Wyższa Szkoła Biznesu
advertisement
ZABURZENIE LATERALIZACJI U DZIECI Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności. W wieku przedszkolnym, który jest ważny dla przygotowania dziecka do szkoły, powinny zostać rozwiązane zasadnicze problemy dotyczące leworęczności. Decyzja, czy dziecko będzie posługiwało się prawą, czy lewą ręką, jest podejmowana z końcem okresu przedszkolnego i opiera się na dłuższej obserwacji. Wstępując do szkoły, dziecko powinno być sprawne ruchowo, szczególnie w zakresie czynności manualnych, zorientowane prawidłowo w lewej i prawej stronie schematu ciała. Powinno umieć różnicować podstawowe kierunki w przestrzeni, poprawnie utrzymywać ołówek przy pisaniu, zachowywać kierunek od lewej strony ku prawej, właściwie lokalizować w przestrzeni odtworzone rysunki i akceptować własną leworęczność. Jeżeli dziecko wykazuje trudności w orientacji w lewej i prawej stronie schematu własnego ciała i w otoczeniu a w jego pracach często pojawia się zwierciadlane odwrócenie liter lub też pismo lustrzane, należy podjąć zabiegi mające na celu wykształcenie tych funkcji. Dziecko leworęczne pozbawione fachowej pomocy często nabiera nieprawidłowych nawyków, które utrudniają technikę pisania, są przyczyną dysgrafii, wywołują zmęczenie i niechęć do wszelkich zajęć graficznych, a w efekcie do nauki szkolnej. Dlatego też problem leworęczności powinien być doceniany, nieprawidłowe postępowanie z dzieckiem leworęcznym może być przyczyną niepowodzeń szkolnych, a następnie wtórnych zaburzeń w sferze emocjonalnej. 1. Pojęcie lateralizacji i jej modele Ciało ludzkie jest zbudowane zasadniczo w sposób symetryczny. Idealna wydawałoby się symetria ciała ludzkiego i jego czynności jest jednak pozorna. 1 Asymetrię możemy dostrzec w istnieniu nieparzystych narządów wewnętrznych, tułowia, głowy, kończyn, ale dotyczy przede wszystkim parzystych organów ciała: narządów ruchu i zmysłów. Już w 1909 roku E.Gaupp napisał, że prawa ręka jest zwykle większa: ma większą objętość, jest dłuższa i silniejsza niż lewa.1 Asymetria funkcjonalna w odniesieniu do parzystych narządów ruchu i organów zmysłu znajdujących się po prawej i lewej stronie ciała przejawia się jako preferencja do używania ręki, nogi, oka, ucha leżących po jednej stronie osi ciała. Ta dominacja ujawnia się podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, także gdy zachodzi potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jeden z nich, podczas wykonywania czynności angażujących obydwa parzyste organy. Jest to organ wiodący, drugi zaś z tej pary to organ pomocniczy. Lateralizacja czyli stronność to przewaga funkcjonalna jednej ze stron ciała nad drugą w zakresie symetrycznych narządów, związana z dominacją półkuli mózgowej przeciwległej do wiodącej ręki, oka, nogi, ucha.2 Lateralizacja czynności jest wiązana z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Ze względu na krzyżowanie się większości szlaków nerwowych łączących mózg z narządami zmysłów i ruchu, czynności i funkcje powiązane są z półkulami w następującym porządku: prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za funkcjonowanie narządów po prawej stronie. Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych, może wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy żadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Skutkuje to swoistymi konsekwencjami obserwowanymi w zachowaniu dziecka. Uwzględnienie czynnika asymetrii funkcjonalnej mózgu bądź jego braku prowadzi do wyodrębnienia dwóch modeli lateralizacji: jednorodnej i niejednorodnej. 1 2 M.Bogdanowicz: Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1989, s.11. M.Bogdanowicz: Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1989, s.29. 