Podstawowe zasady prowadzenia badań socjologicznych

COLLEGIUM MAZOVIA INNOWACYJNA SZKOŁA WYŻSZA
WYDZIAŁ NAUK STOSOWANYCH
Kierunek: Finanse i rachunkowość
Robert Bąkowski
Nr albumu: 9871
Podstawowe zasady prowadzenia badań socjologicznych
Praca napisana
W Katedrze Finansów i Rachunkowości
Siedlce 2014
Socjologia jest nauką zajmująca się badaniem zjawisk zachodzących w społeczeństwie, bada zmiany, sposób funkcjonowania społeczeństwa jako grupy. Socjologia nie zajmuje się jednostką jako zjawiskiem indywidualnym, gdyż jednostka należy do zakresu badań
innej nauki jaką jest psychologia.
Jako nauka zajmująca się badaniem zbiorowości w swoich badaniach kieruje się zasadami reprezentatywności i anonimowości, które są podstawą prowadzonych badań socjologicznych za pomocą odpowiednich technik badawczych.
Jedną z podstawowych cech każdej pracy naukowej jest obiektywny obraz ujmowania
i przedstawiania badanej rzeczywistości. Podczas opracowywania pracy naukowej, należy
przestrzegać procedury badawczej i ściśle określonych zasad pisarskich, gdyż praca musi odpowiadać wszystkim wymaganiom metodologicznym i merytorycznym, a jako sprawozdanie
naukowe powinno być sformalizowanie. Sam proces badawczy jest następstwem logicznego
myślenia ujętego w etapy badawcze, a normą pisarską jest bezosobowy styl wyrażania myśli.
Analiza faktów (danych statystycznych) zawsze poprzedza założenia, wyjaśnienia teoretyczne
oraz stosowane w badaniach pojęcia, metody, techniki i narzędzia badawcze. Zebrane i pogrupowane fakty naukowe (dane) stanowią natomiast faktyczny (statystyczny) ilościowy lub
jakościowy materiał źródłowy podlegający wyjaśnieniu (analizie) i przedstawieniu jego w
formie opisu. W procesie badawczym musi być zachowana kolejność, rzetelność i jasny układ
tez zapewniający właściwą strukturę treści pracy1.
Zasady procesu poznania naukowego są uniwersalne, dzięki temu znajdują zastosowanie w różnych specjalnościach ludzkiej wiedzy i działalności, ponadto zapewniają pełny,
rzetelny i adekwatny w danej sytuacji rezultat poznawczy, tym samym powinny być przestrzegane we wszystkich dziedzinach, dyscyplinach i specjalnościach naukowych. Jako zasadnicze należy uznać zasady:
1. postępowanie badawcze musi zawsze być oparte o uznane metody badawcze zapewniające racjonalny dobór, układ i metodologiczną oraz merytoryczną poprawność czynności i
zabiegów wyjaśniania oraz gromadzenia wiedzy;
2. wyrażanie myśli i przedstawianie badanych elementów (obiektów, procesów) powinno
pozwalać na pełne, ścisłe i jednoznaczne formułowanie uogólnień i wniosków, zapewniając tym samym ich powszechne rozumienie oraz możliwość powtarzania i porównywania
z wynikami kontrolnymi i j u ż istniejącymi teoriami na dany problem (temat, zagadnienie);
3. w sprawozdaniach naukowych należy zachować logiczną spójność wyjaśniającej treści,
musi ona być zgodna z faktycznymi ustaleniami badawczymi przedmiotu i problemu badania oraz uporządkowana w logicznie powiązany system twierdzeń i teorii naukowych;
4. obowiązuje ciągły krytycyzm wobec przyjmowanych tez i hipotez oraz prowadzenie
ustawicznej weryfikacji, kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych;
5. rezultaty badań naukowych muszą wykazywać twórczy charakter oraz możliwości ich
praktycznego zastosowania i wykorzystania, w każdej działalności ludzkiej2.
