Władysław IV Waza (1632
advertisement
Polska za królów elekcyjnych Henryk Walezy (1573-1574) W maju 1573 sejm polski wybrał na króla Henryka Walezego, brata króla Francji. Przedstawiono mu jednak dwa pakiety warunków, które musiał przyjąć, aby uzyskać władzę. Dokumenty ów, były to: Artykuły henrykowskie: stanowiły podsumowanie zasad ustroju RP, określały miejsce i uprawnienia władcy, gwarantowały zachowanie praw i przywilejów (w tym konfederacji warszawskiej), król miał przestrzegać zasad wolnej elekcji i nie dążyć do dziedziczenia tronu, władca miał zwoływać sejm co dwa lata, polityka wewnętrzna jak i zagraniczna króla miała podlegać kontroli sejmu, decyzje król m9ia podejmować wraz z radą senatorów (w skład której wchodzili tzw. senatorowie rezydenci, rezydujący na dworze monarchy w zmiennym składzie), w wypadku łamania przez króla jakichkolwiek praw i przywilejów, sejm miał prawo wypowiedzenia mu władzy. Pacta conventa: określały doraźne zobowiązania ciążące na królu, miał on kształcić młodzież szlachecką w Paryżu, spłacić długi Zygmunta Augusta, sfinansować budowę floty. Koronacja nowego władcy, jak i towarzyszący jej sejm koronacyjny odbyły się w Krakowie w lutym 1574 roku. Walezy, który w Paryżu zgodził się na podpisanie artykułów henrykowskich, odmówił na koronacji potwierdzenia ich przysięgą. Jednakże jego władanie nie trwało zbyt długo, gdyż po kilku miesiącach od koronacji, Henryk Walezy zbiegło do Francji po tym, jak dowiedział się o śmierci swojego brata. Zasiadł on na tronie Francji jako Henryk III. Stefan Batory (1576-1586) Kolejne wolne elekcje po ucieczce Walezego odbyły się w 1575 roku. Możni litewscy, jak i część senatorów okrzyknęła królem cesarza Maksymiliana II Habsburga. Szlachta powołała jednak na tron Annę Jagiellonkę, siostrę zmarłego Zygmunta Augusta. Na jej męża wybrano księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego, który był również kandydatem w pierwszych wyborach. Batory przybył do Krakowa, pojął Annę za żonę i w 1576 roku koronował się na króla Polski. Ubiegł on tym swojego rywala. Jego koronacja została przyjęta przez cały kraj, z wyjątkiem Gdańska, opowiadającego się za cesarzem. Jego dziesięcioletnia kadencja rozpoczęła się właśnie od oblężenia tego miasta. Podpisano jednak rozejm, na mocy którego miasto zapłaciło kontrybucję (król potrzebował środków na wojnę z carem) i uznała Batorego królem. Władca w zamian za to zawiesił nałożoną na Gdańsk w 1570 roku konstytucję Karnkowskiego. Była ona karą dla miasta od Zygmunta Augusta, za zabicie marynarzy królewskich i sprzeciw wobec polityki morskiej króla. Konstytucje te określały zależność Gdańska od RP oraz dokładnie precyzowały warunki działania portów, warowni, spichlerzy oraz komór celnych. Zawieszenie ich było przywróceniem miastu większej suwerenności. W czasie swojego panowania Stefan Batory przeprowadził postulowane przez ruch egzekucyjny reformy sądownictwa. Ponadto w 1578 powołał Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, które stały się najwyższymi instancjami sądowniczymi w Rzeczpospolitej. W skład trybunałów wchodzili zarówno przedstawiciele szlachty jak i duchowieństwa. Reforma ta zmniejszyła władzę króla w zakresie sądownictwa, lecz przyspieszyła funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w państwie. Założył on Akademię Wileńską. Batory utworzył również tzw. piechotę wybraniecką, która składała się z chłopów, rekrutowanych w dobrach królewskich. Odegrała ona dość znaczną rolę w wojnach Batorego na Inflantach. Konflikt wybuchł jeszcze w 1575, kiedy to Iwan IV Groźny zajął polskie Inflanty. Batory, aby zgromadzić środki na wojnę zwolnił Gdańsk z konstytucji Karnkowskiego oraz za wysokie odszkodowanie oddał kuratelę nad lennem pruskim brandenburskiej linii Hohenzollernów. Pospolite ruszenie, które pod dowództwem Batorego ruszyło na Rosję, odcięło wojska Iwana od Moskwy. W 1579 zdobyto Płock, w 1580 Wielkie Luki, a w 1581 wojska pod dowództwem hetmana Jana Zamojskiego rozpoczęły oblężenie twierdzy Psków. Zakończyło się ono w 1582 rozejmem w Jamie Zapolskim. Rosja na jego mocy zwróciła Inflanty i zrzekła się ziemi płockiej. Wkrótce potem Szwecja zajęła Narwę i Moskwa została całkowicie odcięta od Bałtyku. W 1586 roku zmarł Stefan Batory. Pod koniec XVI wieku ustabilizowała się w RP forma rządów, określana jako monarchia mieszana, polegająca na połączeniu monarchizmu, oligarchii i demokracji szlacheckiej. Jednakże z czasem wzrost znaczenia możnowładztwa przyczynia się do wytwarzania się w Polsce coraz silniejszych rządów oligarchicznych. Za czasów Batorego rozpoczął się proces obrastania możnych w siłę. Król hojnie obdarowywał dostojników ze swojego otoczenia królewszczyzną. Kilka rodów (m.in. Zamojscy, Potoccy, Ossolińscy czy Koniecpolscy) doszło do wielkich fortun i zaszczytów w państwie. Jan Zamojski był drugą osobą w państwie po Batorym, dzierżąc wbrew prawu urzędy kanclerza i hetmana wielkiego koronnego. Rody magnackie, aby ustrzec się przed rozpadem lub podziałem swoich dóbr ziemskich. Poczęły tworzyć ordynacje – czyli zespoły dóbr, prawnie zabezpieczone