulik i Juczyński, 2008). Osobowość typu A charakteryzuje silna potrzeba osiągnięć, tendencja do dominacji, agresywność, wysoka dynamika zachowań, energia przejawiana w działaniu, pośpiech i niecierpliwość, wyrażany przez określony sposób mówienia, poruszania się i gestykulacji, co związane jest z temperamentem człowieka. Styl życia charakterystyczny dla osób z osobowością typu A stale utrzymuje stan wewnętrznej gotowości, który nie tylko zwiększ poziom adrenaliny, lecz również zakłóca równowagę całego systemu immunologicznego( Hart, 1995). Dziecko z osobowością typu A jest stale w ruchu, stale zajęte, szybko je, szybko myśli i działa impulsywnie, zawsze robi więcej niż jedną rzecz, jest niecierpliwe, lubi wyzwania, jest także kompetentne, bystre i energiczne. Wiele badań wskazuje, że zachowania typu A wpływają na nasilenie poziomu czynników ryzyka niedokrwiennej choroby serca u dzieci. Wynika to stąd, że osoby o wzorze A są bardziej obciążone emocjonalnie co pociąga za sobą przyśpieszoną akcję serca, wzrost ciśnienia tętniczego, poziomu cholesterolu oraz zwiększone wydzielanie amin katecholowych ( Ogińska- Bulik, 2002). Już w wieku przedszkolnym u chłopców o typie A zaobserwowano większe wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny oraz większe ciśnienie skurczowe krwi. Typ osobowości A przekłada się na brak aktywności fizycznej, nadwagę i podwyższony poziom lipidów. 2.2. Czynniki związane z otoczeniem dziecka: - Rodzina. Rodzina jest pierwszym środowiskiem dziecka, w którym nabywa on podstawowych kompetencji społecznych . Relacje między członkami rodziny w zasadniczy sposób wpływają na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jeżeli istnieją jakieś istotne i dość traumatyczne zdarzenia w rodzinie zapewne mają one swoje odzwierciedlenie w psychice dziecka. Bolesne doświadczenia w rodzinie, takie jak ciężka choroba lub śmierć jednego z rodziców lub rodzeństwa zawierają w sobie wysoki potencjał napięć i obciążeń( Portmann, 9 2007). Wraz z przemianami społecznymi i kulturowymi wzrasta ilość rozwodów rodziców, separacji z jednym z opiekunów, czy pojawiających się nowych członków rodziny. Niejednokrotnie pociąga to za sobą zmianę miejsca zamieszkania, szkoły, utratę koleżanek i kolegów. Bardzo trudno dziecku przystosować się do nowej sytuacji rodzinnej, zaakceptować macochę, czy ojczyma. Poza tym pojawia się także problem nowego rodzeństwa. Dość istotnym problemem jest także brak czasu dla dzieci ze strony rodziców spowodowany nadmiarem obowiązków zawodowych. Stres i obciążenie psychiczne rodziców wpływa również na samopoczucie dzieci. Poza tym dzieci pozostawione same sobie znajdują sobie różne nowe, często niekorzystne dla nich zajęcia np. spędzają godziny przed telewizorem lub komputerem. Należy wspomnieć także o pojęciu „rodziny psychosomatycznej”. “Rodzina psychosomatyczna" opisana przez specjalistę w zakresie terapii rodzinnej, Salvadore'a Minuchina, byłaby więc (oprócz innych czynników) podłożem anoreksji, bulimii czy otyłości. Rodzinę “psychosomatyczną" charakteryzują skomplikowane relacje wewnętrzne między poszczególnymi osobami i pokoleniami, ich przesadna bliskość i intensywność wzajemnych zachowań, nadopiekuńczość jednych względem drugich, rygoryzm, brak umiejętności przystosowania się, zarówno w obrębie rodziny, jak w stosunku do świata zewnętrznego; niezdolność stawiania czoła kryzysom i unikanie otwartych konfliktów, które przez to pozostają nierozwiązane. Widziana z zewnątrz, rodzina taka zdaje się funkcjonować w zamkniętym kręgu, ukrywa napięcia pod pozorami normalności, na użytek świata starając się stworzyć wrażenie harmonii, szczęścia, doskonałej jedności wszystkich członków. Ale w tej sztucznie zamkniętej przestrzeni nie dochodzi do głosu żadna krytyka, a myśl o konflikcie między członkami rodziny jest nie do pomyślenia. Rodzice, nie umiejąc rozwiązać własnych problemów małżeńskich, przekształcają je w problem ogólnorodzinny, wplątując w problemy dzieci, które zmuszane są do udziału w mniej lub bardziej stałych koalicjach. Z punktu widzenia grupy rodzinnej anomalia jednego z jej członków skupia na nim napięcia wewnątrzrodzinne i ustawia w pozycji kozła ofiarnego, co pozwala wzmocnić zagrożoną spójność grupy. Ta rola kozła ofiarnego, rodząc ciągły stres, wywołuje u danej jednostki np. zaburzenia zachowań żywieniowych. W rodzinach bywa to przeważne dziecko, jako najsłabsze ogniwo. Zostaje ono „oddelegowane do chorowania”. 