Naukowe podstawy działalności profilaktycznej na rzecz
advertisement
Ewa Tokarczyk Monika Ucińska Instytut Transportu Samochodowego NAUKOWE PODSTAWY PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO (NA PRZYKŁADZIE OFIAR WYPADKÓW DROGOWYCH) Od wielu lat w Polsce podejmowane są działania mające na celu wyeliminowanie z naszego życia zagrożeń na drodze. Przyjęta w Polsce wizja bezpieczeństwa ruchu drogowego - Wizja Zero, zakłada całkowite wyeliminowanie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych. Dążenie do zera (lub prawie zera) ofiar śmiertelnych i ciężko rannych w wypadkach drogowych po roku 2020 możliwe będzie dzięki różnym działaniom. Pomocą mają być w tym zakresie profesjonalnie tworzone programy profilaktyczne, edukacyjne i reedukacyjne. Niniejszy artykuł omawia zagadnienia profilaktyki społecznej (definicja, cele, poziomy) w zakresie brd na przykładzie ofiar wypadków drogowych. Zawarto w nim także zasady i procedury tworzenia programów profilaktyki opierając się na wyznaczonych standardach. SCIENTIFIC BASES OF SOCIAL PROPHYLACTIC IN THE AREA OF ROAD SAFETY ON THE BASIS OF ROAD ACCIDENTS’ VICTIMS For many years in Poland, a lot of activities have been undertaken to eliminate road dangers from our lives. Approved by the Polish government, Zero Vision for road traffic safety, assumes total elimination of deaths on roads. This will be possible after 2020 due to many activities undertaken. Prophylactic, educational and reeducational programs are to be used to reach the aim. This article discusses prophylactic issues (definition, goals, levels) in road traffic safety field, basing on road accidents’ victims. The paper also contains the rules and procedures of creating this kind of programs in reference to particular standards. Transport Samochodowy 2-2009 Wstęp Profilaktyka społeczna to system metod i środków, które podejmowane są celem usuwania przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stworzenia warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych [5]. Takim ujemnym zjawiskiem powodującym nie tylko określone koszty jednostkowe (bezpośrednie oraz związane z zahamowaniem lub znaczącym utrudnieniem rozwoju) ale również wymierne (choć trudne do policzenia) koszty społeczne jest występowanie w społeczeństwie osób będących bezpośrednimi lub/i pośrednimi ofiarami wypadków drogowych. Zakłada się wprawdzie, że wypadki drogowe to nieodzowny koszt wzrostu motoryzacji, nie zmienia to jednak faktu, iż systematycznie dąży się do ograniczenia nie tylko ich liczby, ale również ich uciążliwości. Oznacza to dążenia do zmniejszenia liczy ofiar wypadków oraz rozmiarów poniesionych przez ofiary szkód w postaci pogorszenia jakości ich życia. Stąd w programach długofalowych działań w różnych sferach funkcjonowania społecznego, gospodarczego, socjalnego, zdrowotnego itd. pojawiają się postulaty, zobowiązania, zadania zmierzające do zmniejszenia liczby ofiar wypadków drogowych oraz stworzenia systemu pomocy ofiarom. Zjawisko wypadków drogowych i w konsekwencji ofiar tych wypadków nie jest nowe. Od lat wskazuje się, że Polska ma wysoki, w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej, wskaźnik ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych na 100 tys. mieszkańców. W 2006 roku wskaźnik ten w Polsce wynosił 13.7 (14 zabitych na 100 tys. mieszkańców), podczas gdy w krajach UE łącznie 8.6 (9 zabitych na 100 tys. mieszkańców [22]. Stąd realizacja zadania 8 w ramach priorytetu 1.3 – Działania sektorowe Programu GAMBIT 2005 czyli POLSKA WIZJA ZERO zakładają opracowanie i wdrożenie skutecznego programu zmniejszenia liczby ofiar wypadków drogowych oraz pomocy osobom, które już takimi ofiarami się stały. 1. Cel i poziomy profilaktyki W ostatnich latach zmieniło się podejście do programów z zakresu profilaktyki społecznej. Podkreśla się, że programy oparte na intuicji ich twórców i realizatorów, dowolnie przenoszone z jednych grup na inne, czy też z opracowanych dla jednych problemów na inne, traktowane jako uniwersalne, nie tylko mogą być nieskuteczne, a wręcz przynieść efekt odwrotny od zamierzonego [2,16]. Stąd problematyka konstruowania, realizacji i oceny programów profilaktycznych stała się przedmiotem zainteresowań nauki. Interdyscyplinarne analizy pozwoliły na opracowanie określonych prawidłowości i zasad - standardów - odnoszących się do programów profilaktycznych niezależnie od tego, jakiego szczegółowo zjawiska społecznego dotyczą. Punktem wyjścia planowania działań profilaktycznych jest zdefiniowanie i określenie zagrożenia stania się ofiarą wypadku w kategoriach zachowania ryzykownego. Przez zachowanie ryzykowne rozumiemy różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego [16]. Przy takim definiowaniu każdy uczestnik ruchu drogowego, przez sam fakt uczestnictwa, jest potencjalnie narażony na bycie ofiarą bezpośrednią wypadku, a jako członek rodziny, członek społeczeństwa czy pracownik służb ratowniczych ofiarą pośrednią. Osoba może stać się ofiarą na skutek własnych zachowań ryzykownych lub poprzez to, że nie udało jej się uniknąć skutków takich zachowań innych (kierujących pojazdami). Zatem celem profilaktyki byłoby z jednej strony wspomaganie 32 Naukowe podstawy profilaktyki… człowieka w radzeniu sobie z zagrożeniami wynikającymi z uczestnictwa w ruchu drogowym, a w odniesieniu do osób, które już stały się ofiarami likwidowanie lub ograniczanie czynników, które – jako efekt wiktymizacji – blokują prawidłowy rozwój, zaburzają zdrowy styl życia, obniżają jego jakość. Analiza sytuacji zagrożenia, w tym zachowań ryzykownych pozwala określić, że odpowiedzialnymi za tendencję do zachowań ryzykownych potęgującymi zagrożenie są: czynniki zewnętrzne, tj. otoczenie społeczne, w tym stosunek do norm, czynniki wewnętrzne, tj. system osobowości jednostki, interakcja czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Wśród czynników mających wpływ na zachowania ryzykowne powodujące zagrożenie wyróżnia się czynniki ryzyka (cechy osobowe, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu i wywołujące zachowania ryzykowne) i czynniki chroniące (cechy, sytuacje i warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzykownych bądź powstrzymujące przed takimi działaniami w konkretnym przypadku). Przy takim ujmowaniu przyczyn zachowań ryzykownych i sprzyjających zagrożeniu określonego znaczenia nabiera traktowanie i planowanie działalności profilaktycznej. Akcentowanie bądź tym bardziej opieranie profilaktyki na oddziaływaniu na jeden typ czynników pozwoliło wyróżnić dwie podstawowe koncepcje profilaktyki: a. koncepcję profilaktyki defensywnej, wykorzystującą wiedzę na temat czynników ryzyka, zmierzającą do niedopuszczenia do wystąpienia negatywnych zjawisk poprzez eliminację lub ograniczenie występowania czynników ryzyka, b. koncepcję profilaktyki kreatywnej, wykorzystującą wiedzę o czynnikach chroniących, powstrzymujących zmierzającą do wzmocnienia jednostki poprzez stosowanie środków pozytywnych, inicjujących, konstruktywnych. Każda z tych koncepcji stosowana jako jedyna, wyłączna nie pozwala osiągnąć oczekiwanych efektów w skali ogólnej. Może być skuteczna w skali jednostkowej. [1,16] Aktualnie prezentowane stanowisko zakłada, że celem interwencji