Z punktu widzenia socjologa, jako badacza, najlepszą jest możliwość jednoczesnego
przeprowadzenie badania, a w zasadzie kilku badań z wykorzystaniem różnych metod badawczych przy jednoczesnym zastosowaniu rozmaitych technik i narzędzi badawczych na jak
największej próbie, a najlepiej na całości populacji w tym samym czasie. Przeprowadzenie
takiego kompleksowego badania musi mieć charakter odkrywczy przy zastosowaniu sprawdzonej, pewnej i rygorystycznej procedury badawczej. Ponadto wszystkie informacje muszą
1
2
Jerzy Apanowicz, Metodologia ogólna, Gdynia 2002, ISBN 83-910869-9-3, str. 7
Por. Jerzy Apanowicz, Metodologia ogólna, …, str. 21
1
być udokumentowane i sprawdzane, w związku z tym działania wymagają bezwzględnej koordynacji na każdym etapie badania. Poza tym badania kompleksowe są zawsze uwarunkowane wieloma czynnikami, w związku z tym badacz (lub zespół badawczy) winien mieć
świadomość odpowiedzialności za analizę i syntezę badań, ale również za dyscyplinę czasową, merytoryczną i metodyczną.
Objęcie kompleksowym badaniem socjologicznym całej społeczności nie jest możliwe. Samo opracowanie procedury badawczej wymagać będzie zaangażowania wielu osób.
Przeprowadzenie jednocześnie badań z zastosowaniem kilku różnych metod, technik i narzędzi badawczych wymaga zaangażowania dużej ilości osób, które będą dokumentować przebieg badania i zapisywać wyniki badań. Aby wyniki badania były najlepszej jakości, należy je
przeprowadzić w możliwie krótkim czasie, w związku z tym niezbędne będzie zaangażowanie
dużej ilości osób w przeprowadzenie badania, które może przekroczyć ilość osób badanych.
Kolejnym ograniczeniem jest zapewnienie badanym anonimowości, prywatności i bezpieczeństwa, aby zebrane wyniki miały wysoki stopień wiarygodności. Ponadto rozwiązania
logistyczne i nakłady finansowe niezbędne do przeprowadzenia badania kompleksowego
przekroczą możliwości zespołu badawczego.
W związku z licznymi ograniczeniami w przeprowadzaniu badania kompleksowego
pojawia się pojęcie reprezentatywności, która jest kluczową zasadą dzięki której badania
można określić jako wiarygodne. Mówi się o reprezentatywności próby, co oznacza, że wyniki badań przeprowadzone na próbie reprezentatywnej można uogólnić na całość badanej populacji, grupy.
Próba, której struktura ze względu na badane cechy (zmienne) jest zbliżona do struktury populacji statystycznej, z której pochodzi. Reprezentatywność próby (próba reprezentatywna) można uzyskać stosując zarówno losowe (probabilistyczne) jak i nielosowe (nieprobabilistyczne) techniki wyboru próby. Należy jednak zaznaczyć, iż większą szansę na reprezentatywność próby daje zastosowanie technik losowego jej wyboru3. Zastanawiająca jest odpowiedź na pytanie ile osób powinno objąć badanie, aby można mówić o próbie reprezentatywnej? I tu nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Reprezentatywne może być badanie socjologiczne
przeprowadzone już na dwóch osobach (np. prace kwalifikacyjne), a czasami może potrzebnych być 100 i więcej osób lub znaczny odsetek wybranej populacji - 30%, 50%.
Należy uznać, że reprezentatywność jest zapewniona, gdy jej struktura odpowiada
charakterystycznym właściwościom danej populacji, zbiorowości. Natomiast próba, która
stanowi tylko część wybranej populacji, musi być reprezentatywną dla danej zbiorowości i
danego zjawiska.
Z zagadnieniem reprezentatywności wiąże się też problem prawidłowego określenia
założeń badawczych, określenia cech (zmiennych) badanej grupy. Im więcej badający zakreśli zmiennych jakie powinni posiadać badani, tym trudniej będzie mu do takiej grupy dotrzeć
lub ją wyodrębnić z przekroju społeczeństwa.
Poza tym sama liczebność próby reprezentatywnej związana jest z wyborem metody i
techniki badawczej, za pomocą której będzie przeprowadzane badanie. Wielkość (liczebność)
próby powinna być określona z prawdopodobieństwem i w warunkach określonego przedziału
ufności pozwalać uzasadniać twierdzenia i wysnute wnioski na podstawie badanej populacji
(zbiorowości). Próba i stopień jej wiarygodności (reprezentatywności), z jaką ona przybliża
zmienne (parametry) danej populacji (zbiorowości) do rzeczywistości zależy przede wszystkim
od liczby branych do badań jednostek statystycznych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że gdy
próba jest duża, to sama jej wielkość (liczebność), redukuje i niejako wygładza wahania losowe, przez co próba staje się reprezentatywna i wiarygodna. Należy zaznaczyć, że próby nie
3
http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-7263.htm [dostęp 14.01.2014r.]