2 Lateralizacja jednorodna może być prawostronna lub lewostronna. Dziecko jest zlateralizowane prawostronnie, gdy posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu, pisaniu, prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki, prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów, prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka. Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po prawej stronie uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu. Jeżeli dziecko preferuje używanie w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowane lewostronnie wskutek odwróconej dominacji półkulowej – z funkcjonalną przewagą półkuli prawej. W lateralizacji niejednorodnej istnieje lateralizacja skrzyżowana, która charakteryzuje się wyraźną przewagą czynnościową narządów ruchu i zmysłu, lecz nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała, na przykład prawa ręka, lewe oko, prawa noga (PP, LL, PP) lub inny wariant dominacji badanych narządów zmysłu i ruchu. Inną kategorią lateralizacji niejednorodnej jest lateralizacja nieustalona, która manifestuje się „niezdecydowaniem” dziecka w zakresie używania prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby.3 Dziecko takie sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce, jest oburęczne, obunożne, obuoczne albo tylko w obrębie jednej pary narządów. Stan ten świadczy o niewykształceniu się dominacji jednej z półkul mózgowych dla danej pary narządów, a więc o ich równoważności. Może to być wyrazem opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego i zwolnionego procesu rozwoju lateralizacji. Zdarza się jednak, że oburęczność jest konsekwencją treningu, na przykład ukształtowanie oburęczności dziecka w procesie wychowania i przestawiania leworęcznego dziecka na prawą rękę. W takich przypadkach można mówić o wtórnej oburęczności. 3 U.Oszwa: Dziecko leworęczne cz.I (w:) „Remedium”, 7–8/ 2002, s.22. 3 A zatem dzieci obserwowane przez rodziców i nauczycieli jako leworęczne mogą należeć do grupy dzieci z lateralizacją jednorodną lewostronną, ale mogą to być także dzieci z lateralizacją skrzyżowaną o formule: lewa ręka – prawe oko. Jak wynika z badań, te drugie mają więcej trudności i niepowodzeń. Dzieci praworęczne z dominującym lewym okiem również. Niektórzy badacze twierdzą, iż z punktu widzenia definicji asymetrii funkcjonalnej mózgu, w lateralizacji lewostronnej warunek dominacji jednej z półkul zostaje spełniony – choć w odwróconym porządku. Nie ma więc mowy o zaburzeniu, a nawet można dostrzec korzyści płynące z dominującej roli prawej półkuli mózgu. Holistyczny, całościowy i symultaniczny sposób przetwarzania informacji charakterystyczny dla prawej półkuli mózgu, pozwala niekiedy na rozwój uzdolnień malarskich, architektonicznych, ułatwia dokonywanie syntez, uogólnień, adekwatnej oceny złożonych sytuacji. Jest to jedna z hipotez, której nie należy generalizować. Tę naukową hipotezę zdają się potwierdzać codzienne obserwacje, nie wszystkie dzieci leworęczne borykają się z trudnościami. Zróżnicowany obraz objawów i skutków odwróconej asymetrii bądź braku jej ukształtowania, może wynikać z odmiennych przyczyn ją warunkujących.4 2. Rozwój lateralizacji w życiu dziecka Asymetria funkcjonalna półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. Podłoże przyszłej lateralizacji kształtuje się już w okresie prenatalnym. Wówczas zachodzi intensywny, najszybszy w całej ontogenezie rozwój układu nerwowego – anatomicznego podłoża funkcji lateralizacji. Lepsze ukrwienie lewej półkuli mózgu stwarza podstawy do wykształcenia się w tej półkuli ośrodków mowy i jej dominacji dla czynności werbalnych. Lateralizacja 4 U. Oszwa: Dziecko leworęczne cz.I, (w:) Remedium 7-8/2002, s.23. 