Problem lateralizacji i leworęczności a niepowodzenia szkolne

Grzelak Barbara
Warszawa
23
Lateralizacja
Problem lateralizacji i leworęczności a niepowodzenia szkolne
Wstęp
Rodzice posyłając dziecko do szkoły oczekują od niego dobrych wyników w nauce. Złe
wyniki, trudności powodują że dzieci nie lubią szkoły. Niepowodzenia szkolne mają duży
wpływ na rozwój psychiczny młodego człowieka, na kształtowanie się wiary we własne siły.
Bardzo ważna jest tu rola nauczyciela, który powinien pomóc zarówno uczniom mającym
trudności jak i ich rodzicom. Konieczne jest ścisłe współdziałanie rodziców ze szkołą, z
nauczycielem, a nawet z pedagogiem i poradnią pedagogiczną.
W swojej publikacji chcę przybliżyć problematykę lateralizacji i leworęczności u dzieci w
wieku szkolnym i wpływu tych uwarunkowań na niepowodzenia szkolne. Wielu rodziców
mających dzieci leworęczne nie wie jak z nimi postępować. Panuje przekonanie, że być
leworęcznym to w pewnym sensie oznacza ,, być innym,,. Pragnę tu z całą stanowczością
podkreślić, iż ,, być leworęcznym,, nie oznacza
,, być innym,, w sensie odchylenia od ,,
normy społeczno-klinicznej,, , a więc objawiać symptomy patologii. Dziecko leworęczne to
dziecko normalne, a leworęczność to stan, który nie powinien wzbudzać niepokoju.
Brak zaburzeń nie przesądza jednak o braku problemów. Do podstawowych zaliczamy :
egzystencję leworęcznego dziecka w przedszkolu, szkole i w ogóle w
,, świecie praworęcznych osób,,. Dziecko musi te problemy przezwyciężać. Od dorosłych
wymaga się pomocy w stosunku do tej młodzieży.
Niepokojące zjawisko, to takie, gdzie leworęczność lub oburęczność, jest wyrazem
nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego powodującego trudności
i niepowodzenia
szkolne. Dawniej dzieci leworęcznych było znacznie mniej, obecnie zjawisko to ma tendencje
wzrostowe.
Pojęcie lateralizacji i jej rodzaje.
W zachowaniu człowieka obserwujemy daleko posuniętą specjalizację funkcji.
Specjalizacja ta to asymetria funkcjonalna. Polega ona na wykonywaniu odrębnych zadań
przez kończyny górne, dolne oraz na odmiennej roli prawej i lewej kończyny. Asymetria
funkcjonalna w odniesieniu do takich narządów i organów zmysłu jak: oko, ręka, noga, ucho
leżących po jednej stronie osi ciała wskazuje na preferencje do wykonywania czynności przez
jeden organ, który pełni funkcję wiodącą. Drugi organ leżący po drugiej stronie osi ciała pełni
rolę pomocniczą.
Zjawisko przewagi funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji, czyli stronności. Lateralizacja
czynności ujawnia się poprzez dominację jednej z półkul mózgowych. Większość szlaków
nerwowych wiążących narządy krzyżuje się, co oznacza, że drogi nerwowe z prawej strony
ciała przechodzą do lewej półkuli mózgu. Całkowicie skrzyżowane są drogi ruchowe i
czuciowe. W związku z tym, czynności ruchowe prawej ręki znajdują się pod pełną kontrolą
lewej półkuli mózgu, czyli po przeciwnej osi ciała. Prawa półkula kieruje czynnościami
ruchowymi lewej ręki.
W przypadku dominacji prawej ręki mówimy o praworęczności, a w przypadku dominacji
lewej ręki mówimy o leworęczności. Występuje także zjawisko oburęczności. Sytuacja ta
występuje w przypadku braku dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności
manualnych. Z oburęcznością mamy do czynienia u dzieci młodszych lub starszych z
opóźnionym rozwojem lateralizacji.
Symptomami asymetrii funkcjonalnej w zakresie czynności ruchowych jest nie tylko ręczność
(praworęczność, leworęczność) , ale i nożność (prawonożność, lewonożność). Asymetria
funkcjonalna narządów ruchu jest związana z dominowaniem ośrodków ruchowych w korze
mózgowej przeciwległej półkuli mózgu.
Wtedy, gdy narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała mówimy o modelu
lateralizacji jednorodnej ( leworęczność, lewooczność, lewonożność), (praworęczność,
prawooczność, prawonożność). W ramach modelu lateralizacji jednorodnej wyróżniamy
lateralizację lewostronną i lateralizację prawostronną.