profilaktycznej powinno być równoczesne oddziaływanie zarówno na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące. Profilaktyka Eliminacja lub redukcja czynników ryzyka + Wzmacnianie czynników chroniących W każdej populacji, w tym populacji uczestników ruchu drogowego, znajdują się osoby w różnym stopniu narażone i podatne na czynniki ryzyka. W celu prawidłowego, profesjonalnego planowania działań profilaktycznych niezbędna jest diagnoza stopnia zagrożenia zachowaniami ryzykownymi, w tym zachowaniami ryzykownymi ze strony innych. W planowaniu działalności profilaktycznej bardzo ważny jest etap rzetelnej diagnozy, tak grupowej (populacji), jak i indywidualnej. Dopiero wszechstronna diagnoza rozmiarów i etiologii zjawiska pozwala określić, z jakim stopniem zagrożenia mamy do czynienia i właściwie planować działania profilaktyczne. Adresowanie niewłaściwych działań do niewłaściwej grupy nie tylko nie przynosi oczekiwanych efektów, ale może okazać się szkodliwe. Tradycyjnie, w zależności od stopnia ryzyka i zagrożenia ryzykiem profilaktyka prowadzona jest na trzech poziomach. W odniesieniu do większości 33 Transport Samochodowy 2-2009 zachowań ryzykownych (uzależnienia, agresja, zachowania ryzykowne itd.) wyróżnia się trzy poziomy zagrożenia [2,16]. Grupa niskiego ryzyka, do której należą wszystkie osoby potencjalne narażone na podejmowanie zachowań ryzykownych i na konsekwencje ryzykownych zachowań innych (kierujących) chociaż same nie podejmują (nie stwarzają własnym zachowaniem ) ryzyka. Do grupy tej należy zaliczyć wszystkich uczestników ruchu drogowego, gdyż każdy z nich, nawet w sposób całkowicie niezawiniony może stać się ofiarą bezpośrednią lub pośrednią (jako osoba bliska, świadek, osoba pracująca w służbach ratowniczych) wypadku drogowego. Grupa podwyższonego ryzyka, do grupy tej, w odniesieniu do zagrożenia bycia ofiarą wypadku drogowego, należałoby zaliczyć tych kierujących, którzy dopuszczają się wykroczeń lub/i przestępstw w ruchu drogowym, nie stosują się do zasad i przepisów ruchu, preferują agresywny styl jazdy, zachowują się ryzykownie w ruchu drogowym. Będą to przede wszystkim kierujący, którzy przekroczyli limit punktów karnych, ci, którzy zmniejszyli liczbę punktów karnych poprzez udział w odpowiednim szkoleniu, osoby zatrzymane za kierowanie pojazdem w stanie po spożyciu alkoholu i w stanie nietrzeźwości oraz kierujący pod wpływem innych środków odurzających, kierujący – sprawcy kolizji drogowych. Osoby te określa się jako będące po inicjacji zachowań ryzykownych mogących prowadzić do wypadku drogowego, choć zachowania te jeszcze do takiego wypadku nie doprowadziły i zalicza się ich do grupy kierujących o wysokim stopniu zagrożenia wypadkiem drogowym. Grupa wysokiego ryzyka (zagrożenia) to osoby, które stały się już bezpośrednio lub/i pośrednio ofiarami wypadku drogowego, w którym był zabity lub ranny. U osób tych odnotowujemy głębokie negatywne konsekwencje zarówno zdrowotne jak i psychospołeczne. Trzem poziomom zagrożenia odpowiadają trzy poziomy profilaktyki. Profilaktyka pierwszorzędowa – najbliższa promocji – adresowana jest do najszerszej grupy osób potencjalnie zagrożonych, zaliczonych do grup niskiego ryzyka. Celem profilaktyki na tym poziomie jest promocja zdrowego stylu życia, życia i zdrowia jako wartości, poczucia odpowiedzialności za siebie i innych, właściwego stosunku do norm i zasad, innych ludzi, uczenie radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych (trudnych, stresowych, itp.). Docelowo chodzi o zmniejszenie rozmiarów zachowań ryzykownych i tym samym poziomu zagrożenia. Profilaktyka pierwszorzędowa ma charakter proaktywny (poszerzanie zakresu aktywności własnej) i przedterapeutyczny a strategie (działania) najczęściej wykorzystywane na tym etapie to strategie informacyjne i edukacyjne. Profilaktyka drugorzędowa – adresowana jest do osób, które podejmują zachowania ryzykowne, a więc do osób zaliczonych do grupy podwyższonego ryzyka. Celem działań jest ograniczenie czasu trwania dysfunkcji i ograniczenie jej konsekwencji oraz umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych. W przypadku analizowanej profilaktyki bezpieczeństwa ruchu drogowego i zmniejszenia liczby ofiar wypadków drogowych profilaktyka drugorzędowa powinna być adresowana do kierowców z grup wysokiego ryzyka wypadkowego a jej celem winno być ograniczenie zachowań ryzykownych w ruchu oraz zapobieganie ich konsekwencjom. Każde oddziaływanie na tym poziomie powinna poprzedzać pogłębiona diagnoza indywidualna. Profilaktyka drugorzędowa ma już bowiem charakter reaktywny, interwencyjny i po części terapeutyczny. Strategie najczęściej realizowane na tym 34 Naukowe podstawy profilaktyki… poziomie to, oprócz stosowanych na wcześniejszym poziomie, strategie interwencyjne, a w uzasadnionych przypadkach strategie zmniejszania szkód. Profilaktyka trzeciorzędowa ukierunkowana jest na grupy wysokiego ryzyka i obejmuje osoby, które doświadczyły już negatywnych konsekwencji wypadku drogowego jako ofiara bezpośrednia lub/i pośrednia. Celem oddziaływań na tym poziomie profilaktyki jest przeciwdziałanie pogłębianiu się dysfunkcji i procesu chorobowego będących konsekwencją urazów fizycznych lub/i psychicznych oraz ukazanie szansy i wspomaganie powrotu do normalnego życia i funkcjonowania. Podobnie jak w przypadku poziomu drugorzędowego, podstawę planowania i podejmowania działań powinna stanowić wieloaspektowa, pogłębiona diagnoza nie tylko bezpośrednich ale i innych konsekwencji zdarzenia, mechanizmów obserwowanych dysfunkcji, ich nasilenia oraz warunków utrzymywania się. Zależnie od skali i rodzajów dysfunkcji na tym poziomie profilaktyki stosuje się najczęściej strategie interwencyjne oraz strategie zmniejszania szkód: terapię, rehabilitację, resocjalizację. Najnowsze prace dotyczące profilaktyki wskazują, że tradycyjny podział na trzy poziomy nie zawsze da się zastosować. Zarzuca się mu bowiem, że jest nieostry, co oznacza, że w niektórych przypadkach zaciera się granica pomiędzy profilaktyką nastawioną na zapobieganie problemom zanim one powstaną (wystąpią) a działaniami, których celem jest ograniczenie kosztów dysfunkcji, które już wystąpiły [10,18]. Dotyczy to zacierania się granic pomiędzy profilaktyką drugo i trzeciorzędową. Już bowiem na poziomie drugorzędowym konieczne jest niejednokrotnie prowadzenie zajęć z zakresu psychoedukacji, socjoterapii, terapii krótkoterminowej czy interwencji kryzysowej. Są to działania z pogranicza leczenia (terapii) lub wręcz terapeutyczne, które przy trójpodziale zarezerwowano dla poziomu trzeciego. Jeszcze inaczej problem wygląda w przypadku działalności profilaktycznej, której celem byłoby zmniejszenie liczby i pomoc ofiarom wypadków drogowych. W tym przypadku, zależnie od rozumienia zadań profilaktyki można mówić o dwóch lub trzech poziomach. Przy szerokim rozumieniu zadań da się utrzymać trójpodział poziomów profilaktyki tak, jak zostało to zaprezentowane wcześniej. Poziom pierwszy, to profilaktyka w rozumieniu klasycznym, obejmująca tych uczestników ruchu drogowego, którzy jedynie potencjalnie mogą stać się ofiarami wypadku, a więc działania zapobiegawcze. Dotyczy to np. edukacji kandydatów na kierowców. Do wykształcenia prawidłowych nawyków i