Referat opracowany i przedstawiony przez Marię Górowską na
advertisement
Dorota Gawęda Nauczycielka kształcenia zintegrowanego Zespołu Szkół nr 1 w Choczni ZABURZENIA ROZWOJOWE DZIECKA ZE SZCZEGÓLNYM ZWRÓCENIEM UWAGI NA ZABURZENIA ROZWOJU RUCHOWEGO I PROCESU LATERALIZACJI A. Uwagi wstępne. Rozwój dziecka nie zawsze przebiega prawidłowo. Dzieci różnią się nie tylko indywidualnymi cechami temperamentu i charakteru, ale różne bywa też ogólne tempo oraz rytm ich rozwoju. Możemy mówić o rozwoju przedwczesnym lub o rozwoju opóźnionym. Tempo rozwoju dziecka może być nie jednakowe w poszczególnych dziedzinach i wtedy mówimy o różnicach w rytmie rozwojowym. Dziecko może pod pewnym względem wykazywać rozwój przeciętny, pod innymi może być opóźnione bądź przedwcześnie rozwinięte. B. Niektóre zaburzenia rozwoju ruchowego. Zaburzeń rozwoju ruchowego dziecka jest bardzo wiele. Duża część z nich wiąże się z organicznymi uszkodzeniami ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego. Istnieją również takie formy zaburzeń rozwoju ruchowego które pozostają w ścisłym związku z jego rozwojem psychicznym. Do takich zaburzeń należy opóźnienie rozwoju ruchowego i niektóre zaburzenia procesu lateralizacji. 1) Opóźnienie rozwoju ruchowego. Zdarza się, że opóźnienie rozwoju ruchowego zaznacza się już w pierwszych tygodniach życia dziecka. Znane są jednak również i takie przypadki, w których w początkowych miesiącach, a nawet latach życia dziecka nie stwierdza się poważniejszych odchyleń od normy w zakresie jego rozwoju ruchowego, a zaczynają się one pojawiać dopiero w wieku poniemowlęcym bądź przedszkolnym. Opóźnienie rozwoju ruchowego może mieć przebieg dwojaki: może mianowicie wyrównać się w ciągu kilku czy kilkunastu lat życia dziecka, może jednak również aż do wieku dojrzałego, pozostawiając ślady na całe życie. Decyduje o tym zarówno stopień opóźnienia rozwoju ruchowego jak i rodzaj 1 wychowawczego oddziaływania na dziecko. Opóźnienie ruchowe u dziecka może się wiązać z całokształtem jego rozwojowego opóźnienia – będziemy mieć wtedy do czynienia z tzw. ogólnym niedorozwojem psychoruchowym. Czasem jednak niedorozwój ruchowy występuje u dzieci o zupełnie prawidłowym, a niekiedy nawet ponadprzeciętnym rozwoju umysłowym. Poza ogólnym opóźnieniem ruchowej sprawności wymienia się zazwyczaj dwa objawy charakterystyczne dla tego zaburzenia ,a mianowicie : paratonię i synkinezje. Paratonia to niemożność dowolnego rozluźnienia mięśni. Dzieci, które są ruchowo niedorozwinięte, nie potrafią np. opuścić biernie rąk i w czasie chodzenia poruszać nimi w rytmie zgodnym z rytmem nóg. Nie można również wykonać żadnego ruchu biernego kończynami tych dzieci, na skutek nieprawidłowego mięśniowego napięcia stawiają one bowiem opór w czasie wykonywania ruchów biernych bądź też wykonują ruchy czynne badanymi kończynami. Synkinezje ( współruchy ) określa się zazwyczaj jako udział w określonym ruchu tych mięśni, które w danym ruchu nie powinny brać w ogóle udziału. Wymienić można różne formy synkinezji : współruchy wykonywane drugą kończyną, znajdującą się bądź po tej samej stronie, bądź po przeciwnej stronie ciała, współruchy wykonywane tą samą kończyną, która ruch wykonuje ( np. zbędne dodatkowe ruchy ramienia towarzyszące ruchom dłoni), wreszcie współruchy wykonywane przy udziale całkiem innych, odległych grup mięśniowych (np. silne ruchy mięśni twarzy towarzyszące ruchom rąk). Wnikliwa obserwacja zachowania dzieci pozwala uchwycić dzieci wykazujące niedorozwój ruchowy. 2) Zaburzenia procesu lateralizacji. Jednym z czynników rozwoju ruchowego dziecka jest postępujący proces lateralizacji, czyli inaczej przewagi stronnej jego ruchowych czynności. Rozwój ruchowej sprawności człowieka oparty jest na daleko posuniętej specjalizacji funkcji. Sposób, w jaki ludzie posługują się swoimi kończynami jest dobrą ilustracją tej właściwości. Specjalizacja w zakresie kończyn nie ogranicza się jedynie do wykonywania odrębnych zadań przez kończyny dolne oraz górne, występuje ona także w pracy kończyn prawych i lewych. Przewaga jednej ręki nad drugą przy jednoczesnej ruchowej ich koordynacji pozwala człowiekowi osiągnąć wysoki stopień sprawności. Za typowy uważa się przy tym taki rodzaj przewagi, kiedy ręka prawa dominuje nad lewą. Przewaga ta nie zjawia się od razu lecz powstaje stopniowo