Socjologia 9

Wykład 9
PROCES INSTYTUCJONALIZACJI
Problematyka wykładu:
1) Determinacja strukturalna a morfogeneza
2) Instytucjonalizacja jako odmiana morfogenezy
3) Innowacje i innowatorzy
4) Kariera innowacji
5) Omijanie i erozja reguł
Wprowadzenie – zarys problemu
Od początku istnienia socjologii jednym z jej centralnych problemów był status
rozmaitych bytów ponadjednostkowych:
grup, organizacji, instytucji, kultury
Nieustannie zadawano pytanie o relację jednostki do społeczeństwa
Dwie strony relacji:
-
wpływ struktur na jednostki
-
wpływ jednostek na struktury
Socjologowie klasyczni, będący pod wrażeniem nowo odkrytej domeny rzeczywistości
społecznej, skupili swoją uwagę na bytach ponadjednostkowych, całościach społecznych,
traktując jednostkę jako epifenomen – uboczny produkt społeczeństwa, niegodny
szczególnego zainteresowania
Dopiero później pojawiło się spostrzeżenie, że struktury społeczne nie rodzą się z niczego
Są one efektem działań ludzkich - krystalizującym się, utrwalającym, kumulującym w
złożonym procesie morfogenezy
MORFOGENEZA – proces wyłaniania się, artykułowania i utrwalania struktur
rozmaitego rodzaju z chaosu działań podejmowanych przez członków społeczeństwa
Niezwykle istotnym aspektem morfogenezy jest
PROCES INSTYTUCJONALIZACJI – wyłanianie się, artykułowanie i utrwalanie
struktur normatywnych: reguł społecznych, wzorów, norm i wartości
Dopiero wtedy, gdy oczekiwania społeczne są zinstytucjonalizowane, oddziałują one
zwrotnie na ludzkie działania jako ich ograniczające ramy, ale także niezbędne
społeczne zasoby, z których ludzie czerpią idee na temat:
-
właściwych celów, do których warto zmierzać (wartości)
-
właściwych sposobów ich osiągania (normy)
1) Determinacja strukturalna a morfogeneza (wyłanianie się struktur) – dwie
perspektywy:
PERSPEKTYWA DURKHEIMOWSKA – badania, w których struktury społeczne
traktowane
były
jako
dane
(zmienne
niezależne,
wyjaśniające),
a
tym,
co
problematyczne, były ludzkie działania (zmienne zależne, wyjaśniane)
PERSPEKTYWA WEBEROWSKA – nie pytamy, jak ludzie są kształtowani przez
struktury, lecz raczej – jak ludzkie działania struktury wytwarzają
Perspektywa durkheimowska (przykłady):
-
Na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie popełniają przestępstwa, odpowiadano: bo
pochodzą ze środowisk nędzy i bezrobocia (odwoływano się do struktury interesów)
-
Na pytanie, dlaczego w wielkich miastach ludzie częściej pozwalają sobie na różne
dewiacje (odstępstwa od zwyczajów i obyczajów), odpowiadano: bo są anonimowi,
bardziej izolowani od innych, mniej poddani obserwacji i naciskom sąsiadów
(odwoływano się do struktury interakcyjnej, odróżniającej miasto od wsi)
-
Na pytania, skąd ciągle w Polsce bierze się antysemityzm, odpowiadano: ze złych
tradycji dwudziestolecia międzywojennego (odwoływano się do inercyjnej struktury
idealnej, stereotypów etnicznych)
-
Na pytanie, czemu w Polsce ludzie pracują mniej zdyscyplinowanie i wydajnie niż
gdzie indziej, wskazywano brak rozwiniętego etosu pracy (odwoływano się do
struktury normatywnej i jej patologii)
Perspektywa weberowska (przykłady):
-
nierówność społeczna i bieda nie powstały same, lecz jakoś się wytworzyły w
wielopokoleniowym procesie bogacenia jednych i ubożenia drugich
-
wielkie metropolie miejskie z ich anonimowością i izolacją społeczną nie są
zrządzeniem losu, lecz zostały zaprojektowane, zbudowane i zasiedlone przez ludzi
-
tradycja antysemityzmu nie jest odwieczna, lecz została przez kogoś kiedyś
wymyślona, sformułowana, wylansowana i utrwalona
-
zanik etosu pracy to nie dopust Boży, lecz rezultat pewnych skumulowanych praktyk
społecznych, a których praca była marnie opłacaną, źle zorganizowaną i pozbawioną
wartościowych efektów codzienną udręką
Max Weber w swoim klasycznym dziele ,,Etyka protestancka a duch kapitalizmu”
pokazał, w jaki sposób rozproszone działania tysięcy przedsiębiorców stworzyły ten
ogromnie złożony system organizacyjny z niezmiernie rozbudowaną strukturą, który
nazywamy kapitalizmem
Dziś socjologowie określają pytanie o sposób wytwarzania się, wyłaniania się struktur
jako problem morfogenezy
2) Instytucjonalizacja jako odmiana morfogenezy
Morfogeneza może przybierać cztery odmiany, w zależności od tego, jaka struktura lub
jaki aspekt struktury jest przedmiotem kształtującego wpływu działań:
-
EKSPANSJA STRUKTURY INTERAKCYJNEJ – powstawanie i rozbudowywanie
się sieci styczności, kontaktów, więzi, łączności między jednostkami (np. nowe
osiedle, krąg koleżeński w akademiku, związek dwóch rodzin przez małżeństwo
swoich dzieci)
-
KRYSTALIZACJA STRUKTURY INTERESÓW – powstawanie i pogłębianie się
hierarchii nierówności, przywilejów i upośledzenia
-
np. jak to się dzieje, że w grupie kolegów ktoś zyskuje szczególny autorytet, staje się
nieformalnym przywódcą, a inni podporządkowują mu się we wszystkich sprawach?
