EMIGRACJA ZAROBKOWA - RODZINA POLSKA W NOWEJ

EMIGRACJA ZAROBKOWA - RODZINA POLSKA W NOWEJ RZECZYWISTOŚCI
SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZEJ.
„...Wstydliwym efektem ubocznym fali emigracyjnej jest osamotnienie dziesiątek
tysięcy dzieci, które nie mieszczą się w planach rodziców i zostają w kraju. Ale i te
wywiezione przechodzą dramat wykorzenienia. Emigracja rozrywa rodzinę. Zwłaszcza taką,
która wcześniej była krucha...”1
Istotnym elementem intensywnego wzrostu skali emigracji w stosunkowo krótkim
czasie są jego skutki zarówno dla gospodarki jak i dla społeczeństwa, w tym w szczególności
dla funkcjonowania rodziny. Wiedza o rodzaju i skali problemów, związanych z migracjami
zagranicznymi, jest stosunkowo uboga. Z odpowiednich statystyk wynika, że większość
interwencji związanych z wykroczeniami nieletnich dotyczy coraz częściej nieletnich
pozostawionych bez opieki. W przypadku małych dzieci opuszczonych przez rodziców
zgłasza się je do opieki społecznej i sądu rodzinnego. Starsze dzieci są kierowane najczęściej
do pogotowia wychowawczo – opiekuńczego.
Do pracy za granicę wyjeżdża wielu Polaków. Chcą lepszego życia dla rodziny, ale
często za rozłąkę płacą wysoki rachunek: pogłębiają się kryzysy małżeńskie, a więź z dziećmi
zostaje zerwana. Poprzez fizyczną rozłąkę dokonuje się podziału rodziny. Podstawowym
powodem skłaniającym do wyjazdu jest zła sytuacja materialna, a także brak bliskiej więzi
w małżeństwie.
Rodzinę osłabia promowany indywidualizm, dążenie do osiągania własnych celów
nawet kosztem słabszych członków rodziny, tj. dzieci oraz „mieszczańska nadzieja na
„szczęście dzięki konsumpcji”, która nadal jest żywa w krajach, w których owo burżuazyjne
marzenie jeszcze się nie spełniło”2.
Indywidualizm „ta fundamentalna cnota nowoczesnego społeczeństwa, z dumnej
samowystarczalności wolnych ludzi zaczyna się przekształcać w rodzaj zamkniętego
egoizmu, gdzie maksymalizacja osobistych swobód z pominięciem odpowiedzialności wobec
innych staje się celem samym w sobie”3.
1
E. Winnicka, Eurosieroty – raport, ,,Polityka” nr 46, 17 listopada 2007.
E. Fromm, Mieć czy być?, Poznań 2008, s. 291.
3
R. A. Podgórski, Homosocjologicus w strukturze wartości, Rzeszów 2008, s. 75.
2
Odpowiedzialnością pracujących rodziców jest właściwa hierarchia wartości bez
odsuwania życia rodzinnego na dalszy plan, a „troska o dziecko jest pierwszym
i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka” (Jan Paweł II).
POCZĄTKI EMIGRACJI POLSKIEJ
Emigracja jest zjawiskiem społecznym znanym od bardzo dawna. Na wielką skalę ruchy
ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania zaczęły się w epoce wielkich odkryć
geograficznych. W Polsce największe fale emigracji wiązały się z sytuacją polityczną.
Emigracja końca XVIII wieku była wynikiem utraty przez Polskę niepodległości
i walki o jej odzyskanie w kolejnych powstaniach narodowych. W drugiej połowie XIX w.
rozpoczęła się fala emigracji zarobkowej, skierowana za ocean. W okresie międzywojennym
około pół miliona Polaków udało się do Francji, do pracy w kopalniach i na roli. Największa
liczba Polaków przymusowo opuściła Ojczyznę w czasie II wojny światowej i po jej
zakończeniu. Nazistowskie władze niemieckie spowodowały wywiezienie około 2 milionów
polskich obywateli. Po 1945 r. wielu z nich powróciło do Ojczyzny, duża jednak część, z racji
zaistniałej sytuacji politycznej w kraju, zdecydowała się pozostać w krajach Europy
Zachodniej, bądź emigrować do Stanów Zjednoczonych. Nowa fala emigracji miała miejsce
w okresie ,,Solidarności’’ i po stanie wojennym.