przed podziałem i dziedziczone przez najstarszego przedstawiciela rody, tzw. ordynata. Wokół wielkich rodów magnackich zaczęła zbierać się szlachta ziemska, która z powodu kryzysu gospodarki folwarcznej uzależniła się od magnatów, tworząc tzw. klientelę. Klientela popierała swojego ród, któremu była podległa na sejmach i zajazdach. W zamian za to mogła liczyć no poparcie zarówno u króla jak i u swoich magnackich opiekunów, którzy najczęściej sprawowali bardzo wysokie urzędy państwowe. Jednakże w państwie zaczęło narastać niezadowolenie zarówno ze strony szlachty związanej z magnaterią jak i co więcej ze strony opozycyjnej szlachty nie związanej z żadnym patronem. W czasach następcy Batorego – Zygmunta III Wazy zaowocowało to licznymi rokoszami. Zygmunt III Waza (1587-1632) Po śmierci Stefana Batorego znów doszło do podwójnej elekcji. W 1587 roku część senatorów znów obrała arcyksięcia Maksymiliana Habsburga na króla polski. Szlachta polska, będąc za kontynuowaniem tradycji jagiellońskich, chciała obrania na tron siostrzeńca Anny Jagiellonki, królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazę. Tym razem doszło jednak do walki zbrojnej. Arcyksiążę wystąpił zbrojnie, lecz atak jego wojsk został odparty przez wojska hetmana Jana Zamojskiego, który pokonał Maksymiliana na Śląsku pod Byczyną. Królem został książę szwedzki Zygmunt. W latach 1592-98 miała miejsce unia personalna ze Szwecją, jednakże Zygmunt został odsunięty od tronu szwedzkiego przez parlament i swojego stryja Karola IX Sudermańskiego, który został królem i założył nową linię dynastii. W 1596 roku przeniesiono stolicę z Krakowa do Warszawy. Zygmunt posiadał odmienną od hetmana, który utorował mu drogę do władzy, wizję w zakresie polityki zagranicznej jak i wewnętrznej. Główną kością niezgody była prohabsburska orientacja Zygmunta III. Uformował on nową grupę senatorów, którzy sprzyjali jego związkom z Habsburgami, jak i koncepcji wzmocnienia władzy królewskie, ograniczając rolę izby poselskiej. Wytworzyło się stronnictwo zwane regalistami (od łac. regalis – królewski). W jego szeregach stali głównie wysocy dostojnicy kościelni, przedstawiciele episkopatu jak i jezuici. Ważna rola przypadła zwłaszcza kaznodziei dworskiemu Piotrowi Skardze. Król zawdzięczał poparcie wyższego duchowieństwa zwłaszcza dzięki swojej zdecydowanej postawie za kontrreformacją jak i dzięki zaangażowaniu w realizację unii brzeskiej. Unia brzeska podpisana w 1596 zakładała połączenie Kościoła prawosławnego z Kościołem rzymskokatolickim w Rzeczypospolitej, dokonane w 1596 na synodzie w Brześciu Litewskim. Jedynie część hierarchii duchownej i wyznawców prawosławia uznała zwierzchnictwo Rzymu. Unia brzeska spowodowała rozbicie prawosławia na jej zwolenników unitów (w zaborze austriackim zw. grekokatolikami) i jej przeciwników – dyzunitów. Odsuwany od władzy Zamojski stanął na czele opozycji, która zrzeszała katolików niechętnych projektom wzmocnienia władzy królewskiej jak i polityce zagranicznej Zygmunta oraz protestantów i dyzunitów zagrożonych brakiem reakcji króla na zamieszania wyznaniowe i perspektywą odsunięcia ich od stanowisk i dóbr. Otwartemu konfliktowi zapobiegł jedynie autorytet Zamojskiego. Po jego śmierci w 1605 roku Zygmunt III przedstawił własny program reform. Przewidywał on utworzenie stałego, niezależnego od uchwał sejmowych skarbu, stałego wojska oraz konieczności zakończenia sejmu sformułowaniem wiążących ustaw. Ostatni postulat miał zapobiec rozchodzeniu się sejmów bez uchwalenia potrzebnych ustaw (dwa z czterech odbytych do tej pory sejmów właśnie tak się zakończyły). Na sejmie w 1606 roku izba poselska odrzuciła proponowany przez króla projekt reform. Król z kolei sprzeciwił się projektom ustaw poselskich. Sejm rozszedł się bez żadnych uchwał, a opozycjoniści z wojewodą krakowskim Mikołajem Zebrzydowskim na czele wznieciła antykrólewski rokosz (zwany sandomierskim albo Zebrzydowskiego). W Sandomierzu zawiązała się konfederacja generalna w obronie „praw i wolności” RP. Sformułowała ona zarzuty wobec monarchy jak i własny program reform. Możni traktowali rokosz jako narzędzie nacisku na króla, aby zaniechał dążeń do wzmocnienia władzy, szlachta jednak domagała się detronizacji króla. Rokosz zakończył się starciem zbrojnym pod Guzowem w 6 lipca 1607 roku. Bitwa wygrana została przez Zygmunta III, jednakże nikt nie odniósł konkretnego zwycięstwa. Król zrezygnował ze swoich dążeń, a ukarana szlachta została objęta amnestią w 1609 roku, po ukorzeniu się prze władcą. Ustalone po rokoszu rozłożenie sił w Polsce przetrwało zarówno do końca panowania Zygmunta III Wazy jak i jego syna i następcy Władysława IV Wazy. Panowanie Zygmunta III wazy obfitowało również w konflikty międzynarodowe, którym niejednokrotnie podporządkowywane były interesy RP. Po odsunięciu go od władzy w Szwecji przez Karola IX, rozpoczął się długoletni konflikt pomiędzy polską gałęzią rodu Wazów, a linią panującą w Szwecji. Wojna toczyła się od 1600 na terenie Inflant. W bitwie pod Kircholmem w 1605 roku polsko-litewska armia dowodzona przez Jana Karola