przedmiot, cel, zakres i metody badań socjologicznych
advertisement
Patryk Kamiński IV KO METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH, wywiad i ankieta Socjologia to nauka o zbiorowościach ludzkich, której przedmiotem badania są: zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy, zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia zachodzące w tych zbiorowościach. Socjologia bada więc strukturę i funkcjonowanie wszelkich zbiorowości społecznych oraz zjawiska i procesy w nich zachodzące. Przedmiot badań socjologii jest bardzo szeroki, dokonuje się więc jego podziału na trzy główne działy, którymi są: zbiorowości społeczne, czyli kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie, zbiorowości etniczne i terytorialne oraz inne, oparte na podobieństwie zachowań; instytucje społeczne, które są definiowane jako historycznie ukształtowane układy, skupiające ludzi w różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia, wśród których 1 można wyróżnić gospodarcze, kulturalne, medyczne, naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne i inne; procesy i zjawiska masowe, a wśród nich głównie ruchliwość społeczna, industrializacja, urbanizacja, alkoholizm, prostytucja, współzawodnictwo, aktywność społeczna, wynalazczość, itp. Jak wynika z powyżej przedstawionego podziału przedmiot badań socjologii jest bardzo skomplikowany i obejmuje całą rzeczywistość społeczną. Pod tym pojęciem socjolodzy rozumieją „różnorodne fakty, które się zdarzają lub zdarzały bez względu na to, czy my jako jednostka je odbieramy czy też nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące się takimi stać. Obiektywna rzeczywistość społeczna składa się z działań innych ludzi, ich poglądów, postaw, aspiracji, przekonań i nastrojów oraz wytworów działalności jednostek, zbiorowości i instytucji, a fundamentalnymi komponentami rzeczywistości społecznej są same jednostki i zbiorowości będące podmiotami rozmaitych działań i zjawisk społecznych.” Badania przeprowadzane nad każdą z wymienionych powyżej grup stosują szereg wspólnych pojęć, umożliwiają wykrywanie pewnych ogólnych prawidłowości, wykrywanie i analizowanie działania różnych struktur społecznych. Powstaje więc konieczności , aby nad tymi działami prowadzącymi badania empiryczne i dążącymi di uogólnień stwierdzonych prawidłowości w postaci tzw. „średniego zasięgu”, czyli teorii wyjaśniających zjawiska zachodzące w tych poszczególnych dziedzinach, zbudować teorie bardziej ogólne, które umożliwiają wyjaśnienie zjawiska i procesy podstawowe, istotne dla wszystkich dziedzin życia społecznego. W socjologii, od początku wyodrębnienia się jej jako samodzielnej dyscypliny naukowej rozwijano dwie teorie. Są to: teoria struktur społecznych oraz teoria rozwoju społecznego, czy też bardziej ogólnie: teorię zmian, czyli zarówno rozwoju, jak i rozpadu badanych zbiorowości. Teoria struktur społecznych, nazywana też teorią grup społecznych lub teorią społeczeństwa stara się uogólnić wyniki badań nad różnymi typami i formami życia zbiorowego ludzi i ustalić pewne ogólne prawa. Bada ona elementy składowe grup, zbiorowości wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego przyporządkowania elementów składowych danych zbiorowości i siły warunkujące ich funkcjonowanie. Zajmuje się zjawiskami spójności wewnętrznej grup, siły wyznaczające ich spójność oraz siły i czynniki powodujące ich rozpad. W przypadku teorii struktur uogólnia się wyniki badań nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w różnych grupach i zbiorowościach. Tworzy się ogólne teorie rozwoju i postępu społecznego oraz teorie wyjaśniające regresje i zanikanie zbiorowości, zarówno w skali