Ocena skutków gospodarczych migracji - e

advertisement
Karta programowa pracy doktorskiej (projekt)
Skutki gospodarcze emigracji
wykwalifikowanych pracowników w
krajach Europy Środkowo-Wschodniej po
1989 r.
Autor: mgr Jan Brzozowski, Katedra Studiów Europejskich
AE Kraków
Opiekun naukowy: prof. dr hab. Józef Pociecha, Katedra Statystyki
AE Kraków
Kraków, 2007
Spis treści:
1. Podstawowe ujęcia definicyjne _______________________________________ 3
2. Motywy podjęcia tematu ____________________________________________ 5
2. 1 Migracje międzynarodowe w perspektywie globalnej i regionalnej ________ 5
2. 2 Badania nad migracjami _________________________________________ 8
3. Cel pracy i podstawowe zagadnienia badawcze __________________________ 11
4. Hipotezy badawcze ________________________________________________ 12
5. Metody badawcze _________________________________________________ 13
6. Proponowany plan pracy doktorskiej __________________________________ 15
7. Wybrana literatura _________________________________________________ 16
8. Wykaz publikacji autora ____________________________________________ 18
2
1. Podstawowe ujęcia definicyjne
W celu zakreślenia ram teoretycznych dla rozważań na temat skutków gospodarczych
emigracji, należy na początku przyjąć pewne definicje. Pozwoli to na precyzyjne ujęcie
i przedstawienie celów badawczych pracy. Podstawowe pojęcia, których ścisłe zdefiniowanie
jest konieczne dla określenia celu i zakresu proponowanej pracy to:
Emigracja – poprzez emigrację rozumie się „ruch pojedynczej osoby lub grupy osób
z jednego obszaru geograficznego do innego, dokonywany poprzez granice administracyjne
lub polityczne. Celem tego przemieszczenia się jest osiedlenie się na stałe lub na pewien
okres czasu w innym miejscu niż miejsce pochodzenia emigranta” (International Organization
for Migration - IOM, 2003, s. 8 – tłumaczenie autora). Przyczyny wyjazdu mogą być
różnorakie, najczęściej pojawiają się motywy: ekonomiczne, religijne i polityczne (Iglicka i
inni, 2005)
W niniejszej pracy stosuje się węższą definicję emigracji, rozumianej jako
dobrowolny proces, mający głównie podłoże ekonomiczne i odbywający się w dłuższym
okresie czasu (emigracja długookresowa)1.
Emigrant – to „osoba która w sposób dobrowolny opuszcza swoje miejsce pochodzenia
i udaje się do innej lokalizacji na dany okres czasu” (IOM, 2003, s. 9). Jednak definicja
emigrantów w statystyce międzynarodowej nie jest jednorodna. Kraje stosują różnorodne
kryteria identyfikacji, m.in. ze względu na poprzednie miejsce pobytu, okres zamieszkiwania
w danym miejscu, cel pobytu czy miejsce urodzenia (United Nations - UN, 2002). Ze
względu na dostępność danych statystycznych (Docquier, Marfouk, 2005) w pracy przyjęto,
że za emigranta uznaje się osobę pochodząca z innego kraju2 niż ten, w którym obecnie
przebywa, mającą ukończone 25 lat.
Tym samym z analizy dokonanej w niniejszej pracy eliminuje się migracje przymusowe, polityczne
i sezonowe. Podobnie jak Praszałowicz (2002) autor dostrzega, że owo rozróżnienie: emigracja przymusowa
a dobrowolna, polityczna a ekonomiczna, sezonowa (krótkoterminowa) a długookresowa ma raczej charakter
umowny i jest użyteczne jedynie w kategoriach analitycznych. Najczęściej przyjmuje się, że migracja
długookresowa oznacza pobyt poza granicami swojego kraju przez okres 1 roku i dłużej. Autor unika także
terminu wychodźstwo, często używanego zamiennie z pojęciem emigracja w polskiej nauce, ale mającego
konotacje historyczno-polityczne.
2
Dokładniej: urodzoną w innym kraju niż ten, w którym osoba się osiedliła (foreign-born).
1
3
Wykwalifikowany emigrant – podobnie jak w przypadku terminu „emigrant” i w tym
przypadku istnieje mnogość ujęć definicyjnych. Podstawowym problemem, jak słusznie
zauważają Kaczmarczyk i Okólski (2005) jest precyzyjne określenie kwalifikacji, czy też
wykształcenia emigranta. Badacze zwracają uwagę na różnorodność w zakresie kategorii
wykwalifikowanych emigrantów, proponując często konkurencyjne typologie (Mahroum,
2000, Iredale, 2001). Tak jak w przypadku terminu emigrant, przyjęto definicję
uwarunkowaną dostępnością danych statystycznych. Za wykwalifikowanego emigranta
uznaje się więc niniejszej w pracy osobę pochodząca z (urodzoną w) innego kraju niż ten,
w którym obecnie przebywa, mającą ukończone 25 lat i która ma wykształcenie na poziomie
wyższym (Docquier, Marfouk, 2005) 3.
Skutki gospodarcze – związek między sytuacją gospodarczą kraju wysyłającego a emigracją
jest dwukierunkowy. Po pierwsze, rozwój gospodarczy wpływa w istotny sposób na skalę
i skład strumienia emigracyjnego z danego kraju. Po drugie, emigracja wpływa w sposób
znaczący na sytuację gospodarczą nie tylko kraju przyjmującego, ale i wysyłającego (Lucas,
2004). Wpływ emigracji na gospodarkę kraju pochodzenia migrantów jest jednak dosyć
skomplikowany i wieloaspektowy (Okólski, 2006). Odrębną kwestią jest taki związek
w przypadku emigracji wykwalifikowanych pracowników, który na ogół w literaturze
przedmiotu oceniany jest w sposób negatywny (Kaczmarczyk, Okólski, 2005). W niniejszej
pracy analizowana jest właśnie ta relacja. W szczególności autor koncentruje się na badaniu
związku między emigracją wykwalifikowanych pracowników a inwestycjami w edukację.
Inwestycje w edukację, zgodnie z teorią endogenicznego wzrostu (Woźniak, 2004, Tokarski,
2005) poprzez zwiększenie zasobów kapitału ludzkiego stymulują wzrost gospodarczy
w danym kraju4.
W celu harmonizacji danych, szczególnie w przypadku krajów z różnymi systemami edukacyjnymi przyjęto że
osoby o wykształceniu podstawowym mają ukończone od 0 do 8 lat nauki, średnim – te które mają ukończone 9
do 12 lat nauki, a wyższym – powyżej 12 lat (13 i więcej).
4
Na gruncie teorii endogenicznego wzrostu związek akumulacji kapitału ludzkiego z wzrostem gospodarczym
przedstawiany jest dwojako. Po pierwsze, jak w modelu R.E. Lucasa sama akumulacja kapitału ludzkiego
napędza wzrost, gdyż jest utożsamiana z postępem technologicznym. Identyfikuje się tutaj wewnętrzne (wzrost
wydajności pracy) i zewnętrzne (wzrost produktywności kapitału rzeczowego i pracy) efekty akumulacji
kapitału ludzkiego. Szczególnie interesujące są efekty zewnętrzne akumulacji, dzięki którym w produkcji mogą
się pojawić rosnące korzyści skali. To oznacza, że nie działa już prawo malejących przychodów krańcowych i
pozwala na trwałe zwiększenie tempa wzrostu. Po drugie, akumulacja wpływa na wzrost jedynie w sposób
pośredni, doprowadzając do poprawy w zakresie postępu technologicznego – jak w modelu P. Romera
(Woźniak, 2004, s. 179-198).
3
4
Kraje transformacji – pojęcie transformacji gospodarczej również nie jest jednoznaczne
i wymaga doprecyzowania. Za kraje transformacji uważa się na ogół te kraje socjalistyczne,
które pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych rozpoczęły
intensywne reformy swoich gospodarek i ustroju politycznego. Jednak zakres tych reform,
stopień ich zaawansowania oraz determinacja decydentów politycznych różniła się w istotny
sposób. Dlatego też wyniki gospodarcze transformacji są znacząco odmienne w Europie
Środkowo-Wschodniej niż na przykład w byłych republikach radzieckich na kontynencie
azjatyckim (Fischer, Sahay, 2000). Dla celów niniejszej pracy przyjęto definicje autorstwa
G. Kołodki, który określił „posocjalistyczną transformację (jako – przyp. aut.) zastępowanie
systemu
gospodarki
centralnie
planowanej
przez
gospodarkę
rynkową
wraz
z demokratycznymi przemianami ustrojowymi” (Kołodko, 1999, s. 8). Dla zapewnienia
względnego podobieństwa w poziomie rozwoju gospodarczego w analizowanych krajach, do
analizy ekonomicznej dokonanej w pracy doktorskiej wybrano kraje z Europy ŚrodkowoWschodniej oraz lepiej rozwinięte kraje bałkańskie (np. Słowenia).
2. Motywy podjęcia tematu
2. 1 Migracje międzynarodowe w perspektywie globalnej i regionalnej
Ludzie przemieszczali się od początków swojej historii. Pierwsze wzmianki
o wielkich wędrówkach ludności można odnaleźć już w tekstach starożytnych, np. w Biblii.
Jednak dopiero w nowożytnej historii zjawisko międzynarodowych migracji uległo istotnemu
przyspieszeniu. W wyniku procesu kolonizacji miliony Europejczyków osiedliło się
w Afryce, Azji, obu Amerykach i Oceanii. Z kolei co najmniej kilkanaście milionów
rdzennych Afrykańczyków trafiło na kontynent amerykański w wyniku działania systemu
pracy niewolniczej. Wiek XIX był naznaczony wielką transoceaniczną emigracją z Europy,
głównie na kontynent amerykański oraz masowym przepływem robotników kontraktowych
(tzw. kulisów - „coolie system”) z kontynentu azjatyckiego (półwyspu indyjskiego i Chin) do
kolonii brytyjskich, holenderskich i innych. Jednak migracje międzynarodowe stały się
szczególnie widoczne w trakcie XX wieku, gdy globalne przepływy ludności – dobrowolne
bądź przymusowe – trwale zapisały się w świadomości społeczności międzynarodowej,
wpływając na sytuację kulturalną, ekonomiczną i polityczną krajów wysyłających,
przyjmujących i tranzytowych. Określenie więc minionego stulecia „wiekiem migracji”
(Castles, Miller, 2003) z pewnością jest uprawnione. Świadczą o tym choćby i suche dane
5
statystyczne. Między 1965 a 2000 rokiem liczba migrantów międzynarodowych zwiększyła
się ponad dwukrotnie: z 75 do 175 milionów (IOM, 2003). Według Organizacji Narodów
Zjednoczonych, obecnie migranci stanowią 3% światowej populacji (UN, 2006).
Wiele wskazuje na to, że w XXI wieku migracje międzynarodowe będą ulegać dalszej
intensyfikacji (Okólski, 2003). Wiąże się to z postępującym procesem globalizacji, który
prowadzi do „poszerzenia i pogłębienia się współzależności miedzy krajami i regionami
wskutek
rosnących
przepływów
międzynarodowych
oraz
działalności
korporacji
transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami
i gospodarkami” (Liberska, 2002, s. 20). W związku z tymi rosnącymi powiązaniami
w gospodarce światowej występują następujące zjawiska (Dall’oglio, 2003):

