Natalia Gmitrzuk* WPŁYW ROŚLINNOŚCI NA ROZKŁAD
advertisement
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 50, 2011 r. Natalia Gmitrzuk* Wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych – potencjalne możliwości w podczyszczaniu wód opadowych Część I. Interakcje zachodzące w glebie skażonej substancjami ropopochodnymi Plants impact to degradation petroleum substances – potential opportunities to cleaning rainwaterS Part I. The interactions occurring in soil contaminated with petroleum substances Słowa kluczowe: substancje ropopochodne, biodegradacja, ryzosfera, mikroorganizmy. Key words: petroleum substances, biodegradation, rhizosphere, microorganisms. Streszczenie Tematem artykułu jest wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych przez żyjące wśród jej korzeni mikroorganizmy. W artykule zaprezentowano kilka prac badawczych wykonanych przez zagranicznych naukowców dotyczących tematu niniejszego artykułu. Cytowane badania były prowadzone w różnych warunkach i przy zastosowaniu różnych roślin, jednak otrzymane wyniki przedstawiają dość znaczący wpływ ryzosfery na żyjące w niej mikroorganizmy. Artykuł jest też studium do prowadzonych w warunkach półtechnicznych na terenie Instytutu Ochrony Środowiska - Państwowego Instytutu Badawczego badań, które są próbą wyselekcjonowania właściwej do wspomagania rozkładu substancji ropopochodnych roślinności. Roślinność ta mogłaby być użyta na poboczach oraz przydrożnych rowach i zbiornikach retencjonujących spływy z dróg i autostrad. * Mgr inż. Natalia Gmitrzuk – Zakład Systemów Ochrony Wód, Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, ul. Kolektorska 4, 01-692 Warszawa; tel.: 22 833 42 41 w. 30; e-mail: [email protected] 193 Natalia Gmitrzuk Summary The subject of this article is the impact of vegetation on the distribution of petroleum substances by microorganisms which living among the roots. The article presents some researches done by foreign scientists on the topic of this article. Cited studies were carried out in different conditions and using various plants, but the results show a quite significant impact on the living rhizosphere microorganisms in it. The article is a study to being carried out researches in semi-technical conditions in Institute of the Environment - National Research Institute, which are an attempt to assist the selection of the appropriate hydrocarbon degradation of vegetation. This vegetation would be used at the roadside, and roadside ditches and reservoirs collecting drains with roads and highways. 1. Wprowadzenie Zanieczyszczenia odprowadzane z wodami deszczowymi z dróg i autostrad to przede wszystkim zawiesiny, jednak wraz z nimi z nawierzchni spływają do gleb i wód również węglowodory, metale ciężkie, a w okresie roztopów dochodzą jeszcze chlorki. Aby zapobiec przedostawaniu się tych zanieczyszczeń do wód powierzchniowych i podziemnych, podejmowane są liczne przedsięwzięcia mające na celu ich zatrzymanie lub ograniczenie przez podczyszczanie. Jednym z takich przedsięwzięć może być zastosowanie roślin tworzących darń. Zagospodarowanie roślinnością trawiastą obiektów odwadniających infrastrukturę drogową, jest uzasadnione ograniczeniem ilości zanieczyszczeń w ściekach opadowych. W procesach pobierania przez tkanki roślinne metali ciężkich zmniejsza się ich zawartość w glebie, wodzie i powietrzu, przy zanieczyszczeniach ropopochodnych natomiast roślinność bierze pośrednio udział w ich rozkładzie. Redukcja substancji