Chodkiewicza rozbiła silniejsze oddziały Karola IX. Główną rolę odegrała ciężka jazda polska – husaria. Jednakże w kolejnych latach Szwedzi wykorzystując zaangażowanie polskie na innych frontach, dobrą organizację i przewagę w liczbie i uzbrojeniu żołnierzy, przeprowadzili atak, zajmując całe Inflanty, wraz z Rygą. Następnie przerzucili wojska na południowe wybrzeże Bałtyku i zajęli Prusy Książęce i Królewskie wraz z głównymi portami i twierdzami. Gdańsk został przezeń zablokowany. Tak zwana wojna o ujście Wisły stała się drugorzędnym frontem wojny trzydziestoletniej, w której Polska oficjalnie udziału nie brała. Polska podjęła wówczas ogromny wysiłek militarny i stawiła opór Szwedom. Wojska pod dowództwem króla Zygmunta III i hetmana Stanisława Koniecpolskiego odniosły nawet niewielkie sukcesy, lecz nie mogły one stawić czoła wyborowej piechocie szwedzkiej wspieranej przez nowoczesną artylerię. Wówczas zagrała polityka i dyplomacja. Państwa koalicji antyhabsburskiej doprowadziły do rozejmu polsko-szwedzkiego w Starym Targu w 1629, chcąc wciągnąć Szwecję do wojny na terenie Niemiec. Szwedzkie załogi pozostały jednak w polskich twierdzach, a zablokowany Gdańsk musiał pozwolić najeźdźcy na pobieranie ceł. Po wstąpieniu w 1632 roku na tron polski syna Zygmunta III Wazy – Władysława IV Wazy rozpoczęto budowę floty wojennej w porcie Władysławowo oraz Puck. Szlachta jednak niebyła przychylna nowym wysiłkom wojennym i finansowym. Z tego powodu komisarze polscy wysłani przez Władysława po rokowaniach ze stroną szwedzką doszli do porozumienia. W 1635 roku w Sztumskiej Wsi podpisano dwudziestosześcioletni rozejm ze Szwecją na mocy którego Szwedzi wycofali się z Prus oraz zrezygnowali z pobierania ceł gdańskich, w zamian za zatrzymanie zdobyczy w Inflantach. Osłabienie polskiego panowania nad Bałtykiem doprowadziło do większej samodzielności Brandenburgii. Zygmunt III m.in. potwierdził zgodę Batorego na przekazanie jej kurateli nad księciem pruskim. Otrzymali oni również prawo do tronu w Królewcu. W 1618 roku doszło do połączenia władzy nad Brandenburgią i Prusami Książęcymi w ręku elektora brandenburskiego. W czasie wojny o ujście Wisły elektor w zamian za nie udzielenie Polsce pomocy przeciwko Szwedom otrzymał na mocy pokoju westfalskiego Pomorze aż po Słupsk. Ujście Wisły znalazło się więc w kleszczach Hohenzollernów. Było to o tyle groźne, że elektor dążył do zerwania zależności od RP. Ostatni hołd lenny złożono Władysławowi IV w 1641 roku. Polska ingerowała również w konflikcie w Rosji. Po śmierci cara Iwana IV Groźnego w 1584 roku w Rosji znacznie pogłębił się kryzys. Było to głównie skutkiem terroru wprowadzonego przez cara i utworzonej przez niego opriczniny1. Władzę w Rosji od 1584 sprawowali kolejno Fiodor I, Borys Godunow i Fiodor II, jednakże władza żadnego z nich nie przywróciła Rosji takiego stanu i potęgi jaką była za Iwana Groźnego. Polscy magnaci (m.in. wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech) widząc pogłębiający się kryzys w państwie moskiewskim chcieli wykorzystać sytuację. Poparli oni pretendenta do tronu rosyjskiego Dymitra, który podawał się za syna zmarłego Iwana IV. W 1604 roku prywatne wojska Mniszcha wprowadziły na tron rosyjski Dymitra I Samozwańca i córkę wojewody, Marynę, która wyszła za mąż za Dymitra. Tzw. dymitriada, czyli wyprawa Dymitra do Moskwy, została potępiona przez większość sejmikowych uchwał szlacheckich jako awanturnicza i grożąca bezpieczeństwu Polski. W Moskwie doszło bowiem do walk pomiędzy Borysem Godunowem a Dymitrem Samozwańcem. Panowanie Dymitra w Moskwie zakończyło się rychło powstaniem, którego przyczyną było m.in. swawolne zachowanie Polaków na dworze rosyjskim. Doszło bowiem do kilku incydentów z Kościołem prawosławnym (strzelanie do ikon, obcinanie popom bród), którego władza w Rosji była o wiele większa niż władza Kościoła katolickiego w Polsce. Powstanie zakończyło się zabiciem Dymitra oraz wielu towarzyszących mu Polaków. Na tronie rosyjskim zasiadł przywódca powstania Wasyl Szujski, który koronował się na cara. Podpisał on również sojusz z wrogą Polsce Szwecją. W Polsce nie daną za wygraną w opanowaniu tronu rosyjskiego i zorganizowano wyprawę, złożoną głównie z byłych rokoszan, która miała na celu osadzenia na tronie moskiewskim drugiego Samozwańca. Król Zygmunt III Waza zaniepokojony niebezpiecznym sojuszem rosyjsko-szwedzkim rozpoczął oficjalną wyprawę wojsk RP na Rosję. W latach 1609-1611 trwała kampania wojenna zjednoczonych wojsk polsko-litewskich przeciwko wojskom rosyjsko-szwedzkim. Polacy zajęli Smoleńsk, a nadciągająca pomoc rosyjska została rozbita przez wojska hetmana Żółkiewskiego pod Kłuszynem 4 lipca 1610 roku. Po wkroczeniu do Moskwy hetman uwięził Szujskiego. Bojarzy rosyjscy ofiarowywali koronę piętnastoletniemu wówczas Władysławowi IV Wazie, synowi Zygmunta, za cenę przejścia na prawosławie i sprawowania osobistych rządów w Moskwie. Zygmunt odmówił jednak, licząc na zajęcie tronu ,moskiewskiego przez siebie. Ostatecznie jednak na czele Rosji w 1613 stanął Michał Romanow, pierwszy z wielkiej