4 czynności ruchowych jest odzwierciedleniem asymetrii anatomiczno– fizjologicznej mózgu. Dlatego też jej rozwój jest zależny od stanu dojrzałości tkanki mózgowej i dróg nerwowych, a przebiega równolegle do procesu dojrzewania centralnego układu nerwowego.5 Praworęczność w większości przypadków pojawia się w rozwoju dziecka wcześniej niż leworęczność. Już w wieku 2-3 lat możemy często stwierdzić u dziecka stosunkowo silnie ustaloną praworęczność, podczas gdy leworęczność ustala się między 3 a 4 rokiem życia. Wiek 4 lata, od którego praworęczność zaczyna przeważać liczbowo w populacji dziecięcej, to okres, kiedy kształtują się takie czynności praktyczne jak: rysowanie, zabawy konstrukcyjne, zabawy manipulacyjne, czynności samoobsługowe. Dzieci podejmują te czynności, naśladując dorosłych (najczęściej właśnie praworęcznych) lub są instruowane przez nich, jak dane czynności wykonywać, co przyczynia się do utrwalenia praworęczności. W wieku 6-7 lat zwykle ustala się dominacja jednej z rąk. Ostatecznie u większości dzieci ustala się w ciągu pierwszego roku nauki szkolnej.6 Równolegle do rozwoju lateralizacji czynności ruchowych kształtuje się także lateralizacja funkcji mowy oraz lateralizacja w zakresie percepcji słuchowej i wzrokowej. Dzieli się ona na cztery etapy. Pierwszy przypada na wiek niemowlęcy i poniemowlęcy. W tym okresie rozwijają się najpierw pola I – rzędowe – projekcyjne, początkowo w ośrodkach ruchowych i czuciowych, później wzrokowych i słuchowych. Wraz z następującym kolejno rozwojem pól II – rzędowych – kojarzeniowych zaczyna się proces specjalizacji tych pól a więc i korowych ośrodków w każdej z półkul mózgowych. Najwcześniej przejawia się to w zakresie ruchów rąk – od III kwartału obserwuje się początki preferencji jednej z rąk, co świadczy o wzrastającej dominacji przeciwległej H.Spionek: Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie schematu ciała w ontogenezie, PWN, Warszawa 1961. 6 H.Spionek: Dziecko leworęczne, NK, Warszawa 1964, s.12. 5 5 półkuli. Z końcem tego okresu jedna z rąk ma już wyraźną przewagę funkcjonalną. Drugi okres kształtowania się lateralizacji przypada na wiek przedszkolny. Zaczyna się w 4 roku życia i przejawia w zakresie czynności ruchowych jako dominacja jednej z rąk. W tym samym okresie – tak zwanej dominacji chwiejnej – zaczynają się ustalać ośrodki mowy w obrębie jednej z półkul mózgowych (najczęściej w lewej półkuli). W badaniach percepcji słuchowej i wzrokowej zaczynają się wyraźne przejawy dominacji jednej z półkul dla odbioru materiału werbalnego oraz dominacja związanego z nią ucha i pola widzenia. Trzeci okres rozwoju lateralizacji ma miejsce w wieku młodszym szkolnym. Na początku tego okresu w wieku 6-7 lat ustala się ręka dominująca, stabilizują ośrodki mowy w jednej z półkul, a także półkula ta zaczyna dominować dla percepcji słuchowej i wzrokowej materiału werbalnego. Od tego też okresu znacznie zwiększa się przewaga powierzchni lewej półkuli mózgu, szczególnie okolic związanych z mową. W wieku 10 lat ośrodki mowy są już ostatecznie zlokalizowane w półkuli „dominującej dla mowy”, podobnie też kończy się proces ustalania się dominacji percepcyjnej. Czwarty okres – to zakończenie procesu kształtowania się lateralizacji, na przełomie młodszego i starszego wieku szkolnego – wieku dorastania. Po ukończeniu 12 roku życia większość dzieci prezentuje lateralizację jednorodną w zakresie ręki, oka i nogi. W okresie 12-14 lat pełną dojrzałość uzyskują pola III rzędowe, które stanowią neurofizjologiczne podłoże integracji percepcyjno-motorycznej, czyli współdziałania funkcji percepcyjno-motorycznych. Integracja wielozmysłowych informacji odebranych z otoczenia daje możliwość wytworzenia spójnego obrazu otaczającej rzeczywistości. Jest to dalszy etap rozwoju lateralizacji, w półkuli dominującej dla mowy kształtuje się związany z III-rzędowymi 6 polami, ośrodek integrujący proste czynności percepcyjno-motoryczne w takie złożone czynności jak czytanie.7 3. Geneza leworęczności Problem