2
muszą być aż tak duże. Istnieje w statystyce wiele sposobów i wzorów pozwalających ich liczebność zmniejszyć bez szkody dla dokładności oszacowań4.
Janusz Szumski zwraca uwagę, że próbka reprezentacyjna nie jest po prostu dowolnym fragmentem danego zbioru. Jeżeli z jakiejś populacji wyłonimy w dowolny sposób kilka
ludzi, to będą oni stanowili niewątpliwie pewien fragment, ściślej podzbiór danej populacji.
Czy będą jednak próbką reprezentacyjną - to odrębna kwestia, której rozstrzygnięcie wymaga
oceny zarówno sposobów utworzenia tego podzbioru, jak i jego właściwości.
Próbka jest tylko wówczas reprezentacyjna, jeżeli jest takim podzbiorem, który pod
względem swojej struktury i składu odpowiada wiernie temu zbiorowi, z którego została pobrana. Jest to zatem swoisty model, stanowiący jak gdyby miniaturę tego układu, którego
część stanowi, czyli z jakiego został wyłoniony5.
W związku z powyższym, ustalenie wielkości próbki powinno odbywać się z
uwzględnieniem kilku zasad:
1. stopień różnorodności - im bardziej różnorodna zbiorowość (populacja) to tym większa
musi być próbka;
2. ilość kategorii statystycznych - im więcej kategorii uwzględniamy w badaniu to tym większa powinna być próbka;
3. zamierzony stopień dokładności i pewności – im większa próbka to tym większa dokładność wniosków. Należy pamiętać, że zgodnie z zasadami statystyki, aby podnieć dwukrotnie stopień pewności liczebność próbki należy podnieść czterokrotnie6.
Za literaturą tematu7 można przyjąć podział praktycznie ukształtowanych metod wyboru próbki:
a) oparte na dowolnych zasadach, przyjętych przez badającego ze względu na szczególne
cechy danej zbiorowości lub cele badań. Wyróżnić należy sposoby wyboru próbki:
celowy – badający dobiera próbkę, na podstawie posiadanej wiedzy, najbardziej odzwierciedlającą typowe składniki społeczno-demograficzne danej zbiorowości. Wadą,
zasadniczym mankamentem jest subiektywizm przy wyborze próbki, który w mniejszym lub większym stopniu może przeszkadzać w ustaleniu modelu zbiorowości.
Sposób nie jest zalecana przy badaniu zjawisk społecznych;
kwotowy – kwoty, czyli proporcjonalne udziały kategorii społecznych. Wartość liczbowa proporcjonalnego udziału przedstawicieli danych kategorii w próbce reprezentatywnej powinna odpowiadać rzeczywistym udziałom tych kategorii w badanej społeczności, np. jeśli w badanej zbiorowości jest 40% mężczyzna i 60% kobiet, to w
wybranej próbce powinny być zachowane te same proporcje mężczyzn i kobiet. Ten
sposób wyboru jest subiektywnie zależny od decyzji badacza, jednak ma większy stopień obiektywizmu niż celowy sposób wy boru próbki.
b) oparte na rachunku prawdopodobieństw – zakładają równe szanse znalezienia się w próbie
każdemu ze składników danej zbiorowości. Wyodrębnić można sposoby:
losowy:
o zasada loterii – próbkę wyłaniamy poprzez losowanie np. wcześniej przygotowanych kartek z nazwiskami wszystkich członków badanej zbiorowości;
4
Jerzy Apanowicz, Metodologia ogólna, …, str. 109
Janusz Szumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, ISBN 83-8583l-69-X, str. 104
6
podstawą obliczenia wielkości próbki jest rachunek statystyczny, który też określa z góry ustalone i dopuszczalne granice
błędu.
7
Jerzy Apanowicz, Metodologia ogólna oraz Janusz Szumski, Wstęp do metod….