-
w jaki sposób w małej zbiorowości lokalnej obrotny przedsiębiorca bogaci się,
inwestuje, uzależnia od siebie innych, prowadzi wystawny tryb życia, wchodzi do
lokalnej elity, zostaje senatorem?
-
ARTYKULACJA STRUKTURY IDEALNEJ – powstawanie i zakorzenianie się
standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów
-
np. jak dochodzi do wytworzenia się konsensusu grupowego?
-
jak rodzi się ideologia rewolucyjna i ogarnia szerokie masy upośledzonych i
zbuntowanych?
-
INSTYTUCJONALIZACJA STRUKTURY NORMATYWNEJ – powstawanie i
utrwalanie się norm społecznych, wartości, ról
Ten ostatni mechanizm został przez socjologów zbadany stosunkowo najlepiej
3) Innowacje i innowatorzy
Dwie drogi, którymi przebiega proces instytucjonalizacji:
-
innowacje normatywne i ich dyfuzja (rozchodzenie się, rozprzestrzenianie się norm
w zbiorowości
-
zinstytucjonalizowane omijanie reguł
INNOWACJA NORMATYWNA – zainicjowanie nowego sposobu życia, stylu działania,
codziennej praktyki, formy wyrażania się itp., które mogą przekształcić się w nowe
reguły, wzory, normy czy wartości
ZINSTYTUCJONALIZOWANE OMIJANIE REGUŁ – rozpowszechniona w danej
zbiorowości praktyka nieprzestrzegania pewnej normy czy wartości, która dzięki swej
powszechności sama staje się regułą
SZEŚĆ TYPÓW PODMIOTÓW INICJUJĄCYCH ZMIANY (inicjatorów zmian)
INNOWACYJNE JEDNOSTKI – znajdzie się tu wynalazca nowej technologii,
naukowiec lansujący nową metodę badawczą, prorok religijny formułujący przykazania
moralne, artysta narzucający nowy styl, polityk przeprowadzający reformy prawa,
dyktator mody lansujący nowy sposób ubierania się, idol młodzieżowy pokazujący się w
nowym uczesaniu, przedsiębiorca reorganizujący korporację przemysłową itp.
W tym przypadku predyspozycje i prerogatywy do wprowadzenia innowacji oparte są
na indywidualnych, wyróżniających się przymiotach, postrzeganych i uznawanych w
dostatecznym stopniu w szerszej zbiorowości lub całym społeczeństwie
Skrajnym przejawem takiego uznania jest charyzma
Zanim jednostka podjąć może pierwszą skuteczną innowację, musi już wcześniej
uzyskać pewien poziom popularności, widoczności, uznania w swoim środowisku,
opartego na czymś innym niż zdolności innowatorskie (np. na jej wzorowym
postępowaniu, wyjątkowej inteligencji, sile charakteru, zdolnościach przywódczych,
mocy czynienia cudów itp.)
ROLE INNOWATORSKIE – oczekiwania nowatorstwa, oryginalności, twórczości,
związane z pewnymi pozycjami społecznymi: np. uczonego, artysty, pisarza,
kompozytora, mędrca, szamana, eksperta, dyktatora itp.