ropopochodnych w środowisku jest jednak bardziej złożona niż pobieranie pierwiastków przez rośliny, w trakcie redukcji zachodzą bowiem liczne procesy biochemiczne z udziałem różnych mikroorganizmów. Na podstawie informacji prezentowanych w niniejszym oraz w kolejnym numerze czasopisma „Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych”, przedstawiony zostanie wpływ roślinności na mikroorganizmy rozkładające substancje ropopochodne, zamieszkujące przestrzenie miedzykorzeniowe, tak zwaną ryzosferę. W warstwie powierzchniowej gruntu do 30 cm głębokości, która jest uważana za najlepiej natlenioną i najliczniej zasiedloną przez mikroorganizmy, następuje redukcja zanieczyszczeń. W zależności od pory roku odnotowano w niej redukcję ścieków opadowych, zawierających m.in. zawiesinę, której redukcja wynosiła od 41 do 94%, ołów – redukcja na poziomie od 30 do 100% oraz WWA – od 19 do 98% [Sawicka-Siarkiewicz 2004]. 194 Wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych – potencjalne możliwości... Możliwości oczyszczania warstwy gleby przerośniętej korzeniami (a tym samym wody przez nią filtrowanej) oraz żyjące w niej mikroorganizmy i ich wpływ na rozkład zanieczyszczeń ropopochodnych są przedmiotem badań, których wyniki są prezentowane w czasopismach krajowych i zagranicznych np. Inżynieria Ekologiczna [Garbas i in. 2003] czy Petroleum Science [Wang i in. 2008]. W niniejszym artykule przedstawiono krótką charakterystykę interakcji zachodzących w skażonej glebie, optymalne warunki rozkładu związków ropopochodnych, jak również informacje dotyczące potencjalnych związków wydzielanych przez rośliny, mogących znacząco wpływać na rozkład substancji ropopochodnych przez mikroorganizmy. 2. Charakterystyka problemu Substancje ropopochodne mające właściwości toksyczne i kancerogenne stanowią zagrożenie dla środowiska, a przede wszystkim dla zdrowia i życia człowieka. Aby dokładnie je scharakteryzować, należy wyjaśnić poszczególne nazwy i pojęcia użyte w niniejszym artykule. Będą tu bowiem występować zamiennie określenia substancje ropopochodne oraz węglowodory ropopochodne. W rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełniać przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. 2006, nr 137, poz. 984) używa się sformułowania „węglowodory ropopochodne”, które zastąpiło wyrażenie „substancje ropopochodne”, stosowane w poprzedniej wersji rozporządzenia z dnia 29 listopada 2002 r. W literaturze krajowej występują również inne nazwy określające tę samą materię, a mianowicie „związki ropopochodne” oraz „zanieczyszczenia ropopochodne”. W literaturze zagranicznej natomiast funkcjonują: TPH (total petroleum hydrocarbons) oraz PHC (petroleum hydrocarbon contamination), w skład których wchodzą WWA – wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, inaczej zwane PAH (petroleum aromatic hydrocarbons). Zanieczyszczenia ropopochodne to przede wszystkim węglowodory, w skład których wchodzą alkany (zwane parafinami), alkeny (olefiny) oraz cykloalkany i węglowodory aromatyczne. Te ostatnie dzielą się na jednopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Wszystkie one należą do niepolarnych i bardzo słabo rozpuszczalnych w wodzie związków, tworzących cienką warstwę na jej powierzchni [Zanieczyszczenia naftowe… 2000]. Powodem obecności węglowodorów na powierzchniach utwardzonych np. na parkingach, na stacjach paliw oraz na jezdniach i poboczach są przede wszystkim wycieki olejów, smarów z samochodów oraz pozostałości po startej nawierzchni bitumicznej i produkty niecałkowitego spalania, wydobywające się z rur wydechowych samochodów. Te dwa ostatnie zanieczyszczenia najczęściej wchodzą w skład zawiesin. 