5
3
o imienna lista – badający z alfabetycznej listy wszystkich członków badanej zbiorowości wybiera konsekwentnie co którąś osobę, do wyboru pierwszej osoby i
skoku pomiędzy kolejnymi pozycjami może posłużyć rzut kostką do gry;
o tabela liczb przypadkowych – wybór dokonywany jest za pomocą specjalnych tabel znajdujących się w podręcznikach statystyki lub rachunku prawdopodobieństwa, wymagane jest wcześniejsze ponumerowanie wszystkich członków badanej
zbiorowości;
warstwowy – stratyfikowany. Badaną zbiorowość dzielimy na grupy odpowiadające
rzeczywistym podziałom w tej zbiorowości. Pamiętać należy, aby żaden element nie
znalazł się w więcej niż jednym podzbiorze (grupie). Następnie w sposób losowy wybieramy próbkę z każdej warstwy (podzbioru, grupy). Wielkość próbki z każdej warstwy może być równa lub proporcjonalna do jego wielkości;
proporcjonalny – stosowany przy badaniach dużych zbiorowości, w których nie można jednoznacznie określić wielkości poszczególnych kategorii podziału według właściwości społeczno-demograficznych. Należy więc wyodrębnić kategorie podziału danej zbiorowości w oparciu o ogólnodostępne informacje (np. struktura wieku lub zatrudnienia, odsetek kobiet i mężczyzn). Wybór próbki następuje w sposób losowy z
zachowaniem proporcjonalnej wielkości każdej z wyodrębnionych kategorii;
wielowarstwowy – zwany też terytorialnym. Sposób powinien być stosowany, gdy nie
ma możliwości zastosowania innego sposobu wyboru próbki np. ze względu na brak
danych o całej zbiorowości czy rozmieszczenia badanych na dużym terenie. Wyboru
próbki dokonujemy wykorzystując np. naturalny lub administracyjny podział badanej
zbiorowości, z której w sposób losowy wybieramy mniejszą zbiorowość. Losowy wybór powtarzamy w coraz to mniejszych zbiorowościach, aż do momentu możliwości
wyboru osoby, która będzie poddana badaniu.
Losowy (probabilistyczny) schemat wyboru próbki reprezentatywnej jest najczęściej
wykorzystywany w przypadku prowadzenia badań społeczności, które można w jakiś sposób
usystematyzować, policzyć, podzielić. Jednakże nie na wszystkich społecznościach (populacjach) możliwy jest dobór próbki według schematu losowego z użyciem już istniejącego podziału czy listy, np. podczas badania populacji bezdomnych - nie istnieje lista bezdomnych, a
stworzenie takiej jest mało prawdopodobne. W związku z tym część badań musi być dokonywana z zastosowaniem nielosowego (nieprobabilistycznego) schematu doboru próbki reprezentatywnej. Wyróżnić należy cztery podstawowe typy doboru8:
dobór oparty na dostępności badanych – badacz wybiera do próby te jednostki, które w
momencie przeprowadzania badania są akurat „pod ręką" - np. przechodzą w miejscu, w którym znajduje się ankieter;
dobór celowy lub arbitralny - badacz dobiera jednostki w taki sposób, by stanowiły
one jak najbardziej wartościowe źródło informacji o badanym zjawisku, np. do udziału
w teście konceptu nowego produktu zaprasza się jego potencjalnych przyszłych użytkowników;
metoda kuli śnieżnej - wykorzystywany jest przede wszystkim w badaniach specyficznych, trudno dostępnych grup (np. bezdomnych, squatersów, nielegalnych imigrantów). Badacz wykorzystujący ten schemat doboru stara się dotrzeć do członków grupy,
których relatywnie łatwo można odszukać, a następnie prosi ich o pomoc w rekrutacji
innych osób, przynależących do tej grupy;
8
Earl Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN, str. 204
4
dobór kwotowy - podobnie jak w przypadku losowego warstwowego doboru próby,
badacz najpierw opisuje strukturę populacji ze względu na pewne istotne zmienne lub
kombinację zmiennych i dobiera jednostki tak, żeby udział każdej z grup opisanych
daną wartością zmiennej lub kombinacją wartości różnych zmiennych był w próbie
identyczny jak w populacji; w przeciwieństwie jednak do doboru warstwowego, procedura doboru kwotowego nie zakłada losowania jednostek z każdej „warstwy“, ale
umożliwia dobór dowolnych jednostek, które scharakteryzować można określoną wartością zmiennych lub kombinacją wartości różnych zmiennych9.