10 - Rówieśnicy. W późnym dzieciństwie i okresie dorastania bardzo ważną grupą są rówieśnicy. To oni stanowią punkt odniesienia dla swoich działań, zachowań czy stają się przyczyną kształtowania określonych wartości i zasad. Dziecko, które nie ma kontroli w domu i nie czuję zaufania do rodziców może znaleźć oparcie w grupie rówieśniczej. Pomimo, że grupa rówieśnicza może w pewnym sensie zrekompensować brak wsparcia w rodzinie, istnieje ryzyko, że dziecko, czy nastolatek zostanie całkowicie „ wchłonięty” przez grupę, co może się okazać zgubne w przypadku niektórych subkultur, gangów, czy sekt. Niesie to ogromne zagrożenie dla młodego człowieka, gdyż zasadniczo nawet w takiej grupie znajduje on oparcie i zrozumienie dla swoich problemów, nie zdając sobie sprawy z faktu jakie problemy długofalowe to wywołuje. Młody człowiek uczy się zachowań agresywnych poprzez naśladowanie i modelowanie, niejednokrotnie popada w alkoholizm i narkomanię, co niekorzystnie odbija się na jego zdrowiu psychicznym i fizycznym. Należy także wspomnieć o funkcjonowaniu dziecka w klasie szkolnej, gdyż może ono stać się ofiarą starszego, czy silniejszego kolegi, może być dręczone, bite i poniżane. W dobie nowych technologii mamy także do czynienia z cyberprzemocą, na co należy zwrócić szczególną uwagę rodziców i nauczycieli, a także samych dzieci, które nie umieją poradzić sobie z taką forma przemocy, a wstydzą się prosić o pomoc. Nagrania z telefonów komórkowych czy złośliwe komentarze do zdjęć umieszczanych na portalach społecznościowych, bądź umieszczanie spreparowanych fotografii przedstawiających daną osobę np w intymnych sytuacjach, może doprowadzić do problemów z nauką, depresji, a w skrajnych przypadkach do samobójstwa dziecka, czy nastolatka. - Szkoła. Szkoła stanowi zasadniczy element życia każdego młodego człowieka. W naszym społeczeństwie występuje wysoka presja oczekiwać i wymagań wobec już najmłodszych dzieci., co staje się przyczyną stresu. W klasie szkolnej jest wiele sytuacji, które mogą wywołać stres np. nauczyciel, który nawet nieświadomie zawstydza dziecko, a także inne dzieci, które mogą wyśmiewać, czy przejawiać różnorodne formy agresji wobec kolegi. Należy zwrócić także uwagę na fakt, że stresogenna może być także struktura szkolna, która ułatwia powstawanie konkurencji i selekcjonowanie uczniów, a także forma lekcji. Poza tym należy zwrócić także uwagę na współpracę szkoły z rodziną ucznia, której niejednokrotnie wcale nie ma. Nieważne stają się indywidualne problemy dziecka, które winny być rozpatrywane wieloaspektowo, z uwzględnieniem jego podstawowych potrzeb i sytuacji rodzinnej. Brakuje porozumienia miedzy nauczycielami, a także miedzy nauczycielami 11 a rodzicami. Poza tym gabinety pedagogów, czy psychologów szkolnych są miejscem, do których dziecko odsyłane jest niejednokrotnie za karę, co ma związek właśnie z brakiem porozumienia miedzy nauczycielami i pedagogiem, czy psychologiem, a na dodatek liczba godzin pracy psychologa czy pedagoga w szkole jest stanowczo zbyt mała, co jest wynikiem oszczędności. Wszystko to może niekorzystnie wpływać na rozwój dziecka, staje się przyczyną stresu i niemożności poradzenia sobie z problemami, zwłaszcza, kiedy dziecko nie posiada oparcia w rodzinie. Należy zwrócić uwagę także na dość banalne wydawałoby się aspekty np. stan klas szkolnych, czy wyposażenia sal gimnastycznych, a także dostosowanie krzesełek i ławek do wzrostu dziecka, co zasadniczo wpływa na samopoczucie i funkcjonowanie fizyczne ucznia. W szkołach nie zawsze standardy te są spełniane. - Środowisko. Na zdrowie dziecka ma także wpływ otoczenie i miejsce, w którym ono się wychowuje. Środowiska patologiczne mogę niekorzystnie oddziaływać na dziecko, które za każdym razem wychodząc z domu ogląda alkoholików, czy rówieśników, których jedyną rozrywką jest palenie papierosów i zażywanie narkotyków. Nawet dziecko, które wychowuje się w normalnej rodzinie może ulec wpływom tak niekorzystnego środowiska. Ważne jest także, aby dzieci i młodzież zapewnione miały miejsca do zabawy, tereny zielone czy ścieżki rowerowe, co sprzyja aktywności fizycznej i pozwala młodemu człowiekowi odreagować stres, a także poprawić stan swojej kondycji fizycznej, co w dobie epidemii otyłości jest bardzo znaczące. Dzieciom i młodzieży należy także zapewnić dostęp do podstawowej opieki medycznej, dbać o ich stan fizyczny i psychiczny. Brak opieki medycznej niekorzystnie wpływa na zdrowie dzieci i młodzieży i chociaż może nie mieć to bezpośrednich skutków, może objawiać się późniejszymi konsekwencjami zdrowotnymi. - Media. Przy omawianiu wpływu mediów na dziecko należy wziąć pod uwagę takie aspekty jak warunki zewnętrzne, a więc odległość od ekranu, ostrość obrazu, pozycja przy siedzeniu, a także dobór odpowiednich programów, storn internetowych i gier komputerowych. Należy wymienić negatywne skutki dla zdrowia fizycznego: szkodliwy wpływ na wzrok dziecka, pojawianie się wad postaw u dzieci, obniżenie się sprawności fizycznej, otyłość, zaburzenia przemiany materii, zmiany w układzie