opracowanie: Kamil Kasprzak 1
advertisement
opracowanie: Kamil Kasprzak 1 I. TEORETYCZNE PODSTAWY NAUKI O POLITYCE SPOŁECZNEJ 1) POJĘCIE I PRZEDMIOT POLITYKI SPOŁECZNEJ � Polityka społeczna to sfera działania państwa oraz innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich (zwłaszcza w środowisku zamieszkania i pracy). [Polityka społeczna jako działalność państwa i jako nauka!] 2) GENEZA POLITYKI SPOŁECZNEJ Termin polityka społeczna powstał na przełomie XVIII i XIX wieku. Jego autorstwo przypisuje się francuskiemu myślicielowi i reformatorowi CHARLESOWI FOURIER (1772-1837). Najbardziej upowszechnił się ten termin jednak w Niemczech (sozialpolityk), gdzie teoria o polityce społecznej przeplatała się z praktyką. Można powiedzieć, że politykę społeczną zrodziła tzw. kwestia robotnicza. Nie znaczy to jednak, że dopiero kapitalizm wywołał kwestie społeczne. Istniały one już poprzednio, np. kwestia ubóstwa czy przestępczości. Rewolucja przemysłowa w krajach Europy Zachodniej stworzyła jednak zupełnie nową sytuację. Rozwój przemysłu wzmagał zapotrzebowanie na nowe ręce do pracy, ludzie więc masowo wędrowali ze wsi do miast czy miejscowości, w których powstawały zakłady pracy. Z reguły nie było tam mieszkań, urządzeń komunalnych, sklepów, itp. Złym warunkom egzystencji towarzyszyło zatrudnianie dzieci, brak uregulowanego czasu pracy, stawek, wynagrodzeń, odszkodowań za wypadki. Nie poruszano też sprawy ochrony zdrowia. Wszystko to wywoływało protesty robotników, ale również władz publicznych. Wojsko bowiem nie otrzymywało rekruta zdrowego, władze lokalne nękały bunty, epidemie, przestępstwa, itp. Wreszcie sami pracodawcy dostrzegli swój interes w regulacjach stosunków i warunków pracy (pokój społeczny, wyrównywanie kosztów produkcji w zmaganiach konkurencyjnych). Wielostronne obserwacje i naciski doprowadzały do działań na rzecz usuwania zjawisk patologicznych oraz łagodzenia konsekwencji żywiołowych procesów industrializacji i migracji. Uznano przy tym potrzebę przedsięwzięć spójnych, ukazujących różne strony przeprowadzanych reform. Rozwijała się współpraca międzynarodowa (ruch robotniczy) i tym samym przybywało partnerów do stanowienia coraz szerzej pojmowanej polityki społecznej. Dużą rolę odegrali w tym ludzie nauki (m.in. FRYDERYK SKARBEK, JÓZEF SUPIŃSKI, LUDWIK KRZYWICKI, HELENA RADLIŃSKA, KONSTANTY KRZECZKOWSKI) W międzywojennej Polsce za główne kwestie społeczne uznawano: bezrobocie i przeludnienie agrarne, ubóstwo, niedobór i stan mieszkań, brak dostatecznej ochrony pracy i zewnętrzne migracje zarobkowe (większość z tych kwestii jest aktualna również na początku XXI wieku i to nie tylko w Polsce). Problemy te rozwiązano częściowo po II wojnie światowej (repatriacja i zasiedlanie ziem północnych i wschodnich, industrializacja rozładowała przeludnienie wsi i bezrobocie w miastach, nastąpił rozwój budownictwa mieszkaniowego, szkolnictwa, świadczeń socjalnych, itp.). 