rozwój efektywnych, tanich i coraz szybszych technologii komunikacyjnych – dzięki
czemu potencjalni migranci mogą w łatwy sposób pozyskiwać informacje na temat
możliwości wyjazdu, możliwości zdobycia pracy i warunków życia w kraju
osiedlenia;

coraz intensywniejszy transnarodowy przepływ kapitału, dóbr i usług – który generuje
kolejne fale migracyjne;

rozwój technologii transportowych – obniżenie kosztów transportu, a przede
wszystkim skrócenie czasu podróży pozwala na zmniejszenie dystansu geograficznego
i ułatwia podjęcie decyzji o wyjeździe.
Na intensyfikację migracji międzynarodowych wpływa również:

pogłębianie się dysproporcji w rozwoju gospodarczym (klasyczny podział na bogatą
Północ i biedne Południe) – ludzie szukają szansy na wyjazd w celu polepszenia
warunków życiowych;

pogłębianie się nierówności demograficznych – część bogatych, ale starzejących się
społeczeństw zachodnich jest zmuszona do importu taniej siły roboczej z krajów
o dużej dynamice demograficznej w celu utrzymania odpowiedniego poziomu
rozwoju gospodarczego, a także ratowania systemów ubezpieczeń społecznych;

rosnąca rola powiązań międzyludzkich – migranci tworzą własne sieci kontaktów,
dzięki czemu ich krewni czy znajomi mogą uzyskać informacje o możliwości
wyjazdu, pomoc finansową i ułatwienia w znalezieniu pracy w kraju destynacji;