dynastii, panującej w Rosji do 1917 roku. Nowy car zdecydował się zawrzeć rozejm z RP w Dywilinie w 1618. Na jego mocy Litwa odzyskała ziemie smoleńską, czrnihowską i siewierską. Po wojnie w latach 1632-34 w pokoju wieczystym w Polanowie z 1634 roku Rosja zrzekła się całkowicie ziem przyznanych RP na mocy rozejmu dywilińskiego. Władysław IV zrzekł się w zamian pretensji do tronu carskiego. Tak więc żadna z polskich koncepcji opanowania Rosji nie powiodła się. Trzecim wielkim konfliktem z jakim Polska musiał się zmierzyć w XVII wieku był konflikt z Ukrainą i graniczącymi z nią lennami tureckimi. Tereny Ukrainy, a zwłaszcza jej południowej części, narażone były na liczne najazdy Tatarów. Zamieszkujące te terytoria Kozacy zorganizowali się w wolne wspólnoty o charakterze wojskowym. Odpierali on ataki tatarskie, ale również organizowali łupieżcze wyprawy na tureckie miasta leżące nad Morzem Czarnym. Również Polacy (głównie magnateria ukraińska) chcieli rozciągnąć granicę swoich wpływów na Mołdawię i Wołoszczyznę, które były lennami tureckimi. Turcja, będąca w nieustannej wojnie z Habsburgami odpierała polskie ataki, ale jednocześnie chciała utrzymać pokój z RP. Jednakże w drugim roku wojny trzydziestoletniej sytuacja zmieniła się. Zygmunt III Waza wysłał pomoc wojskową cesarzowi, którego stolica – Wiedeń, oblegana była przez wojska siedmiogrodzkie oraz powstańców czeskich i węgierskich (1619). Po akcji dywersyjnej oddziałów polskich najeźdźcy odstąpili od Wiednia. Sułtan turecki uznał jedna, iż jest to dostateczny powód do wypowiedzenia wojny. Wojska polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego i Stanisława Koniecpolskiego uprzedziły jednak spodziewany atak turecki i w 1620 roku wkroczyły na tereny Mołdawii. Zostali jednak osaczeni i pokonani w bitwie pod Cecorą 29 września 1920 roku. W trakcie odwrotu zginął hetman Żółkiewski. W 1621 roku doszło do kolejnego ataku wojsk tureckich, lecz zostały one pokonane w bitwie pod Chocimiem. Zawarto pokój, na mocy którego Polska obiecała zaprzestać ekspansji na księstwa naddunajskie. Władysław IV Waza (1632-1648) W 1632 roku zmarł Zygmunt III Waza, a na tronie polskim zasiadł jego syn Władysław IV Waza. Jak już było wspomniane, Władysław rozpoczął budowę floty wojennej w 1634 roku w porcie Władysławowo oraz Puck. Nieprzychylność szlachty doprowadziła do zaprzestania rozbudowy floty i podpisana ze Szwedami pokoju w Sztumskiej Wsi w 1635 roku. W 1641 roku przyjął on ostatni hołd lenny z Prus, uznając tym samym elektora Fryderyka Wilhelma księciem Prus. W wieku lat piętnastu proponowano Władysławowi tron moskiewski, lecz ze względów politycznych jego ojciec odmówił bojarom rosyjskim. Ostatecznie w 1634 na mocy pokoju wieczystego z Polanowa Władysław zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego. Opricznina - najważniejsze tereny kraju z wydzieloną administracją i wojskiem (opricznicy) całkowicie oddaną carowi. Stworzone przez Iwana IV w celu wzmocnienia swojej władzy i załamania oporu kniaziów i bojarów 1 1 Polska za panowania Władysława IV Wazy osiągnęła swoje największe w historii rozmiary 990 tys km i blisko 9 mln ludności. Lata trzydzieste XVII wieku przyniosły Polsce upragniony pokój. Nastąpiły tzw. „złote czasy”. Odparto najazd turecki (1621), podpisano pokój z Rosją (1634) i ze Szwecją (1635) oraz stłumiono powstanie Kozaków na Ukrainie (1638). Uspokojenie się sytuacji międzynarodowej Polski pozwoliło na szybką odbudowę podupadłej gospodarki, odrodzenie życia kulturalnego oraz intensywną kolonizację zdobytych terenów na wschodzie. Jednakże w ostatnich latach swojego panowania Władysław zaczął planować udział w koalicji antytureckiej. Rozpoczął zaciąganie do wojska polskiego Kozaków, którzy już za czasów Batorego znani byli ze swoich wartości bojowych. Wizja nowej wojny nie przypadła jednak do gustu szlachcie i magnaterii, które sprzeciwiły się królewskim planom kolejnej wojny. Na sejmie w 1646 roku zmuszono Władysława do odwołania werbunku wojsk. Wywołało to wielkie niezadowolenie ze strony Kozaków, którzy liczyli na liczne łupy wojenne. Ponadto Kozacy byli ludem poddanym magnaterii litewskiej i polskiej, która władała zajętymi terenami ukraińskimi. Chciano ich zepchnąć do roli chłopów pańszczyźnianych. Stworzono nawet spis tych Kozaków, którzy bili wolni i nie podlegali żadnemu magnatowi. Ponadto Ukraina z powodu tego, że była najsłabiej skolonizowana była miejscem, gdzie chroniło się przed prawem większość kryminalistów i zbrodniarzy z terenów RP i Rosji. Wszystko to doprowadziło do wybuchu w maju 16478 roku powstania kozackiego, pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego. Miało to miejsce na krótko –przed śmiercią Władysława. Jan II Kazimierz Waza (1648-1668) Tuż po wybuchu powstania chłopskiego na Ukrainie Władysław IV umiera. Nowym władcą zostaje jego brat (syn Kazimierza III) Jan II Kazimierz Waza. W chwili jego wstąpienia na w 1648 tron południowowschodnie ziemie Rzeczypospolitej pustoszyła wojna kozacko-chłopska, która wywołała poruszenie i bunty chłopskie także na ziemiach etnicznie polskich (Podhale - Kostka Napierski). Jan Kazimierz próbował załagodzić sytuację, lecz spotkało się to ze sprzeciwem partii wojennej na czele z księciem Jeremim Wiśniowieckim. Spowodowało to rozprzestrzenienie się powstania kozackiego na większość obszaru Ukrainy. Wspierani przez Tatarów Kozacy rozbili wojska koronne pod Żółtymi Wodami, Korsuniem (kwiecień-maj) i Piławcami (wrzesień). Wojska Chmielnickiego podeszły aż pod Lwów i Zamość. Król wraz z kanclerzem Jerzym Ossolińskim zdecydował się w tej sytuacji nawiązać rokowania. W lipcu 1649 r. Kozacy rozpoczęli oblężenie Zbaraża bronionego przez stosunkowo nieliczne siły polskie pod wodzą Wiśniowieckiego. Zmierzające z odsieczą twierdzy wojska królewskie zostały otoczone pod Zborowem. Przekupieni Tatarzy porzucili jednak Kozaków, co zmusiło Chmielnickiego do zawarcia umowy (zborowskiej), która przyznawała Kozakom województwa kijowskie, bracławskie i czernihowskie oraz podwyższała rejestr do 40 000. Wznowienie działań wojennych nastąpiło w 1651 r. Siły kozacko-tatarskie poniosły druzgocącą klęskę pod Beresteczkiem. Ugoda w Białej Cerkwi, którą następnie zawarto, zmniejszyła rejestr o połowę, a Kozakom pozostawiła tylko województwo kijowskie i zakazywała im zawierania sojuszy zagranicznych. W latach 1652-53 miała miejsce wyprawa Chmielnickiego na Mołdawię. Pod Batohem Kozacy rozbili armię koronną i wycięli wziętych do niewoli jeńców. Idąca z odsieczą armia polska została oblężona pod Żwańcem. Porażki polskie przyczyniły się do przywrócenia warunków ugody zborowskiej. Chmielnicki zaczął jednak szukać oparcia w Rosji. W 1654 r. zawarta została unia perejasławska, na mocy której Kozacy podporządkowali się Moskwie Wywołało to jej wojnę z Rzeczpospolitą i niezadowolenie Turcji. Po początkowej klęsce Litwinów wojska koronne sprzymierzone z Tatarami pokonały Rosjan i Kozaków w bitwie pod Ochmatowem (1655), ale dalszy przebieg wojny był już dla Polski niekorzystny. `W 1655 r., wobec kryzysu Rzeczypospolitej, Szwedzi podjęli decyzję o wkroczeniu na jej terytorium. Kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem (25 lipca) oraz zdrada hetmana Janusza Radziwiłła na Litwie (15 sierpnia) otworzyła im drogę w głąb Rzeczpospolitej. Jan Kazimierz zmuszony był uciekać na Śląsk. Do końca roku wojska szwedzkie opanowały większość obszaru Korony i część Wielkiego Księstwa. W listopadzie-grudniu 1655 r. oblegały one bezskutecznie Jasną Górę, która stała się narodowym symbolem oporu. Wkrótce też powrócił do kraju król, a 29 grudnia zawiązała się antyszwedzka konfederacja tyszowiecka. Jednym z dowódców sił wiernych królowi był kasztelan kijowski Stefan Czarniecki. W 1656 r. Szwecja zawarła przymierze z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, będącym jako władca Prus lennikiem Polski. Stanowiło to początek realizacji planów króla szwedzkiego Karola Gustawa dotyczących rozbioru Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród (Jerzy Rakoczy) oraz Kozaków i Bogusława Radziwiłła (układ w Radnot). Polska szukała w tej sytuacji ratunku w akcji dyplomatycznej. Podpisała rozejm z Rosją w Niemieży, z elektorem brandenburskim w Welawie (znoszący zależność lenną Prus Książęcych od Rzeczypospolitej), a w 1658 r. ugodę hadziacką z Kozakami, którym po śmierci Chmielnickiego przewodził Jan Wyhowski. (Zgodnie z nią województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie stanowić miały trzecią, obok Korony i Litwy, część Rzeczypospolitej). W 1660 r. podpisany został traktat w Oliwie kończący wojnę szwedzką. Polska zrzekła się Inflant aż po Dźwinę, a polscy Wazowie pretensji do korony szwedzkiej. W latach 1660-67 nastąpiło natomiast wznowienie wojny o Ukrainę między Rzeczypospolitą i Rosją. Polacy (w sojuszu z Tatarami) odnieśli w niej zwycięstwa pod Połonką i Cudnowem, jednak ich działania paraliżowały konfederacje niepłatnego wojska (Związek Święcony, 1661). Po zaspokojeniu roszczeń żołnierzy Jan Kazimierz zorganizował w latach 1663-64 wyprawę moskiewską, która nie przyniosła jednak rezultatów. Wyczerpanie wojną i rosnące niebezpieczeństwo ze strony Turcji skłoniło obie strony do podpisania w 1667 r. rozejmu w Andruszowie (na 13,5 roku). Sankcjonował on utratę Smoleńszczyzny, Czernihowszczyzny i Siewierszczyzny przez Rzeczpospolitą oraz wprowadzał podział Ukrainy wzdłuż linii Dniepru. Położyło to kres przewadze Rzeczypospolitej na Wschodzie. W 1686 r. podpisany został z Rosją traktat Grzymułtowskiego, który potwierdzał warunki andruszowskie. Od początku swojego panowania Jan Kazimierz próbował wzmocnić pozycje tronu w Polsce. Wzbudziło to sprzeciw części magnaterii. Wraz z konfliktem na Ukrainie, zagrożeniami zewnętrznymi i konfliktem króla z podkanclerzym Radziejowskim doprowadziło to do zaognienie się sytuacji. Efektem rywalizacji pomiędzy zwolennikami króla a opozycją było zerwanie sejmu w styczniu 1652 roku. Dokonał tego poseł z Upity, klient największego magnata Litwy Janusza Radziwiłła – Władysław Siciński, zgłaszając veto do planów przedłużenia sejmu ponad ustalone 6 tygodni. Pierwszy raz w historii polskiej demokracji szlacheckiej liberum