W tym przypadku predyspozycje i prerogatywy do wprowadzenia innowacji
normatywnych są wbudowane w strukturę roli społecznej, bez względu na to, kto ją
konkretnie wypełnia
Innowacyjność i kreatywność stanowią oczekiwania społeczne, powinności każdego
wykonawcy roli, niezależnie od jego indywidualnych przymiotów
ORGANIZACJE INNOWACYJNE – takie, które są powołane specjalnie po to, aby
proponować nowatorskie rozwiązania w różnych dziedzinach:
Legislatywy, parlamenty, komisje reform, zespoły badawcze, biura konstrukcyjne,
trusty mózgów itp. – innowacja rodzi się jako efekt kooperacji
KRĘGI
SPOŁECZNE
O
CHARAKTERZE
NOWATORSKIM
-
,,cyganeria’’
artystyczna, studenci, muzycy jazzowi, filmowcy, sekty religijne itp.
Najczęściej mają one charakter negatywistyczny – kontrkulturowy, nonkonformistyczny
– odrzucają przyjęte w szerszym społeczeństwie zwyczaje, kanony, praktyki dlatego
właśnie, że są przyjęte powszechnie
Negacja prowadzi prędzej czy później do zaproponowania i lansowania wzorów czy
reguł alternatywnych – nowej obyczajowości, nowego stylu życia, nowego sposobu
ubierania się itp.
RUCHY SPOŁECZNE – ukierunkowane są na zmianę norm czy wartości społecznych:
Ruchy młodzieżowe, feministyczne, ekologiczne, religijne, polityczne itp.
ZWYKLI LUDZIE – którzy w swoim codziennym życiu wprowadzają jakiś nowy
sposób mówienia, zwracania się do innych, ubierania się, strzyżenia, przyrządzają nowe
potrawy, meblują po nowemu mieszkanie, wypełniają wolny czas nową formą rozrywki
itp.
PROBLEM: Czy jednostka ,,zanurzona’’ w danej strukturze normatywnej, uwikłana w
jej nakazy i zakazy, może nagle od nich się uwolnić i podjąć wysiłek zmiany?
Cztery okoliczności decydują o tym:
-
niedoskonałość procesów socjalizujących i kontrolnych sprawia, że nikt nie jest do
końca i bez reszty ukształtowany przez kulturę swojego społeczeństwa
-
nierówność stopnia, w jakim ludzie czy zbiorowości są poddani oddziaływaniom
socjalizującym czy kontrolnym. W każdym społeczeństwie znajdują się tacy ludzie
lub takie zbiorowości, którym udaje się izolować od nacisków struktury – mają z
góry przydzielony większy margines tolerancji, prawo do ,,zinstytucjonalizowanych i
usankcjonowanych dewiacji’’
-
pluralizm kulturowy i konfliktowy charakter struktury normatywnej każdego
społeczeństwa
-
niektórzy ludzie, żyjąc w jednym społeczeństwie, pod presją jego kultury, dystansują
się od niego w wyobraźni, jako grupę odniesienia przyjmując inne społeczeństwo i
właściwą mu kulturę
KARIERA INNOWACJI (pięć etapów)
-
epizod innowacji
-
ujawnienie (innowacja prywatna i innowacja upubliczniona)
-
filtrowanie (rodzina, sąsiedzi, kierownik katedry, cenzura, urzędy patentowe,
krytycy artystyczni, recenzenci literaccy, komitety naukowe, komisje wydawnicze).
Filtrowanie ma charakter spontanicznych reakcji społecznych w postaci ignorowania
lub omijania nowych regulacji, co doprowadza do tego, że nowe prawo pozostaje w
zasadzie ,,martwą literą’’.