postaw prospołecznych u przyszłych użytkowników dróg niezbędna jest właściwie przekazana wiedza dotycząca m.in. społecznej odpowiedzialności, kształtowania świadomości ryzyka, nauki bezpiecznych zachowań na drodze. Działaniami zapobiegawczymi są również kampanie społeczne kierowane do dużej liczy odbiorców (np. „Obojętność na drodze zabija”, „Prawo jazdy to nie prawo dżungli”, „Zero proMILA”, itp.). Poziom drugi to działania na rzecz zmniejszenia rozmiarów zachowań ryzykownych w ruchu drogowym w grupie tych uczestników ruchu, którzy już takie zachowania podejmują. W tym przypadku nadal chodzi o działania uprzedzające – osoby objęte działaniami jeszcze nie są ofiarami wypadków – ale w stosunku do osób, dla których strategie charakterystyczne dla typowej profilaktyki (informacyjne, edukacyjne, alternatywne) okazują się być już nieskuteczne często ze względu na indywidualne cechy i predyspozycje do zachowań ryzykownych. Przyczyną ryzykownych zachowań są bardziej nieprawidłowe postawy i bezkrytyczny stosunek do własnej osoby niż braki w wiedzy czy umiejętności prowadzenia pojazdu. Rezultatem nieprawidłowych wyborów i zachowań kierowców, łamiących przepisy ruchu drogowego (jazda z nadmierną 35 Transport Samochodowy 2-2009 prędkością, zbyt blisko innego pojazdu, przejeżdżanie na czerwonym świetle), są duże liczby kolizji i wypadków drogowych. Stąd ważna rola programów i szkoleń (szkolenie teoretyczne oraz szkolenie praktyczne w rzeczywistym ruchu drogowym), mających kłaść nacisk na promowanie bezpiecznych zachowań w ruchu drogowym oraz na kształtowanie odpowiednich nawyków i postaw, co w konsekwencji powinno zmniejszyć liczbę wypadków drogowych. Wreszcie poziom trzeci profilaktyki obejmowałby sensu stricte ofiary wypadków drogowych. W stosunku do tych osób należałoby stosować terapię bądź rehabilitację dostosowaną do indywidualnych potrzeb osoby poszkodowanej w wypadku drogowym. Formami terapii są wczesna interwencja oraz farmakoterapia, a także psychoterapia. W przypadku ofiar wypadków drogowych, szczególnie u tych, u których pojawił się zespół stresu pourazowego (PTSD)1 najczęściej stosuje się terapię poznawczobehawioralną. Terapia ta skupia się zazwyczaj na pomocy pacjentowi w znalezieniu takich sposobów rozwiązania obecnego problemu, które są bardziej skuteczne niż dotychczas stosowane. Przy węższym rozumieniu zadań profilaktyki należałoby mówić o dwóch jej poziomach, przy czym inaczej niż np. w profilaktyce uzależnień czy agresji w profilaktyce i działaniach na rzecz ofiar wypadków drogowych zatarciu ulegnie różnica pomiędzy profilaktyką pierwszo i drugorzędową. W obydwu przypadkach obejmuje ona bowiem osoby, które jeszcze nie stały się ofiarami, chociaż są w różnym stopniu zagrożone. Stąd, chociaż konieczne jest stosowanie różnych strategii osoby te można potraktować łącznie i mówić wtedy o profilaktyce uprzedzającej. Przy takim rozumieniu od tych działań wyraźnie różnią się działania, jakimi należałoby objąć osoby, które stały się bezpośrednimi lub/i pośrednimi ofiarami wypadków i które wymagają wszechstronnej i systemowej pomocy – typowa profilaktyka trzeciorzędowa. 2. Standardy programów profilaktycznych Standardy odnoszące się do programów profilaktycznych dotyczą standardów jakości przy konstruowaniu i realizacji programów. Zawierają „opis najważniejszych wymagań, jakie współczesna nauka stawia twórcom, realizatorom i organizatorom (…) działań profilaktycznych” [16]. Punktem wyjścia opracowanych standardów jest stwierdzenie, że programy profilaktyczne powinny gwarantować korzyści wszystkim uczestnikom, w szczególności jego odbiorcom. Powinny być systematycznie kontrolowane i weryfikowane. A ponieważ ocena jakości programów wymaga oceny wielowymiarowej, z punktu widzenia różnych kryteriów, stąd i standardy odnoszą się do wielu obszarów i wymiarów działalności profilaktycznej [20]. Podstawowe standardy mające zastosowanie do wszystkich programów profilaktycznych, niezależnie od ich treści i adresatów określają: bezpieczeństwo uczestników programu, 1 PTSD (Posttraumatic Stress Disorder) jest jednostką chorobową wprowadzoną do obowiązującego systemu klasyfikacji i diagnozy zaburzeń psychicznych w 1980r. Kryteria diagnostyczne PTSD obejmują 17 objawów (fizycznych i psychicznych) doświadczanych przez osobę, która była narażona na zdarzenia traumatyczne. Mogą to być takie sytuacje kiedy osoba doświadcza sama lub była świadkiem np. czyjejś śmierci, doznała poważnych obrażeń lub była narażona na utratę ważnych dla niej wartości: życia, zdrowia (klęski żywiołowe, katastrofy techniczne, terroryzm, wypadek drogowy, działania wojenne, przemoc fizyczna i seksualna itd.). Objawy te związane są z ponownym odtwarzaniem traumy oraz uporczywym unikaniem i zmniejszeniem ogólnej reaktywności i objawami psychofizjologicznego pobudzenia. 36 Naukowe podstawy profilaktyki… adekwatność, skuteczność, zakres i czas trwania, formy i metody pracy, organizację programu, kompleksowość programu, dokumentowanie i ewaluację programu, kontekst prawny (podstawy prawne). Bezpieczeństwo uczestników Każdy program, niezależnie od tego w ramach jakiej strategii jest realizowany, musi przede wszystkim zapewniać uczestnikom poczucie bezpieczeństwa i nie może powodować szkód. Dlatego od realizatorów programów wymaga się nie tylko wysokiego profesjonalizmu, ale również przestrzegania następujących norm i zasad etyczno – zawodowych: respektowanie podmiotowości uczestników chociażby poprzez ich zgodę na udział w programie, poszanowanie ich godności i indywidualności, ochronę prywatności i zapewnienie dyskrecji, uwzględnienie wieku i poziomu rozwoju, uwzględnienie systemu wartości i stopnia wrażliwości uczestników, zakaz stosowania psychomanipulacji [20]. Adekwatność oddziaływań profilaktycznych Program powinien być dostosowany do rzeczywistych potrzeb, problemów, bycia ofiarą lub/i sprawcą wypadku i możliwości odbioru przez adresatów. Realizacja tego wymiaru standardów sprowadza się do koniecznego uwzględniania przy konstruowaniu i realizacji programu m.in. następujących aspektów: program powinien dotyczyć zagrożeń rzeczywiście występujących w danej grupie lub środowisku, program powinien być dostosowany do rozpoznanego, rzeczywistego, lokalnego stopnia zagrożenia z uwzględnieniem jego ewentualnej specyfiki, program powinien być dostosowany do potrzeb i możliwości jego odbiorców – powinien mieć wyraźnie określonego adresata, wybór i wdrożenie programu powinno być zawsze poprzedzone wstępną diagnozą w celu dobrego jego przystosowania do lokalnych warunków [3,17,10]. Skuteczność programu profilaktycznego Skuteczność programu jest funkcją wszystkich standardów ich konstruowania i realizacji. W szczególności jednak zwraca się uwagę na to, iż skuteczność w znaczącym stopniu zależy od profesjonalizmu ich twórców i realizatorów. Projektom profilaktycznym stawia się następujące wymagania mające wpływ na ich skuteczność: program powinien być zgodny z aktualnym stanem wiedzy w dziedzinie, której dotyczy; autorzy powinni określić, na jakich podstawach teoretycznych się opierają, do jakiej teorii skuteczności się odwołują, program powinien wykorzystywać sprawdzone strategie, formy i metody oddziaływania a także wiedzę o skuteczności strategii, form i