feminizacja migracji – rosnąca emancypacja kobiet w wielu społeczeństwach idzie
w parze z rosnącym popytem na zawody silnie sfeminizowane - np. opieka
pielęgniarska (Praszałowicz, 2002).
6
Jednak w przypadku migracji międzynarodowych pod koniec XX i na początku XXI
wieku widać pewną istotną zmianę jakościową w stosunku do poprzednich dziesięcioleci.
W przypadku głównych krajów przyjmujących migrantów następuje zasadnicza modyfikacja
polityki imigracyjnej. Z jednej strony wiąże się to z piętrzeniem barier administracyjnych
i utrudnieniami w przyjmowaniu uchodźców, jednoczeniu rodzin i przyjmowaniu
niewykwalifikowanych migrantów. Często motywowane jest to względami bezpieczeństwa,
szczególnie po 11 września 2001 roku. Z drugiej strony kraje te coraz intensywniej zabiegają
o obecność wykwalifikowanych pracowników zagranicznych, uruchamiając specjalne
programy werbunkowe, oferując preferencyjne warunki pracy (np. zwolnienia fiskalne) czy
ułatwiając procedury admisyjne. Tendencja polega więc na coraz ostrzejszej selekcji
migrantów i dawaniu preferencji osobom obficie wyposażonym w kapitał ludzki, niezbędne
kwalifikacje które są podstawą funkcjonowania nowoczesnych Gospodarek Opartych na
Wiedzy (GOW).
Kraje transformacji gospodarczej, są w sytuacji specyficznej, jeśli chodzi o sytuację
migracyjną. Przez dziesięciolecia były wyłączone z międzynarodowych systemów
migracyjnych. W bloku państw komunistycznych kontrola wyjazdów odgrywała dosyć istotną
rolę. Emigracja była możliwa jedynie w incydentalnych przypadkach, najczęściej
w sytuacjach przesileń politycznych (typowym przykładem jest tzw. marzec 1968 roku
w Polsce), przy czym rzadko wiązała się z dobrowolnością wyjazdu. Jedynie w Polsce,
mającej bogate doświadczenia migracyjne5 masowy ruch migracyjny był możliwy już w
latach osiemdziesiątych, jeszcze w epoce PRL-u. Była to tzw. „emigracja solidarnościowa”,
która w dużej mierze składała się z osób młodych i dobrze wykształconych (Latuch, 1996,
Sakson, 2000) Po upadku „żelaznej kurtyny” w całym regionie Europy ŚrodkowoWschodniej zniesione zostały bariery administracyjne dla ruchów ludnościowych, a tym
samym uwolniono olbrzymi, nagromadzony w czasach komunizmu potencjał migracyjny.
Dodatkowym elementem stymulującym emigrację z tego regionu są:

ciągle utrzymujące się, znaczące dysproporcje w poziomie wynagrodzeń między
krajami transformacji a krajami rozwiniętymi;

procesy integracyjne w Europie, szczególnie ostatnie rozszerzenia Unii Europejskiej
(2004, 2007) i wiążące się z tym częściowe zniesienie barier na unijnym rynku pracy;
Nie sposób tu nie wspomnieć o wielkiej emigracji politycznej z czasów rozbiorów oraz o kolejnych falach
emigracji zarobkowych z ziem polskich do Niemiec, Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Brazylii i
Argentyny oraz Oceanii – począwszy od połowy XIX wieku. Szerzej na ten temat pisze np. Adam Walaszek
(Walaszek, 2001).
5
7

proces starzenia się społeczeństw zachodnich i rosnący w związku z tym popyt na
pracę emigrantów (Kupiszewski, 2003, Kupiszewski i inni, 2005).
W związku z tym nie może dziwić fakt, iż zjawiska migracyjne budzą coraz większe
zainteresowanie w społeczeństwach krajów transformacji. Padają pytania dotyczące wpływu
masowej emigracji na sytuację gospodarczą tych krajów, a w szczególności skutków odpływu
wykwalifikowanych pracowników.
2.2 Badania nad migracjami
Specyfiką
badań
nad
migracjami
jest
ich
interdyscyplinarność.
Migranci
międzynarodowi i międzynarodowe przepływy ludności są przedmiotem zainteresowania
wielu dyscyplin naukowych, w tym: ekonomii, socjologii, demografii, historii, prawa,
politologii czy antropologii. Badając zjawisko migracji, konieczne jest częstokroć wyjście
poza wąsko pojmowany obszar swojej dyscypliny i korzystanie z doświadczeń innych
(Brettell, Hollifield, 2000). Tak również dzieje się w ekonomii, gdzie wykorzystuje się m.in.
dorobek politologów czy socjologów6.
Mimo, że na ekonomiczny aspekt ruchów migracyjnych zwracano uwagę niemal od
samego początku (Ravenstein, 1885), to ekonomiczne badania nad tym zjawiskiem nabrały
tempa dopiero w drugiej połowie XX wieku. Wśród najczęstszych problemów
podejmowanych przez ekonomistów znajdują się:

typowe koncepcje migracyjne (Iglicka, 1995), objaśniające przyczyny migracji
(neoklasyczna teoria migracji, nowa ekonomiczna teoria migracji, teoria dwoistego
rynku pracy) i wyjaśniające trwałość migracji (teoria skumulowanej przyczynowości,
a w jej ramach koncepcja relatywnej deprywacji);

kwestie dochodów emigrantów i efektywności inwestycji migracyjnych (Kuciński,
2004);

wpływ imigracji na wzrost gospodarczy kraju przyjmującego (Chiswick, 2004,
Kruszewski, 2002);
Na przykład Beine, Docquier i Marfouk (2001) przy tworzeniu swojego modelu opisującego wpływ drenażu
mózgów na wzrost gospodarczy kraju emigracji, uwzględnili wskazówki politologów. Chodziło tutaj
o zwrócenie uwagi na restrykcyjność polityk imigracyjnych krajów rozwiniętych. Hemmi (2005) rozwijając ten
model uwzględnia koszty migracji i asymilacji, na co zwracają uwagę socjolodzy. Beine, Docquier i Marfouk
(2003) estymując w badaniach ekonometrycznych równanie migracji dodali zmienną lstock – czyli logarytm z
liczby imigrantów z danego kraju w krajach OECD. Tym samym uwzględnili koncepcje socjologiczne,
dokładniej teorię sieci migracyjnych, wedle których powiązania między migrantami a ich rodzinami
i znajomymi w kraju pochodzenia mają istotne znaczenie w stymulowaniu kolejnych fal migracyjnych.
6
8