Przeobrażenia lat dziewięćdziesiątych dokonujące się w naszym społeczeństwie pod
wpływem zmian ustrojowych oraz gwałtownego rozwoju techniki, w sposób zasadniczy
wpływają na przemiany zachodzące w rodzinach polskich. Problemy strukturalne
współczesnych rodzin polskich są złożone. Maleje ich liczebność, wzrasta liczba rodzin
niepełnych, zrekonstruowanych, związków kohabitanckich, wzrasta niechęć młodych ludzi do
zakładania nowych rodzin. Coraz bardziej modny staje się model rodziny z jednym
dzieckiem. Nadto większość domów ma już strukturę dwupokoleniową, a współczynnik
dzietności na wsi i w mieście powoli wyrównuje się4.
Przystosowanie się rodzin do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej jest
trudne. Przeważają czynniki niszczące warunki bytu rodziny: pogłębiający się problem
mieszkaniowy, pogorszenie dostępności usług, wysoka inflacja, ogólny spadek poziomu życia
i poczucia bezpieczeństwa. Zjawiskiem szczególnym jest emigrowanie zarobkowe.
4
M. Muszyńska, Zróżnicowanie modeli rodziny w krajach europejskich w kontekście statusu kobiety
w społeczeństwie, „Studia Demograficzne” 2 ( 2003 ), s. 55 – 77.
Także po włączeniu Polski w struktury Unii Europejskiej w 2004 r., bezrobocie
i niewystarczające zarobki, wywołały nową falę emigracji, zwłaszcza ludzi młodych. Trwa
ona nadal i stała się dla kraju bardzo poważnym i niepokojącym problemem społecznym
i ekonomicznym. Zjawisko masowej emigracji pociąga za sobą bardzo poważne
konsekwencje rodzinne, społeczne i ekonomiczne dla całego kraju.
Pozytywną stroną są nowe doświadczenia, wiedza oraz poszerzanie horyzontów.
Migrujący zapoznają się z fenomenem innej kultury, jej zwyczajami i wartościami. Chcą
lepszego życia dla rodziny, ale często za rozłąkę płacą zbyt wysoką cenę.
PRACA ZA GRANICĄ - WYZWANIE WSPÓŁCZESNEJ RODZINY
Rodzina to pierwsze środowisko wychowawcze dziecka. Tu nawiązuje ono pierwsze
kontakty z innymi ludźmi, tu zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia
społecznego, które stają się podwaliną i zaczątkiem jego rozwoju społecznego. Badacze
zajmujący się zjawiskiem niedostosowania społecznego twierdzą, iż częstym źródłem
wypaczeń osobowości są stosunki rodzinne. ,,Zwrócenie uwagi na znaczenie konfliktów
wczesnego dzieciństwa dla formowania się pewnych odchyleń osobowości w wieku
późniejszym, a przede wszystkim dla genezy nerwic, jest zwróceniem uwagi na
niezaprzeczalny fakt kliniczny”5.
Rodzina jest grupą o specyficznej sile oddziaływania. Siła ta decyduje o znaczeniu
rodziny w kształtowaniu się ludzkiej osobowości, stosunku człowieka do siebie, innych ludzi
i świata oraz w postrzeganiu przez niego swojej w tym świecie roli. Stąd jakość rodziny ma
podstawowe znaczenie zarówno dla tworzących ją osób, jak i dla całego społeczeństwa.
Degradację współczesnej rodziny mogą powodować niskie zarobki i wynikająca z nich
nieustanna walka o utrzymanie rodziny, praca ponad siły, brak czasu, nieobecność,
wyobcowanie z domu, a także częste wyjazdy za granicę w celach zarobkowych.
Pozbawienie dziecka opieki, bezpieczeństwa, uznania, poszanowania godności oraz
stabilizacji życiowej, a także niepewność w stosunku do osób najbliższych ujemnie
oddziaływuje na formowanie się osobowości, przebieg i skutki procesu identyfikacji i
internalizacji6.
5
6
A. Jus, Spojrzenie psychiatry na niektóre zagadnienia rodziny, [w:] „Problemy Rodziny” nr 3, 1967.
K. Pospieszyl, E. Żabczynska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985 s. 94-96.
Anna Kwak zwraca uwagę na zagrożenia dla rodziny, a zatem i sytuacji dziecka, które
niesie współczesna rzeczywistość. Jednym z takich zagrożeń jest migracja zarobkowa jednego
z rodziców.,, Powroty wymagają zawsze ponownego wejścia w rolę męża i ojca / żony oraz
matki. Stwarzają podłoże dla wielu sytuacji stresowych, których konsekwencją stają się
konflikty małżeńskie, trudności w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem’’7. Rodziny takie z
uwagi na sposób funkcjonowania przypominają rodziny niepełne. Ze względu na sytuację
społeczno – ekonomiczną niektórzy rodzice pochłonięci są praca zarobkową i coraz mniej
czasu poświęcają swym dzieciom, które szczególnie w wieku dorastania potrzebują kontroli i
wglądu w wartości życia.