mikrostruktur, jak i makrostruktur społecznych. Zarówno teoria struktur, jak i teoria zmian dostarczają działom socjologii szczegółowej aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw badań, hipotez i schematów teoretycznych. Obok wymienionych teorii praktyczne zastosowanie socjologii w różnych dziedzinach życia społecznego wymusiło powstanie i rozwój jeszcze dwóch teorii ogólnych. Są nimi teoria społecznego zachowania się jednostek i teoria zachowania się zbiorowości jako całości. Teoria społecznego zachowania się jednostek to dyscyplina rozwijająca się na pograniczu psychologii ogólnej, psychologii społecznej i socjologii. Ustala się ogólne zależności między sytuacjami społecznymi i reakcjami jednostek na te sytuacje, próbuje się ustalać stałe wzorce działania jednostek w różnych sytuacjach społecznych, istotnych dla sporządzania prognoz przystosowania się jednostek do określonych sytuacjach, wykonywania zadań zlecanych im w różnych sytuacjach. Teoria zachowania się zbiorowości powstała również dla potrzeb praktyki. Chodzi w niej o ustalenie pewnych ogólnych praw zachowania się tłumów, wielkich mas ludzkich w okresach nagłych i ostrych kryzysów, o ustalenie ogólnych praw rządzących zachowaniem się klas społecznych, kategorii zawodowych. Jest ona ważna dla przewidywania zachowań politycznych, ekonomicznych, czyli stanowi ważne narzędzie dla racjonalnego kierowania, a także manipulowania wielkimi zbiorowościami ludzkimi. 2 Przedstawione powyżej teorie dotyczą socjologii ogólnej. W literaturze i praktyce dokonuje się również wyróżnienia tzw. socjologii szczegółowej. Socjologia szczegółowa zajmuje się systematycznym opisem poszczególnych dziedzin i wyjaśnianiem zachodzących w nich zjawisk. Każda socjologia szczegółowa ma wielorakie powiązania z socjologią ogólną. Pierwsza z nich korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych drugiej, a socjologia ogólna weryfikując osiągnięcia badawcze socjologii szczegółowej wyprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną. Pomiędzy socjologią ogólną i szczegółową istnieją sprzężenia zwrotne i komplementarne powiązania. Charakterystyczne dla badań socjologicznych jest poszukiwanie, formułowanie i uogólnianie praw zjawisk zachodzących pomiędzy ludźmi, badanie struktur, czyli praw wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach, praw przyporządkowania elementów składowych zbiorowości jako całości, poszukiwanie sił społecznych, które przejawiają się we wszystkich dziedzinach życia społecznego, sił obiektywnych, działających zarówno w małych, jak i wielkich zbiorowościach, tworzących się spontanicznie oraz obok wszystkich celowych i zamierzonych działań jednostek i instytucji. Głównym przedmiotem zainteresowania socjologa są zawsze zbiorowości ludzkie, całości tworzone z wzajemnych oddziaływań ludzi dążących do zaspokajania swoich potrzeb, bez względu czy te wzajemne oddziaływania są świadome, czy też wynikają z układu grup i sił społecznych, całości tworzone z jednostek, instytucji, wzorów kulturowych i tradycji. Badania socjologiczne odgrywają dużą role w społeczeństwie. Odkrywają one problemy ukryte, z których społeczeństwo dotychczas nie zdawało sobie sprawy. Jeśli problem społeczny ma charakter jawny, tj. społeczeństwo zdaje sobie sprawę z jego istnienia, badania socjologiczne mogą odgrywać istotną rolę bliższym określeniu charakteru problemu. Mogą uzyskać zasięg, lokalizacje społeczną zjawiska, określić jakie grupy społeczne czy rejony kraju są nimi szczególnie dotknięte itp. lub nakierować do bliższego określenia mechanizmów, na skutek działania, których to zjawisko zachodzi. Badania mogą być świadomie ukierunkowane na ujawnienie lub dokładniejsze