wpływ emigracji na sytuację gospodarczą kraju wysyłającego (Faini, 2003).
Wśród problemów rozpatrywanych w ramach ekonomii migracji szczególnie
interesujące jest zjawisko wykwalifikowanej emigracji. Termin „drenaż mózgów” (brain
drain), który początkowo służył do opisu tego procesu sugerował negatywne skutki odpływu
osób wykwalifikowanych na gospodarkę kraju wysyłającego. Kluczowym argumentem były
tutaj koszty edukacji publicznej, ponoszone przez całe społeczeństwo. Koszty te mogły się
zwrócić jedynie w sytuacji, gdy wykształcona część populacji „odpracowałaby” tę inwestycję,
pozostając w swojej ojczyźnie. Twierdzono również, że wykwalifikowani pracownicy
emigrując do bogatszych krajów (w których mogli liczyć na wyższe wynagrodzenie)
polepszali wprawdzie swoją sytuację materialną, ale równocześnie obniżał się dobrobyt tych,
którzy pozostali na miejscu. Na skutek deformacji płacowych
w krajach pochodzenia
wzrastało bezrobocie, obniżał się również poziom PKB per capita. Zwracano również uwagę,
że w przypadku niektórych zawodów (na przykład lekarzy i naukowców) ich prywatny
produkt krańcowy może być niższy od społecznego, tym samym wyjazdy tej grupy były
dodatkowo niekorzystne dla tych, co pozostali w kraju (Bhagwati, Hamada, 1974, Liberska,
1976a). Warto w tym miejscu powiedzieć, że przez długie dziesięciolecia dyskusja nad
drenażem mózgów i jego konsekwencjami miała czysto teoretyczny charakter, bo brakowało
danych statystycznych, niezbędnych do analizy empirycznej. W związku z tym postęp w tej
dziedzinie był ograniczony, a z czasem w ogóle popularność tych koncepcji zaczęła maleć.
To tradycyjne podejście w badaniach nad drenażem mózgów dominowało
w ekonomii praktycznie do lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Wtedy to zaczęto analizować
skutki gospodarcze emigracji wykwalifikowanych pracowników w kontekście teorii
endogenicznego wzrostu. Początkowo tworzone w tym nurcie modele ekonomiczne
opisywały głównie negatywne aspekty drenażu mózgów. Odpływ wykwalifikowanych
pracowników, a więc zmniejszenie zasobów kapitału ludzkiego, pociągał za sobą trwałą
redukcję tempa wzrostu (Miyagiwa, 1991, Haque, Kim, 1995).
Jednak z czasem na gruncie teorii endogenicznego wzrostu zaczęły się pojawiać
koncepcje stawiające zjawisko wykwalifikowanej emigracji w nieco innym świetle. To
podejście w badaniach nad drenażem mózgów nazywane jest nową ekonomią brain drain.
Nowe podejście w badaniach nad drenażem mózgów próbuje zerwać z jednoznacznie
negatywnym postrzeganiem tego zjawiska7. Podstawowym założeniem jest przekonanie
Warto w tym miejscu wspomnieć, że takie próby przedstawiania wieloaspektowości emigracji
wykwalifikowanych osób i zwracania uwagi również na jego pozytywne skutki daje się zauważyć także
w socjologii czy politologii. Stąd próby wprowadzenia innych określeń emigracji wykwalifikowanej (Mahroum,
7
9
o zdecydowanie pozytywnej korelacji między poziomem kapitału ludzkiego a wzrostem
gospodarczym, wywiedzione z nowej teorii wzrostu. Punktem wyjścia jest w tym przypadku
hipoteza, że w porównaniu do gospodarki zamkniętej na emigrację (autarkii), kraj
pozwalający na emigrację swoich wykształconych obywateli per saldo może odnieść korzyść
z drenażu mózgów – poprzez zwiększoną formacje kapitału ludzkiego. Dzieje się tak,
ponieważ w zamkniętej gospodarce ludzie nie widzą społecznych korzyści z akumulacji
wiedzy. Tymczasem produktywność jednostki zależy nie tylko od indywidualnego poziomu
kapitału ludzkiego, ale także od średniego poziomu tego kapitału w gospodarce. W rezultacie
w gospodarce zamkniętej jednostki decydując o inwestycji w edukację przyswajają zbyt małą
ilość kapitału ludzkiego, co wpływa negatywnie na gospodarkę i poziom dobrobytu.
Emigracja jest więc w tym przypadku dodatkowym elementem stymulującym do dalszego
kształcenia, dzięki czemu poziom kapitału ludzkiego w danym kraju może osiągnąć społeczne
optimum, a gospodarka może znaleźć się na ścieżce stabilnego wzrostu (Stark, 2005).
Jednak wśród badaczy z kręgu nowej ekonomii brain drain nie ma konsensusu co do
tego, w jaki sposób zdefiniować ten pozytywny efekt drenażu mózgów. W oparciu o główną
hipotezę powstało szereg modeli o różnym stopniu ogólności, z których wiele ma charakter
jedynie teoretyczny i jako takie nie mogą być sprawdzone w badaniach empirycznych.
W ramach nowej ekonomii brain drain można wymienić trzy podstawowe podejścia
teoretyczne, w różny sposób tłumaczące, dlaczego dochodzi do podniesienia poziomu
kapitału ludzkiego dzięki emigracji wykwalifikowanych pracowników:

badanie wpływu migracji powrotnej na poziom kapitału ludzkiego w gospodarce kraju
wysyłającego (Stark, Helmenstein, Prskawetz, 1997, Domingues Dos Santos,, PostelVinay, 2003);

badanie wpływu emigracji na dystrybucję dochodów, wielkość przekazów
pieniężnych i ich związek z akumulacją kapitału ludzkiego (Vidal, 1998);