veto jednego z posłów zerwało obrady i doprowadziło do rozejścia się całości izby. Uznano bowiem, że zgłoszenie sprzeciwu jest idealną bronią w walce z „królewskimi zamachami” na wolność i prawa zarówno całej szlachty, jak i każdego z poszczególnych posłów. Takie podejście, jak i zasada jednomyślności doprowadziły w końcu do sparaliżowania funkcjonowania sejmu. Po cofnięciu się „potopu” szwedzkiego Jan Kazimierz powrócił do dawnych planów. Chciał on zreformować prawo sejmowe tak, aby ustawy przechodziły większością głosów. Ponadto niezgodnie z prawem chciał jeszcze za życia przeprowadzić elekcję swojego kandydata – francuskiego księcia Kondeusza. Koncepcja ta popierana była przez dworskie stronnictwo profrancuskie, lecz spotkała się z dużym oporem opozycji. Królewskim zamiarom chciał przeszkodzić opłacany i popierany przez Habsburgów, zwycięski wódz wojny z Rosją Jerzy Lubomirski. Pod hasłami obrony „złotej wolności” i zwalczenia „francuskiego spisku” odwołał się od do konfederacji szlacheckiej i wojska wywołując rokosz antykrólewski, zwany rokoszem Lubomirskiego. W dwuletniej wojnie domowej w latach 1665-1666 punktem zwrotnym okazała się wygrana przez rokoszan bitwa pod Mątwami. Po przegranej król poszedł na ugodę z Lubomirskim, zaniechując swoich planów zmian ustrojowych RP. W 1668 roku Kazimierz abdykował i wyjechał do Francji, gdzie wkrótce zmarł. Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673) Podczas kolejnej elekcji, po abdykacji Jana Kazimierza, szlachta polska gwałtownie zaczęła oskarżać cudzoziemców (szczególnie Francuzów) o intrygi i działania mające na celu pogwałcenie „złotej wolności”. W związku z tym polska szlachta opowiedział się za kandydaturą syna litewskiego magnata – Michałem Korybutem Wiśniowieckim. Jednakże i on został wciągnięty w konszachty polityczne, biorąc za żonę arcyksiężniczkę austriacką. W swojej polityce opowiadał się on bardziej za Habsburgami niżeli za swoimi wyborcami. Zarówno to, jak i konflikty wewnętrzne (m.in. aktywne działanie stronnictwa profrancuskiego) doprowadziły do zamieszania w kraju, zrywania sejmów i sejmików oraz do organizowania konfederacji nie opłaconego wojska. W takiej sytuacji Polska była zupełnie nieprzygotowana na atak turecki, jaki miał miejsce w 1672 roku. Turcy wkroczyli na tereny Ukrainy, zajmując ją aż po Kamieniec Podolski. W takiej sytuacji król polski zgodnie z traktatem w Buczaczu z 1672 zgodził się oddać sułtanowi Podole, Bracławszczyznę i resztki Kijowszczyzny, oraz zobowiązał się płacić coroczny haracz. Jednakże po szybkiej mobilizacji, hetman wielki koronny Jan Sobieski pokonał wojska Tureckie pod Chocimiem w 1673 roku. Jego zwycięstwo zbiegło się ze śmiercią monarchy, dlatego też dowódca wojsk polskich został obrany królem. Jan III Sobieski (1674-1696) Po wstąpieniu na tron dokonał zwrotu w dotychczasowej polityce państwa. Sobieski od lat znany był ze swoich profrancuskich aspiracji (był żonaty z Marią d’Arquien). Poprzez zawarcie w Jaworowie w 1675 tajnego przymierza z Francją chciał uzyskać sojusznika do walki z Brandenburgią o Prusy Wschodnie i Austrią o Śląsk. Plany królewskie po części tylko pokrzyżowały walki z Turcją, które zakończyły się bitwą i traktatem pokojowym w Żórawnie w 1676. Przeciwko planom Jana III Sobieskiego wystąpiła grupa magnatów, pozostająca pod wpływami Brandenburgii i Austrii oraz Stolica Apostolska. Pod naciskiem tych sił król zawarł polsko-austriackie przymierze zaczepno-odporne, które przyniosło zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem (odsiecz wiedeńska 1683) oraz zobowiązywało króla, jako sygnatariusza Ligi Katolickiej, do kontynuowania wojny z Turcją. Efektem tego były dwie nieudane wyprawy przeciwko zhołdowanej przez Turków Mołdawii (1686 i 1689). W 1686 Sobieski zawarł z Rosją pokój wieczysty. Ustabilizował on wschodnią granicę RP aż do pierwszego rozbioru. W 1696 roku zmarł w Wilanowie. August II Mocny (1697-1733) Po śmierci króla Jana III Sobieskiego w 1696 roku Rzeczpospolita stała się areną rywalizacji rodów magnackich popieranych przez różne dwory europejskie. Rosja i Austria popierały elektora brandenburskiego, przedstawiciela luterańskiej rodziny Wettinów – Augusta. Z kolei stronnictwo profrancuskie sprzyjało kandydaturze francuskiego księcia Conti. W elekcji z czerwca 1697 roku większe poparcie zdobył kandydat francuski i został ogłoszony przez prymasa królem. Jednakże elektor August wkroczył zbrojnie na tereny Polski i we wrześniu 1697 roku koronował się w Krakowie na króla. August przeszedł również na wyznanie rzymsko-katolickie, co było jednym z warunków objęcia tronu polskiego. Zjednał on sobie tym samym przychylność papieża. August II zwany Mocnym dążył w swojej polityce do zjednoczenia Saksonii i Polski, oraz zwiększenia swojej władzy w Rzeszy Niemieckiej. W 1699 podpisał on pokój karłowicki z Turcją, odzyskując tym samym część ziem wschodnich utraconych na rzecz sułtana. Zawarł on również antyszwedzki sojusz z Rosją i zaatakował posiadłości szwedzkie w Inflantach. Rozpoczęła się tym samym wojna północna trwająca w latach 1700-1721, na