poznanie problemu społecznego czy też na znalezienie środków prowadzących do jego rozwiązania. Jednak często ważne jest nie tylko stwierdzenie problemu społecznego, ale także podanie jego diagnozy. Celem badania diagnostycznego jest stwierdzenie, czy lub jak często w badanej zbiorowości występuje pewne zjawisko. Dla badacza lub jego zleceniodawcy jest to istotne ze względów praktyczno – społecznych a zarazem jakoś opisywalna, czyli dające się wyjaśnić w kategoriach teoretycznych. Badania diagnostyczne często koncentrują się na problemach społecznych. Diagnozą problemu społecznego jest wówczas takie opisanie stanu rzeczy, które stanowiąc stwierdzenie dystansy między stanem pożądanym a rzeczywistym, pozwala zarazem na teoretyczną interpretację tego stanu rzeczy. Badania przeprowadza się po to, by coś dzięki nim osiągnąć. Jest wiele przyczyn dla których organizuje się badania socjologiczne. Należą do nich między innymi: poszukiwanie skutecznego sposobu działania; chęć weryfikacji określonej teorii; rozwój istniejących teorii; tworzenie nowych, dotychczas nieistniejących teorii; ujawnianie, diagnozowanie problemów społecznych; podejmowanie prób rozwiązania istniejących problemów społecznych; ponawianie wcześniej przeprowadzonych badań w zmodyfikowanej formie; powody osobiste oraz szczególne zainteresowanie określoną problematyką. 3 Każde badanie, nie tylko socjologiczne składa się z kilku następujących po sobie kolejnych etapów. Należą do nich kolejno: 1) wstępne sformułowanie problemu – zdefiniowane i określenie problemu naukowego, który chcemy poddać badaniu, określenie źródeł problemu, sformułowanie formy pytania problemowego, a także zdefiniowanie celu badań; 2) uszczegółowienie problematyki badawczej (eksplikacja) – problemy szczegółowe, hipotezy; 3) operacjonalizacja – wyrażenie pojęć i terminów teoretycznych w kategoriach operacyjnych (jednoznaczne terminy), dobór wskaźników, zbiorowości do badań – kategorii społecznej, metod i technik, źródła badań; 4) przygotowanie narzędzi badawczych – kwestionariuszy, schematów, instrukcji, testów, urządzeń technicznych; 5) pilotaż badań – sprawdzenie problemu badawczego, jego uszczegółowienia i, wartości wyjaśniającej przyjętych wskaźników, jednoznaczności pojęć, czy problem w ogóle istnieje; sprawdzenie narzędzi i technik badawczych, strony techniczno-organizacyjnej badań, dostępnych środków finansowych; 6) dobór próby ; 7) badania 8) weryfikacja zebranego materiału empirycznego – wstępna i pogłębiona; 9) wstępne grupowanie materiału surowego (kodowanie); 10) analiza materiału empirycznego – konfrontacja danych empirycznych z pytaniami i hipotezami, zarówno analiza o charakterze ilościowym, jak i jakościowym; 11) testowanie hipotez i uogólnianie wyników badań testowanie siły i kierunku zależności między analizowanymi cechami, słuszności założeń badawczych i sformułowanych na ich podstawie hipotez; 12) pisanie końcowego raportu z badań – naukowego lub komercyjnego Przyjęta hipoteza, którą chcemy weryfikować podczas badań socjologicznych powinna stwierdzać spodziewaną relację pomiędzy jakimiś zjawiskami i powinna być propozycją twierdzenia naukowego, które zakłada możliwą lub oczekiwaną w danym kontekście sytuacyjnym naturę związku. W wyniku przeprowadzonych badań przyjęta hipoteza może być przyjęta, bądź odrzucona. Sformułowane dla celów badawczych hipotezy muszą spełniać następujące warunki: być sprawdzalne empirycznie – wymienione tam zmienne muszą być empirycznie uchwytne i mierzalne; zależność musi mieć charakter prawidłowości, nie może być związkiem niepowtarzalnym i przypadkowym; zależność ta może występować tylko w określonych okolicznościach, ale w tych okolicznościach