nerwowym, ale także skutki dla zdrowia psychicznego: redukcja rozmów w rodzinie, stany lękowe, agresję, pobudzenie emocjonalne. Stają się one nerwowe, niespokojne, tracą apetyt, przeżywają lęki nocne, co może 12 doprowadzić do nerwicy. Poza tym oglądając tyle scen agresji dziecko przyzwyczaja się, że jest ona powszechna i stać się może formą rozwiązywania jego problemów, co więcej napastnicy przedstawiani są zazwyczaj w atrakcyjny sposób, co może modelować zachowania agresywne. - Styl życia rodziny. Do czynników istotnych dla zdrowia dzieci i młodzieży należy także wymienić styl życia rodziny, które dziecko w dużym zakresie przejmuje i realizuje w swoim życiu. Nie ulega wątpliwości, że czynnik ten może być modyfikowany przez dziecko, jednak często też jest przejmowany od rodziców. Do zachowań zagrażających zdrowiu dziecka należą przede wszystkim: mała aktywność fizyczna ; nieprawidłowości w sposobie żywienia w tym: nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, niedobór spożycia mleka i jego przetworów, owoców i warzyw, nieregularność posiłków; palenie tytoniu ; nadmierne spożycie alkoholu, zwłaszcza napojów wysokoprocentowych; używanie substancji psychoaktywnych. Badania pokazują, że bardzo szkodliwym czynnikiem dla zdrowia dziecka jest palenie papierosów przez matki zarówno w okresie pre- jak i postnatalnym. Problem ten wydaje się być dość istotny, ponieważ coraz więcej kobiet pali papierosy. Wśród negatywnych konsekwencji dla zdrowia dziecka, jakie niesie ze sobą palenie papierosów przez kobiety w ciąży należy wymienić: małą masę urodzeniową dzieci oraz przedwczesne porody. W grupie noworodków urodzonych przez matki palące w ciąży, zaobserwowano obniżenie ogólnej liczby leukocytów, zwłaszcza komórek dendrytycznych. Zmiany te prowadzą do zaburzeń odporności i większej zachorowalności u tych dzieci( za: Zagierski, WośWasilewska i in., 2008). U noworodków płci męskiej urodzonych przez matki palące stwierdzono zaburzenia rytmu serca, co ma najprawdopodobniej związek z wpływem dymu papierosowego na równowagę sympatyczno-parasympatyczną autonomicznego układu nerwowego( za: Zagierski, Woś-Wasilewska i in., 2008). Palenie papierosów przez matkę podczas ciąży jest głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia zespołu nagłej śmierci niemowląt (SIDS). Mimo iż patomechanizm tego zespołu nie jest poznany, istnieje związek przyczynowy między prenatalną ekspozycją na dym papierosowy a jego występowaniem. Ryzyko wystąpienia SIDS u dzieci matek palących wzrasta 2-3-krotnie i rośnie wraz z liczbą wypalanych przez matkę papierosów( Zagierski, Woś-Wasilewska i in., 2008). Palenie przez domowników wpływa negatywnie na rozwój somatyczny, psychoruchowy i poznawczy dzieci. Spośród istotnych chorób związanych bezpośrednio z narażeniem na składniki dymu tytoniowego wymienia się: nagłe zgony noworodków, astmę, choroby alergiczne, infekcyjne schorzenia układu oddechowego, 13 reumatoidalne zapalenia stawów, nieswoiste zapalenia jelit, otyłość, bulimię, zaburzenia uwagi, ADHD oraz choroby nowotworowe( Zgierski, Woś- Wasilewska i in, 2008). Poza tym należy także wspomnieć o tym, że dzieci matek palących znacznie częściej zaczynają palić w okresie dorastania, co wiąże się, poza wpływem kulturowym i społecznym, także z wczesną nauką smaku nikotyny. 3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży. 3.1 Czynniki związane z osobą dziecka: - Poczucie koherencji. Poczucie koherencji jest terminem wprowadzonym przez Antonovsky’ego , oznacza sposób widzenia świata, ogólna orientacja życiowa odnosząca się do szerokiego zakresu bodźców i zdarzeń wywodzących się z przeszłości i dostrzeganych w przyszłości ( KosińskaDiec i Jelonkiewicz, 2001). Składa się z trzech podstawowych komponentów: zrozumiałościspostrzegania napływających informacji jako spójnych , ustrukturyzowanych, mających sens poznawczy; sterowalności- dostrzeganie zasobów będących do dyspozycji jednostki, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce; sensowności- poczucia, że pewne problemy i wymagania stawiane przez życie warte są inwestowania energii oraz stają się bardziej wyzwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem( Kosińska- Diec i Jelonkiewicz, 2001). Silne poczucie koherencji umożliwia zachowanie równowagi organizmu oraz wykorzystanie w pełni zasobów organizmu. Wiąże się ze zdrowiem somatycznym i psychicznym. Z badań Kosińskiej- Dec i Jelonkiewicz( 2001) wynika, że można wiązać poczucie koherencji dorastających zarówno z właściwościami ich środowiska rodzinnego, jak i z właściwościami jednostki, mocne strony rodziny są najistotniejszą zmienną wyjaśniającą poziom poczucia koherencji chłopców i dziewcząt, poczucie koherencji związane jest także z właściwościami samych