metod; informacje o tym powinny znajdować się w opisie programu, w przypadku, gdy adresatami programów są dzieci i młodzież, program powinien uwzględniać wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej. 37 Transport Samochodowy 2-2009 Bardzo ważnym problemem jest wiarygodność osób prowadzących dany program. Realizator powinien sam spełniać standardy zachowań, do których nawołuje również w dziedzinach życia pokrewnych do tych, których bezpośrednio dotyczy program. Innym istotnym problemem jest krąg osób, które należałoby objąć programem. Zależnie od osoby oraz rodzaju dysfunkcji dla skuteczności programu konieczne jest włączenie do niego innych niż tylko osoba dotknięta zaburzeniami osób (np. rodziców, osób bliskich) [3,17,20]. Zakres i czas trwania Żaden program profilaktyczny nie może trwać wiecznie i dotyczyć wszystkiego. Stąd konieczność określenia jakiego zakresu problemów dotyczy, jak głęboka będzie ingerencja oraz co będzie celem programu: usuwanie objawów, poprawa funkcjonowania czy również usuwanie (ograniczanie wpływu) przyczyn dysfunkcji, oddziaływanie jedynie na czynniki ryzyka czy również wzmacnianie czynników chroniących. We współczesnej profilaktyce dominuje model oddziaływania równoczesnego (o czym była mowa wcześniej) na oba rodzaje czynników. Programy, których celem jest zarówno wzmacnianie najważniejszych czynników chroniących jak też osłabienie (eliminowanie) specyficznych czynników ryzyka mają większe znaczenie i gwarantują większą skuteczność niż te, które nastawione są jedynie na redukcję zewnętrznych objawów zaburzeń. Dojrzały program powinien zatem uwzględniać wyniki analizy zarówno jednych jak i drugich czynników. Większość zaburzeń czy problemów obejmowanych działaniami profilaktycznymi posiada na ogół specyficzne uwarunkowania indywidualne, które trudno uwzględnić szczegółowo przy realizacji programu profilaktycznego. Stąd każdy program profilaktyczny powinien mieć zaplecze specjalistyczne (doradztwo, możliwość prowadzenia terapii, uzyskania wsparcia) dla osób, które wymagają indywidualnej konsultacji czy głębszej pomocy. Może to w szczególny sposób dotyczyć ofiar wypadków drogowych, u których stwierdza się różnorodne jakościowo i o różnym zakresie zaburzenia funkcjonowania. Czas trwania programu i jego intensywność zależą od zdiagnozowanych wcześniej rodzajów dysfunkcji, jej rozmiarów, prognozy zmian w określonych warunkach. Nie wolno rozpoczynać programów, których nie będzie można zrealizować w założonym w programie czasie. Zależnie od przyjmowanej strategii znany jest na ogół optymalny okres jej realizacji. Niektóre programy zakładają dwuetapową realizację. Na etapie pierwszym dokonywana jest przesiewowa diagnoza i na jej podstawie kierowanie (proponowanie) do odpowiedniego programu na etapie/etapach dalszych. Każdy program profilaktyczny powinien zakładać i wskazywać uczestnikom możliwość kontynuacji w postaci indywidualnych działań interwencyjnych czy terapeutycznych [3,6,17,20]. Formy i metody pracy Wszystkie stosowane w ramach realizacji programów profilaktycznych metody można podzielić na trzy kategorie: 1. metody podające, w których aktywność jest po stronie realizatorów, natomiast uczestnicy są biernymi odbiorcami treści (wykłady, typowe treści edukacyjne w postaci ulotek, informatorów, poradników itp.), 2. metody aktywizujące, zakładające dwustronną relację pomiędzy prowadzącym a odbiorcą, polegające na aktywizowaniu uczestników przez realizatora programu (dyskusje, gry, zabawy dydaktyczne, drama, warsztaty edukacyjne itp.), 38 Naukowe podstawy profilaktyki… 3. metody interaktywne, zakładające wielostronne relacje między prowadzącym, odbiorcą, innymi uczestnikami - a gdy jest to wskazane - również innymi osobami w środowisku w toku realizacji programu. Metody te zakładają dwa etapy realizacji programu: etap edukacyjny (np. uczenie czym jest asertywność, stres i strategie radzenia sobie ze stresem, trauma itp.) a następnie etap praktycznego wykorzystania pozyskanej wiedzy – realizator inicjuje proces interakcji, porozumiewania się uczestników, stawiania zadań, weryfikacji umiejętności ich realizacji, uczenia się w kontaktach z innymi dające możliwość weryfikacji w toku zajęć własnych umiejętności [10,11]. Wydaje się, iż w odniesieniu do ofiar wypadków drogowych w węższym rozumieniu adekwatne będą metody z drugiej i trzeciej kategorii. Metody podające mogą być stosowane w profilaktyce uprzedzającej, a ich skuteczność monitorowana. Nowoczesne podejście do profilaktyki sugeruje stosowanie metod interaktywnych. Wymagają one jednak od samych realizatorów uczenia się nowych umiejętności, stałego podnoszenia kompetencji i kwalifikacji. W toku realizacji są również znacznie trudniejsze, ponieważ trudniej jest prowadzącemu przewidzieć wcześniej wszystkie możliwe sytuacje, być z góry gotowym na odpowiednie reagowanie. Wymaga to od prowadzących znacznie większej elastyczności, umiejętności rozwiązywania problemów „na żywo” przy równoczesnym trzymaniu się celów i scenariusza programu. Organizacja programu Program profilaktyczny powinien być zaplanowany z uwzględnieniem możliwości finansowo – organizacyjnych instytucji, które będą go realizowały lub osób, do których jest adresowany. Program zbyt drogi może być barierą dla jego dostępności, zbyt tani może nie pozwolić na pełną, na odpowiednim poziomie merytorycznym jego realizację. Rzetelna analiza kosztów i warunków realizacji programu jest więc wymogiem profesjonalnego jego konstruowania. Program profilaktyczny powinien zakładać możliwość kontynuacji działań, okresowych konsultacji, okresowego powtarzania najważniejszych zagadnień. Wymaga to – o czym już była mowa – zorganizowania lub wskazania specjalistycznego zaplecza programu [20]. Kompleksowość programu Standardem powinna być kompleksowość programów obejmujących funkcjonowanie osoby w różnych sferach. Częstym błędem jest koncentrowanie się jedynie na najbardziej manifestowanych dysfunkcjach z pominięciem (odłożeniem „na później”) innych obszarów życia odbiorców. Zapomina się przy tym, że nawet opanowanie jednych objawów przejawiających się w jednych sferach życia bez pracy nad przyczynami, prowadzi najczęściej do ich pojawienia się w innej postaci lub innej sferze. Stąd nadrzędnym celem profilaktyki powinna być poprawa jakości życia jednostki a nie tylko poprawa funkcjonowania w określonych sferach [20]. Dokumentowanie i ewaluacja programu Program w każdej jego fazie, tj. zarówno na etapie konstruowania jak i realizacji powinien być należycie udokumentowany. Dokumentacja realizacji musi przy tym uwzględniać standardy bezpieczeństwa uczestników, wcześniejsze ustalenia oraz założenia jego struktury. Właściwe dokumentowanie daje możliwość oceny skuteczności programu i wprowadzenie ewentualnych zmian - ewaluacji. Ewaluacja to systematyczne gromadzenie informacji o programie w celu umożliwienia podejmowania decyzji o przyszłości programu (jego kontynuacji w niezmienionej formie, konieczności modyfikacji, zaniechaniu). Ewaluacja może dotyczyć celów, procesu realizacji, wyników [3]. W toku ewaluacji należy sprawdzić, czy planowane zmiany w zakresie wiedzy, 39 Transport Samochodowy 2-2009 postaw, zachowań, zmniejszania się rozmiarów dysfunkcji, objawów itp. rzeczywiście