musi stanowić regułę; hipoteza musi mieć moc wyjaśniającą – musi być pomocna przy wyjaśnianiu obserwowanych zjawisk; ma silniejszą moc wyjaśniającą jeżeli związek ma charakter przyczynowy, oraz wtedy gdy możemy hipotezę uzasadnić jako teoretycznie konieczną (gdy dysponujemy zweryfikowaną teorią empiryczną, która potrafi opisać dlaczego związek określony w naszej hipotezie ma miejsce w określonych warunkach). Bardzo ważne znaczenie w badaniach socjologicznych ma odpowiedni dobór źródeł. Źródłem w badaniach socjologicznych jest każdy przedmiot materialny, który umożliwia formułowanie uzasadnionych wniosków o rzeczywistości społecznej (skrajnie źródło to wszystkie wytwory ludzkie np. narzędzia, budynki ale przede wszystkim utrwalone 4 wypowiedzi ludzi i ich zachowania najczęściej w postaci jakiegoś opisu, ewentualnie zdjęć). Uważa się, że podstawowym źródłem w badaniach socjologicznych jest tekst pisany jako rejestracja zachowań werbalnych i niewerbalnych ludzi; ewentualnie jest rejestracją lub dotyczy całych zbiorowości ludzkich. Wykorzystuje się jednak coraz częściej zdjęcia, filmy, rysunki, mapy. Możemy wyróżnić dwa typy źródeł: zastane – dane już istniejące, spisy, rejestry z których można wyprowadzić wnioski dotyczące rzeczywistości społecznej danego miejsca i czasu; także pamiętniki, kroniki, akta sądowe, dane urzędowe, prace naukowe; także czasopisma, materiały archiwalne; wywołane – powstają wskutek działalności badacza. Materiały źródłowe mają zawierać wypowiedzi i/lub opis zachowań. Stopień ogólności źródeł zależy od tego czy zbieramy dane o jednostkach czy też o grupach. Istotnym elementem badań jest odpowiedni dobór próby. Jest to dobranie ograniczonej liczby jednostek danej zbiorowości przy zachowaniu określonych zasad, które pozwolą uzyskać informacje o całej zbiorowości. Przy określaniu wielkości próby kierujemy się jej reprezentatywnością wobec populacji generalnej, mniej lub wyraźniej określonej. O wielkości (liczebności) próby decydują następujące kryteria: wielkość badanej zbiorowości – im większa zbiorowość tym większa próba, ale przy zbiorowości kilku- czy kilkunastu tysięcznej tych proporcji już się nie stosuje (np. dla Polaków próba 1200, Poznaniaków 400); stopień jednorodności tej zbiorowości; oczekiwana dokładność wyniku; stopień dopuszczalnego błędu (min. 95% pewności); rodzaj doboru próby – czy jednostkowy czy grupowy dobór próby; ilość i charakter zmiennych występujących w badaniach; od zastosowanej metody i techniki badań oraz od planowanego sposobu analizy i wykorzystania wyników badań W doborze próby kryteria merytoryczne (problem badań, charakter badań, typ lub charakter zbiorowości) odgrywają rolę ważniejszą niż kryteria statystyczne. Dobór próby może być dokonany dopiero po ukończeniu projektu badań. W badaniach socjologicznych ważne jest aby metody badań były odpowiednie do teorii, jaką badają. Teoria wpływa także na wybór zmiennych, które badamy i na oczekiwania dotyczące związków, jakie mogą istnieć między odpowiednimi zmiennymi. Nie mając teorii, badacz nie może dokonać właściwego wyboru wśród wielości zmiennych, które chce przestudiować i metod, z których chce skorzystać. Jak więc widać, na wybór metody i techniki badawczej ma wpływ wiele czynników. Do najważniejszych należą: typ przedmiotu badań – czy są to zjawiska subiektywne, czy obiektywne; rodzaj analizy danych – czy jest to analiza ilościowa, czy jakościowa; zakres badanej rzeczywistości – czy badaniu poddaje się jeden element, próbę, czy też całą populację. W tym momencie chciałabym dokonać rozróżnienia pomiędzy pojęciami „metoda”, „technika” oraz „narzędzie badania”. Metoda jest to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego. Pod