dorastających- poczuciem przygnębienia i zadowolenia z różnych dziedzin życia, u dziewcząt zmienne te wyjaśniają aż 59% zróżnicowania poczucia koherencji, u chłopców dołącza się jeszcze pesymizm wyjaśniający łącznie aż 64% wariancji poczucia koherencji, co świadczy, ze zmienne te są bardzo ważne dla formowania się poczucia koherencji. -Optymizm życiowy. Jak pisze Ogińska- Bulik i Juczyński ( 2008) prezentowane w literaturze definicje optymizmu można sprowadzić do dwóch ujęć, tj. skłonności jednostki do spostrzegania i wartościowania świata w kategoriach pozytywnych albo do oczekiwania raczej pomyślnych niż niepomyślnych zdarzeń w przyszłości. W odniesieniu do dzieci i młodzieży należy wspomnieć o teorii Seligmana, według której źródeł optymizmu można upatrywać 14 w kształtowanym w okresie dzieciństwa stylu wyjaśniania zdarzeń zarówno pomyślnych, jak i niepomyślnych, ten styl decyduje czy ktoś jest optymistą czy pesymistą. Według Seligmana (1997) optymizm częściowo dziedziczony, kształtuje się poprzez doświadczanie sukcesu, w wieku przedszkolnym poprzez poczucie zaradności, skuteczne działanie, a przez co dążenie do celu mimo trudności, w wieku szkolnym- zachęcanie do sprawnego działania, a także wykształcenie odpowiedniego sposobu myślenia, wyjaśniania ewentualnych porażek, poza tym poprzez właściwe kierowanie dzieckiem i dawanie przykładu rodziców( optymizm rodziców), wytwarzające optymistyczne nastawienie uwagi krytyczne osób ważnych dla dziecka np. rodziców, nauczycieli. Optymizm pozwala przezwyciężać zagrożenia, przyczynia się do poprawy sytuacji życiowej, sprzyja rozwojowi, pozwala spoglądać w przyszłość z nadzieją, bez obaw i lęków (Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Optymista to osoba, która ufa ludziom, poświęca im wiele czasu, osoba otwarta na nowe rozwiązania, łatwiej zmienia sytuację niekorzystną na korzystną. W długofalowych badaniach prowadzonych przez Cassidy ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) na grupie młodych ludzi( pierwszego pomiaru dokonywano w wieku 16 lat) wykazano, że wysoki poziom optymizmu wiąże się pozytywnie z motywacja do osiągnięć i sprzyja pozytywnej ocenie stanu zdrowia, w tym również dobrostanu psychicznego. - Poczucie własnej wartości. Do badania poczucia własnej wartości u dzieci i młodzieży przeznaczony jest Inwentarz Poczucia Własnej Wartości Coopersmitha. Autor definiuje poczucie własnej wartości jako ocenę własnego znaczenia, kompetencji i sukcesu w odniesieniu do innych. Skala stworzona przez Coopersmitha mierzy cztery wymiary poczucia własnej wartości tj. w rodzinie, w towarzystwie, w szkole i osobiście( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Ogińska- Bulik i Izydorczyk( 2000) w badaniach przeprowadzonych na dzieciach chorych na białaczkę i dzieciach zdrowych otrzymały wyniki świadczące o tym, że poczucie własnej wartości dzieci chorych jest niższe w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Różnice istotne statystycznie dotyczą funkcjonowania ogólnego i ja w rodzinie. Poza tym niższe poczucie własnej wartości wiąże się z bardziej sporadycznym korzystaniem z aktywnych technik radzenia sobie. Dzieci chore , które charakteryzuje wyższe poczucie własnej wartości w porównaniu z tymi o niższym, wykazują większe nasilenie aktywnego stylu radzenia sobie w sytuacji stresu. w badaniach zwraca się także uwagę nie tylko na poziom poczucia własnej wartości, ale także jego stabilność, ponieważ wysokie, lecz niestabilne poczucie własnej wartości wiąże się z większą wrogością i gniewem i jest jedną z form tzw. kruchego poczucia własnej wartości, co powiązane jest z gorszym zdrowiem( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). 15 Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe zadania, bo wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązania. Stawiane przed nim trudne zadania nie stanowią dla niego zagrożenia, a przeciwnie - wyzwanie. Może sprawdzić się w działaniu, w rozwiązywaniu problemów, które przed nim postawiono. Rozwiązanie zadania rodzi poczucie zadowolenia i satysfakcję z podejmowanej aktywności. Dziecko ma poczucie sensu własnych działań i sensu swojego istnienia. Zadowolenie przynosi mu własna aktywność i kontakty z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Można powiedzieć, iż dziecko ma poczucie dobrej jakości życia psychicznego, w przeciwieństwie do dziecka, u którego ukształtowało się poczucie niższości(Kielańska, 2000). - Poczucie własnej skuteczności. Poczucie własnej skuteczności wiąże się z przeświadczeniem, że jednostka potrafi sobie poradzić nawet w niesprzyjających warunkach. Badania Juczyńskiego ( za: OgińskaBuli i Juczyński, 2008) wykazały, że istotnie statystycznie niższe wskaźniki poczucia skuteczności ujawniają