badanie wpływu emigracji na wzrost oczekiwanej stopy zwrotu z edukacji, a tym
samym na wzrost poziomu kapitału ludzkiego w gospodarce (Mountford, 1997, Beine,
Docquier, Rapoport, 2001, 2003).
Choć argumentacja naukowców z nurtu nowej ekonomii brain drain nie jest
powszechnie akceptowana i została poddana ostrej krytyce (Schiff, 2005), doprowadziła
jednak do ożywienia wcześniej nieco zapomnianej i zaniedbanej dziedziny badań nad
2000, Straubhaar, 2000, Iredale, 2001, Pellegrino, 2001), które w przeciwieństwie do drenażu mózgów nie mają
jednoznacznie negatywnych konotacji: brain exchange (wymiana mózgów), brain circulation (cyrkulacja
mózgów), czy brain gain (to ostatnie określenie ma sugerować zyski z emigracji dla obu stron: krajów
wysyłających i przyjmujących).
10
ekonomicznymi skutkami emigracji wykwalifikowanej. Co istotne, ta dyskusja nad drenażem
mózgów prowadzona jest wreszcie nie tylko na poziomie czysto teoretycznym – a więc
poprzez konstrukcję modeli ekonomicznych o różnym poziomie skomplikowania. Dzięki
pojawieniu się danych na temat skali emigracji wykwalifikowanych pracowników
(Carrington, Detragiache, 1998, Docquier, Marfouk, 2005, Dumont, Lemaitre, 2005) możliwa
stała się również empiryczna weryfikacja stawianych wcześniej hipotez.
Większość koncepcji rozwijanych w nurcie nowej ekonomii brain drain oraz
wątpliwości co do tych modeli podnoszonych przez jej krytyków koncentruje się na krajach
rozwijających się. Tymczasem zjawisko wykwalifikowanej emigracji zaczyna w coraz
większym stopniu dotykać również innych krajów, w tym krajów transformacji gospodarczej.
Pojawia się więc pytanie, na ile koncepcje i modele stworzone przez badaczy z nurtu nowej
ekonomii brain drain można wykorzystać do analizy tego zjawiska w przypadku gospodarek
transformacyjnych.
Pytanie to jest tym bardziej istotne, im bardziej intensyfikuje się zjawisko emigracji.
Szczególnie
w
przypadku
Polski,
gdzie
fala
emigracji
narasta
od
końca
lat
dziewięćdziesiątych XX wieku, a swoją kulminacje osiąga teraz, po wstąpieniu do Unii
Europejskiej. Powstające na ten temat opracowania oczywiście poświęcają sporo miejsca
analizie skutków gospodarczych w krótkim i długim okresie (Okólski, 2006, Ministerstwo
Gospodarki, 2007) – ale ich autorzy poruszają się ciągle na dużym poziomie ogólności.
Odwołują się oni najczęściej do znanych koncepcji migracyjnych i opisu potencjalnych
skutków w sferze czysto teoretycznej, często sztucznie adaptując koncepcje powstałe do opisu
zjawisk w gospodarkach rozwijających się do warunków transformacji ekonomicznej.
Dlatego pojawia się potrzeba pogłębionych badań dotyczących skutków gospodarczych
emigracji wykwalifikowanych pracowników. Wiąże się to z koniecznością budowy modeli
oddających specyfikę naszego regionu oraz badań empirycznych, pozwalających na
weryfikację postawionych hipotez. Potrzeba ta stała się głównym motywem podjęcia tego
tematu jako przedmiotu proponowanej pracy doktorskiej.
3. Cel pracy i podstawowe zagadnienia badawcze
Głównym celem pracy jest zbadanie związku między emigracją wykwalifikowanych
pracowników, inwestycjami w edukację i wzrostem gospodarczym w krajach transformacji
gospodarczej. Wiąże się to z koniecznością sformułowania celów szczegółowych, które
podzielono na teoretyczne i empiryczne.
11
Cele teoretyczne:
1. Przedstawienie związku między akumulacją kapitału ludzkiego a wzrostem
gospodarczym w teorii ekonomii.
2. Opisanie związku między migracjami międzynarodowymi a wzrostem gospodarczym
w krajach imigracji i emigracji.
3. Ukazanie ewolucji koncepcji teoretycznych opisujących zależność między emigracją
wykwalifikowanych pracowników a wzrostem gospodarczym kraju pochodzenia.
4. Krytyka założeń nowej ekonomii brain drain i możliwości eksplikacyjnych modeli
ekonomicznych rozwiniętych w tym nurcie badań.
5. Konstrukcja modelu marnotrawstwa mózgów (brain waste), który powinien lepiej
opisywać rzeczywistość emigracyjną w krajach transformacji.
Cele empiryczne
1. Estymacja wpływu emigracji wykwalifikowanych emigrantów z krajów transformacji
gospodarczej na inwestycje w edukacje na poziomie wyższym.
2. Estymacja wpływu inwestycji w edukację na tempo wzrostu gospodarczego
w badanych krajach.
3. Weryfikacja postawionych hipotez badawczych.
Podstawowym zagadnieniem badawczym w części teoretycznej pracy będzie więc
wypracowanie odpowiedniego podejścia teoretycznego i narzędzi badawczych (modelu),
które
pomogłyby
w
opisie
i
wyjaśnieniu
skutków
gospodarczych
emigracji
wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji. Natomiast głównym zadaniem w
części empirycznej będzie zebranie odpowiednich danych statystycznych, wybranie właściwej
procedury estymacyjnej oraz oszacowania parametrów estymowanych równań ze zwróceniem
uwagi na ich znaki oraz istotność statystyczną. W ostatecznym rozrachunku umożliwi to
przyjęcie bądź odrzucenie postawionych hipotez badawczych.
12
4. Hipotezy badawcze
Mając zdefiniowane cele pracy, można przejść do etapu sformułowania hipotez
badawczych pracy. Podstawowymi hipotezami są:
Hipoteza I
Emigracja jest istotną determinantą dla inwestowania w edukację w krajach transformacji
gospodarczej.
Hipoteza II
Emigracja wykwalifikowanych pracowników wpływa negatywnie na inwestycje w kapitał
ludzki w krajach transformacji.
Hipoteza III
Emigracja wykwalifikowanych pracowników działa hamująco na inwestycje w kapitał ludzki,
a przez to pośrednio wpływa na spowolnienie tempa wzrostu w krajach transformacji.
5. Metody badawcze
W pracy jako punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat skutków gospodarczych
emigracji wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji zostaną wykorzystane
koncepcje ekonomiczne z nurtu nowej ekonomii brain drain. Szczególnie interesującym
zagadnieniem badawczym analizowanym w tym nurcie są badania tzw. indukowanej edukacji
wywołanej prawdopodobieństwem emigracji (Lucas, 2004). W modelu pozytywnego drenażu
mózgów (Beneficial Brain Drain – BBD) autorzy (Beine, Docquier, Rapoport, 2001)
wyróżnili dwa efekty związane z emigracją wykwalifikowanych pracowników:

Ex ante „brain effect” (efekt indukowanej edukacji) – na skutek pojawienia się
możliwości emigracyjnych więcej ludzi decyduje się na inwestycję w edukację,
w nadziei na późniejszą pracę za granicą. Tak więc samo prawdopodobieństwo wyjazdu
powinno zwiększyć stopę zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki, porównując
rozpatrywaną gospodarkę z hipotetyczną autarkią;