195 Natalia Gmitrzuk W zależności od udziału atomów węgla budujących łańcuchy danych substancji rozróżnia się benzyny, o przeciętnej zawartości od 5 do 12 atomów węgla w cząsteczce, oraz oleje (np. napędowe, zawierające do 25 atomów węgla), które podlegają licznym podziałom skupiającym się na dwóch zasadniczych cechach, tj. ich zastosowaniu oraz pochodzeniu [Nechay, Szyprowska 2009; www.vestoil.com.pl/index.html]. Rozróżnia się także oleje silnikowe i przekładniowe, jak również smary – półpłynne produkty pochodzenia ropopochodnego. Do produktów, które mogą wydostawać się z pojazdów do środowiska zaliczyć należy również płyny hamulcowe i chłodnicowe, nie są to jednak zwykłe paliwa i oleje. Te powszechnie stosowane produkty składają się właśnie z substancji, w skład których wchodzą węglowodory ropopochodne, dostające się często do środowiska w sposób niekontrolowany. 3. Interakcje substancji ropopochodnych i środowiska glebowego Odporność gleby na degradację, spowodowaną węglowodorami, metalami ciężkimi, jak również innymi substancjami, zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest tzw. sorpcja glebowa, polegająca na zatrzymywaniu przez fazę stałą różnych jonów oraz cząsteczek wody i gazów. W zależności od pojemności sorpcyjnej gleb i minerałów różna jest ich odporność na degradację. Przykładowo pojemność sorpcyjna próchnicy wynosi 200 cmol/kg s.m., minerału ilastego (montmorylonitu) – 80 cmol/kg s.m., natomiast gleby bielicowej wytworzonej z piasku jedynie 1,08 do 2,22 cmol/kg s.m. Wynika stąd, że najszybciej oczyszczanymi w procesach biologicznych glebami będą zbudowane w przeważającej części z materiałów mineralnych gleby lekkie, o niewielkiej ilości próchnicy, od której w dużym stopniu zależy pojemność sorpcyjna (czyli wiązanie zanieczyszczeń i detoksykacja środowiska) [Fotyma, Mercik 1995; Gleboznawstwo... 1998; Zanieczyszczenia naftowe… 2000]. Efekt zanieczyszczenia, a tym samym możliwość biodegradacji, mogą być różne w zależności od rodzaju gleby. Zarówno metale ciężkie, jak i węglowodory łatwiej da się usunąć ze środowiska, jeżeli nie są zaabsorbowane, jak ma to miejsce w glebach o dużej zawartości próchnicy lub minerałów ilastych. Mogą być wtedy łatwiej rozkładane, przetwarzane oraz pobierane przez różne organizmy. Ważne staje się więc określenie wyżej opisanej sorpcji gleby oraz składu granulometrycznego odpowiadającego w głównej mierze za jej pojemność wodną i powietrzną. Z tego powodu np. piaski jako gleby o dużej średnicy ziaren frakcji granulometrycznej są bardziej przewietrzone, co wpływa na wzrost aktywności i ilości znajdujących się w nich mikroorganizmów. Przekłada się to na zwiększenie możliwości usuwania węglowodorów ropopochodnych, natomiast w glebach żyznych lub gliniastych potencjał biodegradacji może być już znacznie mniejszy [Podstawy i skutki… 1999; Gleboznawstwo.... 1998; Zanieczyszczenia naftowe.... 2000]. 