badani reprezentujący środowisko dużego miasta, chłopcy uzyskali wyższy wynik niż dziewczęta w czynniku siły, zaś dziewczęta wyższy niż chłopcy w czynniku wytrwałości. Osoby dysponujące wysokim poczuciem własnej skuteczności mają większą motywację do podejmowania różnorodnych aktywności, potrafią lepiej korzystać z posiadanych zasobów psychicznych, co umożliwia im zaspokajanie różnorodnych potrzeb (Okulicz- Kozaryn i Pisarska, 2001). W badaniu pilotażowym przeprowadzonym przez Okulicz- Kozaryn i Pisarską( 2001) autorki uzyskały wyniki świadczące o tym, iż poczucie skuteczności jest obiecującym „ pozytywnym” wskaźnikiem zdrowia psychicznego nastolatków. Przekonania dotyczące własnej skuteczności wpływają na ocenę osobistych zasobów jednostki w sytuacji stresowej i wybór intencji działania, a wiara w swoje możliwości sprzyja osiągnięciu sukcesu i wyzwala dodatkową energię, jednak aby te przekonania dotyczące własnej skuteczności pełniły rolę samoregulacyjną muszą uwzględniać rzeczywiste możliwości jednostki ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Poczucie własnej skuteczności wpływa na stres, radzenie sobie i na zdrowie jednostki. Może to być wpływ bezpośredni, jak i pośredni, poprzez modyfikowanie poczucia stresu i wybór odpowiednich strategii radzenia sobie( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). - Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia. Termin ten został wprowadzony przez Rottera, autor wyróżnił wewnętrzne i zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Odnosząc konstrukt umiejscowienia kontroli do problematyki zdrowia przyjęto założenie, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia, 16 wiążące się z przyjęciem większej odpowiedzialności za swoje zdrowie, sprzyja zdrowiu. Sytuacja jest bardziej złożona z zewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli zdrowia, gdyż zostało ono podzielone na dwa t.j. związane z wpływem innych oraz z przekonaniem o wpływie przypadku czy losu. Zdarzają się sytuacje, gdy przekonanie o silnym wpływie innych może być bardziej korzystne, np. w chorobach ostrych lub przewlekłych, przy profesjonalnych rekomendacjach zachowań zdrowotnych. Natomiast w sytuacji inicjowania nowych zachowań zdrowotnych zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia, przypisujące większe znaczenie oddziaływaniu innych lub wpływie przypadku, raczej sprzyja zdrowiu (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). W badaniach dzieci i młodzieży stwierdzono występowanie statystycznie istotnych różnic związanych z wiekiem i środowiskiem, najbardziej w odniesieniu do wpływu innych. Wraz z wiekiem wyraźnie maleją przekonania dotyczące wpływu na własne zdrowie innych osób, wzrasta zaś kontrola wewnętrzna (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). -Inteligencja emocjonalna. Niski poziom inteligencji emocjonalnej, czyli jej deficyt jest niekorzystny dla zdrowia i może prowadzić do zaburzeń psychosomatycznych ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Brak empatii i niezdolność odczuwania emocji są charakterystyczne dla aleksytymii, która sprzyja rozwojowi chorób somatycznych, poza tym osoby z deficytami w zakresie emocjonalności są bardziej podatne na uzależnienia, a używki stanowią dla nich metodę łagodzenia lub wypierania uczuć, z którymi nie dają sobie rady ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Badania prowadzone na grupie nastolatków przez Trynidad i Johnson( za: OgińskaBulik i Juczyński, 2008) wykazały, że osoby uzyskujące wyższe wyniki w zakresie inteligencji emocjonalnej rzadziej paliły i piły alkohol, ponadto inteligencja emocjonalna dodatnio korelowała z przekonaniem o dużym znaczeniu dobrych wyników w nauce. - Odporność psychiczna( resilience). Najczęściej odporność psychiczną ujmuje się jako zdolność, cechę lub kompetencję dzieci do efektywnej realizacji zadań rozwojowych lub osiągania pozytywnej adaptacji pomimo występujących w ich życiu chronicznych zagrożeń, niekiedy o dużej sile ( Pilecka i Fryt, w druku). Deater- Deckard, Ivy i Smith ( za: Pilecka i Fryt, w druku) podsumowując wiele badań nad temperamentalnymi uwarunkowaniami dziecięcej odporności, podkreślają, że: skuteczna samoregulacja pomaga dzieciom bardziej konstruktywnie radzić sobie w trudnych sytuacjach, wytrwałość sprzyja znalezieniu bardziej adekwatnych strategii radzenia sobie, zwłaszcza w tych sytuacjach, w których poziom frustracji ustawicznie wzrasta, plastyczność promuje odporność w ten sposób, że pozwala dzieciom znaleźć zasoby 17 znajdujące się poza sytuacją problemową, pozytywne emocje aktywizują zmaganie się ze stresem i wzmacniają przekonanie, że podejmowane wysiłki muszą być skuteczne, dzieci pozwalające sobą kierować oraz łatwo nawiązujące interakcje