3) NIEKTÓRE UJĘCIA KWESTII SPOŁECZNEJ Kwestia społeczna jest definiowana jako: � zjawiska i okoliczności tworzące stan napięcia społecznego, wywołujące powszechne zaniepokojenie i dążenie do rozwiązania nabrzmiałego problemu � problemy życiowe, wspólne dla całych grup i zbiorowości, które stwarzają sytuacje szczególne trudne, wprowadzają zakłócenia w rozwoju społeczeństwa oraz wynikają z niedostosowania organizacji życia zbiorowego do specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych ich członków � problemy społeczne o najwyższym stopniu dolegliwości, które generują sytuacje krytyczne w życiu szerokiej zbiorowości i powodują poważne zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa a) ewolucjonizm kwestii socjalnej Ewolucjonizm kwestii socjalnej oznacza, że postrzega się ją w jej całym historycznym rozwoju, a nie jako problem wyrwany z kontekstu czasowo-przestrzennego. W ewolucyjnym traktowaniu kwestii socjalnej wyodrębniamy dwa podejścia: a) od starej do nowej kwestii socjalnej; b) od kwestii robotniczej do ekokwestii b) teoria asymetrii Kwestia społeczna wyraża się także przez asymetrię stosunków społecznych, asymetrię interesów i sił, które chcą je realizować. Tym samym asymetria oznacza, że pomiędzy organizacjami społecznymi, poprzez które wyrażane są interesy, nie ma równowagi sił. Asymetria interesów rodzi nowe podziały, które przebiegają daleko od konwencjonalnego konfliktu: pracodawca-pracownik. Wspólnota interesów jednych grup, wyrażająca się w ich sile organizacyjnej, ogranicza lub uniemożliwia realizację interesów innych grup. Zjawisko to nosi nazwę lobby. Są takie grupy nacisku, które same z siebie stwarzają problemy społeczne, spychając inne słabsze grupy na bok. Silniejsi potrafią egzekwować swoje żądania kosztem słabszych. opracowanie: Kamil Kasprzak 2 c) teoria nierówności Teoria nierówności (odchyleń) mówi, że zorganizowane interesy oraz konflikty stwarzane przez grupy interesów mają większą szansę uwzględnienia w systemie politycznym od interesów jednostek. Zdolność do konfliktu w obronie interesu lub w celu jego realizacji zależy od siły grupy. Granice tych konfliktów przebiegają poziomo (horyzontalnie) – powstał w związku z tym też poziomy system nierówności. I tak, jednostka może równocześnie należeć do różnych obszarów nierówności, osiągać w jednych obszarach satysfakcję, a w innych niezadowolenie. d) sprzeczności społeczne W każdym społeczeństwie istnieją jakieś sprzeczności, np. sprzeczność pomiędzy wzrastającym dobrobytem społeczeństwa i spadającym zadowoleniem ludzi, sprzeczność pomiędzy likwidacją starego i powstawaniem nowego ubóstwa, sprzeczność pomiędzy zamierzeniami polityki społecznej a jej rezultatem, sprzeczność pomiędzy wkładem a uzyskanym efektem. Wszystkie te nierozwiązane sprzeczności adresowane są przez grupy interesów w kierunku państwa. 4) WYMIARY KWESTII SOCJALNEJ a) wymiar lokalny (gmina, parafia, okręg, powiat, region itp.) Wymiar lokalny sprowadza się na ogół do małej, ograniczonej przestrzeni społecznej, w której wystepują nierozwiązane problemy zamieszkującej ją grupy ludności (np. brak szkół, sklepów, szpitali, itd.). Każda kwestia społeczna ma swój wymiar lokalny, ponieważ powstaje ona zawsze jakby „oddolnie”, wynika z sytuacji ludzi złączonych wspólnym położeniem geograficznym. b) wymiar narodowy Wymiar narodowy kwestii socjalnej sprowadza się do obszaru danego kraju, w którym również da się zauważyć asymetria. Może ona dotyczyć np. nierównych praw obywateli do wykorzystania możliwości, jakie daje rozwój (dyskryminacja, bezrobocie). Asymetryczny, czyli nierównomierny rozwój gospodarczy na obszarze danego kraju doprowadza