Jednorodna lateralizacja prawostronna występuje najczęściej u osób dorosłych i dlatego
przyjmuje się, że jest to model ,, idealny,, , do którego zmierza w swoim rozwoju i powinien
zmierzać każdy człowiek.
Innym modelem lateralizacji jest lateralizacja niejednorodna. W ramach tego typu
wyróżniamy lateralizację skrzyżowaną: wyraźna przewaga czynnościowa narządów ruchu i
zmysłu, lecz nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała. Możemy więc mieć do
czynienia z dzieckiem praworęcznym i lewoocznym oraz prawonożnym. Mamy tu jednak do
czynienia z lateralizacją ustaloną.
Model lateralizacji niejednorodnej obejmuje również lateralizację nie ustaloną, inaczej
słabą. Mamy wtedy brak dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu, np.:
oburęczność, obuocznosć, obunożnosć. Stan ten świadczy o nie wykształceniu się dominacji
jednej z półkul mózgowych dla danej pary narządów. Może to, być wyrazem opóźnionego
dojrzewania centralnego układu nerwowego
i zwolnionego procesu rozwoju lateralizacji.
Rozwój lateralizacji w życiu dziecka.
Lateralizacja rozwija się w ciągu życia osobniczego. W różnym okresie ustala się dominacja
jednej z półkul mózgowych dla odmiennych czynności psychicznych
i motorycznych.
Dziecko rodzi się z określonym genotypem - predyspozycją do danego modelu lateralizacji.
W ciągu życia ustala się fenotyp, czyli model lateralizacji będący wypadkową genotypu i
skutków oddziaływania środowiska wewnętrznego
i zewnętrznego.
Lateralizacja czynności ruchowych jest odzwierciedleniem asymetrii anatomiczno fizjologicznej mózgu. Zależna jest więc od stanu dojrzałości tkanki mózgowej i dróg
nerwowych, a przebiega równolegle do procesu dojrzewania centralnego układu nerwowego.
Przyczyny leworęczności.
Leworęczność budzi zainteresowanie od wielu dziesiątków lat. Jak wskazuje wielu autorów
(Spionek 1964), zagadnienie przyczyn leworęczności stało się centralnym punktem dociekań
naukowych. Sądzono, że rozwiąże to problemy w zakresie wychowania dzieci leworęcznych
oraz dylemat: przyuczać czy nie przyuczać na prawą rękę?
Badania wykazały, że leworęczność jest wynikiem działania wielu czynników. Nie
wykluczają się one wzajemnie, a czasem działają na osobę jednocześnie. Leworęczność może
więc być skutkiem: 1) cech wrodzonych (odziedziczonych); 2) uszkodzenia lewej półkuli
mózgu we wczesnym dzieciństwie i przyjęcia dominacji przez prawą półkulę mózgu
(patologiczna leworęczność); 3) nadprodukcji testosteronu hamującego rozwój lewej półkuli;
4) treningu lewej ręki (np. z powodu utraty prawej kończyny).
Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność a trudności szkolne
Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. W
zależności od modelu lateralizacji, tempa rozwoju oraz neurofizjologicznego jej podłoża
wyróżniamy wiele trudności. Nieprawidłowa lateralizacja to lateralizacja nie ustalona ( u
dzieci w wieku powyżej 10 lat). Biorąc pod uwagę szybkość rozwoju lateralizacji stwierdza
się zwolnienie tempa kształtowania się lateralizacji, np. gdy u dziecka 6 - 7 -letniego nie
doszło do ustabilizowania się dominacji jednej ręki. Za nieprawidłową uznaje się
leworęczność patologiczną na skutek uszkodzenia jednej z półkul mózgowych i przejęcia
dominacji przez półkulę nieuszkodzoną.
Panował także pogląd, iż zaburzenia lateralizacji czynności ruchowych są wynikiem
problemu leworęczności. O zaburzeniach lateralizacji mówi się w przypadku lateralizacji
niejednorodnej: nie ustalonej i skrzyżowanej.
Biorąc pod uwagę wiedzę o rozwoju lateralizacji i fakt, że w wieku 6 lat tylko 1/3 dzieci ma
ustaloną lateralizację jednorodną oraz, że odsetek prawidłowych modeli lateralizacji zwiększa
się wraz z wiekiem ( w wieku od 6 do 12 r.ż. częstość występowania lateralizacji jednorodnej
podwaja się), trudno uznać brak jednostronnej lateralizacji do 12-13 lat za przejaw patologii i
opóźnienia procesu kształtowania się lateralizacji.