W literaturze psychologicznej i pedagogicznej znajdujemy wiele opracowań ukazujących
związek pomiędzy nieprawidłowym funkcjonowaniem rodziny a patologiami zachowań
dzieci
i
młodzieży.
Każdy przypadek długotrwałego rozłączenia rodziny jest dla dziecka niekorzystny, nawet gdy
wyjeżdża tylko jedno z rodziców.. Rodzice to pierwsze środowisko, z jakim styka się dziecko.
W nim kształtuje się jego rozwój i późniejsze relacje z innymi ludźmi i własnymi dziećmi.
Emigracja najbliższych to czas zubażający dziecięcy świat. Dzieciństwa nie da się nadrobić.
Dzieci źle znoszą rozłąkę i choć mają rodziców, czują się sierotami. Stres i cierpienie
okazują w różny sposób. Gorzej się uczą, wagarują, popadają w uzależnienia. W skrajnych
przypadkach są agresywne, wchodzą w konflikty z prawem.
Nieobecność rodzica w domu ( szczególnie ojca ) ma ogromny wpływ na proces
socjalizacyjno – wychowawczy dzieci i młodzieży. Ważną rolę odgrywają tutaj wzorce
osobowe rodziców, postawy , zachowania oraz ich zwyczajna obecność w rodzinie8.
Współczesna rodzina często staje przed problemami, które przerastają jej siły i
możliwości. W szczególnie trudnej sytuacji znajduje się dorastające pokolenie ludzi młodych.
,,Zmiany w strukturze gospodarstw domowych zachodzą w kontekście olbrzymich
przemian gospodarczych i zmian organizacji pracy. Firmy, dążąc do zwiększenia wydajności i
efektywności, redukują etaty lub przeprowadzają restrukturyzacje i wielu pracowników
obawia się utraty pracy(…). Praca pochłania coraz więcej czasu; oznacza to, szczególnie w
przypadku rodzin z dwojgiem zarobkujących rodziców i osób samotnie wychowujących
dzieci, że pozostaje mniej czasu dla rodziny i na kontakty z dziećmi’’9. Rodzina coraz rzadziej
jest punktem odniesienia dla młodego człowieka, miejscem azylu w trudnych chwila.
7
A.Kwak, Niepełność rodziny jako wyznacznik stosunków wewnątrz rodzinnych [w:] Rodzina jako system
interakcji, Lublin 1988, s. 180 – 183.
8
M.Jarosz, Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987, s. 85; oraz A.Bazłucka,
Funkcjonowanie rodzin samotnych ojców, ,,Problemy Rodziny’’ 6 (1991 ), s. 19.
9
A.Giddens, Socjologia, Warszawa 2005, s.422.
W maju na terenie powiatu nowotarskiego, przeprowadzono w trzech losowo
wybranych gimnazjach wywiady z pedagogami szkolnymi i wychowawcami klas. Celem
podjętych działań była próba oceny wpływu emigracji zarobkowej na osiągnięcia szkolne
oraz problemy wychowawcze związane z procesem wychowania młodzieży.
W świetle rozważań sformułowano następujące hipotezy robocze:
1. Przedłużona nieobecność jednego bądź obydwojga rodziców w domu, sprawia, że
młodzi ludzie osiągają gorsze wyniki w nauce.
2. Systematyczne wyjazdy zarobkowe rodziców za granicę powodują problemy z
dzieckiem w sferze wychowawczej.
WNIOSKI Z PRZEPROWADZONYCH WYWIADÓW
Badania dowodzą, że rozłąka z jednym z rodziców może być przyczyną depresji, braku
poczucia bezpieczeństwa, lęku lub zaburzeń zachowania, które z czasem się pogłębiają.
Pedagodzy szkolni często obserwują i rozmawiają z dziećmi, których rodzice wyjechali.
Wielomiesięczna rozłąka oznacza radykalną zmianę dotychczasowego życia dziecka.
Opowiada ono o rodzicach, tęskni, rodzice zaczynają się kojarzyć z upominkami
przesyłanymi w paczkach, którymi rekompensują dzieciom skutki rozłąki. Wraz z upływem
czasu, zainteresowanie rodziców maleje, rozmowy telefoniczne są coraz rzadsze, a ich brak
powoduje, że dzieci stają się agresywne, opryskliwe i buntownicze.
Wszyscy zgodnie twierdzą, iż cena jaką rodzina płaci za emigrację zarobkową, jest
bardzo wysoka.