do powstania kwestii społecznych (przykładem rozwinięty Śląsk i niedoinwestowany wschód Polski). W związku z sytuacją gospodarczą określonego kraju kwestia społeczna nabiera swoistych cech charakterystycznych (w Polsce np. kwestia mieszkaniowa czy kwestia młodzieży, wyjeżdzającej na Zachód w poszukiwaniu pracy i mieszkania). c) globalny (ponadnarodowy) Wymiar globalny kwestii socjalnej oznacza całościowe myślenie o problemach człowieka na Ziemi. Problemy te to m.in. podział na bogatą Północ i biedne południe (asymetria rozwoju ludzkości) i – co się z tym wiąże – ubóstwo, głód, analfabetyzm, bezrobocie, epidemie, eksploatacja dzieci i kobiet. Można je rozwiązywać opiekuńczo i pomocniczo. 5) POLITYKA SPOŁECZNA W SYSTEMIE NAUK Polityka społeczna jako dyscyplina naukowa jest nauką praktyczną, uprawianą nie tylko z czystej żądzy wiedzy i chęci zrozumienia świata, ale ożywianą zamiarem wykorzystania dorobku nauki dla przekształcania świata w imię godnych tego celów. Jest ona w szczególny sposób spokrewniona z socjologią, jako nauką zajmującą się społeczeństwem. W polityce społecznej bardzo ważne jest także ustanawianie praw i obowiązków, nagród i sankcji – potrzebna jest więc znajomość i rozumienie prawa. Nie mniej ważne jest uczestniczenie ludzi w wytwarzaniu i dzieleniu dóbr ekonomicznych (gromadzenie, dzielenie i racjonalne wydatkowanie publicznych pieniędzy), w czym pomagają nauki ekonomiczne. Ustalając rozmaite minimalne standardy i priorytetowe zadania polityki społecznej, trzeba odwoływać się do medycznych i demograficznych nauk o człowieku, do wiedzy wywieranej na niego przez stosunki przestrzenne i środowisko naturalne, w którym toczy się życie ludzkie. Poszukując odpowiedzi na ważne dla siebie pytania, polityka społeczna musi wkraczać na tereny wielu klasycznych dyscyplin akademickich i „wypożyczać sobie” stosowane przez nie narzędzia badawcze. Polityka społeczna powinna mieć oparcie na naukowych podstawach następujących procedur, maksymalnie racjonalizujących podejmowanie decyzji przez polityków: � postgnoza – czyli zbadanie, co było dawniej � diagnoza – czyli ustalenie, jak jest i zrozumienie, dlaczego jest tak, jak jest � prognoza – czyli domyślanie się, jak może być, jakie różne warianty przyszłości są możliwe � obmyślanie pożądanej przyszłości i sposobów jej osiągnięcia, ukazanie po co i dlaczego można przekształcać rzeczywistość, jak, z kim i kiedy najlepiej się za to zabrać � monitoring reform, ciągle ocenianie, co ta polityka naprawdę daje opracowanie: Kamil Kasprzak 3 II. DOKTRYNY POLITYKI SPOŁECZNEJ 1) DOKTRYNY POLITYKI SPOŁECZNEJ JAKO PROBLEM BADAWCZY Doktryna to ideologia o bardzo wysokim stopniu usystematyzowania, z reguły wyłożona w postaci uogólnień teoretycznych. Wspólne cechy wszystkich doktryn to: � ogólne przekonanie wartościujące, stanowiące punkt wyjścia dla oceny zjawisk społecznych � ogólne wyobrażenie o świecie i jego prawach � zespół twierdzeń określających warunki realizowania naczelnych wartości � szczegółowe i konkretne programy działania � Doktryny polityki społecznej to kompleksy teoretyczno-normatywne, zawierające koncepcje kształtowania stosunków społecznych w oparciu o przyjęte systemy wartości. Ze względu na stosunek doktryny do praktyki można wyróżnić ich dwa rodzaje: � doktryny empiryczne – uznają priorytet doświadczenia i dostosowują do niego opis rzeczywistości (np. liberalizm) � doktryny aprioryczne – wychodząc z pewnych stanów abstrakcji myślowej starają się w oparciu o przyjęte założenia formułować programy „naginania” praktyki do założonego z góry ideału (np. socjalizm) 2) FUNKCJE DOKTRYN POLITYKI SPOŁECZNEJ Doktryny polityki społecznej spełniają istotne funkcje społeczne: � demaskują i oceniają dolegliwości życia społecznego � konstruują programy poprawy istniejącej rzeczywistości � zawierają propozycje porządkowania i zmieniania rzeczywistości � wprowadzają ład w istniejący chaos społeczny i regulują stosunku wewnątrz ludzkich zbiorowości � odgrywają rolę przewodnika wyznaczającego cele i kierunki działania � prowadzą do zjawiska „promieniowania” danych systemów wartości, a więc rozpowszechniają w społeczeństwie idee i wartości (np. wolność, równość, godność, wspólne dobro, samorządność, interes, podmiotowość, solidarność) � motywują ludzi do aktywności, do chęci działania na rzecz poprawy, zmiany czy kreowania danej rzeczywistości (każda poważna doktryna zawiera w sobie elementy utopii, poruszające ludzi do aktywności w imię przyszłego stanu idealnego) 3) DOMINUJĄCE DOKTRYNY POLITYKI SPOŁECZNEJ Do dominujących doktryn polityki społecznej zaliczamy m.in. liberalizm, społeczną naukę Kościoła, agraryzm i socjalizm. Niektóre z nich zostaną opisane poniżej. a) liberalizm i jego niektóre szkoły społeczne Liberalizm był najbardziej charakterystyczną doktryną ustroju kapitalistycznego w okresie wolnej konkurencji. Posiada ponad 200-letnią tradycję. W ramach tego systemu poglądów głoszono cztery zasady: wolności jednostki, własności prywatnej, bogacenia się oraz elastyczności ról życiowych Człowiek nieskrępowany w swojej inicjatywie kieruje się dążeniem do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat. Ingerencja państwa w działalność jednostki jest zbędna. Jako podmiot polityki powinno ono być opiekunem własności prywatnej, dbać o przestrzeganie w życiu reguł uczciwej gry – powinno spełniać jedynie rolę „nocnego stróża”. Ani państwo, ani społeczeństwo nie mogą ograniczać uprawnień indywidualnych jednostki. Jedynym ograniczeniem mogą być tylko ustawy. Liberalizm jest doktryną indywidualistyczną. Dobro jednostki jest tutaj wartością nadrzędną, zaś interes społeczeństwa wynika z interesu poszczególnych jednostek. Doktryna liberalizmu opiera się na filozofii utylitaryzmu, z czego wynika, że najlepszą moralnie jest ta działalność, która zmierza do maksimum zadowolenia największej liczby jednostek. Liberalizm jest więc gloryfikacją egoizmu, utrzymującego się w ramach prawnych. Zgodnie z tym poglądem wszelka protekcja ubóstwa oznacza hodowanie nędzy. W niedługim czasie takie poglądy na państwo i jednostkę spowodowały powstawanie kwestii społecznych: wolność jednostki okazała się wolnością tylko silniejszych i bezwzględnych, potęgowały się nierówności, narastała niesprawiedliwość społeczna, rozpoczęły się protesty ludzi pracy itd. Klasy posiadające odbierały te problemy jedynie jako czynniki hamujące rozwój ekonomiczny, ograniczający uzyskiwane zyski. Chciały je więc rozwiązać tylko po to, aby umożliwić sobie dalsze bogacenie się. Polityka społeczna miała minimalizować straty spowodowane protestami ludzi