Ex post „drain effect” (faktyczny drenaż mózgów) – część wykształconych obywateli
faktycznie wyjeżdża, co obniża poziom kapitału ludzkiego w gospodarce i tempo jej
wzrostu.
13
Ostateczny bilans zjawiska drenażu mózgów określa się poprzez porównanie obu tych
efektów. Autorzy twierdzą, że istnieje możliwość pozytywnego drenażu mózgów (BBD),
czyli mimo odpływu części wykształconych pracowników w analizowanej gospodarce zasób
kapitału ludzkiego zwiększy się w większym stopniu, niż w przypadku kraju całkowicie
zamkniętego na emigrację.
Model BBD został skonstruowany z myślą o krajach rozwijających się. Co ważne,
została rozwinięta jego testowalna forma, przez co możliwe stały się badania empiryczne,
które po części potwierdziły hipotezę o pozytywnym drenażu mózgów w niektórych
badanych krajach (Beine, Docquier, Rapoport, 2003).
W badaniach prowadzonych w niniejszej pracy model BBD stanowi dobry punkt
wyjścia do dalszych rozważań teoretycznych. Po pewnych modyfikacjach technicznych
w obrębie samego modelu, jak również po zmienieniu pewnych założeń model może dobrze
opisywać charakter emigracji wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji,
a także jej wpływ na wzrost gospodarczy tych krajów. Podstawowym bowiem problemem
w kontekście emigracji z naszego regionu osób wykształconych jest, co słusznie zauważają
badacze emigracji (Kaczmarczyk, 2006) nie drenaż mózgów, a raczej zjawisko
marnotrawstwa mózgów (brain waste). Znacząca liczba wykwalifikowanych pracowników
podejmując działalność zarobkową za granicą, pracuje na stanowiskach zdecydowanie nie
odpowiadających ich kwalifikacjom8.
W rezultacie ludzie ci nie wykorzystują w pełni nagromadzonego kapitału ludzkiego.
Ich inwestycje w edukację mogą więc z perspektywy czasu wydać się mało opłacalne
(Drinkwater i inni, 2006), a przez to kolejni potencjalni emigranci mogą rezygnować
z dalszego kształcenia. W rezultacie zasób kapitału ludzkiego w kraju wysyłającym
dodatkowo się zmniejszy9, co wpłynie negatywnie na możliwości wzrostu gospodarczego.
Tak więc związek między emigracją wykwalifikowanych pracowników, inwestycjami
w edukację a wzrostem w krajach transformacji gospodarczej ma zupełnie inny charakter niż
w krajach rozwijających się. Związek ten zostanie formalnie opisany w modelu
marnotrawstwa mózgów, który ma stanowić zwieńczenie części teoretycznej pracy.
W
analizie
empirycznej
zostanie
zbadana
zależność
między
emigracją
wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji, inwestycjami w edukacje
Są to tzw. „3 D Jobs” (difficult, dirty and dangerous – trudne, brudne i niebezpieczne), a więc zajęcia słabo
płatne i mało prestiżowe, których nie chce podjąć miejscowa ludność. Synonimem takiej słabo płatnej pracy
emigranta w społeczeństwie polskim jest „praca na zmywaku”.
9
Dodatkowo, bo oprócz tradycyjnego odpływu wykwalifikowanych i wyposażonych w kapitał ludzki
pracowników część ludzi uzna inwestycję w edukację za nieopłacalną i z niej zrezygnuje.
8
14
a wzrostem. Umożliwi to weryfikację teoretycznego modelu marnotrawstwa mózgów. W tym
celu zostanie przeprowadzona estymacja:

równania akumulacji kapitału ludzkiego;

równania wzrostu gospodarczego.
Oba równania będą estymowane metodą najmniejszych kwadratów. W równaniu akumulacji
kapitału ludzkiego kluczową zmienną objaśniającą będzie stopa emigracji wykwalifikowanej
(odzwierciedlająca rzeczywiste prawdopodobieństwo i skalę emigracji), a w przypadku
równania wzrostu gospodarczego – zmienna odzwierciedlająca inwestycje w kapitał ludzki.
6. Proponowany plan pracy doktorskiej
Ocena skutków gospodarczych emigracji wykwalifikowanych pracowników z Polski
i innych krajów transformacji po 1989 r.
Wstęp