196 Wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych – potencjalne możliwości... Charakteryzując glebę pod kątem jej właściwości mogących wpłynąć na rozkład węglowodorów, za ważny czynnik należy uważać tlen, którego obecność zależy m.in. od wspomnianej frakcji glebowej. Jest on potrzebny do rozkładu zanieczyszczeń, który zachodzi przy udziale mikroorganizmów. Problemem są jednak same substancje ropopochodne, które mogą ograniczać ilość tlenu w glebie przez zatykanie glebowych porów i przestrzeni między gruzełkami gleby, co odbija się również na jej pojemności wodnej. Często powstające w ten sposób warunki beztlenowe mogą zmieniać środowisko glebowe. Oprócz warunków glebowych ważny jest również klimat, w którym dana gleba występuje. Jest on głównym czynnikiem wpływającym na jej właściwości, a więc i na reakcje w niej zachodzące, tym samym na rozkład substancji ropopochodnych. W klimacie gorącym występuje wzmożona biodegradacja, natomiast w zimnym rozkład następuje bardzo wolno, a substancje w dużym stopniu rozprzestrzeniają się z wodą lub wsiąkają w głąb profilu glebowego. Przekłada się to także na pory roku w klimacie umiarkowanym, w jakim znajduje się Polska np. przy wysokich temperaturach – latem, zachodzi parowanie substancji lekkich oraz wsiąkanie reszty związków. Humifikacja i mineralizacja to kolejne etapy redukcji substancji ropopochodnych, przy czym stopień humifikacji w wysokich temperaturach dochodzi do 40%, natomiast w klimacie chłodnym i wilgotnym jest o połowę mniejszy. Ropopochodne niszczą również inne właściwości fizykochemiczne gleby, do których należą układy koloidalne. Obecność substancji ropopochodnych ogranicza wymianę jonową oraz pochłanianie i oddawanie wody przez koloidy glebowe, co z kolei negatywnie wpływa na pojemność sorpcyjną. Także odczyn gleby ulega zmianie w kierunku odczynu kwaśnego (pH od 5,4 do 6,0), co może uaktywniać metale ciężkie. Spotyka się również doniesienia o możliwości alkalizowania środowiska w trakcie degradacji ropopochodnych (może to być spowodowane sezonowym rozkładem materii organicznej, gdzie pierwszy etap charakteryzuje zwiększona produkcja amoniaku) [Siuta 2003; Steliga i in. 2003; Zanieczyszczenia naftowe... 2000]. Problem wzajemnego oddziaływania na siebie gleby oraz substancji ropopochodnych jest więc bardzo złożony. Wymaga uwzględnienia wielu czynników i odpowiedniego ich połączenia. Opisane wyżej właściwości gleby warunkują rozkład węglowodorów, ale też charakteryzują warunki i zjawiska tam zachodzące. Stają się więc wskaźnikami pośrednio odzwierciedlającymi życie roślin i mikroorganizmów w danym skażonym środowisku. 4. Możliwości udziału roślin w oczyszczaniu środowiska z substancji ropopochodnych Możliwości udziału roślin w usuwaniu związków ropopochodnych są praktycznie znikome, jednak wydzielane do środowiska glebowego substancje korzeniowe nadają im duże znaczenie. 197 Natalia Gmitrzuk Poniżej zaprezentowano potencjał tkwiący we współzależnościach pomiędzy opisywanymi dwoma królestwami: roślinami i mikroorganizmami rozkładającymi substancje ropopochodne. Dzięki nim, przy właściwym doborze roślin, możliwe byłoby poprawienie jakości naszego środowiska. Substancje wydzielane przez korzenie są dla bakterii źródłem składników nieosiągalnych w glebie bez roślinności. Zdarza się, że ich budowa jest zbliżona do zanieczyszczeń organicznych np. węglowodorów aromatycznych, tak więc mikroorganizmy żyjące w takiej ryzosferze w pewien sposób mogą być przystosowane lub uodpornione na toksyczne działanie ropopochodnych. Do przykładowych substancji wydzielanych przez rośliny, należą m.in. kumaryny oraz flawonoidy (rys. 1) [Escalante-Espinosa i in. 2005; Wang i in. 2008]. a) b) c) d) rys. 1. Rodzaje związków związków wydzielanych wydzielanych przez przez rośliny: rośliny: a) a) kumaryna, kumaryna, b) b) flawon flawonoraz oraz budowa budowa wywybranych