Nieprobabilistyczny dobór próby najczęściej znajduje zastosowanie w badaniach jakościowych. Użyteczność wyników w największej mierze zależy od badaczy przeprowadzających badanie, którzy muszą być odpowiednio przeszkoleni i konsekwentnie przestrzegać wytycznych precyzujących opis populacji, na której przeprowadzone powinno być badanie.
Równie ważną zasadą i podstawową w badaniach socjologicznych jest zasada anonimowości. O ważkości zasady anonimowości świadczyć powinien fakt, że została opisana w
Kodeksie Etyki Socjologa10. Z Kodeksu wynika, że badanym należy zagwarantować najwyższy możliwy stopień anonimowości i poufności. Anonimowość uczestników winna być chroniona, gdyż w niektórych środowiskach sam udział badania może być powodem do dyskryminacji jednostki. Zasada anonimowości uczestników procesu badawczego musi być bezwzględnie przestrzegana, podobnie jak uszanowanie prywatności i zachowanie poufności ich
danych osobowych. W przypadku niemożności zachowania anonimowości lub dużego ryzyka
jego utraty badacz powinien odstąpić od badania uczestnika (uczestników) procesu badawczego.
Zachowanie anonimowości ma bezpośredni wpływ na jakość użytkową pozyskiwanych danych. Wieloletnie doświadczenia statystyków, socjologów, badaczy opinii publicznej
pokazują, że kluczowe znaczenie dla postawy respondenta ma zaufanie do badacza, wewnętrzne przekonanie, że ujawnione w badaniu fakty i opinie pozostaną na zawsze anonimowe. Respondent chce mieć pewność, że żadna osoba i żadna instytucja nie będą miały dostępu
do podanych przez niego indywidualnych informacji. Lęk respondenta przed wyrażeniem swoich opinii lub informacji o faktach prowadzi w prosty sposób albo do odmowy udziału w badaniu, albo do podania nierzetelnych lub fałszywych danych. Jedna i druga postawa respondentów pogarsza jakość badań statystycznych i bezpośrednio wpływa na tworzenie nieprawdziwego obrazu rzeczywistości dla odbiorców wyników tych badań. Pogorszenie jakości badań jest w tych okolicznościach tym bardziej dotkliwe, że trudno jest oszacować błąd, jakim
wymienione postawy respondentów obciążają ostateczne wyniki badania11.
Oczywistą korzyścią z zachowania i przestrzegania anonimowości jest bezpośrednie
przełożenie stopnia anonimowości na jakość otrzymanych danych. Im większa anonimowość
tym jakość otrzymywanych danych jest wyższa. Osoby poddane badaniu o dużym stopniu
anonimowości wykazują mniejsze skłonności do podawania niepełnych czy fałszywych informacji przez co zwiększają jakość użytkową wyników z mniejszym odsetkiem błędów.
Część socjologów, w tym profesor Paweł Gieorgica, uważa że anonimowy respondent
łatwiej kłamie i podaje nieprawdziwe informacje. Z drugiej strony może dochodzić do sytuacji, że osoba zidentyfikowana z imienia i nazwiska podawać będzie fałszywe informacje w
celu pokazania swojej osoby w lepszym świetle.
Anonimowość respondentów musi zostać zachowana niezależnie od zastosowanej
techniki badawczej.
9
Magierowski M. Dobór próby, dostępny: http://www.researchonline.pl/baza?podkategoria=42 [dostęp 16.01.2014r.]
Uchwalony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego dnia 25 marca 2012 r., opublikowany na http://www.pts.org.pl/public/upload/kodeks.pdf [dostęp 15.01.2014r.]
11
prof. dr hab. Mirosław Szreder na stronie http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4340_PLK_HTML.htm [dostęp 15.01.2014r.]
10
5
Badania socjologiczne, które mają zostać wykorzystane dla nauki czy praktyki muszą
być wiarygodne. Omówione zasady (reprezentatywność i anonimowość) przeprowadzania
badań socjologicznych służą uzyskaniu wiarygodności tych badań. Zarówno wiarygodnym
musi być dokonujący badania (badacz), jak i socjolog odpowiedzialny za zaplanowanie procesu badawczego.