społeczne, potrafią lepiej wykorzystać wskazówki swoich opiekunów w radzeniu sobie ze stresem, zyskują w ten sposób podwójne wzmocnienie swojej odporności psychicznej- jedno dzięki określonym cechom temperamentu, a drugie dzięki wysokiej jakości relacji społecznych. E. Grotberg (2000) zwraca uwagę, że istnieją trzy źródła odporności psychicznej dziecka: ja mam( pełne zaufania relacje z innymi, wyraźne reguły postępowania, wzory ról społecznych, zachętę do bycia autonomicznym, dostęp do służby zdrowia, edukacji, pomocy społecznej i służb gwarantujących bezpieczeństwo), ja jestem( kochany, przyciągający uwagę innych osób, kochający, empatyczny i altruistyczny, dumny z siebie, niezależny i odpowiedzialny, pełen nadziei, wiary i zaufania) i ja mogę( komunikować się, rozwiązywać problemy, radzić sobie ze swoimi uczuciami i impulsywnością, ocenić własny i innych temperament, ustalać oparte na zaufaniu relacje z innymi). 3.2 Czynniki związane z otoczeniem dziecka: - Rodzina. Do czynników chroniących zdrowie dzieci i młodzieży związanych z rodziną należą przede wszystkim wsparcie rodziców, jasne zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców względem dzieci, dobra komunikacja w rodzinie między rodzicami oraz między rodzicami i dziećmi, nadzorowanie i monitorowanie czasu wolnego dziecka, spędzanie z dzieckiem czasu wolnego, zaangażowanie rodziców w problemy dziecka zarówno szkolne jak i osobiste, konstruktywna krytyka, dawanie dziecku możliwości rozwoju własnych zainteresowań, okazywanie miłości poprzez słowa i czyny we właściwy dla wieku dziecka sposób, częstsze nagradzanie, a nie karanie dziecka, zachęcanie do niezależności i autonomii, okazywanie wsparcia, dbanie o zdrowie somatyczne dzieci. Poza tym rodzice utrzymują równowagę między pozwalaniem dziecku na samodzielność i dyskretną pomoc, niwelują konsekwencje błędnego zachowania za pomocą miłości i empatii tak, aby ponoszona przez dziecko porażka nie powodowała zbyt dużego stresu lub obawy o utratę miłości i akceptacji, zachęcają dziecko do plastyczności w doborze różnych czynników odporności jako odpowiedzi na sytuacje trudne, na przykład, poszukiwanie pomocy zamiast podejmowania bezowocnych prób samodzielnego poradzenia sobie z trudną sytuacją, okazywanie empatii zamiast gniewu, dzielenia się uczuciami z przyjacielem, zamiast samotnego odczuwania cierpienia (Grotberg, 2000). 18 Poza tym na zdrowie dzieci i młodzieży wpływa także zdrowy styl życia rodziny, kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych, a także promowanie aktywności fizycznej przez rodziców - Rówieśnicy. Grupa rówieśnicza stanowi dla młodego człowieka istotny punkt odniesienia w kształtowaniu jego wartości i poglądów. Ważne jest dla zdrowia dziecka, czy nastolatka, aby grupa ta akceptowała normy społeczne, posiadała aspiracje edukacyjne, a także wykazywała zachowania prospołeczne. W sytuacji, kiedy młody człowiek nie posiada wsparcia w postaci choćby jednego przyjaciela, w sytuacji trudnych relacji z rodzicami, sam musi zmagać się ze swoimi problemami. Posiadanie choćby jednego, ale prawdziwego przyjaciela, pozwala mu uzyskać oczekiwane wsparcie emocjonalne i daje możliwość podzielenia się swoimi problemami, a także możliwość wspólnego spędzania czasu i wykorzystania go w sposób efektywny. Może to uchronić dziecko, czy nastolatka przez złym wpływem środowiska, w którym się znajduje, co może mieć pozytywne konsekwencje dla jego zdrowia psychicznego i fizycznego. - Szkoła. Szkoła powinna również w zasadniczy sposób wpływać na kształtowanie dobrego zdrowia u swoich uczniów. W tej kwestii ma ona duże pole manewru. Należy wspomnieć o tym, że przede wszystkim dobra współpraca nauczycieli z rodzicami ucznia na pewno przynosi pozytywne skutki dla zdrowia młodego człowieka. Poza tym atmosfera panująca w klasie ma także swoje odzwierciedlenie w psychice dziecka. Promowanie aktywności fizycznej i dbanie o dobry stan zdrowia swoich uczniów, a więc gabinet pielęgniarki czy stomatologa w szkole jest także dobrym pomysłem. Zasadniczą kwestią jest także dobry klimat szkoły, wparcie nauczycieli, czy doświadczanie pozytywnych wzmocnień przez uczniów, co sprzyja rozwojowi zainteresowań, a także uczy poprawnych zachowań. Ważne, aby uczniowie mieli wyraźnie wyznaczone granice, a także jasno określone zasady zachowania i postępowania. Na lekcjach wychowawczych należy zwracać uwagę na konflikty między uczniami i uczyć sposobów ich rozwiązywania w formie mediacji. W każdej szkole powinien być gabinet pedagoga i psychologa szkolnego, a nauczyciele powinni zachęcać uczniów do korzystania z pomocy fachowców w sytuacjach, w których nie potrafią sobie sami poradzić, a nie mogą liczyć na wsparcie rodziny. Klasy szkolne i pracownie powinny być dobrze wyposażone, po to, aby uczniowie mogli w pełni rozwijać swoje zainteresowania, a nauczyciele poszczególnych przedmiotów powinni wspierać uczniów w ich poczynaniach i zachęcać, a także udzielać wskazówek, gdzie i w jaki sposób mogą rozwijać swoje pasje. 