Może też uformować się spontaniczny ruch społeczny organizujący opór przeciwko
narzuconemu prawu i powstrzymujący przed jego przestrzeganiem za pomocą
różnorodnych nacisków, presji, bojkotu, a nawet przymusu fizycznego wobec
konformistów
Inaczej wygląda przebieg filtrowania innowacji zapoczątkowanych w sferze moralności
czy zwyczajów. Funkcje blokujące przejmują wówczas agendy państwowe czy
administracyjne (gdy chodzi o innowacje naruszające porządek prawny czy polityczny)
lub inne typy organizacji, np. organizacje religijne (gdy chodzi o innowacje obyczajowe
naruszające uznany przez Kościół porządek moralny)
-
gdy innowacja nie zostanie odrzucona może rozpocząć się czwarta faza procesu –
dyfuzja innowacji – rozprzestrzenianie się innowacji w społeczeństwie, poszerzanie
się środowisk, w których jest akceptowana i stosowana
Cztery formy dyfuzji:
1. Upowszechnienie innowacji – wynalazek samochodu zmienił całe życie społeczne
XX wieku, telewizja przekształciła kulturę, edukację, rozrywkę, komputer
rewolucjonizuje pracę i życie codzienne na przełomie stuleci
2. Kompensacja – innowacja normatywna wyzwala łańcuch sprzężeń zwrotnych
negatywnych, prowadzących do zmniejszenia jej wpływu, ograniczenia zasięgu
reperkusji czy nawet całkowitego wyeliminowania i przywrócenia status quo w
drodze kontrreformy
3. Dyspersja
–
rozproszenie
innowacji
początkowych,
co
prowadzi
do
przypadkowych przekształceń pewnej ograniczonej liczby innych norm,
wartości, ról czy instytucji, pozostawiając w efekcie chaotyczną mozaikę
niepowiązanych ze sobą reform, w niczym nie naruszających fundamentów
dawnej struktury normatywnej (reformy pozorne)
4. Insulacja – zamrożenie zmiany w jej kształcie początkowym, z powstrzymaniem
jakichkolwiek szerszych konsekwencji (np. wprowadzenie nowego munduru
wojskowego nie będzie miało większego znaczenia dla reguł postępowania
obowiązujących w armii
-
faza piąta procesu innowacji – to adaptacja zmiany, trwałe zakorzenienie się
innowacji w systemie normatywnym, przerodzenie się tego, co kiedyś było
zerwaniem z konwencją, w nową konwencję, tego, co było odrzuceniem tradycji, w
nową tradycję, tego, co było aktem nonkonformizmu, w obowiązującą regułę
postępowania
Gdy innowacja ostatecznie instytucjonalizuje się, odtąd tak właśnie ,,robi się’’, tak się
komponuje, tak się pisze książki, tak się maluje, tak się uprawia naukę, tak się trzeba
ubierać, czesać, wyrażać, do czasu, aż pojawi się nowy innowator, i cały cykl zacznie się
od nowa
ZINSTYTUCJONALIZOWANE OMIJANIE REGUŁ – alternatywny wariant procesu
instytucjonalizacji (trzy etapy)
1.
Zapoczątkowują go sporadyczne i spontaniczne wykroczenia przeciwko
obowiązującym normom (zwyczajowym, obyczajowym, moralnym, prawnym).
Ludzie uznają, że pewne normy są, ogólnie biorąc, słuszne, ale z egoistycznych
powodów decydują się je naruszyć – naruszenia te jednak starają się zachować
w tajemnicy, bo mają poczucie winy, wstydu, albo po prostu boją się
społecznych sankcji (kar, potępienia, wyśmiania, banicji towarzyskiej itp.)
2.
Przypadki łamania norm pewnego rodzaju mogą się jednak w społeczeństwie
rozpowszechniać, stawać się nagminne. Ci, którym udaje się działać wbrew
obowiązującym regułom, nie tylko nie są potępiani, ale stają się nieformalnymi
bohaterami: ,,ale cwaniak, nieźle wykiwał fiskusa’’ Normy ulegają swoistej
erozji, tracą moc regulatora ludzkich działań. Naruszając je nie odczuwamy
wyrzutów sumienia czy poczucia wstydu, i łatwo przywołujemy następującą
racjonalizację: ,,przecież wszyscy tak robią’’
3.
Sprawy mogą jednak pójść jeszcze dalej. To, co do niedawna było ominięciem
normy, przez swoją powszechność staje się nową normą, a dokładniej
przyzwoleniem, dopuszczalnym standardem zachowania. Pojawia się nowe
uzasadnienie : ,,A cóż w tym złego’’
Sygnałem tej sytuacji jest to, że naruszenie normy nie wywołuje sankcji społecznych,
a co więcej – próby wymierzenia takich sankcji napotykają na społeczny opór
TRZY ODMIANY PROCESU EROZJI REGUŁ
EROZJA NORM – występuje wtedy, gdy pewne normy są od dawna obecne w
tradycji, ale niezgodne już z aktualnymi realiami życia (np. stopniowa liberalizacja
obyczajów seksualnych)
OPÓR – przeciwko nowym, narzucanym normom uzasadniony odwołaniem się do
tradycji, obyczajów i zwyczajów przyjętych w społeczności (np. zakaz walki kogutów
w Meksyku czy polowania na lisa w Anglii)
SUBSTYSUCJA NORM – występuje wtedy, gdy dawna norma dalej obowiązuje, ale
jakby w utajeniu, bo nie jest na ogół egzekwowana, choć od czasu do czasu
szczególnie ostre formy jej naruszania podlegają sankcjom i społecznemu potępieniu
(np. korupcja)