Dziecko w wieku szkolnym wymaga systematycznej uwagi i zainteresowania jego
problemami i sprawami, uczestniczenia w jego codziennym życiu i możliwości podzielenia
się z kimś spostrzeżeniami i uczuciami, wymaga poczucia rodzinnej stabilności i
bezpieczeństwa. Potwierdzona została hipoteza, o słabszych osiągnięciach w nauce uczniów,
których rodzice zdecydowali się na emigrację zarobkową.
Bardzo często zdarza się, że u młodzieży z takich niepełnych rodzin pojawiają się
niepowodzenia szkolne. Ich podłożem bywa między innymi zwiększona ilość obowiązków
dziecka w domu. Dodatkowo zapracowany rodzic coraz mniej czasu może poświęcić dziecku,
które szuka różnych form zwrócenia na siebie uwagi. W efekcie obowiązki szkolne odsuwane
są na plan dalszy, co prowadzi najpierw do pojawienia się niewielkich zaległości w
wiadomościach szkolnych, które z czasem powiększają się. Sytuacja w szkole staje się coraz
trudniejsza, pojawiają się zaawansowane braki w wiadomościach, a w skrajnej postaci
drugoroczność.
Wpływ emigracji zarobkowej rodziców na osiągnięcia szkolne
10
32
58
przeciętne wyniki
słabe wyniki
dobre wyniki
Problem różnorodnych zagrożeń z jakimi spotykają się dzieci i młodzież, staje się
zagadnieniem niezwykle niepokojącym z uwagi na dynamikę i powszechność pojawiania się
niektórych zachowań dewiacyjnych na szeroka skalę.
Obserwując pogłębiającą się dezintegrację i postępującą destabilizację rodziny – rzadko
zdajemy sobie sprawę z powiązań pomiędzy kondycją świata, w którym żyjemy, a
funkcjonowaniem rodziny. Potwierdzenie znalazła również teza, iż systematyczne wyjazdy
zarobkowe rodziców za granicę powodują problemy z dzieckiem w sferze wychowawczej.
Pedagodzy wskazują na najczęstsze problemy dzieci rodziców emigrujących, do jakich
należą: alienacja, alkoholizm, narkomania, znieczulica, agresja, przemoc, przestępczość.
U ich źródeł leży żle funkcjonująca rodzina.
Symptomy nieprzystosowania społecznego badanej populacji
depresja
zjaw iska przestępczości
próby samobójcze
zachow ania agresyw ne
używ anie alkoholu i środków odurzających
w agary
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Co robi państwo dla eurosierot?
Zazwyczaj nie robi nic. Czasami ktoś ,, zleci rozpoznanie problemu’’, inni
stwierdzą : ,,to zadanie dla rodziców’’. Wiceminister edukacji ,,czyta raporty, robi instrukcje’’
i ciągle pracuje nad programem przeciwdziałania eurosieroctwu. Minister pracy ,,liczy
dzieci’’, a kiedy to uczyni obiecuje, iż skieruje do środowisk zagrożonych dodatkowych
pracowników socjalnych.
Tymczasem tylko w 2007 roku 1299 polskich dzieci znalazło się w domach dziecka lub
u rodzin zastępczych dlatego, że nie interesują się nimi rodzice pracujący za granicą.
W czasie, gdy politycy debatują w domach dziesiątki tysięcy dzieci przechodzi traumę
osamotnienia. Młodsze zamykają się w sobie, starsze korzystają z braku kontroli. Nagłe
,,osierocenie’’ wpływa na psychikę i rozwój emocjonalny dzieci.
Sylwester Bajor z Fundacji Prawo Europejskie zauważa na łamach Gazety Wyborczej: ,,
Wprawdzie mamy w Polsce dobre prawo ochrony rodziny, ale jak działa w praktyce, wszyscy
wiemy. Dlatego trzeba stworzyć koalicję instytucji rządowych i pozarządowych, samorządów
i środowisk akademickich, aby problem rozwiązać. W przeciwnym wypadku konsekwencje
społeczne będą opłakane – i dla demografii, i dla gospodarki’’. Wyjazd rodzica za granicę to
szczególnie mocne i negatywne doświadczenie dla dzieci.
90
Przez miesiąc na Podhalu na zlecenie Fundacji Prawa Europejskiego problem
eurosieroctwa na Podhalu badał poseł Edward Siarka. Z przeprowadzonych przez niego badań
wynika, iż niektóre gminy prawie wcale nie zajmują się tym problemem oraz niewiele mają
na ten temat danych. Tymczasem do zajęcia się tą problematyką skłaniają wypadki
samobójstw, do których doszło na terenie Podhala. Skutkiem emigracji jest rosnąca fala
rozwodów, sieroctwo społeczne, problemy edukacyjno – wychowawcze oraz szerzenie
zachowań patologicznych. Z badań przeprowadzonych przez Posła wynika, iż w niektórych
gminach na emigracji zarobkowej przebywa aż 20% całej populacji.