pracy. Głównym problemem stało się rozstrzygnięcie socjalnej roli państwa, zakresu jego interwencji i wpływu na życie gospodarcze. Możemy wyróżnić kilka szkół liberalizmu: empiryzm (tradycyjny liberalizm), paternalizm, neoliberalizm, a także niemiecki model socjalnej gospodarki rynkowej i brytyjski model państwa opiekuńczego. opracowanie: Kamil Kasprzak 4 Empiryzm (tradycyjny liberalizm) w stosunku do polityki społecznej wyróżnia się następującymi cechami: � jest programowo przeciwny wszelkiej interwencji państwa w problemy, które są przedmiotem bezpośredniego zainteresowania świata pracy i świata kapitału. Liberalizm odrzuca przede wszystkim interwencję państwa w kształtowanie płac, skracanie czasu pracy czy nadawanie przywilejom robotnikom w obszarze prawa pracy. To wczesny liberalizm sformułował „spiżowe prawo płacy”, głosząc, iż płace robotnicze mają być kształtowane na poziomie minimum egzystencji. � żąda od państwa równego traktowania wszelkich grup, a nie jednostronnego ich popierania (np. poprzez przywileje socjalne). Postuluje stan równowagi pomiędzy interesami ludzi pracy a interesami „sił wytwórczych” skupionych w prywatnych rękach. � odrzuca ustawodawstwo socjalne jako bezcelowe, bo obciąża ono nadmiernymi kosztami skarb państwa, zmniejsza zysk, a zatem i wielkość zatrudnienia. W tym kontekście zjawisko nędzy liberalizm uważa za efekt lenistwa. Nędza ma pobudzić wysiłek ludzki w kierunku pracy dającej dochód. � nierówności społeczne wprawdzie stanowią zło, ale w drodze ewolucyjnej mogą być usunięte. � polityka społeczna powinna wynikać z życia, z problemów przez nie stawianych, a nie być realizowana w oparciu o wyidealizowane konstrukcje myślowe. W tym sensie ma ona charakter koniunkturalny, stawia na doraźne efekty, rozwiązujące istniejące napięcia. Rozwijana jest przede wszystkim na podłożu istniejących stosunków ekonomicznych, potrzeb, wymagań i w ścisłym związku z możliwościami gospodarczymi państwa. Waga i kolejność zagadnień __________do rozwiązania ustalana jest przez samo życie. Paternalizm to doktryna, według której stosunki między przedsiębiorcami a pracownikami w skali przedsiębiorstw powinny być regulowane przez te same zasady, które rządzą dużą rodziną charakteryzującą się wzajemnym zaufaniem, autorytetem ojca i podporządkowaniem dzieci. Prekursorem tej doktryny był HENRY FORD, amerykański współtwórca przemysłu samochodowego. Zwalczał on tezę o konieczności walki klas, która była dla niego konsekwencją nieuczciwości, jaka istnieje po obu stronach. Uważał, że natura człowieka i natura życia społecznego popycha jednostki do uzgodnienia własnych dążeń z dążeniami innych. Mówił o „spółkowym” charakterze społeczeństwa, w którym prawdziwe korzyści daje służba innym. Wartość człowieka mierzy się więc usługami jednostki przynoszonymi społeczeństwu. W swoich zakładach samochodowych H. Ford całkowicie odrzucił „spiżowe prawo płacy”. Wprowadził politykę wysokiej wydajności pracy i wysokich płac (jako pierwszy już w latach 20-tych XX wieku wprowadził płacę minimalną). Swoją politykę paternalizmu oparł na przekonaniu, że jeżeli oczekuje się od człowieka poświęcenia jego czasu i energii, to trzeba ustalić mu płace tak, aby nie miał on finansowych zmartwień. Udowodnił, że wysokie płace, mogą doprowadzić do niskich kosztów