leworęczności budzi od wielu lat żywe zainteresowanie licznych specjalistów. Zajmują się nim zarówno przedstawiciele psychologii i pedagogiki, jaki i medycyny. Zagadnienie przyczyn leworęczności stało się jednym z centralnych punktów rozważań i dociekań naukowych. Wśród autorów omawiających przyczyny leworęczności można rozróżnić zwolenników teorii endogennych i egzogennych. Zgodnie z teoriami endogennymi przewagę funkcjonalną lewej ręki, związaną z dominacją prawej półkuli mózgowej, warunkują wewnętrzne czynniki organizmu i inne czynniki konstytucjonalne. Dominacja ta jest jednoznacznie określona i trwała, a więc raczej nie zmienia się w ciągu życia jednostki. Wśród teorii endogennych najstarszą i najbardziej znaną jest koncepcja genetyczna, upatrująca przyczynę leworęczności w dziedziczeniu jej w kolejnych pokoleniach rodziny. Argumentów na rzecz koncepcji genetycznej dostarczyły badania nad rodzinami osób leworęcznych. Stwierdzono, że w rodzinach osób leworęcznych częściej niż w rodzinach osób praworęcznych występują przypadki dominacji lewej ręki. Według M. Annett istnieje nawet gen praworęczności oraz gen leworęczności. Ten pierwszy jest genem dominującym, drugi recesywnym, co tłumaczyłoby większy odsetek osób praworęcznych. Kombinacje obu genów u potomstwa dają trzy możliwości: zdecydowaną przewagę genów praworęczności (dziedziczonych od obojga rodziców), zdecydowaną przewagę genów leworęczności (otrzymanych od ojca i matki) 7 M. Bogdanowicz: Leworęczność u dzieci WSiP, Warszawa 1992, s.42-43. 7 oraz układ heterozygotyczny (z połączenia genu dla ręki prawej z genem leworęczności). Koncepcja ta wyjaśnia leworęczność u potomstwa praworęcznych rodziców. Jeżeli bowiem heterozygotyczny układ genów matki zostanie połączony z analogicznym układem ojca, to z krzyżówki genetycznej wynika, iż z 25% prawdopodobieństwem dziecko może uzyskać dwa geny dla lewej ręki i przejawiać zdecydowaną leworęczność. 8 Drugim stanowiskiem, reprezentowanym w grupie teorii endogennych, wyjaśniających genezę leworęczności jest koncepcja organicznego uwarunkowania dominacji lewej ręki. W teorii organicznej przyczyną leworęczności jest zespół czynników prenatalnych, powodujących zakłócenia w kształtowaniu się dominacji półkulowej. Jednym z przedstawicieli z tej grupy jest P. Bakan, który przyjmuje, że leworęczność może być skutkiem powikłań ciąży i porodu oraz ich konsekwencji w postaci organicznego uszkodzenia mózgu. H.Gordon opisuje patologiczną leworęczność, której towarzyszą dyskretne objawy neurologiczne, jak na przykład opóźnienia i zaburzenia rozwoju mowy, zaburzenia zachowania, agresja. Takich dzieci nie należy przestawiać na rękę prawą, gdyż wskutek czynników patogennych rozwój lewej półkuli uległ zahamowaniu i należy spodziewać się trudności w jej aktywacji. Zgodnie z biochemiczną teorią N.Geschwinda leworęczność uwarunkowana jest nadprodukcją testosteronu, męskiego hormonu płciowego, który uwalniany w nadmiarze w okresie embrionalnym prowadzi do osłabienia rozwoju lewej półkuli mózgu, a przyspiesza funkcjonalny rozwój półkuli prawej. Jej dominacja powoduje leworęczność, a także inne objawy w postaci opóźnionego rozwoju mowy, trudności w uczeniu się, osłabienia immunologicznego, skłonności do alergii, migrenowych bólów głowy.9 Hipoteza ta trudna jest do weryfikacji w warunkach poradni psychologiczno8 9 M.Annett: Gen dla prawej ręki (w:) „ Problemy”1/ 1976, s.59. M.Bogdanowicz: Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1992, s.55. 