WNIOSKI
Brak kontroli ze strony osób dorosłych może doprowadzić do sytuacji, w których
interwencja resocjalizacyjna jest już mało skuteczna. Dlatego w interesie całego
społeczeństwa jest skuteczne przeciwdziałanie negatywnemu zjawisku jakim są patologie
społeczne, które swoje źródło czerpią w niedostatecznej opiece rodzicielskiej związanej z
wyjazdami zarobkowymi. Wczesne zdiagnozowanie zagrożonego środowiska stanowi główny
warunek działalności profilaktycznej.
Podsumowując, można stwierdzić, że emigrację zarobkową rodziców należy widzieć jako:
- problem pedagogiczny – wyniki osiągane przez uczniów pozostają na poziomie przeciętnym
bądź słabym.
- problem społeczny– w wyniku braku rodziców dzieci częściej przejawiają formy
aspołecznego zachowania.
- problem psychologiczny – zachwianie równowagi emocjonalnej.
Losy dzieci opuszczonych przez rodziców są wyzwaniem do podjęcia działań mających
na celu zminimalizowanie negatywnych skutków wyjazdu rodziców za granicę.
Istnieje konieczność zainteresowania się problemem euro-sieroctwa zarówno rządu jak i
innych pozarządowych instytucji, działających na rzecz dobra dziecka oraz zagwarantowania
mu właściwej opieki i warunków prawidłowego rozwoju.
Głównym zadaniem państwa jest praca z rodziną ukierunkowana na:
- wnikliwej obserwacji kontaktów rodziców z dzieckiem w celu określenia więzi
emocjonalnych ( sposób traktowania dziecka, przejawianie postaw rodzicielskich, ustalenie
stopnia umiejętności opiekuńczo – wychowawczych rodziców );
- motywowanie rodziny do dokonywania zmian w swoim funkcjonowaniu poprzez
znajdowanie silnych i pozytywnych stron całego systemu rodzinnego.
Należy podjąć szereg działań, które ograniczą migrację i skłonią osoby migrujące do
powrotu. Działania te powinny być podjęte zarówno przez instytucje państwowe i
samorządowe, jak również przez pracobiorców i pracodawców. Należy bardziej
zdecydowanie promować działalność gospodarczą i uczyć ludzi jak ją podejmować i
prowadzić. Dla zatrzymania Polaków w kraju konieczne są również zmiany w polityce
państwa, zwłaszcza w sferze polityki gospodarczej i społecznej. Konieczna jest poprawa
warunków życia osób młodych, zwłaszcza aktywnych zawodowo mających dzieci.
Istotnym problemem jest narastające, niedopasowanie kwalifikacji siły roboczej do
oczekiwań pracodawców. Powoduje ono, że znaczna część absolwentów, zwłaszcza studiów
wyższych nie znajduje zatrudnienia w kraju. Znacznego rozszerzenia wymagają należyte
praktyki zawodowe oraz spopularyzowanie kształcenia ustawicznego.
Młodzież często żle wybiera zawód. Jednak w obecnych warunkach nie posiada ona
dobrego źródła informacji, na podstawie którego mogłaby wybrać ten zawód dobrze. Słuszne
wydaje się również informowanie uczniów ostatnich klas gimnazjów i liceów zarówno o
możliwościach zatrudnienia, zarobkowania i prowadzenia działalności gospodarczej w
Polsce, jak również o ( widocznie pogarszających się ) warunkach migracji zarobkowych i
konsekwencjach migracji dla ich dalszego losu.
Rodzice muszą wiedzieć, że jedynym rozsądnym sposobem wychowania jest
oddziaływanie swoim dobrym przykładem i jak pisał Karl Hesselbacher ,, mieć czas dla
dziecka – to początek wszelkiego wychowania’’.
Obecność rodziców, pokój i miłość w rodzinie to warunki właściwego rozwoju dzieci, to
poczucie bezpieczeństwa wnoszone w życie społeczne. Jeżeli natomiast ,, najbardziej
niewinne i bezbronne dziecko nie może czuć się bezpiecznie w jakimś społeczeństwie,
wówczas już nikt bezpiecznie czuć się w nim nie może’’10.
Maria Leśniak
10
A.Jędrzejko, Księga cytatów, Katowice 2007, s.71.