Odpowiednio dobrana technika badawcza podniesie wiarygodność uzyskanych danych, jednocześnie zapewni pozyskanie potrzebnych danych, sprawdzonych informacji, opinii, faktów. Techniki badawcze są najczęściej praktycznymi czynnościami, czyli konkretnymi
sposobami zbierania materiału badawczego w celu zbadania określonego zjawiska oparte na
starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych ścisłych), weryfikowanych w
badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej12.
Sama technika badawcza jest częścią metody badawczej, czyli określonego i powtarzalnego sposobu zdobywania pewnego typu informacji o rzeczywistości społecznej, niezbędnych dla rozwiązania określonego problemu badawczego12. Metody badawcze najczęściej dzielone są na:
metody jakościowe - metody opisowa, służą przyjrzeniu się „światu zewnętrznemu”
(w naturalnym otoczeniu), wyjaśniają, opisują i interpretują zjawiska społeczne z perspektywy wewnętrznych przeżyć podmiotów badania na wiele różnych sposobów, pozwalają na dotarcie do często nieujawnionych, nieuświadomionych motywów zachowań; można nimi badać np. doświadczenia jednostek i grup, interakcje w jakie wchodzą oraz komunikacji jaka wówczas zachodzi, a także wszelkie wytwory ich działalności (teksty, obrazy, muzyka)12;
metody ilościowe – metody liczbowe; wykorzystywane do określenia paramentów
liczbowych (w odpowiednich jednostkach) charakteryzujących sposoby funkcjonowania i zmiany społeczeństwa; umożliwiają odpowiednie przetworzenie danych liczbowych w celu wyciągnięcia wniosków dotyczących funkcjonowania i zmian społeczeństwa; stosowane gdy chce się zbadać „ile”, „jak często”, „jak długo” jednostki np. podziela dany pogląd12.
Za najważniejsze i najczęściej stosowane metody i techniki badawcze należy uznać:
1. Metoda badania dokumentów – metoda badań wytworów ludzkich, materialnych i symbolicznych jako źródeł informacji o cechach społecznych tworzących je ludzi. Technikami
badawczymi metody badania dokumentów są:
badanie dokumentów
analiza treści12;
2. Obserwacja – polega na planowym i systematycznym oglądzie przedmiotów i zjawisk,
opisywaniu zaobserwowanych stanów i zmian. Może być wykonywana bezpośrednio lub
za pomocą odpowiednich przyrządów. Istnieje wiele technik obserwacji różniących się
przede wszystkim stopniem ingerencji obserwatora w obserwowane sytuacje, sposobami
rejestracji i analizy oraz czasem trwania. Technikami badawczymi obserwacji są:
obserwacja jawna i niejawna;
obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca;
obserwacja kontrolowana i niekontrolowana;
obserwacja specjalna: shadowing12;
3. Eksperyment – doświadczenie, badanie, zbiór działań wzbudzających w obiektach materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie
istotne czynniki, które poddaje się dokładnej obserwacji. Eksperyment wykonuje się w celu potwierdzenia lub sfalsyfikowania określonej teorii. Jak twierdził Immanuel Kant, eks12
dr M. Bednarzak-Libera, wykład z Socjologii metod badań socjologicznych, 30.11.2013r.
6
peryment jest swego rodzajem pytaniem, jakie teoria zadaje naturze. Eksperyment musi
być najprostszy w wykonaniu i jednocześnie dawać najbardziej jednoznaczną odpowiedź
potwierdzającą lub falsyfikującą dana teorię. Większość eksperymentów przeprowadza się
w specjalnie do tego przygotowanych pomieszczeniach – laboratoriach. Czasami przeprowadza się też tzw. eksperymenty plenerowe, aby zbadać jakieś zjawisko w miejscu jego występowania. Eksperymenty naturalne często sprowadzają się do prostej obserwacji,
a czasami mogą być celowo aranżowanymi sytuacjami12;
4. Socjometria – metoda badawcza polegająca na badaniu struktur władzy i komunikacji
pomiędzy jednostkami w populacji. Przeważnie badane są relacje komunikacji jednostek
w grupie lub relacje władzy i współpracy. Technikami badawczymi socjometrii są:
samoocena socjometryczna;
„zgadnij kto?”;
uporządkowanie;
porównywanie12;
5. Wywiad – polega na zadawaniu przez badacza mniej lub bardziej sformalizowanych pytań. Do technik badawczych wywiadu należą:
wywiad kwestionariuszowy;
wywiad swobodny
storytelling12;
6. Ankieta – pojęcie wieloznaczne, w socjologii używane dla określenia:
narzędzia badawczego, które z reguły wypełnia sam badany lub w jego imieniu tzw.