zachodzą i czy są to zmiany w założonym w programie kierunku. Ocenie podlegają również warunki sprzyjające i utrudniające realizację programu i osiąganie założonych celów. Ewaluacja powinna być prowadzona w toku realizacji programu oraz po jego zakończeniu. Ocena w toku pozwala na podjęcie decyzji o zakończeniu, kontynuacji lub konieczności wprowadzenia zmian w danej jego edycji. Ewaluacja po zakończeniu programu pozwala na wprowadzenie ewentualnych zmian do samego programu czy warunków jego realizacji w celu podniesienia jego efektywności. Opis metod, wskaźników i narzędzi ewaluacji powinien być zawarty w projekcie programu [4,7]. Kontekst prawny – podstawy prawne Zdecydowana większość programów profilaktycznych opracowywanych i realizowanych jest w związku ze społecznym zapotrzebowaniem. W przypadku, gdy zjawisko społeczne przybiera rozmiary zagrożenia społecznego, w ramach realizacji zadań zdrowia publicznego część programów profilaktycznych realizowanych jest na podstawie prawnego (ustawowego) zobowiązania organów, instytucji lub organizacji do ich opracowania i realizacji. Zobowiązania takie zawierają m.in. ustawa o systemie oświaty, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, ustawa o wychowaniu w trzeźwości, ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. W oparciu o te zobowiązania opracowane zostały i realizowane są np. Szkolny Program Profilaktyki [14,17], działania profilaktyczne oraz działania z zakresu pomocy osobom uzależnionym [13]. Dyskutowany aktualnie rządowy projekt ustawy o kierujących pojazdami przewiduje obowiązkowe programy edukacyjne dla osób, które w okresie jazdy próbnej popełniły dwa wykroczenia w ruchu drogowym oraz osób zatrzymanych za kierowanie pojazdem w stanie po użyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości [12]. Pomimo, że problem wypadków drogowych w Polsce (w 2007 roku było to 49 536 w których zginęły 5 583 osoby, a 63 224 osoby zostały ranne [21]) jest kwestią społeczną, nie ma ujednoliconego systemu pomocy osobom poszkodowanym w wypadku drogowym oraz ich rodzinom. Nie istnieją w Polsce struktury administracyjne, które byłyby w stanie zapewnić systematyczną pomoc ofiarom wypadków drogowych. Osobom poszkodowanym nie sprzyjają też przepisy prawa. Po wypadku zazwyczaj osoby w nim uczestniczące oraz ich rodziny pozostawione są same sobie z problemami natury formalno-prawnej, ekonomicznej i przede wszystkim zdrowotnej. Pomimo, że wiele organów państwowych i samorządowych oraz organizacji pozarządowych planuje i prowadzi działania mające na celu poprawę brd w Polsce, wciąż jednak czuje się niedosyt, gdy chodzi o konkretną pomoc dla poszkodowanych w wypadkach. A jest to zgodnie z zaprezentowanym wcześniej modelem działanie na trzecim poziomie profilaktyki W przypadku, gdy obowiązek opracowania i realizacji programów profilaktycznych wynika z ustawy, to ustawa i akty wykonawcze zakreślają cele oraz ramową zawartość programów, czasem podmioty uprawnione (zobowiązane) do ich realizacji. W przypadku, gdy takiej podstawy prawnej nie ma, każdy program profilaktyczny musi być zgodny z zasadami i przepisami prawa regulującymi np. ochronę danych osobowych, gwarantujących ochronę dóbr osobistych uczestników oraz zasadami wykonywania zawodu (np. tajemnica zawodowa) jak i wymaganiami etycznymi zawodu a przede wszystkim ze standardami praw człowieka. Do takich programów należeć będą programy pomocy ofiarom wypadków drogowych. 40 Naukowe podstawy profilaktyki… Oprócz opisanych wyżej ogólnych standardów tworzenia i realizacji programów profilaktycznych opracowywane zostały standardy szczegółowe uwzględniające zarówno specyfikę zjawisk, na które nakierowane są działania profilaktyczne jak i instytucji (organizacji) realizujących programy. Przykładem są „Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych w szkole” [20] czy „Standardy realizacji działań profilaktycznych oraz działań z zakresu pomocy osobom uzależnionym” [13]. Te ostatnie, zgodne z kierunkami wyznaczonymi przez Unię Europejską odnoszą się do organizacji pozarządowych prowadzących działania adresowane do osób uzależnionych lub zagrożonych uzależnieniem. Ze względu na fakt, iż działania tych organizacji mogą być – w sferze organizacyjnej i standardów – podobne do działań organizacji i stowarzyszeń działających na rzecz pomocy ofiarom wypadków drogowych wydaje się, iż warto je przytoczyć [13]. 1. „Misja organizacji zapisana jest w statucie. Planowanie kierunków i programu pracy organizacji odbywa się przy udziale wszystkich członków organizacji. Kierunki pracy są zgodne z lokalnym oraz wojewódzkim programem (…). 2. Zarząd organizacji prowadzi stały nadzór nad realizowanymi zadaniami. Organizacja ma określony system zarządzania jakością przy realizacji zadań. 3. Organizacja informuje środowisko o swoich działaniach, realizowanych programach i osiągnięciach. Organizacja pozyskuje partnerów i sponsorów wspierających realizowane przez nią programy i zadania, współpracuje z innymi organizacjami działającymi w tym samym obszarze. 4. Organizacja, w zależności od specyfiki realizowanych programów, może zatrudniać merytorycznych pracowników etatowych lub w ramach prac zleconych, stażystów na podstawie Kodeksu pracy oraz wolontariuszy – na podstawie Ustawy o działalności organizacji pożytku publicznego. Organizacja zatrudnia również na etacie lub na podstawie umowy – zlecenia obsługę administracyjną i finansową programów. 5. Rozwój zawodowy kadry związany jest z kierunkami działań i rozwoju organizacji oraz realizowanymi programami. Wszystkim pracownikom stworzone są równe szanse, zgodnie z przepisami dotyczącymi podnoszenia kwalifikacji. Kadra ma prawo i obowiązek uczestniczenia w szkoleniach wewnętrznych i zewnętrznych. Szkolenia są zaplanowane i systematyczne. Okresowo dokonywana jest ocena realizacji planu doskonalenia realizatorów, w tym ocena jego efektywności. 6. Programy realizowane przez organizacje pozarządowe charakteryzuje wysoki poziom profesjonalizmu oparty na szerokiej specjalistycznej wiedzy, doświadczeniu i nastawieniu na optymalne wykorzystanie środków finansowych przeznaczonych na realizacje zadań. 7. Organizacja dysponuje lokalem umożliwiającym realizacje zadań statutowych oraz wyposażeniem zapewniającym możliwość realizacji podjętych programów. Organizacja prowadzi dokumentację działań merytorycznych oraz dokumentacje finansową prowadzonej działalności. 8. Uczestnikom programów i pracownikom organizacja zapewnia warunki zgodne z wymogami bezpieczeństwa i higieny pracy. 9. System zarządzania i administracji oraz komunikowania się jest ukierunkowany na skuteczne realizowanie programów. 10. W programach (…) realizowanych przez organizacje pozarządowe uczestniczyć mogą wszyscy potrzebujący informacji, edukacji, różnorodnej pomocy psychologiczno – pedagogicznej oraz socjalnej. Programy są wolne od jakichkolwiek uprzedzeń i niesprawiedliwości. 41 Transport Samochodowy 2-2009 11. Programy konstruowane są w oparciu o aktualną wiedzę dotyczącą problematyki (…), przy uwzględnieniu potrzeb rozwojowych i emocjonalnych oraz bezpieczeństwa uczestników. Przy konstrukcji programu określone są narzędzia oceny skuteczności i efektywności programu. 