i nasila się w miarę ogólnego rozwoju dziecka. Badania wykazały, że większa sprawność jednej strony ciała niż drugiej nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, jakkolwiek najwyraźniej zaznacza się w czynnościach manualnych. Przewagę stronną można zauważyć również w zakresie funkcji kończyn dolnych ruchów tułowia oraz w pracy niektórych parzystych organów zmysłowych. Podobnie jak o prawo- i leworęczności można więc mówić o prawo- i lewonożności, prawo- i lewooczności. Oprócz zjawiska 2 dominacji jednorodnej kiedy to praworęczności towarzyszy prawooczność, a leworęczności, lewooczność i lewonożność. Zdarzają się wypadki dominacji niejednorodnej zwanej inaczej skrzyżowaną. W praktyce spotkać można różne rodzaje dominacji skrzyżowanej. Bywają np. dzieci leworęczne, lewonożne, a jednocześnie prawoczne, bądź też praworęczne a przy tym lewooczne i lewonożne. Powstaje wtedy problem współdziałania ze sobą poszczególnych kończyn i organów parzystych. Nie zawsze ma ono przebieg pomyślny. Badania wykazały, że dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną po której zaznacza się przewaga, lecz również tempem oraz siłą procesu lateralizacji. Oprócz dzieci wcześnie i silnie zlateralizowanych są takie, u których lateralizacja przebiega powoli, a nasilenie jej jest słabe. Dzieci, u których brak wyraźnych różnic w pracy obydwu rąk, nazywamy oburęcznymi. Oburęczność może występować na tle ogólnego braku przewagi czynnościowej; mówimy wtedy o zjawisku obustronności. Oburęczności, której przyczyną jest opóźnienie lub osłabienie procesu lateralizacji, nie można utożsamiać z oburęcznością wtórną, która jest wynikiem długoletnich ćwiczeń ręki „gorszej’’ u osób pierwotnie dobrze zlateralizowanych. Dzieci o opóźnionej lateralizacji są zazwyczaj, chociaż nie zawsze, mniej sprawni ruchowo od swych silnie zlateralizowanych rówieśników. Nie tylko bowiem każda z ich rąk traktowana oddzielnie jest na ogół podobnie mało sprawna, jak ręka „gorsza” dzieci silnie zlateralizowanych lecz często również zaznacza się w wypadku oburęczności koordynacji w pracy obydwu rąk, która jest niezbędnym warunkiem precyzyjnego działania .U części dzieci oburęczność jest zjawiskiem przejściowym ,są jednak i takie które pozostają oburęcznymi do końca życia. Dzieci z opóźnioną i słabą lateralizacją wykazują nieraz w pierwszych latach życia tendencje do częstszego używania ręki lewej , później natomiast stają się praworęcznymi. W tych wypadkach mamy do czynienia ze zjawiskiem tzw. dominacji zmiennej. Można wyróżnić trzy grupy dzieci z punktu widzenia dynamiki procesu lateralizacji: I. grupa – dzieci które już w wieku 3-4 lat mają lateralizację wyraźnie zaznaczoną po stronie lewej; II. grupa – dzieci, które w wieku 3-4 lat wykazują tendencję do posługiwania się ręką lewą, lecz w późniejszych latach stają się praworęcznymi. Do tej grupy zalicza się też dzieci posługujące się w jednakowym stopniu ręką prawą i lewą. III. grupa-dzieci, które już w wieku 3-4 lat wykonują pewne czynności ręką lewą pomimo, że wiele czynników nakłania je do wykonywania tych czynności ręką prawą. Dzieci te wbrew wpływom środowiska pozostają leworęcznymi. Z tego co dotychczas powiedziałam, wynika że zakłócenia procesu lateralizacji są zbyt różnorodne i złożone ,aby można je było sprowadzić do problemu leworęczności. U dzieci o lateralizacji odbiegającej od modelu lateralizacji jednorodnej prawostronnej częściej niż u ich rówieśników stwierdza się różnorakie trudności w nauce, w szczególności zaś trudności w nauce czytania 3 i pisania. Ich przyczyną bywa stosunkowo często taki rodzaj dominacji skrzyżowanej , w którym leworęczności towarzyszy prawooczność, bądź też lewooczności- praworęczność. Dzieci o tym typie dominacji skrzyżowanej zmieniają niejednokrotnie w czytaniu kolejność i położenie liter, a pisząc – kreślą zamiast liter znaki przypominające odbicie tych liter w lustrze. Pismo takie nazywamy lustrzanym. Przy słabym nasileniu tego typu zaburzeń dziecko miesza litery o zbliżonym kształcie np. litery d i b, p i b itp. Dzieci o lateralizacji opóźnionej i osłabionej wykazują częściej od innych zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej. Długo nie mogą się nauczyć , która strona jest prawa, a która lewa, mylą kierunki –na prawo i –na lewo. Mają trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych itp. Dzieci te przejawiają również trudności w nauce czytania i pisania. Rozwój sprawności ruchowej ich rąk jest bowiem zazwyczaj opóźniony. Braki w zakresie orientacji przestrzennej utrudniają im rozpoznawanie i odwzorowywanie kształtów liter, a w późniejszych okresach również występują trudności z osiągnięciem biegłości w czytaniu. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy .Szczególnie początki nauki szkolnej , przede wszystkim zaś początki nauki pisania , bywają trudne. Najczęściej bowiem dopiero w kl. I dziecko leworęczne widzi , że różni się od kolegów. Duża część dzieci leworęcznych czuje się w klasie źle ,traci wiarę we własne siły, zniechęca się do nauki szkolnej. Dlatego też rodzice jak i nauczyciele powinni odnosić się do ucznia leworęcznego z dużą wyrozumiałością, życzliwością i serdecznością. Dziecku należy stworzyć w domu i w klasie pozytywną atmosferę, przeciwdziałać drwinom, nastawić dzieci do sprawy leworęczności kolegi jako faktu normalnego ,chociaż rzadziej występującego. Sprawą niezmiernie ważną , jest wybór ręki , którą dziecko leworęczne ma pisać. Decyzja taka nie może być podjęta pochopnie . Nauczyciel w sposób dyskretny i taktowny powinien sprawdzić, czy istotnie dziecko które chce pisać lewą ręką jest dzieckiem wyraźnie leworęcznym , a nie np. oburęcznym, oraz czy jest przy tym dzieckiem lewostronnym, tzn. lewonożnym i lewoocznym. W przypadkach nasuwających się wątpliwości dziecko powinno zostać zbadane w poradni psychologicznej., Nie należy nakłaniać dzieci lewostronnych ,bardzo silnie zlateralizowanych do pisania ręką prawą. Natomiast dzieci leworęczne o niezbyt silnej lateralizacji , wykazujące jednocześnie dobrą sprawność ruchową , należy w sposób życzliwy zachęcać do prób pisania prawą ręką. Dzieci leworęczne i jednocześnie lewostronne o małej sprawności ruchowej i niezbyt dobrym ogólnym rozwoju umysłowym powinny raczej pisać ręką lewą. Na skutek małej ogólnej wydolności nie stać ich bowiem na początkowy wysiłek pisania ręką „ gorszą’’. Trzeba im więc pomóc w pisaniu ręką lewą, poprawić pozycję ręki, dać dobry długopis itp. Stosunek emocjonalny dziecka do własnej leworęczności nie jest sprawą obojętną. Są bowiem dzieci, które doskonale znoszą odmienność 4 i wyjątkowość swojej sytuacji w klasie, są jednak również takie, które bardzo nad nią boleją. Te dzieci które, psychicznie źle się czują jako leworęczne, często łatwiej i szybciej ćwiczą swoją prawą rękę. Zważywszy te wszystkie czynniki pomagamy dziecku wybrać rękę, którą będzie ono pisać. Bardzo wskazany jest okres przejściowy, w którym dziecko próbuje pisać i prawą i lewą ręką. Ćwiczenia obydwu rąk są dla większości dzieci o zaburzonej lateralizacji z wielu względów cenne. Pozwalają one zarówno nauczycielowi, jak i dziecku zbadać możliwości ruchowe obydwu rąk. Dziecko które ćwiczy obydwie ręce przez kilka czy kilkanaście miesięcy, może z czasem samo wybrać rękę którą pisze lepiej i z mniejszym wysiłkiem. Na początku roku szkolnego dziecko nie ma wystarczających doświadczeń, aby taką decyzję świadomie podjąć, nauczycielowi zaś zazwyczaj brak danych, aby przyjść mu z tym z pomocą. Dzieciom leworęcznym, zarówno tym, które uczą się pisać ręką prawą, jak i tym, które pozostają przy pisaniu ręką lewą, często potrzebne są dodatkowe ćwiczenia, tzw. ćwiczenia reedukacyjne. W trudniejszych, bardziej złożonych przypadkach ćwiczenia takie powinny być prowadzoneprzez fachowców w specjalnie do tego celu pomyślanych ośrodkach. W większości jednak przypadków nauczyciel może dziecku zorganizować takie ćwiczenia w klasie lub w zespole wyrównawczym, a rodzicom udzielić wskazówek, jak prowadzić je w domu. Zadania ćwiczeń reedukacyjnych, które może i powinien przeprowadzić nauczyciel przy pomocy rodziców, sprowadzają się do: 1) prawidłowego ustawienia ręki dziecka, 2) „rozluźnienia” mięśni i „uruchomienia” stawu nadgarstkowego, 3) zwiększenia precyzji, a zarazem szybkości ruchów. Literatura: 1. Spionek H. „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”. Warszawa 1973, PWN. 2. Spionek H. „Dziecko leworęczne”. Warszawa 1961, NK. 3. Konopnicki J. „Powodzenia i niepowodzenia szkolne”. Warszawa 1966, PZWS. 4. Wołoszynowa L. „Psychologiczne podstawy nauczania w młodszym wieku szkolnym”. Wyd. 2, Warszawa 1960, Wspólna Sprawa. 5