„ankieter”;
kwestionariusz, formularza z zestawem pytań do badanego, na które udziela on pisemnej odpowiedzi.
„Technika ankiety” - sposób zbierania danych socjologicznych.
„Kwestionariusz ankiety” - określenie samego narzędzia badawczego stosowanego w
technice wywiadu.
Typy ankiet: środowiskowa, prasowa, pocztowa, telefoniczna, Internetowa, panelowa,
jawna, imienna, anonimowa12;
7. Sondaż – badanie obejmujące specjalnie dobraną, reprezentatywną grupę społeczną, która
najwierniej odzwierciedla populację generalną. Na podstawie badania sondażowego gromadzi się wiedzę o poglądach i opiniach wybranych zbiorowości, a także o kierunkach
rozwoju zjawisk społecznych12.
Możliwość zastosowania więcej niż jednej techniki lub metody badawczej podczas
przeprowadzania badania zwiększa jakość otrzymanych wyników oraz ogranicza błędy pomiarów nazywana jest triangulacją.
Triangulacja jako alternatywna metoda pozyskiwania danych lub nawet strategia badawcza, wykorzystuje zjawisko komplementarności technik i metod badawczych. Wykorzystanie komplementarności (dopełniania lub uzupełniania się13) technik badawczych podnosi
jakość użytkową otrzymywanych wyników. Spojrzenie na badaną osobę z perspektywy innej
techniki badawczej pozwala na uzyskanie dodatkowych informacji, które mogą nie tylko uzupełniać otrzymywane wyniki, ale wręcz je uwiarygodnić, np. wyniki prowadzenia obserwacji
(jawnej lub niejawnej) osoby wypełniającej kwestionariusz ankiety z pytaniami otwartymi,
pozwalają nie tylko uwiarygodnić respondenta, ale będą stanowiły uzupełnienie wyników
badania, gdyż opisywały będą dodatkowo sam proces i zachowanie respondenta podczas badania.
13
Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pl/komplementarny [dostęp 15.01.2014r.]
7
Komplementarność technik badawczych jest istotnym elementem prowadzenia badań
socjologicznych, dlatego ważne jest, aby podczas tworzenia procesu badawczego rozważyć, a
najlepiej uwzględnić wykorzystanie komplementarności technik badawczych podczas przeprowadzania badania, a następnie wykorzystać tę właściwość podczas analizowania i opracowywania wyników przeprowadzonych badań.
Na zakończenie należy przypomnieć, że ścisłe przestrzeganie zasad prowadzenia badań socjologicznych niejako gwarantuje otrzymanie wiarygodnych danych, na podstawie których możliwe będzie uzyskanie odpowiedzi na pytania jakie zostały sformułowane podczas
opracowywania procesu badawczego.
8
Bibliografia:
I. Książki:
1. Jerzy Apanowicz, Metodologia ogólna, Gdynia 2002, ISBN 83-910869-9-3.
2. Janusz Szumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, ISBN 838583l-69-X.
3. Earl Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN.
II. Strony internetowe:
1. http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-7263.htm [dostęp
14.01.2014r.].
2. Magierowski M. Dobór próby, dostępny: http://www.researchonline.pl/baza?podkategoria=42
[dostęp 16.01.2014r.].
3. prof. dr hab. Mirosław Szreder na stronie
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4340_PLK_HTML.htm [dostęp 15.01.2014r.].
4. Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pl/komplementarny [dostęp 15.01.2014r.].
III. Inne:
1. Kodeks Etyki Socjologa, uchwalony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego dnia 25.03.2012r., opublikowany na
http://www.pts.org.pl/public/upload/kodeks.pdf [dostęp 15.01.2014r.].
2. dr Mirosława Bednarzak-Libera, wykład z Socjologii metod badań socjologicznych,
30.11.2013r.
9