12. W ramach programów (…) przeciwdziałania i pomocy proponowany jest szeroki zakres różnych form działań uwzględniających potrzeby i oczekiwania adresatów programów. 13. Systematycznie jest badana i doskonalona skuteczność realizowanych programów. Raporty ewaluacyjne są przekazywane sponsorom oraz instytucjom zlecającym organizacji działanie”. Realizacja powyższych standardów ma na celu zwiększenie skuteczności podejmowanych przez organizacje działań a ośrodkom decyzyjnym (dysponującym środkami lub/i sprawującym nadzór nad realizacją programów) standardy mają ułatwić ocenę i weryfikację ofert i tym samym ich wybór a także kontrolę ich realizacji. 3. Procedura konstruowania programów profilaktycznych Prace naukowe nad programami profilaktycznymi doprowadziły do opracowania procedur konstruowania takich programów. Dotyczy to przede wszystkim procedur programów na trzeciorzędowym poziomie profilaktyki, odnoszących się do osób, u których już wystąpiły określone dysfunkcje zagrażające dalszemu rozwojowi w indywidualnym i społecznym funkcjonowaniu jednostki. Stąd w pierwszej kolejności opracowane zostały procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, które to programy w większym niż inne stopniu muszą uwzględniać problemy indywidualnych odbiorców. Do takich programów zaliczyć należy program pomocy ofiarom wypadków drogowych. Niżej przedstawioną propozycję - w głównym zarysie poszczególnych faz i kroków - opracował Z.B. Gaś z Instytutu Psychologii UMCS [2]. Procedura konstruowania programów profilaktycznych wczesnej interwencji składa się z trzech faz rozłożonych łącznie na 13 kroków. Procedura wyznacza kolejność dochodzenia do programu określając cel każdej z faz i zadania każdego z kroków. FAZA WSTĘPNEJ IDENTYFIKACJI KROK 1: KROK 2: KROK 3: identyfikacja objawu werbalizacja problemu teoretyczna perspektywa rozumienia problemu FAZA DIAGNOZY KROK 4: KROK 5: KROK 6: KROK 7: KROK 8: identyfikacja grupy badanej dobór metod badawczych realizacja procedury badawczej analiza wyników badania werbalizacja zaleceń programu KROK 9: KROK 10: KROK 11: określenie celu programu określenie zadań programu określenie struktury i zawartości programu określenie sposobu realizacji programu określenie strategii ewaluacyjnej FAZA KONCEPTUALIZACJI PROGRAMU KROK 12: KROK 13: 42 Naukowe podstawy profilaktyki… FAZA WSTĘPNEJ IDENTYFIKACJI PROBLEMU Konstruowanie programu wczesnej interwencji czy programu pomocy rozpoczynamy od fazy wstępnej identyfikacji problemu. Celem tej fazy jest wyodrębnienie niepokojących objawów, odpowiednie ich nazwanie (zinterpretowanie) oraz ich umieszczenie w perspektywie teoretycznej. KROK 1: identyfikacja objawu Traktując jako punkt odniesienia i odwołując się do wizji czy modeli prawidłowego rozwoju i zdrowego funkcjonowania człowieka, analizy jakości jego życia można interpretować jakieś zachowania jako dysfunkcjonalne. Proces ten analizuje się w kilku wymiarach: sfera emocjonalna, dojrzewanie i funkcjonowanie społeczne, dojrzewanie i funkcjonowanie intelektualne, funkcjonowanie zawodowe, funkcjonowanie rodzinne, wykorzystanie czasu wolnego, ogólna filozofia życia, poczucie własnej tożsamości, ogólna satysfakcja życiowa, jakość życia. Niepokojącym objawem mogą stać się te zachowania i postawy osób, które wykraczają poza wzory prawidłowego rozwoju i funkcjonowania. W odniesieniu do osób będących ofiarami wypadków drogowych będą to znane i opisywane w literaturze, jak również obserwowane na co dzień problemy związane ze stresem lub/i traumą związaną z byciem ofiarą wypadku lub/i z obrażeniami osób bliskich, ze stratą osoby bliskiej w przypadku wypadku śmiertelnego. Obserwowane objawy mogą również wystąpić u osób, które stykają się z sytuacją wypadku w związku z pracą zawodową (pracownicy służb ratowniczych). Będą to zarówno objawy somatyczne jak i psychiczne. KROK 2: werbalizacja problemu Konsekwencją dostrzeżenia niepokojącego objawu powinna być werbalizacja problemu. Krok ten służy wskazaniu na podstawie obserwowanych dysfunkcjonalnych zachowań obszarów, w których jednostka lub grupa przeżywa trudności. Pozwala to na skoncentrowanie się na mechanizmach dysfunkcjonalnych zachowań, a nie na zewnętrznych ich objawach (zachowaniach). KROK 3: teoretyczna perspektywa rozumienia problemu Zakończenie etapu wstępnej diagnozy to określenie teoretycznej perspektywy niezbędnej do rozumienia i interpretacji problemu. Krok ten polega na nakreśleniu teoretycznego podłoża wyjaśniającego naturę obserwowanej dysfunkcji według jednej z koncepcji prawidłowego lub zaburzonego rozwoju indywidualnego oraz społecznego człowieka. Działanie to jest podstawą do planowania procesu diagnostycznego i w dalszej kolejności dla potencjalnych możliwości przeciwdziałania dysfunkcjonalnym zachowaniom. W przypadku ofiar wypadków drogowych może to być perspektywa teoretyczna, w ramach której opisuje się jakość życia - podejście salutogenetyczne, czy w zakresie psychologii klinicznej – opisany syndrom posttraumatyczny. FAZA DIAGNOZY Po przeprowadzeniu identyfikacji problemu przystępuje się do fazy diagnozy. Celem tej fazy jest w miarę możliwości wyczerpujące ustalenie tych aspektów funkcjonowania 43 Transport Samochodowy 2-2009 psychospołecznego osób z grupy wysokiego ryzyka, które pomogą zarówno w poznaniu źródeł powstawania i mechanizmów dysfunkcji, jak i w zaprojektowaniu działań profilaktycznych. Faza ta składa się z 5 następujących po sobie kroków: KROK 4: identyfikacja grupy badanej Najważniejsze w trakcie realizacji tego kroku jest znalezienie odpowiedzi na dwa pytania: 1. Kogo należy objąć badaniami diagnostycznymi? Na ile badana(e) grupa(y) stanowi(ą) wiarygodne źródło informacji o przejawach, rozmiarach i dynamice diagnozowanego problemu? 2. Jakie warunki powinna spełniać badana grupa? Jakie ewentualne zmienne pośredniczące uwzględnić przy doborze grupy? KROK 5: dobór metod badawczych Dobierając metodę badawczą należy pamiętać o zaletach i ograniczeniach różnych metod oraz o tym, jakie w ramach danej metody dostępne są i możliwe do zastosowania w praktyce konkretnego badania techniki i narzędzia badawcze. Do dyspozycji są m.in. następujące metody: badanie reprezentacyjne, sondaż diagnostyczny, studium indywidualnych przypadków, badania korelacyjne, eksperyment. Każda z tych metod może zostać zastosowana jako wyłączna, możliwe jest również wykorzystanie różnych metod. Zależy to w dużej mierze od rodzaju badanej dysfunkcji, dostępności do osób badanych, zasobów organizacyjno – finansowych badacza. W toku badania można posłużyć się jedną z lub równolegle kilkoma technikami badań, jakimi są: wywiad, rozmowa, obserwacja, test, ankieta, kwestionariusze samoopisowe, analiza wytworów, analiza dokumentów. Dobierając technikę badawczą należy również pamiętać o możliwości skorzystania z już istniejących standardowych narzędzi lub też skonstruować narzędzia własne: standardowe techniki – zaletą jest to, że spełniają określone wymogi poprawności psychometrycznej, wadą natomiast jest to, że w niektórych sytuacjach są nieadekwatne do badanych przez nas cech zjawiska, samodzielnie skonstruowane techniki – zaletą jest możliwość dobrego ich dostosowania do potrzeb badawczych, wadą brak opracowania psychometrycznego. Dokonując wyboru metod, technik oraz narzędzi należy pamiętać o ich zgodności z teorią psychologiczną, którą w fazie wstępnej identyfikacji w ramach KROKU 3 przyjęto za podstawę opisu i wyjaśnień (interpretacji) obserwowanych dysfunkcji. KROK 6: realizacja procedury badawczej Przystępując do realizacji procedury badawczej należy zastanowić się nad 3 pytaniami: 1. Kto powinien prowadzić badania? Odpowiedź na pierwsze pytanie związana jest z troską o ograniczenie możliwości powstania zakłóceń w trakcie badań wynikających z wpływu, jaki może wywierać osoba przeprowadzająca proces diagnostyczny. Najważniejsze warunki, jakie powinna ta osoba spełniać, to: profesjonalizm, wiarygodność (zaufanie) i autorytet. 