tym pojęciem rozumiemy świadomie stosowany sposób postępowania, który zmierza do określonego celu w danych warunkach. Natomiast technika to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, sposób gromadzenia materiałów i jest ona elementem metody. Narzędzia są ściśle związane 5 ze sposobem zbierania informacji, danych, w oparciu o które weryfikuje się hipotezy robocze i operacyjne oraz problem badawczy (na przykład kwestionariusz obserwacji, wywiadu, ankieta). Hipoteza badawcza (wyjściowa) jest to zdanie ogólne, które określa zasadnicze tendencje w przejawianiu się danego zjawiska. Hipoteza robocza to przypuszczenie, które przyjmujemy w celach realizacyjnych, jest ona sprawdzana w toku zaplanowanych badań. Ogólnie hipoteza to przypuszczenie wysunięte w celu objaśnienia jakiegoś zjawiska, którego prawdziwość lub też fałszywość rozstrzygamy na podstawie danych zdobytych w określony sposób. Do stosowanych w praktyce metod badań socjologicznych należą między innymi: metoda badań terenowych – polega ona na zbieraniu danych w ściśle określonym środowisku, na przykład w zakładzie pracy. W tym przypadku układ społeczny jest traktowany jako pewna całość, a przeprowadzający badania dąży do zanalizowania tej całości, zasad jej funkcjonowania oraz dynamiki. Badacz musi więc wejść w określone środowisko, zdobyć zaufanie jego członków oraz dążyć do akceptacji. Powinien wnikać nawet w najbardziej zróżnicowane kręgi tej zbiorowości jednak bez przesadnego spoufalania się. Konieczne jest w tym przypadku przestrzeganie zasady wzajemności, czyli dzielenie się zebranymi informacjami dotyczącymi danego środowiska. Przy stosowaniu tej metody zaczyna się od zwiadu terenowego, następnie opracowuje się program badań poprzez sprawdzenie metod i narzędzi badawczych, aż po właściwą realizację i opracowanie wyników przeprowadzonych badań. W tej metodzie stosowane są następujące typy badań: badania etnologiczne - charakterystyczne dla badaczy kultury; badacza interesuje specyfika i szczegółowość zjawisk i procesów zachodzących w zbiorowościach (nie interesuje go statystyka: jak często?, jak dużo?, ale samo zjawisko jako takie); badania socjologiczne – są to badania o charakterze jakościowym i ilościowym, typu etnologicznego ale są uzupełnione przez różnego rodzaju dokumenty, które osoba przeprowadzająca badania zdobędzie na temat procesu, czy określonej zbiorowości; badania socjopsychologiczne – są one nastawione na poznawanie świadomości ludzi tworzących daną zbiorowość. Główną techniką jest obserwacja. Wśród obserwacji naukowych można wyróżnić obserwacje skategoryzowane i nieskategoryzowane. Obserwacje skategoryzowane są prowadzone według jakiegoś ściśle określonego schematu i zwracają uwagę na konkretne zagadnienia. Natomiast obserwacje nieskategoryzowane są luźne, ale zwrócone na poznanie pewnego problemu. Obserwacja może być tzw. uczestnicząca – prowadzona przez badacza, który jest traktowany przez członków badanej zbiorowości jako jej współczłonek oraz nieuczestnicząca, gdzie badacz jest uważany za osobę z zewnątrz. metoda reprezentacyjna – nazywana inaczej badaniami sondażowymi należy obecnie do najpopularniejszych w dzisiejszej socjologii. Umożliwia ona zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej reprezentantów. Przy stosowaniu tej metody należy wziąć pod uwagę, uzyskane wyniki mogą nie odpowiadać rzeczywistości, gdy odpowiedzi udzielone przez respondentów mogły by postawić ich w niekorzystnym świetle. Natomiast gdy badane są fakty bardziej neutralne, wówczas badania takie są wyjątkowo trafne. metoda eksperymentalna – polega ona na podjęciu pewnego zabiegu, który umożliwiłby badaczowi wykrycie