całkowitych, a więc do wzrostu zysku. Twierdził, że kapitaliści mają obowiązek zarządząć własnością dla dobra drugich (a nie tylko własnego). Mówił, że należy umoralniać rzeczywistość i urzeczywistniać moralność. Zapoczątkował aktywną zakładową politykę socjalną, kosztującą taniej niż uciążliwe strajki i negocjacje. Głosił tezę o solidarności interesów przedsiębiorcy, robotnika i klienta, w której wzajemne usługi mają priorytet nad zyskiem. Paternalizm jako doktryna znalazł swoje praktyczne potwierdzenie w Japonii, gdzie współcześnie zakłady pracy przypominają dużą rodzinę i są miejscem umacniania więzi społecznych. Neoliberalizm (liberalizm progresywny) rozwinął się po I wojnie światowej jako odpowiedź na kryzys gospodarczy z końca lat 20-tych. Dużą rolę w stworzeniu tej koncepcji odegrał F. ZWEIG i to jego program reformy społecznej w duchu neoliberalnym opisany został poniżej. Istotnym warunkiem tej reformy i wyrównania różnic ekonomicznych miało być rozpowszechnienie (demokratyzacja) własności poprzez udziały akcyjne – jako forma zbiorowego i demokratycznego władania w przemyśle. Celem tego było zainteresowanie robotników losami gospodarki, oddanie jej pod opiekę i ochronę szerokich rzesz pracowniczych. Jako prąd ideowy, neoliberalizm poszukiwał kontaktu z szerokimi masami, aby pozyskać je dla postępu społeczno-gospodarczego. Reforma społeczna powinna polegać także na zapewnieniu każdemu człowiekowi prawa do pracy i godziwego zarobku. W myśli liberalnej pojawił się postulat pełnego zatrudnienia, którego uzasadnienie okazało się jednak naiwne i utopijne w odniesieniu do warunków gospodarczych. Neoliberalizm krytykuje monopol, który prowadzi do dekoniunktury gospodarczej, a w rezultacie – do masowego bezrobocia i ubóstwa. Wypowiada się także przeciw wzrostowi aparatu biurokratycznego, ponieważ biurokracja dekretuje warunki pracy i płacy nie znając realiów. Dyktatura biurokracji zagraża rozwojowi jednostki, gdyż nie może ona bezpośrednio współdecydować i podejmować odpowiedzialność za rozwój gospodarczy. Celem neoliberalizmu miał być rozwój kulturalny, fizyczny i duchowy jednostki – chciano odejść od jednostronnego instrumentalnego traktowania człowieka pracy (homo ecconomicus). Chodziło o ujawnienie wewnętrznych rezerw tkwiących w człowieku, przy jednoczesnym stworzeniu warunków zewnętrznych, sprzyjających takiemu rozwojowi. U podstaw nowego podejścia do człowieka tkwiła inspiracja moralna, wrażliwość na zło i cierpienie, wiara w autonomię jednostki, jej samodzielność i odpowiedzialność, wiara w pozytywne skutki wychowania i kształcenia. Miał to być system stawiający na indywidualną odpowiedzialność, na umiejętność podejmowania ryzyka, na tolerancję i kompromis, na współdziałanie w życiu politycznym i społecznym, na odwagę przekonań. Neoliberalizm opowiadał się za państwowym interwencjonizmem (w Polsce zwanym etatyzmem), ale w rozsądnych granicach. Państwo miało przeciwstawiać się wszelkiej monopolizacji, chronić rynek konsumenta oraz interesy obywateli. Poprzez ustawodawstwo społeczne państwo powinno także chronić świat pracy przed wyzyskiem, normować czas pracy i kontrolować warunki jej wykonania. Państwo miało być arbitrem w sporach i obrońcą słabszego przed wyzyskiem. Po II wojnie światowej liberalizm progresywny stał się