którą nie zgodził się sejm polski i w której RP oficjalnie udziału nie brała. Jednakże wojska saskie ponosiły klęski i wojna przeniosła się na tereny Polski, gdzie wkroczyli Szwedzi. Zajęli oni Warszawę i Kraków oraz splądrowali i zgrabili cały kraj. Niepowodzenia Augusta wykorzystali jego przeciwnicy zawiązując 16 lutego 1704 roku konfederację i ogłaszając bezkrólewie. Powołali oni wreszcie na tron Stanisława Leszczyńskiego, wojewodę wielkopolskiego. Podpisali on również traktaty z królem szwedzkim Karolem XII, podporządkowując mu niemal całą Polskę w 1705. Sojusznicy Augusta natomiast podpisali sojusz z Rosją. W okresie okupacji szwedzkiej (1704-1710) w skutek rozłamu na zwolenników „lasa” i „sasa” doszło w Polsce do wojny domowej. Przyniosła ona wielkie zniszczenia pogłębione przez najazd szwedzki i szalejącą zarazę. Po klęsce Szwedów pod Połtawą w 1709 roku rozpadło się stronnictwo proszwedzkie, a Leszczyński opuścił kraj. August powrócił do Warszawy i ponownie objął rządy nad państwem. Nie bacząc na toczącą się wojnę północną król postanowił rozprawić się ostatecznie z opozycją antysaską i narzucić szlachcie władze absolutną. Podejmował próby wprowadzenia zmian ustrojowych i uwolnienia się od kurateli rosyjskiej. Wspomagana przez Rosję opozycja doprowadziła do utworzenia w 1715 konfederacji tarnogrodzkiej. Zarówno August II jak i konfederaci zwrócili się o mediację do cara Piotra I, przy którego udziale doszło do podpisania układu warszawskiego z konfederatami, zatwierdzonego 1 lutego 1717 na „Sejmie Niemym”. Niemym, gdyż w obawie przed zerwaniem sejmu przez veto, posłowie zmuszeni byli przez carskie wojsko do milczenia. Jedynie marszałek zabierał głos. Sejmu uchwalił, iż: potwierdzono wolną elekcję i liberum veto, przypomniano pacta conventa, zakazano stacjonowania wojsk saskich (oprócz gwardii osobistej króla), zakazano obsadzania polskich urzędów saskimi przybyszami, ustalono stałe podatki na armię, która miała liczyć 24 tysiące żołnierzy. Ostatnie lata swego panowania poświęcił zabiegom o zapewnienie tronu polskiego swemu synowi, Augustowi III. Pod jego rządami Polska przeżyła okres upadku gospodarczego i kulturalnego. Stanisław Leszczyński (1704-1736) W czasie wojny północnej (1700-1721), wraz z prymasem Radziejowskim i hetmanem wielkim koronnym Lubomirskim, stanął na czele konfederacji w Środzie (1703) domagającej się abdykacji króla. Po detronizacji Augusta II przez konfederację generalną w Warszawie, przy poparciu króla Szwecji Karola XII, w 1704 otrzymał tron polski. W 1705 zawarł przymierze z królem szwedzkim zezwalające Karolowi XII na utrzymywanie wojska w Polsce oraz na werbunek żołnierzy. W kraju wybuchła wojna domowa pomiędzy zwolennikami Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego ("jedni od Sasa, drudzy od Lasa"). W 1706 w wyniku pokoju w Altranstadt i rezygnacji z korony polskiej przez Augusta II, Stanisław Leszczyński stał się formalnie jedynym królem polskim. 1709 po klęsce Karola XII pod Połtawą, opuszczony przez dotychczasowych zwolenników, wyemigrował. W 1733 po śmierci Augusta II, poparty przez swego zięcia Ludwika XV, ponownie został wybrany na króla. W tej sytuacji Rosja i Austria zdecydowały się na osadzenie na tronie polskim syna Augusta Mocnego, Augusta III, który wszedł na tron w miesiąc po ponownym wyborze Leszczyńskiego na króla. Na skutek opozycji magnatów, szlachty i interwencji wojskowej Rosji abdykował w 1736. Otrzymał od króla Francji w dożywocie dwa księstwa. August III (1733-1763) August III został wprowadzony na tron polski przez Austrię i Rosję w zamian za: - zobowiązanie do zachowania dotychczasowego ustroju w Polsce, - uznanie sankcji pragmatycznej Karola VI - oddanie Kurlandii E.J. Bironowi, faworytowi cesarzowej rosyjskiej Anny Iwanowny Wybrany został na tron polski w drugiej elekcji, mimo wcześniejszego wyboru i koronacji Stanisława Leszczyńskiego. Objął władzę przy pomocy wojsk saskich i rosyjskich, które zmusiły w 1734 Leszczyńskiego do opuszczenia kraju i rozbiły w 1735 wojsko konfederacji dzikowskiej. Uznany ostatecznie za króla polskiego w 1736. August III dążył do wprowadzenia zasady dynastyczności tronu polskiego i zapewnienia sukcesji jednemu z synów oraz uzyskania godności cesarskiej dla rodu Wettinów. Pozbawiony szerszych koncepcji politycznych, oparł się na magnaterii, związany do 1734 ze stronnictwem Potockich, do 1752 - Czartoryskich i do końca panowania z koterią H. von Brühla, za którego pośrednictwem sprawował rządy w Polsce. Mimo długoletniego panowania nie nauczył się języka polskiego, większość czasu spędzał w Dreźnie. W pierwszych latach panowania dążył, popierany przez „Familię”2, do wprowadzenia reform fiskalno-wojskowych. Mimo zgody Austrii i Rosji na zwiększenie liczebności wojska w okresie wojny rosyjsko-tureckiej 1736-1739 i drugiej wojny austriacko-pruskiej o Śląsk 1744-1745, reformy nie doszły do skutku z powodu zrywania sejmów. FAMILIA - stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich oraz związanych z nimi rodów magnackich, ukształtowane pod koniec panowania Augusta II; zwalczana