19 Szkoły winny zadbać także o zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, ponieważ oczywistym jest, że np. głodne dziecko nie będzie w stanie sprawnie funkcjonować w klasie szkolnej i na lekcji. Zasadniczą kwestią jest także znajomość sytuacji rodzinnej ucznia i ewentualnych problemów z jakimi zmaga się dziecko, czy jego rodzina, po to, aby móc w jakiś sposób zareagować, czy udzielić niezbędnej pomocy w miarę możliwości szkoły. Szkoła powinna również zadbać o bezpieczeństwo swoich uczniów. - Środowisko. Środowisko, w którym wzrasta młody człowiek odgrywa również bardzo ważną rolę w procesie kształtowania się hierarchii wartości i poglądów młodego człowieka, a także wpływa na jego dobrostan fizyczny i psychiczny. Ważne jest, aby młody człowiek: zaangażował się w konstruktywną działalność, kluby młodzieżowe, zajęcia sportowe, wspólnoty religijne, wolontariaty, czy działalność charytatywną, aby swoje zasoby mógł pozytywnie wykorzystać. Poza tym istotne jest przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo, dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, czy ośrodków interwencji kryzysowej, po to, by w razie trudności, czy problemów młody człowiek mógł się tam zgłosić i uzyskać niezbędne wsparcie, kiedy jego indywidualne zasoby zostaną już wyczerpane. Istotny wydaje się być również fakt posiadana dorosłego mentora, autorytetu, którym może być rodzic, trener, osoba duchowna, czy nauczyciel. Ważne jest także środowisko przyrodnicze, dostęp do terenów zielonych z dala od miejskiego zgiełku i zanieczyszczeń, obecność parków, boisk sportowych, ścieżek rowerowych, gdzie można zarówno wypocząć, jak i aktywnie spędzić czas. - Wsparcie społeczne. W okresie dzieciństwa i adolescencji sytuacja psychologiczna młodego człowieka obfituje w różnego rodzaju trudności, które związane są z problemami rodzinnymi, stresem związanym ze szkoła, czy zmianami zachodzącymi w jego poczuciu tożsamości i budowaniem nowych relacji interpersonalnych. Zmiana szkoły, czy przejście na wyższy etap edukacyjny wymusza na młodym człowieku budowanie nowych więzi, a także ponowne definiowanie swojej pozycji grupowej w gronie nowych kolegów. W tych kwestiach bardzo pomocne i wpływające pozytywnie na funkcjonowanie dziecka, czy nastolatka zdaje się być wsparcie społeczne, zarówno udzielone przez rodziców, ale także nauczycieli, czy rówieśników, które w znaczący sposób ułatwia uporanie się z trudnościami. Jak pisze Prochwicz ( 2008) w ocenie tego wsparcia społecznego szczególnie użyteczny wydaje się model efektu głównego wsparcia społecznego, w którym przyjmuje się, że zdolność radzenia sobie z sytuacją problemową jest przede wszystkim wypadkową przekonań jednostki 20 o dostępności źródeł wsparcia. Wysoki poziom wsparcia ze strony rodziców, czy grupy rówieśniczej pozytywnie wpływa na funkcjonowanie w szkole i zdrowie psychiczne młodzieży. Brak wsparcia prowadzi do depresji, niskiej odporności na stres, poczucia nieadekwatności, negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości, a także sprzyja zachowaniom przestępczym. Z badań Prochwicz( 2008) wynika, że wsparcie społeczne udzielane uczniom gimnazjum zarówno w środowisku rodzinnym, jak i szkolnym może być jednym z czynników regulujących zachowania agresywne. - Programy profilaktyczne, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia. Programy profilaktyczne, czy edukacja zdrowotna powinny być wprowadzane do szkół, a także do określonych środowisk. Wprowadzana powinna być profilaktyka pierwszodrugo- i trzeciorzędowa, co w pewnym zakresie jest już realizowane. Programy profilaktyczne podnoszą poziom świadomości społecznej i uwrażliwiają już najmłodsze dzieci na problemy związane ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Wskazują prawidłowe sposoby postępowania i rozwiązywania swoich problemów, a także miejsca, czy grupy, w których młodzi ludzie mogą znaleźć pomoc. Jeżeli profilaktyka i promocja zdrowia wprowadzane są od najmłodszych lat istnieje duże prawdopodobieństwo wykształcenia w sporej grupie dzieci prawidłowych nawyków związanych ze zdrowiem fizycznym, a mianowicie rozumienie idei badań profilaktycznych, prawidłowej diety i odpowiedniego poziomu aktywności fizycznej, a także prawidłowych umiejętności radzenia sobie ze swoim problemami i stresem, co ma olbrzymie znaczenie dla utrzymania zdrowia psychicznego, a co z kolei rzutuje na przyszłe zdrowie całego społeczeństwa. 