WWa: Rys. 1.Rodzaje c) naftalen, d) fenantren. branych WWA: c) naftalen, d) fenantren Fig. 1. the The types types of of compounds compoundsexuding exuding by by plants: plants: a) a) coumarin, coumarin, b) b) the the flavone and and the the construction construc- of selected Fig. 1. tion of selected d) PAHs: c) naphthalene, d) phenanthrene Pahs: c) naphthalene, phenanthrene. Usuwanie węglowodorów z gruntu, a dokładnie ich rozkład przez mikroorganizmy, Usuwanie węglowodorów z z cyklem gruntu, ażyciowym dokładniesamych ich rozkład mikroorganizmy, może mieć również duży związek roślin, przez czyli z okresem ich może wegetacji. Możeduży się tozwiązek wiązać z różnym wydzielaniem korzeniowych, a przez toich mieć również z cyklem życiowym substancji samych roślin, czyli z okresem z różną aktywnością bakterii. Potwierdzają to autorzy prac, które zaprezentowane będą w II wegetacji. Może sięw kolejnym to wiązaćnumerze z różnym wydzielaniem substancji korzeniowych, części tego artykułu, „Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych”. a przez to Ryzosfera jest obszarem zapewniającym właściwą wilgotność wilgotności będą w II z różną aktywnością bakterii. Potwierdzają to autorzy prac,(polepszenie które zaprezentowane nawet do 5% w stosunku do gleb bez darni) oraz składniki odżywcze [Escalante-Espinosa części tego artykułu, w kolejnym numerze „Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych”. i in. 2005; Phillips 2009]. Wzrost korzeni oraz ich śmierć powoduje również poprawę warun- obszaremsię zapewniającym wilgotność (polepszenie kówRyzosfera tlenowych,jest przyczyniając do zwiększenia właściwą ilości mikroorganizmów, a tym samym wilgotności do zwiększenia rozkładu węglowodorów Mikroorganizmy wytwarzają różne nawet do 5% w stosunku do gleb ropopochodnych. bez darni) oraz składniki odżywcze [escalante-espinosa substancje, które ułatwiają im rozkład omawianych związków. W przebadanych glebach 2005; Phillips 2009]. Wzrost korzeni oraz ich śmierć powoduje również poprawę oznaczano np. biosurfaktanty – substancje powierzchniowo czynne, zmniejszające napię- i in warunków cie międzyfazowe. Są to związki, które jako pierwsze działają na substancje ropopochodtlenowych, przyczyniając się do zwiększenia ilości mikroorganizmów, a tym samym do ne, emulgując je, a tym samym ułatwiając dostęp kolejnym mikroorganizmom do rozkładu zwiększenia rozkładu węglowodorów ropopochodnych. Mikroorganizmy wytwarzają różne łańcuchów węglowych [Grabas i in. 2003; Papciak, Zamorska 2001]. substancje, które ułatwiają im rozkład omawianych związków. W przebadanych Innymi ważnymi substancjami, które świadczą o aktywności mikroorganizmów są en-glebach zymy. Potwierdzono, że na stanowiskach skażonych substancjami ropopochodnymi obsaoznaczano np. biosurfaktanty – substancje powierzchniowo czynne, zmniejszające napięcie międzyfazowe. Są to związki, które jako pierwsze działają na substancje ropopochodne, 198 emulgując je, a tym samym ułatwiając dostęp kolejnym mikroorganizmom do rozkładu łańcuchów węglowych [grabas i in. 2003; Papciak, zamorska 2001.]. Wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych – potencjalne możliwości... dzonymi roślinnością wzrost dehydrogenaz był od 1,61 do 2,20 razy większy niż na glebie bez roślin, natomiast wzrost katalaz do 0,93 razy [Wang i in. 2008]. Mikroorganizmy wydzielają, oprócz wyżej wymienionych czynników, również swoiste związki chroniące rośliny przed stresem spowodowanym zanieczyszczeniami. Będą to np. antybiotyki, mogące zabezpieczać osłabione zanieczyszczeniami rośliny przed różnymi patogenami. Wspólne tolerowanie zanieczyszczeń, a w konsekwencji umiejętne ich wykorzystanie, umożliwiły pewną formę symbiozy między mikroorganizmami i roślinami, zwanymi czasem naftofitami. Rośliny te tolerują duże stężenia ropopochodnych, a ich rozrastające się w gruncie korzenie zapewniają miejsce do życia mikroorganizmom (w tzw. ryzosferze). Mikroorganizmy konsekwentnie pozbywają się skażenia w trakcie różnych procesów biochemicznych, tym samym oczyszczają środowisko oraz poprawiają miejsce bytowania innych organizmów wyższych. Ilość mikroorganizmów w jednym gramie gleby z pozbawionego roślinności obszaru, a więc i bez ryzosfery, jest od 10 do 100 razy mniejsza niż z obszaru zajętego przez rośliny [Gerhardt Karen i in. 2009]. W glebie zawierającej dużo korzeni populacja bakterii może osiągnąć miano 1012 komórek/g gleby. Do najczęściej oznaczanych mikroorganizmów odnajdowanych w środowiskach zanieczyszczonych ropopochodnymi należą m.in. bakterie z rodzaju: Pseudomonas, Acetobacter, Corynebacterium oraz grzyby, np. z rodzaju: Candida i Aspergillus [Kołoczek, Kaszycki 2004; Mohsenzadeh 2010; Nowak 2008; Papciak, Zamorska 2001, 2004; Zanieczyszczenia naftowe... 2000], przy czym bakterie najskuteczniej rozkładają ropopochodne. Nowak [2008] podaje, że najliczniejszymi szczepami z przebadanych zaolejonych próbek okazały się być bakterie z rodzaju Arthrobacter, natomiast najbardziej aktywne w biodegradacji węglowodorów ropopochodnych okazały się być bakterie m.in. z rodzaju Pseudomonas i Arthrobacter. Optymalne pH dla mikroorganizmów rozkładających ropopochodne mieści się od 5,5 do 8. Wszystkie wyżej wymienione mikroorganizmy są tlenowe lub fakultatywne (obligatoryjnie beztlenowe). Mikroorganizmy beztlenowe również potrafią rozkładać węglowodory, jednak odbywa się to 4 razy wolniej niż w środowisku tlenowym. Rozkładane w środowisku beztlenowym substancje to głównie benzen, toluen, etylobenzen, ksylen (BTEX) oraz heksadekan i naftalen [Kołoczek, Kaszycki 2004; Nowak 2008]. Substancje, jakie wydzielają rośliny do gruntu, oraz odpowiednie natlenienie i wilgotność w glebie przerośniętej korzeniami stwarzają lepsze środowisko do bytowania mikroorganizmów mogących rozkładać więcej substancji ropopochodnych niż w miejscach bez roślinności. Informacje te w przyszłości mogą umożliwić wyłonienie roślin, które wydzielają do środowiska substancje (np. kumaryny), podobne w budowie np. do WWA, bądź też roślin mające dużą masę korzeniową lub predyspozycje do porastania terenów z ograniczoną ilością tlenu. Jak wynika z prezentowanego artykułu, degradacja związków ropopochodnych zachodzi w ryzosferze roślin i zależy od wielu czynników. 199 Natalia Gmitrzuk 5. Podsumowanie Usuwanie węglowodorów ze środowiska za pośrednictwem roślin i mikroorganizmów warte jest rozpatrzenia, ponieważ wykorzystanie najprostszych rozwiązań, jakie podsuwa nam przyroda, może w przyszłości przynieść wymierne korzyści. Udział roślin w podczyszczaniu ścieków sprawdził się już m.in. w hydrofitowych oczyszczalniach ścieków bytowych. Niewiele jest w polskiej literaturze publikacji dotyczących zagadnień związanych z fitoremediacją substancji ropopochodnych. Jeszcze mniej jest publikacji prezentujących badania zgłębiające wiedzę na ten temat, a te które są przedstawiają głównie wyniki z prac zagranicznych. Może więc warto zwrócić uwagę na potencjał roślin w stymulowaniu mikroorganizmów