H.Spionek, omawiając przyczyny niepowodzeń szkolnych uczniów wskazuje na
występowanie lateralizacji skrzyżowanej. Dziecko ma problemy w pisaniu i czytaniu. Jej
zdaniem jednorodna dominacja oka i ręki po tej samej stronie ciała ma wpływ na
prawidłowości w czytaniu i pisaniu.
Dziecko leworęczne ma trudności w pisaniu, bo pisze lewą ręką. Nasze pismo przystosowane
jest dla osób praworęcznych ( struktura i dynamika pisma, ustalony kierunek ruchu). U dzieci
leworęcznych naturalnym kierunkiem pisania jest od prawej do lewej a nie od lewej do
prawej. Operują one pismem zwierciadlanym, słupki działań matematycznych zapisują w
odwrotnym kierunku, odwracają położenie liter i cyfr w przestrzeni. Powyższe trudności
wpływają w dużym stopniu na opanowanie pisania i czytania w klasie I - szej, mogą być
przyczyną błędnych wyników w matematyce. Podczas pisania ręka jest silnie wygięta w
stawie nadgarstkowym, co powoduje ograniczenie zakresu ruchów i szybsze męczenie się
ręki oraz kurczowe zaciskanie palców na długopisie a przez to napinanie mięśni dłoni i
przedramienia.
Dzieci leworęczne piszą wolno, nie nadążają za klasą, w konsekwencji muszą w domu
uzupełniać to, co pisano na lekcji.
Zaburzenia motoryki i orientacji u dziecka a nieprawidłowa lateralizacja.
H.Spionek, analizując wyniki badań M.Stambak, V.Monod i J. De Ajuriaguerry (1965),
stwierdza, że uczniowie starsi leworęczni nie uzyskują w procesie rozwojowym tego samego
stopnia sprawności motorycznej rąk - głównie w zakresie czynności graficznych, co ich
praworęczni rówieśnicy. Trudności te nasilają się wraz z wiekiem. Jej zdaniem
najpoważniejsze zaburzenia sprawności motorycznej można obserwować w przypadkach tzw.
leworęczności patologicznej u dzieci, które na skutek uszkodzenia półkuli lewej, pierwotnie
dominującej, posługują się lewą ręką kontrolowaną przez półkulę prawą, która musiała
przejąć funkcję dominującą. W tej sytuacji motoryka jest kierowana zastępczo,, przez półkulę
prawą”, a dziecko posługuje się ręką lewą mniej sprawną i prawdopodobnie w mniejszym
stopniu zdolną do usprawniania.
Mało sprawne ruchowo są też dzieci leworęczne niesłusznie przeuczane na prawą rękę. W
efekcie usprawniały rękę, która od początku była gorsza. W skutek tego żadna ręka nie
uzyskała wysokiego stopnia sprawności.
U dzieci pierwotnie oburęcznych, o opóźnionym procesie lateralizacji jest brak harmonii i
koordynacji ruchów. Dzieci leworęczne i dzieci z nieprawidłową lateralizacją wykazują
zaburzenia orientacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni. Dziecko takie nie
potrafi wskazać swojej prawej, lewej ręki (nogi, oka), co zgodnie z próbami oceny orientacji
J. Piagete powinno umieć dziecko 5 – 6
- letnie.
Nieprawidłowa lateralizacja powoduje trudności z orientowaniem w przestrzeni kształtów i
figur geometrycznych. Szczególnie trudne jest dla tych dzieci odtwarzanie kształtów
asymetrycznych, a więc takich, których strona prawa i lewa różnią się od siebie. Zdaniem H.
Spionek ma to swoje konsekwencje w postaci niepowodzeń w nauce czytania i pisania.
Reasumując należy stwierdzić, że nieprawidłowej lateralizacji często towarzyszą zaburzenia
rozwoju funkcji percepcyjnych, obniżona sprawność motoryki rąk i trudności orientacji w
schemacie własnego ciała i przestrzeni. Prowadzi to w efekcie do trudności w czytaniu
(dysleksja), pisaniu (dysgrafia), pomimo normalnej sprawności intelektualnej tych dzieci.
Należy więc, dobrze obserwować swoje dziecko i w przypadku pojawienia się trudności
szukać porady i pomocy w poradniach psychologiczno - pedagogicznych, które istnieją w
każdej szkole.
Literatura : Marta Bogdanowicz Leworęczność u dzieci