Ujęcia definicyjne
Motywy podjęcia tematu
Główne trendy współczesnych migracji międzynarodowych
Stań badań nad migracjami w Polsce
Hipotezy badawcze
1. Teorie migracyjne
1.1. Ekonomiczne koncepcje procesu migracji
1.1.1. Neoklasyczna teoria migracji
1.1.2. Nowa ekonomiczna teoria migracji
1.1.3. Teoria dwoistego rynku pracy
1.1.4. Koncepcja światowego systemu migracji
1.1.5. Teoria skumulowanej przyczynowości
1.1.5.1.Koncepcja relatywnej deprywacji
1.2. Teorie socjologiczne
1.2.1. Koncepcje sieci migracyjnych
1.3. Teorie historyczne
1.3.1. Koncepcja migracji łańcuchowych
1.4. Teorie demograficzne
1.4.1. Koncepcja presji migracyjnej
1.5. Pozostałe koncepcje teoretyczne
1.5.1. Koncepcja instytucjonalna
2. Migracja a wzrost gospodarczy
2.1 Teoria wzrostu gospodarczego
2.1.1. Koncepcje keynesowskie
2.1.2. Koncepcje neoklasyczne
2.1.3. Endogeniczny wzrost
2.1.4. Poszerzony model neoklasyczny
15
2.2 Koncepcje emigracyjne
2.2.1 Selektywność emigrantów
2.2.2 Rola przekazów pieniężnych
2.2.3 Inwestycje diaspory w kraju
2.2.4 Wpływ emigracji na handel zagraniczny
3. Ekonomia drenażu mózgów
3.1. Klasyczne koncepcje drenażu mózgów
3.2. Negatywny drenaż mózgów
3.2.1. Model Bhagwatiego i Hamady
3.2.2. Negatywne koncepcje w ramach endogenicznego wzrostu
3.3. Nowa ekonomia drenażu mózgów
3.3.1. Znaczenie migracji powrotnych
3.3.2. Wpływ drenażu mózgów na krajowe dochody
3.3.3. Efekt indukowanej edukacji
4. Zjawisko marnotrawstwa mózgów
4.1. Krytyka nowej ekonomii drenażu mózgów
4.1.1. Transferowalność kapitału ludzkiego
4.1.2. Prawdopodobieństwo emigracji
4.1.3. Emigracja wykwalifikowanych a niewykwalifikowanych
4.1.4. Problem pomiaru akumulacji kapitału ludzkiego
4.2. Brain waste i jego implikacje
4.2.1. Negatywny efekt indukowanej edukacji
4.2.2. Deprecjacja kapitału ludzkiego
4.2.3. Skala przekazów pieniężnych
4.3. Model marnotrawstwa mózgów
5. Statystyczna analiza skutków migracji pracowników wykwalifikowanych
5.1. Mierzalność migracji międzynarodowych
5.2. Omówienie dostępnych baz danych i problemów z nimi związanych
5.3. Ujmowanie wielkości kapitału ludzkiego
5.4. Estymacja parametrów modelu marnotrawstwa mózgów
5.4.1. Równanie migracyjne
5.4.2. Równanie akumulacji kapitału ludzkiego
5.4.3. Równanie wzrostu
Wnioski końcowe
 Odniesienie się do hipotez badawczych
 Skutki gospodarcze dla badanych krajów
 Wskazówki dla decydentów politycznych
7. Wybrana literatura
Arango, J., 2000, Explaining migration: a critical view, International Social Science Journal 52 (165), pp. 283296;
Beine, M., Docquier, F., Rapoport, H., 2001, Brain drain and economic growth: theory and evidence, Journal of
Development Economics, Vol. 64, pp. 275-289;
Beine, M., Docquier, F., Rapoport, H., 2003, Brain Drain and LDC’s Growth: Winners and Losers, IZA DP. No.
819;
16
Bhagwati, J., 1976, Taxing the Brain Drain, Challenge, Vol. 19, Iss. 3, pp.34-38,
Bhagwati J., Hamada K., 1974, The Brain Drain International Integration of Markets for Professionals and
Unemployment: A Theoretical Analysis, ”Journal of Development Economics”, Vol. 1;
Borjas, G. J., 1994, The Economics of Immigration, Journal of Economic Literature, Vol. XXXII, pp. 1667-1717;
Brettell C. B., Hollifield J. F. , (eds.), 2000, Migration theory. Talking across disciplines, , Routhledge, London;
Carrington, W. J., Detriagiache, E., 1998, How Big Is the Brain Drain? IMF Working Paper/98/102;
Castles S., Miller M. J., 2003, The Age of Migration, Palgrave Macmillan New York;
Chiswick, B. R., 2004, The Economics of Immigration, Elgar Publishing, Cheltenham-Massachusetts;
Dall’oglio, L., 2003, Statement of IOM permanent observer to the UN, New York;
Docquier, F., Marfouk, A., 2005, International Migration by Educational Attainment (1990-2000) – Release 1.1,
Word Bank Policy Research Paper n. 3382/2004 (updated in march 2005);
Domingues Dos Santos M., Postel-Vinay F., 2003, Migration as a source of growth: the perspective of a
developing economy, „Journal of Population Economics” Vol. 16;
Drinkwater S., Eade J., Garapich M., 2006, Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of
Immigrants in the UK, IZA DP No.2140;
Dumont, J. Ch., Lemaitre, G., 2005, Counting immigrants and expatriates in OECD countries: a new
perspective, United Nations Expert Group Meeting on International Migration and Development, New York, 6-8
July;
Faini, R., 2003, Is the Brain Drain an Unmitigated Blessing?, WIDER Discussion Paper No.2003/64;
Fisher, S., Sahay, R., Gospodarki transformacji po dziesięciu latach, [w:] Po dziesięciu latach – transformacja i
rozwój w krajach postkomunistycznych, (red.) J. Neneman, CASE Warszawa, 2000;
Grubel, H., Scott A., 1966, The international flow of human capital, „American Economic Rewiev”, Vol. 56;
Haque N. U., Kim S-J., 1995, ‘Human Capital Flight’: Impact of Migration on Income and Growth,
International Monetary Fund Staff Papers, Vol. 42, No. 3, pp. 557-607;
Hemmi N., 2005, Brain drain and economic growth: theory and evidence: a comment, „Journal of Development
Economics” Vol. 77;
Iglicka K., 1995, Migracje zagraniczne w świetle najnowszych ujęć teoretycznych, „Studia Demograficzne”,
z.3(121), PAN Warszawa;
Iglicka K., Olszewska O., Stachurski A., Żurawska J., 2005, Dylematy polityki migracyjnej Polski, ISS Working
Papers, Prace Migracyjne nr. 58, Warszawa;
IOM, 2003. World Migration 2003. Managing Migration – Challenges and Responses for People on the Move,
International Organization for Migration, Geneva;
IOM, 2005, World Migration 2005. Costs and Benefits of International Migration, International Organization for
Migration, Geneva;
Iredale, R., 2001, The Migration of Professionals: Theories and Typologies, International Migration, Vol. 39(5),
pp. 7-26;
Kaczmarczyk, P., Okólski, M., 2005, Migracje specjalistów wysokiej klasy w kontekście członkostwa Polski w
Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa;
Kaczmarczyk, P., 2006, Polska i współczesne procesy migracyjne – stan wiedzy, referat wygłoszony na
posiedzeniu Komitetu Badania Polonii PAN, 04 grudnia 2006;
Kannappan S., 1968, The Brain Drain and Developing Countries, „International Labour Review”, Vol. 98;
Kołodko, G. W., 1999, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext Warszawa;
Kruszewski, R., 2002, Bifurkacje w modelu wzrostu gospodarczego z czynnikiem migracji ludności, “Roczniki
Kolegium Analiz Ekonomicznych”, Z. 10/2002, SGH, Warszawa;
Kuciński K., 2004, Migracje w teorii ekonomii, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, z.
15/2004, SGH Warszawa;
Kupiszewski, M., 2003, Consequences of EU Enlargement for Freedom of Movement between Council of
Europe Member States, CEFMR Working Paper 1/2003, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych,
Warszawa;