gł. przez Potockich, Ogińskich, Radziwiłłów, Sapiehów; dążyła do 2 2 W polityce zagranicznej August oparł się na trwałym sojuszu z Rosją, co zapewniło mu spokojne panowanie w Polsce i prowadzenie, jako elektorowi saskiemu, w miarę niezależnej polityki w stosunku do Austrii i Prus. W wojnach o Śląsk początkowo sojusznik Prus, później Austrii, lawirując między obydwoma państwami umożliwił Prusom jego zajęcie. W czasie wojny siedmioletniej 1756-1763, po klęsce pod Pirną i opanowaniu Saksonii przez Prusaków, zmuszony do opuszczenia Drezna, przebywał w Warszawie do czasu zawarcia pokoju w Hubertsburgu (1763). Klęska militarna Saksonii w wojnie siedmioletniej, włączenie Śląska do Prus, zmiana polityki rosyjskiej w stosunku do Prus, przekreśliły plany Augusta na sukcesję tronu polskiego. Stanisław August Poniatowski (1764-1795) W 1764 jako kandydat Familii, przy zdecydowanym poparciu cesarzowej Katarzyny II, wybrany został na króla Polski. W pierwszych latach swego panowania przeprowadził reformę w armii, zastępując kawalerię piechotą i innymi rodzajami broni, założył odlewnię dział, utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych, a komisje dobrego porządku dla miast miały się zająć skarbowością i gospodarką miejską. W 1765 z inicjatywy króla powołano Szkołę Rycerską. Reformy zaniepokoiły Katarzynę II, która przy pomocy swego ambasadora w Polsce Repnina próbowała im przeciwdziałać. Repnin zainicjował m.in. zawiązanie (1767) przez szlachtę konfederacji przeciwko królowi i reformom Familii. Na sejmie 1767-1768 konfederacja uchwaliła tzw. prawa kardynalne3, których gwarantem została Rosja. W imię obrony wolności szlacheckiej oraz wolności Polski, przeciwko Rosji i królowi zawiązała się w Barze konfederacja (konfederacja barska 1768-1772 4). 5 sierpnia 1772 nastąpił I rozbiór Polski 5, a król pod naciskiem Stackelberga w1773 powołał sejm (sejm rozbiorowy), który zatwierdził traktaty rozbiorowe. W czasie trwania sejmu królowi udało się powołać Radę Nieustającą (naczelna władza administracyjna, organ kolegialny o 5 departamentach, mający na celu zmniejszenie władzy króla) i Komisję Edukacji Narodowej (podporządkowana władzy króla, przejęła cele oświatowe, dobra pojezuickie i rozpoczęła reformę systemu szkolnego w RP) Sprawując rządy w państwie o ograniczonej suwerenności Stanisław August dążył do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Popierał manufaktury, założył liczne wytwórnie fajansów, wyrobów marmurowych i broni, z jego inicjatywy przebudowano zamek królewski, wzniesiono zespół pałacowy w Łazienkach. Był mecenasem nauki, literatury i sztuki. Największym sukcesem dążeń reformatorskich króla stało się uchwalenie podczas sejmu czteroletniego 6 w 1791 konstytucji 3 maja. Zakładała ona: zniesienie wolnej elekcji, tron miał być dziedziczny, po śmierci S. A. Poniatowskiego dziedziczyć mieli Wettini, W 1792 po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej, mając nadzieję na uratowanie państwa i części reform. Przyłączenie się do targowiczan zostało ocenione negatywnie przez społeczeństwo i przyniosło królowi miano "zdrajcy narodu". W czasie powstania z 1794 roku odsunięty od władzy, sprzyjał powstańcom mimo braku wiary w końcowy sukces. Po upadku powstania, w styczniu 1795 wywieziony do Grodna, mimo nalegań rosyjskich abdykował dopiero w listopadzie 1795. Zmarł w Petersburgu. Obecnie jego prochy spoczywają w krypcie katedry Św. Jana w Warszawie. przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych (częściowo zrealizowane 1764-66, dalsze zahamowała interwencja Rosji); 1790 współpracowała ze stronnictwem królewskim przy uchwalaniu Konstytucji 3 maja 1791. 3 PRAWA KARDYNALNE - podstawowe zasady ustroju państwa - wolna elekcja, liberum veto, pacta conwenta, nietykalność osobista szlachty, poddaństwo chłopów. 4 BARSKA KONFEDERACJA - zbrojny związek szlachty, zawiązany przeciwko kurateli Rosji i reformom Stanisława Augusta Poniatowskiego. Miał on na celu: zniesienie reform wprowadzonych od 1764, obalenie Stanisława Augusta i wprowadzenie na tron Wettinów. Inicjatorami konfederacji barskiej byli: A.S. Krasiński, J. Mniszech, J.K. Potocki. Konfederaci liczyli na pomoc Turcji, Francji, Saksonii, Austrii. Partyzanckie walki z wojskami rosyjskimi i królewskimi trwały 4 lata. Mocarstwa sąsiednie wykorzystały konfederację barską, aby oskarżyć Polskę o anarchię i dokonać I rozbioru Polski. 5 W WYNIKU I ROZBIORU – Prusy uzyskały: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców. Rosja zajęła tereny położone na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km 2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności. 6 SEJM CZTEROLETNI, zwany też Sejmem Wielkim, obradował w Warszawie 6 X 1788-29 V 1792, zawiązany w konfederację. Marszałkowie — S. Małachowski i K.N. Sapieha. Stronnictwo patriotyczne przeprowadziło reformy społeczne i polityczne zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju. Uchwalono m.in. stutysięczną armię (1788) i Konstytucję 3 maja (1791). Jego dzieło obaliła konfederacja targowicka i zbrojna interwencja rosyjska 1792. 3