4. Zakończenie Zdrowie jest zasobem, który wymaga stałej troski polegającej na zapobieganiu powstawania chorób i zaburzeń oraz kształtowaniu prozdrowotnego stylu życia, środowiska fizycznego i społecznego. W każdym okresie życia zdrowie stanowi najistotniejszy czynnik, który pozwala nam realizować się i spełniać nasze powinności. Pomnażanie zasobów zdrowia to zwiększanie umiejętności życiowych umożliwiających skuteczne radzenie sobie z zadaniami i wyzwaniami życia codziennego. Podejmowane działania, polegające na rozwijaniu umiejętności życiowych, są ukierunkowane głównie na dzieci i młodzież (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Nowym podejściem i dość obiecującym jest koncentracja na pozytywnych aspektach zdrowia, tzw. model salutogenetyczny, czyli dążenie do pełnego rozwoju osobowości, wspomaganie 21 mocnych stron człowieka, jego kreatywności, wzbudzanie motywacji do rozwoju i zdrowia oraz czerpanie satysfakcji płynącej z twórczej aktywności. Pomimo istnienia wielu czynników ryzyka w otoczeniu dziecka, czy adolescenta, kształtowanie kompetencji psychologicznych i wspieranie prawidłowych nawyków zdrowotnych może uchronić młodego człowieka przed negatywnymi konsekwencjami dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Ogromną rolę do spełnienie w tym zakresie mają rodzice, ale także szkoła, czy środowiska lokalne. Należy zwrócić uwagę także na duże znaczenie edukacji zdrowotnej i programów profilaktycznych. 22 Literatura cytowana Dąbrowski, K. ( 1989). W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa: PWN. Demel, M.(1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP. Dubiel, J., Dukalska, J., Bilewicz- Wyrozumska, T., Skierska, A. ( 2005). Rola czynników psychologicznych w etiopatogenezie pierwotnego ciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży. Wiadomości lekarskie, LVIII (11-12), 589-594. Dubos, R.( 1970). Człowiek, środowisko, adaptacja. Warszawa: PZWL. Grotberg, E. ( 2000). Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych. Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”. Hart, A. ( 1995). Twoje dziecko i stres. Warszawa: Wyd. Rodzinny Krąg Heszen-Niejodek, I., Broome, A.K. ( 1991). Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia i choroby. Przegląd Psychologiczny, 1, 4-1, 72-73. Kielańska, M. ( 2000). Poczucie własnej wartości u dzieci. Źródło: www.eid.edu.pl/archiwum/2000,98/grudzien,164/poczucie_wlasnej_wartosci_u_dzieci,1064.html (dostęp 12.08.2010 godz. 23.03). Kosińska- Dec, K. i Jelonkiewicz, I. ( 2001). Wybrane właściwości dorastającej dziecka i rodziny a jego poczucie koherencji. W: H. Sęk i T. Pasikowski ( red.), Zdrowie- Stres- Zasoby( s. 139-150). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora. Kossewska, J.(2008). Zasoby osobowe a agresja interpersonalna u młodzieży gimnazjalnej. W: H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 145159). Kraków: Impuls Ogińska- Bulik, N. ( 2002). Modyfikacja zachowań typu A u dzieci i młodzieży. Łódź: Wyd. UŁ. Ogińska- Bulik, N. i Izydorczyk, K. ( 2000). Style radzenia sobie ze stresem a poczucie własnej wartości i umiejscowienie kontroli zdrowia u dzieci chorych na białaczkę. Psychoonkologia, 7, 29-37. Ogińska- Bulik, N. i Juczyński, Z. ( 2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin. Okulicz- Kozaryn, K. i Pisarska, A. (2001). Poczucie własnej skuteczności a używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Badania pilotażowe. Alkoholizm i narkomania, 4,14, 565577. Parsons, T.,( 1969). Struktura społeczna a osobowość. Warszawa: PWE. Pilecka, W. i Fryt, J.( w druku).Modele dziecięcej odporności psychicznej. W W. Pilecka( red.), Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Kraków: Wyd. UJ. Portmann, R.( 2007). Dzieci a stres. Istota zagadnienia. Kielce: Wyd. „Jedność”. 23 Prochwicz, K. (2008). Wpływ spostrzeganego wsparcia społecznego na agresję interpersonalną u młodzieży gimnazjalnej. W: H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 161-179). Kraków: Impuls. Seligman, M. ( 1997). Optymistyczne dziecko. Poznań: Media Rodzina. Słońska, Z. i Misiura, M.( 1993). Promocja zdrowia, Słownik podstawowych terminów. Warszawa: Agencja Promo- Lider. Strealau. J.( 2006). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Scholar. Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Zdrowie). (dostęp:12.08.2010 godz. 22.30.) Wrona- Polańska, H.(2008). Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy. W: H. WronaPolańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 17-36). Kraków: Impuls. Zagierski, M., Woś- Wasilewska, E., Liberek, A., Góra- Gębka, M., Sikorska- Wiśniewska, G., Kamińska, B., Szlagatys- Sidorkiewicz, A. ( 2008). Wpływ biernego palenia papierosów na stan zdrowia dzieci. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 10, 4, 194-198. 24