2. W jaki sposób należy je przeprowadzić? Odpowiedź na to pytanie dotyczy przede wszystkim podjęcia decyzji czy badania przeprowadzać indywidualnie czy w grupach, osobiście czy drogą korespondencyjną (internetową), w miejscu zamieszkania osób badanych czy w innych miejscach. 3. Kiedy przeprowadzać badania? Badania winny być przeprowadzone w możliwie najkrótszym przedziale czasowym. 44 Naukowe podstawy profilaktyki… KROK 7: analiza wyników badań Materiał badawczy, który został zgromadzony powinien zostać poddany analizie statystycznej, dzięki której możliwe stanie się uporządkowanie danych i uchwycenie wskaźników wykorzystywanych później w trakcie werbalizacji zaleceń do programu. W tym celu można zastosować: analizy opisowe – pozwalające na liczbowe przedstawienie danych jakościowych, miary tendencji centralnej – umożliwiające sumaryczne ukazanie frekwencji (np. średnia arytmetyczna, mediana, modalna), miary rozproszenia – umożliwiające ukazanie rozrzutu wyników w badanej grupie w zakresie określonej zmiennej (np. rozpiętość rozkładu, odchylenie przeciętne, wariancja, odchylenie standardowe), miary współzależności – pozwalające na ukazanie związku dwu lub więcej zmiennych (np. korelacje), miary statystycznej istotności różnic lub podobieństwa międzygrupowego (np. testy statystycznej istotności różnic), zaawansowane metody analizy danych – jak np. analiza sekwencyjna, analiza czynnikowa. KROK 8: werbalizacja zaleceń do programu Ostatnim elementem fazy diagnozy jest przetworzenie wykrytych prawidłowości funkcjonowania osób badanych na sugestie, które powinny być uwzględnione przy konstruowaniu programu. Zalecenia stanowią opis wstępnych założeń programu wynikających z analizy uzyskanych wyników i stwierdzonych w toku badań diagnostycznych prawidłowości. Na tym etapie konstruowania programu należy dokonać analizy pozwalającej na stwierdzenie, co w zakresie analizowanego problemu jest wspólne, typowe, a co indywidualne. W jakim więc zakresie możliwe jest oddziaływanie na grupę odbiorców, a w jakim realizacja programu będzie wymagała zapewnienia uczestnikom możliwości indywidualnej konsultacji, terapii. FAZA KONCEPTUALIZACJI PROGRAMU Jest to faza zasadniczej konstrukcji programu, której efektem powinien być pisemny projekt programu. Na tym etapie określone zostają cele, zadania, które powinny być realizowane w toku programu. KROK 9: określenie celu programu Cel to antycypowana sytuacja końcowa zadania, która ma określoną wartość dla jednostki [19]. Określając cel, do którego ma zmierzać realizacja programu, należy kierować się kilkoma wskazówkami zawartymi poniżej. Program: 1. opiera się na założeniach teoretycznych przyjętych w próbie zrozumienia problemu (teoria psychologiczna KROK 3), 2. wykorzystuje zalecenia wynikające z analizy danych zgromadzonych w procesie diagnostycznym, 3. uwzględnia przejawy dysfunkcjonalności zidentyfikowane w grupie wysokiego ryzyka. Wykorzystując opisane wyżej wskazówki dotyczące konstruowania celu programu, otrzymuje się opis stanu pożądanego i oczekiwanego w wyniku realizacji programu. W przypadku ofiar wypadków drogowych celem tym będzie poprawa jakości ich życia, w tym funkcjonowania w systemie ruchu drogowego. Cele formułowane jako kierunki dążeń w realizacji programu nazywa się celami ogólnymi, natomiast cele formułowane jako zamierzone mierzalne lub obserwowalne 45 Transport Samochodowy 2-2009 osiągnięcia – celami operacyjnymi. Zamiana celów ogólnych na operacyjne nosi nazwę operacjonalizacji celów, w toku której cele ogólne powinny, według B. Niemierko [8] ulegać następującym zmianom: sprecyzowaniu (trzeba pozbawić sformułowanie wyrażeń luźnych, niewiążących, służących ozdobie i autoreklamie systemu), uszczegółowieniu (pojedyncze dość lakoniczne hasło zmienia się zwykle w kilka dłuższych zdań lub równoważników zdań o bogatej treści), konkretyzacji (sytuacja, w której działanie się dokonuje i stan końcowy, do którego zmierza, muszą być możliwie dokładnie określone), upodmiotowieniu osiągającego cel (cel powinien opierać się na inwencji, osobistym wkładzie i pełnej odpowiedzialności jednostki oraz stanowić dla niej pewną określoną wartość). Bardzo ważne jest, aby cel programu został zoperacjonalizowany, tj. podany w formie konkretnych, operacyjnych, mierzalnych celów a nie w formie zbyt ogólnych, nieprzekładalnych na konkrety oczekiwań. B. Niemierko [8] sformułował 5 zasad operacjonalizacji: 1. Poszanowanie osobowości odbiorcy (patrz standard bezpieczeństwa). 2. Umiar w uszczegóławianiu. Ponieważ cele bardziej szczegółowe są zwykle bardziej konkretne, często zastępuje się właściwą operacjonalizację – to jest nadanie celom charakteru czynnościowego – detalizacją. Tak rozdrobnione cele są niemożliwe do ogarnięcia i utrzymania w świadomości, a więc pozostają na ogół na papierze. Pewne uszczegółowienie celu ogólnego jest zwykle konieczne, ale należy dążyć do tego, by jak najmniejsza liczba celów operacyjnych jak najlepiej wyrażała cel ogólny. 3. Zachowanie celu ogólnego w pamięci. Nawet w przypadku wybitnie udanej operacjonalizacji nie należy rozstawać się z ogólnym celem programu. Okaże się on (cel) przydatny jako, bardziej lub mniej zręczne, uogólnienie celów operacyjnych, a także pomoże rozstrzygać pewne wątpliwości co do interpretacji tych celów. 4. Otwartość zbioru celów operacyjnych. Cel ogólny, skutek swej wieloznaczności, może być łatwo naginany do bieżących wydarzeń i nadarzających się okoliczności. Cele operacyjne, znacznie bardziej sprecyzowane, takiej elastyczności nie wykazują. Dlatego zbiór celów operacyjnych nigdy nie powinien być traktowany jako zamknięty, ostateczny. Życie przynosi możliwości realizacji celu ogólnego w nowy sposób, zamyka też niekiedy pewne drogi. Sztywne trzymanie się planów byłoby pożyteczne tylko w nie zmieniających się warunkach. 