rozkładających substancje ropopochodne i podjąć działania mające na celu ich wdrożenie np. do podczyszczania spływów powierzchniowych z dróg i autostrad. Piśmiennictwo Escalante-Espinosa E., Gallegos-Martınez M.E., Favela-Torres E., Gutierrez-Rojas M. 2005. Improvement of the hydrocarbon phytoremediation rate by Cyperus laxus Lam. inoculated with a microbial consortium in a model system. Chemosphere Vol. 59, Issue 3: 405–413. Fotyma M., Mercik S. 1995. Chemia rolna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gerhardt Karen E., Huang Xiao-Dong, Glick Bernard R., Greenberg Bruce M. 2009. Phytoremediation and rhizoremediation of organic soil contaminants: Potential and challenges, Plant Science Vol. 176, Issue 1: 20–30. Gleboznawstwo. 1998. (Red. R. Turski) Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Lublinie, Lublin. Grabas K., Kołwzan B., Śliwka E. 2003. Zastosowanie surfaktantów do stymulacji biodegradacji produktów naftowych. Inżynieria Ekologiczna nr 8 „Technologie odolejania gruntów, odpadów, ścieków”. Warszawa. Kołoczek H. Kaszycki P. 2004. Biologiczne mechanizmy oczyszczania skażeń organicznych w glebie: 28–40, Akademia Rolnicza, Kraków. Mohsenzadeh F., Nasseri S., Mesdaghinia A., Nabizadeh R., Zafari D, Khodakaramian G., Chehregani A. 2010. Phytoremediation of petroleum-pollutedsoils: Application of Polygonum aviculare and itsroot-associated (penetrated) fungal strains for bioremediation of petroleum-pollutedsoils. Ecotoxicology and Environmental Safety. Vol. 73, Issue 4: 613 – 619. Nowak J. 2008. Bioremediacja gleb z ropy i jej produktów. Biotechnologia 1 (80): 97–108. Nechay A., Szyprowska E. 2009. Badanie osadów powstających w procesie oczyszczania ścieków opadowych. Instytut Ochrony Środowiska. Warszawa; maszynopis. 200 Wpływ roślinności na rozkład substancji ropopochodnych – potencjalne możliwości... Papciak D., Zamorska J. 2004. Możliwość zastosowania biopreparatu DBC-Plus do wspomagania procesów biodegradacji substancji ropopochodnych. Zeszyty naukowe Politechniki Rzeszowskiej nr 218. Rzeszów. Papciak D., Zamorska J. 2001. Wybrane zagadnienia biotechnologii środowiskowej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów. Phillips L.A., Greer C.W., Farrell R.E., Germida J.J. 2009. Field-scale assessment of weathered hydrocarbon degradation by mixed and single plant treatments. Applied Soil Ecology Volume 42, Issue 1: 9–17. Podstawy i skutki chemizacji agroekosystemów. 1999. Red. Filipek Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Lublinie. Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. nr 137, poz. 984 z póź. zm.). Sawicka-Siarkiewicz H. 2004. Ograniczenie zanieczyszczeń w spływach powierzchniowych z dróg. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Siuta J. 2003. Ekologiczne, technologiczne i prawne aspekty rekultywacji gruntów zanieczyszczonych produktami ropy naftowej. „Technologie odolejania gruntów, odpadów, ścieków”. Inżynieria Ekologiczna nr 8, Warszawa. Steliga T., Kapusta P., Żak H. 2003. Biodegradacja substancji ropopochodnych w odpadach kopalnianych z zastosowaniem bakterii autochtonicznych. Inżynieria Ekologiczna nr 8, Warszawa. Wang Jing, Zhang Zhongzhi, Su Youming, He Wei, He Feng and Song Hongguang. 2008. Phytoremediation of petroleum polluted soil. Petroleum Science Vol. 5, Issue 2: 167–171. Zanieczyszczenia naftowe w gruncie. 2000. Red. J. Surygała. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. http://www.vestoil.com.pl/index.html 201