8 pedagogicznych. W wywiadzie dotyczącym wczesnego rozwoju dziecka, rodzice podają niekiedy zespół symptomów opisany przez Geschwinda. Przeuczanie dziecka w takiej sytuacji również wydaje się niecelowe. Przeciwstawne stanowisko do powyższych teorii zajmuje inna grupa teorii upatrujących źródło leworęczności w środowisku zewnętrznym – społecznym. W myśl teorii egzogennych, powszechność praworęczności jest jedynie wynikiem „umowy społecznej” obowiązującej w naszej cywilizacji, która uznaje wyższość ręki prawej nad ręką lewą. Zdaniem przedstawicieli tej grupy teorii dominacja ręki jest zdeterminowana kulturowo tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie i treningiem używania prawej ręki podczas wykonywania codziennych czynności. Dominacja jednej z półkul ma charakter wtórny. Wykształciła się w związku ze stymulacją tej półkuli podczas wykonywania czynności manualnych – pracy ręcznej. Przedstawicielem tych koncepcji jest M.Sowak, który uważa, że ta „umowa społeczna” nie obowiązywała w najwcześniejszym okresie rozwoju ludzkości, dlatego też w epoce kamiennej było tyle samo osób praworęcznych i leworęcznych. Początki funkcjonowania tej umowy zaczynały się w epoce brązu, a w kolejnych epokach stosunek liczbowy osób prawo i leworęcznych zmienił się na korzyść praworęczności. Ta umowa społeczna obowiązuje także współcześnie, co przejawia się projektowaniem przedmiotów codziennego użytku i urządzeń technicznych z myślą o potrzebach osób praworęcznych. Wpływy środowiskowe mogą więc zmieniać zręczność poprzez trening. Wśród teorii egzogennych można spotkać jeszcze jedno stanowisko, uwzględniające wpływ warunków zewnętrznych na dominację lewej ręki. Koncepcja „złych nawyków” wyjaśnia leworęczność w następujący sposób: praworęczna matka trzyma dziecko podczas karmienia, noszenia, bawienia, na lewej ręce. Powoduje to unieruchomienie prawej ręki dziecka. Dziecko może przywyknąć do posługiwania się lewą ręką, ponieważ ma większą swobodę i zakres ruchów. Pogląd ten podważył P. Sarasin. 9 Badania eksperymentalne kliniczne i anatomofizjologiczne nad uwarunkowaniem leworęczności wskazują, że leworęczność jest wynikiem działania wielu czynników. Nie wykluczają się one wzajemnie, a czasem działają one na osobę jednocześnie. Leworęczność może być skutkiem: 1) cech wrodzonych (odziedziczonych); 2) uszkodzenia lewej półkuli mózgu we wczesnym dzieciństwie i przyjęcia dominacji przez prawą półkulę mózgu (patologiczna leworęczność); 3) nadprodukcji testosteronu hamującego rozwój lewej półkuli, powodującej kompensację poprzez intensywny rozwój półkuli prawej; 4) treningu lewej ręki (na przykład z powodu utraty prawej kończyny); Istnieje wielu zwolenników takiego ujmowania genezy leworęczności.10 Prawostronny świat wokół nas ciągle dominuje, chociaż staje się coraz bardziej tolerancyjny i przyjazny wobec odmienności. W przypadku dzieci leworęcznych szczególnie istotna jest odpowiednia czujność rodziców i pedagogów w początkowym okresie edukacji. Decyzja o postępowaniu z dzieckiem leworęcznym powinna zostać podjęta w oparciu o dokładną diagnozę z zastosowaniem specjalistycznych metod i standaryzowanych testów psychologicznych, precyzyjnie określających model i formułę lateralizacji oraz stopień nasilenia zręczności. Opracowanie: Alina Buksza Przedszkole nr 1 im. Krasnala Hałabały w Gryfinie 10 M.Bogdanowicz: Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa1992, s.62. 10 BIBLIOGRAFIA 1. Annett M.: Gen dla prawej ręki, „Problemy” 1/1976 2. Bogdanowicz M.: Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1989 3. Bogdanowicz M.: Trudności dziecka leworęcznego, „Wychowanie w przedszkolu” 9/1989 4. Dmochowska M.: Zanim dziecko zacznie pisać, PTHP, Warszawa 1975 5. Karczewska E.: Lateralizacja i jej wpływ na karierę szkolną, „Dialogi” 1/2004 6. Oszwa U.: Dziecko leworęczne cz.I , „Remedium” 7-8/2002 7. Oszwa U.: Dziecko leworęczne cz.II, „Remedium” 10/2002 8. Sawa B.: Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1974 9. Spionek H.: Dziecko leworęczne, NK, Warszawa 1964 10.Spionek H.: Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie schematu ciała w ontogenezie, PWN, Warszawa 1961 11