Kupiszewski, M., 2004, People in Motion, “Academia”, 2(2)/2004;
Kupiszewski, M., Bijak, J., Kupiszewska, D., Saczuk, K., 2005, Impact of International Migration on Population
Dynamics and Labour Force Recources in Europe, CEFMR Working Paper 1/2005, Środkowoeuropejskie
Forum Badań Migracyjnych, Warszawa;
Latuch M., 1996, Współczesna emigracja Polaków: aspekty demograficzne i społeczno-ekonomiczne
zewnętrznego procesu migracyjnego ludności Polski lat osiemdziesiątych XX wieku, SGH Warszawa;
Liberska, B., 1976a, Międzynarodowa migracja kwalifikowanych kadr, „Ekonomista”, nr. 4 1976, PTE
Warszawa;
Liberska, B., 1976b, Drenaż naukowców, inżynierów i lekarzy z krajów Trzeciego Świata do krajów
rozwiniętych, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, nr.2 (46), PAN Warszawa;
17
Liberska, B., 1976c Migracja kwalifikowanych kadr do krajów wysoko rozwiniętych, „Sprawy
Międzynarodowe” nr. 3, PISM, Warszawa;
Liberska B., 2002, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w: Globalizacja. Mechanizmy i
wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa;
Lucas R.B., 2004, International Migration Regimes and Economic Development, New York;
Mahroum, S., 2000, Highly skilled globetrotters: mapping the international migration of human capital, R&D
Management 30(1), pp. 23-31;
Massey, D., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., Taylor, J. E., 1998, Worlds in Motion.
Understanding the International Migration at the End of the Millennium, Oxford, Clarendon Press;
Ministerstwo Gospodarki, 2007, Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Warszawa;
Miyagiwa, K., 1991, Scale Economies in the Education and the Brain Drain Problem, International Economic
Review, Vol. 32, No. 3, pp. 743-759;
Mountford A., 1997, Can a brain drain be good for growth in the source economy?, „Journal of Development
Economics” Vol. 53;
Okólski M., 1996, Changes in Labor Mobility in Poland under the Transition, UW Faculty of Economic
Sciences, Economic Discussion Papers No. 21, Olympus Warszawa;
Okólski, M., 2003, Migracje a globalizacja, “Bank i Kredyt”, (dodatek Globalizacja) nr. 6/2003, NBP
Warszawa;
Okólski, M., 2004, Migracje pracownicze w Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki
Światowej”, z. 15/2004, SGH Warszawa;
Okólski M., 2006, Costs and benefis of migration for Central European countries, CMR Working Papers, No.
7/65;
Pellegrino A., 2001 Trends in Latin American skilled migration: „brain drain” or „brain exchange”?,
„International Migration”, vol. 39, IOM, Geneva;
Praszałowicz D., 2002, Teoretyczne koncepcje procesów migracji, “Przegląd Polonijny”, rok XXVIII, z. 4;
Przybylska, K., 1981a, Ekonomiczne czynniki determinujące wielkość i kierunki emigracji zarobkowej w EWG
(1958-1976), „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej”, nr 140, AE Kraków;
Przybylska, K., 1981b, Ekonomiczne aspekty zatrudnienia obcej siły roboczej w krajach EWG, „Sprawy
Międzynarodowe”, nr. 5/1981, PISM Warszawa;
Ravenstein, E.G., 1885, The Laws of Migration, “Journal of the Statistical Society of London”, Vol. 48, No. 2
(Jun., 1885);
Sakson, B., 2000, Oszacowanie liczby i struktury ludności Polski w dniu 6 XII 1988 r. z uwzględnieniem migracji
lat 1980, „Studia Demograficzne”, 1(137), PAN Warszawa;
Stark, O. , 2005, The new economics of the brain drain, „World Economics”, Vol. 6, Iss. 2, pp. 137;
Stark O., Helmenstein C., Prskawetz A., 1997, A brain gain with a brain drain, „Economic Letters”, Vol. 55;
Straubhaar, T., 2000, International Mobility of the Highly Skilled: Brain Gain, Brain Drain or Brain Exchange,
HWWA Discussion Paper 88;
Tokarski T., 2005, Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego, UJ, Kraków;
UN, 2002, International Migration Report 2002, UN Population Division, Department of Economic and Social
Affairs, New York;
UN, 2005, Trends in the Total Migrant Stock: the 2005 Revision, UN Population Division, New York;
UN, 2006, UN Trends in the Total Migration Stock: The 2005 Revision, United Nations Population Division;
Vidal J-P., 1998, The effect of emigration on human capital formation, „Journal of Population Economics” Vol.
11;
Walaszek, A., 2001, (eds.) Polska diaspora, Wydawnictwo Literackie, Kraków;
Woźniak M.G., 2004, Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, AE Kraków.
8. Wykaz publikacji autora
Publikacje w wydawnictwach recenzowanych:
1. Rozwiązania instytucjonalne i zadania polityki regionalnej Polski po 1989 roku,
„Zeszyty Naukowe”, nr. 698, Prace z zakresu spraw europejskich i
międzynarodowych, AE Kraków, 2005;
18
2. Specyfika Polonii brazylijskiej w kontekście procesów asymilacyjnych Polonii
amerykańskiej (współautorstwo: Lourival de Araújo Filho), „Ameryka Łacińska”,
Suplement 2005, CESLA UW, Warszawa 2005;
3. Problem asymilacji muzułmańskich imigrantów w Europie, „Zeszyty Naukowe”, nr.
699, Prace z zakresu spraw europejskich i międyznarodowych, AE Kraków, 2006;
4. Historia i przemiany organizacji Uniao Juventus, „Przegląd Polonijny”, z. 1/2006,
PAN Kraków, 2006;
5. Rola migracji międzynarodowych w niwelowaniu nierówności społecznych, [w:]
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Problemy globalizacji i regionalizacji
(cz.1), red. M.G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski,
Rzeszów 2006;
6. Migration challenges for Polish economy in the era of globalization, „Emergo.
Journal of Transforming Economies and Societies”, z.1/2006 – w druku
(wydawnictwo AE);
7. Wyzwania migracyjne Polski, [w:] Gospodarka Polski na początku XXI wieku.
Innowacyjność i konkurencyjność, red. S. Lis, AE Kraków;
8. Wyjazdy wykwalifikowanych migrantów z Polski: próba oceny skutków
gospodarczych, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w gospodarce
opartej na wiedzy, red. M.G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii, Uniwersytet
Rzeszowski – w druku (UR);
9. Dylematy europejskiej tożsamości po 11 marca 2004 roku. Problem asymilacji
muzułmanów w aspekcie fragmentaryzacji i rekompozycji, [w:] Współczesne procesy
fragmentaryzacji i rekompozycji, red. A. Surdej, AE Kraków, 2007.
Pozostałe publikacje naukowe:
1. Stan obecny i szanse rozwoju polskich gospodarstw rolnych, "Acta Europae" nr 2,
styczeń 2002;
2. Polsko-ukraińskie stosunki gospodarcze, "Acta Europae" nr 5, styczeń-luty 2003;
3. A especifidade das comunidades polonesas no Brasil e nos Estados Unidos da
América e suas particularidades quanto a assimilacao cultural (współautorstwo:
Lourival de Araújo Filho), "Projeçoes", Ano VII - 1/2005;
4. Procesy migracyjne w krajach Unii Europejskiej - problemy teoretyczne i praktyczne,
"Euro-limes” nr 1(5), styczeń 2005;
5. Współczesne koncepcje dotyczące stosunków międzynarodowych, „Euro-limes”, nr (6),
styczeń 2006.
19
Download