pewnej zależności przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi), czyli ustalenie powiązań przyczynowo-skutkowych, zachodzących w określonych układach stale i bez wyjątków. Eksperyment umożliwia sformułowanie praw przyczynowych. Jednak przeprowadzanie badań tą metodą w naukach społecznych jest praktycznie niemożliwe ze względu na zmienność, którą 6 charakteryzują się ludzie oraz środowiska przez nich tworzone. eksperyment ex – post – facto – nazywany pseudoeksperymentem polega na wyodrębnieniu w zbiorowości grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej na podstawie faktów historycznych. W takim eksperymencie badacz nie ma do czynienia z tym, co się stało, co jest już po fakcie. Dotyczy on grup, które różnią się między sobą tym, że na jedną z nich w przeszłości zadziałał określony stymulator. Dobierane grupy muszą być podobne, na przykład pod względem liczebności i posiadać jedną charakterystyczną różnicę stymulującą. W tej metodzie badacz nie ma możliwości kontrolowania bodźca, a pomimo to jest ona dość często stosowana w socjologii. metoda oparta na danych historycznych – posługujemy się nią, aby poznać zjawiska, które miały miejsce dawniej. Badane materiały historyczne możemy podzielić na pierwotne i wtórne. Do materiałów pierwotnych zaliczamy dokumenty będące rejestrem faktów i wydarzeń, w których uczestniczyli ich bezpośredni świadkowie (protokoły, zeznania sądowe, listy, świadectwa urzędowe, kroniki, pamiętniki). Natomiast materiały wtórne to wszelkie opracowania dokonane na podstawie materiałów pierwotnych, monografie, omówienia. Konieczne jest sprawdzenie każdego zdobytego źródła informacji, szczególnie w przypadku, gdy korzysta się z materiałów wtórnych. metoda socjometryczna – polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd. Metoda ta pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii. Wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci tzw. socjogramu. Badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy. W badaniu wzajemnych oddziaływań stosuje się następujące techniki: obserwację; kwestionariusz socjometryczny (socjotechniczny) - zawiera pytania dotyczące reakcji międzyludzkich (np. sprawdzamy atrakcyjność grupy - pytamy: z kim spośród twoich kolegów chciałbyś pojechać na wakacje?) Wśród wskaźników socjometrycznych wyróżniamy wskaźniki indywidualne i grupowe. Do wskaźników indywidualnych należą wskaźniki: pozycji jednostki w grupie ze względu na ilość wyborów pozytywnych, czyli jej pozytywny status socjometryczny; pozycji jednostki w grupie ze względu na ilość wyborów negatywnych, czyli jej negatywny status socjometryczny; pozycji ogólnej danej jednostki; pozytywnej ekspensywności osoby x; negatywnej ekspensywności społecznej osoby x; Natomiast do wskaźników grupowych zaliczamy wskaźniki: ekspansywności grupy; spoistości albo wzajemności grupy; zwartości grupy; integracji grupy Wybór konkretnej metody badawczej zależy tego, co chcemy uzyskać poprzez przeprowadzenie danych badań i jaki problem dzięki nim rozwiązać. Podczas przeprowadzania jakichkolwiek badań istotna jest nie tylko ich strona techniczna, lecz także podejście samego badacza. Badania socjologiczne przeprowadza się na 7 zbiorowościach ludzkich, czy też pojedynczych osobach więc duże znaczenie ma etyka przeprowadzającego badania. Między innymi przeprowadzający badania powinien mieć zgodę respondenta na udział w badaniach, powinien zapewnić mu poufność uzyskanych informacji, zabezpieczyć go przed negatywnym wpływem badań, nie nakłaniać do badań. Istotne jest również pogodzenie interesów zlecających przeprowadzenie badań z podejściem socjologa, jako przedstawiciela nauki i jego obiektywizm. 8