5. Pełna realizacja celów operacyjnych. Operacjonalizacja celów bywa tak pracochłonna, że możemy mieć ochotę zadowolić się jej przeprowadzeniem i nie podejmować pracy nad osiąganiem celów operacyjnych przez odbiorców programu. Takie zaniechanie działań spotyka się często w życiu społecznym, np. w działalności niektórych organizacji społecznych. KROK 10: określenie zadań programu Osiągnięcie wyznaczonego celu może nastąpić w wyniku realizacji kolejnych działań. Działania te opisywane są w postaci zadań, z których każde odnosi się do jednego aspektu problemu. Wyznaczając zadania, należy pamiętać, aby koncentrować się na tych, które w znaczący sposób wiążą się z celem programu. KROK 11: określenie struktury i zawartości programu 46 Naukowe podstawy profilaktyki… Krok ten polega na przekształceniu zadań służących osiągnięciu celu programu na konkretne działania. Określając je, należy brać pod uwagę trzy elementy: 1. osoby objęte działaniami (programy wczesnej interwencji czy pomocowe mogą obejmować nie tylko osoby z dysfunkcją, ale również osoby bliskie, osoby z najbliższego środowiska, osoby znaczące itp.), 2. rodzaj prowadzonych działań, 3. zawartość tematyczną prowadzonych działań (treść działań). KROK 12: określenie sposobu realizacji programu Kolejnym krokiem jest opracowanie szczegółowego planu realizacji programu. Podejmując decyzję o konstrukcji planu, powinno się brać pod uwagę: parametry czasowe – czas potrzebny do realizacji poszczególnych działań i realizacji całego programu, kolejność realizacji poszczególnych elementów programu – ustalenie, które działania zostaną zrealizowane w fazie wstępnej (działania tworzące warunki do zmiany), które w fazie zasadniczej (działania o charakterze podstawowym), a które w fazie końcowej (działania o charakterze reasumującym i dostarczające informacji zwrotnej), określenia zakresu osobistej odpowiedzialności realizatorów programu, wymagań pod ich adresem, harmonogram realizacji programu – określenie konkretnych dat realizacji poszczególnych elementów programu. Na tym etapie nieodzowne jest podjęcie decyzji co do formy realizacji poszczególnych zadań. Realizacja programu powinna przewidywać różnorodne formy znane w dziedzinie, która stanowi podstawę teoretyczną opisu i wyjaśniania problemu oraz działalności praktycznej (edukacyjnej, poradniczej, interwencyjnej, terapeutycznej). KROK 13: określenie strategii ewaluacyjnych Programy profilaktyczne powinny zawierać procedury ewaluacyjne służące ocenie skuteczności prowadzonych działań. Takiej ocenie mogą być poddane cztery elementy programów profilaktycznych: 1. zasoby i środki jakie zostały użyte w trakcie realizacji programu, 2. zastosowane strategie oddziaływań profilaktycznych, 3. osiągnięte wyniki bezpośrednie, realizacja założonego celu ogólnego i celów operacyjnych, 4. osiągnięte wyniki odroczone. Można też dokonać bardziej szczegółowego podziału poziomów ewaluacji. ewaluacja działań – ocena tego, co faktycznie jest robione, czy to co się robi w ogóle podlega ocenie, ewaluacja nakładów - zasoby i środki jakie zostały użyte w trakcie realizacji programu zazwyczaj w relacji do liczby odbiorców programu, ewaluacja procesu – ocena tego, jakie szczegółowe czynności podejmowano, czy faktyczny przebieg czynności był zgodny z zaplanowanym, ocena zgodności realizacji programu z jego założeniami, ewaluacja wyników – co jest konkretnym wynikiem realizacji programu, czy w wyniku realizacji programu uzyskano oczekiwane zmiany. Przedmiotem oceny są osiągnięte wyniki bezpośrednie, realizacja założonego celu ogólnego i celów operacyjnych, 47 Transport Samochodowy 2-2009 ewaluacja skutków ubocznych – czy udział w programie powoduje inne niż zakładane, niezamierzone skutki, jak wpływają one na przebieg i realizację programu, osiąganie zakładanych celów. ewaluacja wydajności – pozwala na ocenę relacji kosztów i nakładów do osiągniętych efektów i – jeżeli jest taka możliwość – wybór działań bardziej ekonomicznych. Ewaluacja może i powinna być prowadzona już w toku realizacji programu. Źródłem informacji mogą być oceny realizatorów a także informacje zwrotne od uczestników. Ewaluacja prowadzona na zakończenie danej edycji programu winna być dokonana już nie tylko przez twórców i realizatorów, ale również przez organ (instytucję) zewnętrzny. Aby było to możliwe już w projekcie programu określone powinny zostać kryteria i wskaźniki ewaluacji. Mają one bowiem wpływ na zakres ewaluacji, pytania ewaluacyjne, umożliwiają również obiektywność ewaluacji [7,15]. Od wielu lat w Polsce (podobnie jak w innych krajach) podejmowane są działania mające na celu wyeliminowanie z naszego życia zagrożeń na drodze. Pomimo znacznego postępu w rozwiązywaniu wielu społeczno – ekonomicznych problemów współczesnego świata jest to działanie trudne. Przyjęta w Polsce dalekosiężna wizja bezpieczeństwa ruchu drogowego - Wizja Zero, zakłada całkowite wyeliminowanie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych. Dążenie do zera (lub prawie zera) ofiar śmiertelnych i ciężko rannych w wypadkach drogowych po roku 2020 możliwe będzie dzięki różnym działaniom, ale przede wszystkim wynikać musi ze zmiany mentalności użytkowników dróg. Pomocą mają być w tym zakresie profesjonalnie tworzone programy profilaktyczne, edukacyjne, reedukacyjne i pomocowe. LITERATURA: [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] Dziewięcki M., (2008). W kierunku integralnej profilaktyki. www.opoka.org.pl/biblioteka/I/ID - 15.10.2008r. Gaś Z. B., (1998). Psychoprofilaktyka, procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin. Gaś Z. B., (2003). Szkolny program profilaktyki. Istota, konstruowanie, ewaluacja. Warszawa. Hawkins J. D., (1994). Podręcznik ewaluacji programów profilaktycznych. Warszawa – Olsztyn. Hołyst B., (1994). Kryminologia. Warszawa, s. 545. Kazein A., (1996). Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Programy profilaktyczne i leczenie. Nowiny Psychologiczne, 2. Korporowicz L., ( 1998). Ewaluacja w edukacji. Warszawa. Niemierko B., (1997). Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki. Warszawa. Ostaszewski K., (2002). Nowe definicje poziomów profilaktyki. Remedium, 7– 8 (149-150) s. 40 – 41. Ostaszewski K., (2005). Interaktywna profilaktyka. Remedium, 11–12 (153 – 154), 36 – 37. Ostaszewski K., (2006). Kształtowanie umiejętności życiowych jako znaczący nurt pozytywnej profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego. III Konferencja Szkół Promujących Zdrowie, Poznań http://wczp.poznan.uw.gov.pl/files/445/4549a0o365 - Data dostępu: 21.10.2008 r. Rządowy Projekt ustawy o kierujących pojazdami z dnia 4.08.2008r. – materiał opublikowany na stronach internetowych Ministerstwa Infrastruktury – Akty prawne – ustawy – projekty. 48 Naukowe podstawy profilaktyki… [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] Standardy realizacji działań profilaktycznych oraz działań z zakresu pomocy osobom uzależnionym. Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii www.narkomania.gov.pl/standard_prof.htm-4k- Data dostępu 20.10.2008 rok. Standardy szkolnego Programu Profilaktyki http://dzieci.republika.pl/strona10.html -Data dostępu 15.10.2008r Szpringer M., (2004). Profilaktyka społeczna. Kielce. Szymańska J., (2000). Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej profilaktyki. Warszawa. Szymańska J., (2002). Standardy szkolnych programów profilaktyki. Remedium, grudzień, s. 5 – 7. Szymańska J., Zamecka J., (2002). Przegląd koncepcji i poglądów na temat profilaktyki [w:] Świątkiewicz G., (red.) Profilaktyka w środowisku lokalnym. Warszawa. Tomaszewski T., (red.) (1978). Psychologia. Warszawa. Wojcieszke K., Szymańska J., (2002). Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych. Wychowawca, 10, www.wychowawca.pl/miesiecznik/10_118/06.htm Data dostępu 20.10.2008r. Wypadki drogowe w Polsce w 2007 roku (2008). Warszawa: KGP. Zielińska A., (2007). Rok 2006 na polskich drogach. Analiza danych o wypadkach drogowych. Bezpieczeństwo Ruchu Drogowego 2, s. 4. 49