podstawą welfare state – państwa opiekuńczego. Niemiecki model socjalnej gospodarki rynkowej ukształtował się po II wojnie światowej i związany był z koniecznością przeprowadzenia reform gospodarczo-społecznych w sytuacji, jakie ta wojna stworzyła (kryzys gospodarczy, inflacja, straty demograficzne, itd.). Pojęcie „socjalna gospodarka rynkowa” wprowadził ALFRED MULLER-ARMACK (a na praktykę opracowanie: Kamil Kasprzak 5 przełożył L. ERHARD), chcąc znaleźć najlepsze określenie dla ustroju, który z jednej strony akceptowałby zasady liberalizmu gospodarczego, z drugie jednak podkreślałby rangę celów społecznych. Koncepcja Muller-Armacka wiązała się z ideą powiązania swobodnego działania na rynku z zasadą wyrównywania różnic społecznych. Skuteczna polityka stymulacji wzrostu miała być najlepszą polityką społeczną. Tym samym polityka społeczna sama w sobie stanowić miała czynnik wzrostu gospodarczego. Zasady socjalnej gospodarki rynkowej wiążą się z polityczną konstrukcją ustroju gospodarczego: zasadą państwa demokratycznego, federalnego, prawnego i socjalnego (konieczność zapewnienia obywatelowi bezpieczeństwa socjalnego i ekonomicznego), a także zasadami subsydiarności (pomocniczności – wspieranie własności prywatnej, sprzyjanie wyzwalaniu inicjatyw obywatelskich, decentralizacja władzy w myśl zasady tyle społeczeństwa ile można, tyle państwa ile konieczne) oraz solidarności (ubezpieczenia społeczne chroniące przed różnymi rodzajami ryzyk życiowych). Gospodarka zachodnioniemiecka opiera się wewnętrznej i zewnętrznej konkurencyjności, a więc programowo odrzuca monopol. Gospodarczą siłą Niemiec jest stan średni (posiadacze własności prywatnej, niezależni ekonomicznie od państwowego pracodawcy). Bodźcami, które pobudziły tę gospodarkę po II wojnie światowej, było m.in. mieszkalnictwo oraz przemysł samochodowy. W socjalnej gospodarce rynkowej duże znaczenie ma tzw. współzarządzanie (partycypacja, współokreślanie, współdecydowanie), którego istotą jest aktywne wpływanie pojedynczych pracowników na proces produkcji, na handel lub usługi. Rozbudowane systemy ubezpieczeń socjalnych oraz pomocy socjalnej służą asekuracji ludzi przed ryzykiem zdarzeń losowych. Uczą one obywateli przezorności, ale także wrażliwości na potrzeby innych. Edukacyjną konsekwencją gwarancji prawnych jest szacunek dla prawa. Jednocześnie dba się o to, aby ubezpieczenia socjalne i pomoc społeczna nie doprowadziły do nadopiekuńczości państwa, co mogłoby osłabić aktywność obywateli i ich samodzielność. Wszystkie te cechy socjalnej gospodarki rynkowej składają się na zjawisko profesjonalizmu (wysoka jakość usług, niezawodność, skuteczność). Przejawia się on we wszystkich dziedzinach życia (w tym również w akcjach charytatywnych, które przestały być jednorazowymi akcjami, powodowanymi przez litość i miłosierdzie). Brytyjski model państwa opiekuńczego, charakterystyczny dla Wielkiej Brytanii, sięga swymi początkami XVI wieku (1567 r. – koncepcja umieszczania ubogich w pracy, aby sami starali się zaradzić swemu ubóstwu). Kolejnym etapem w rozwoju państwa opiekuńczego był wiek XIX, kiedy to – w związku z „rewolucją przemysłową – zmieniły się warunki pracy i życia. Już w 1802 roku wydano ustawę fabryczną o ograniczeniu czasu pracy kobiet i dzieci. W roku 1875 wydano z kolei ustawę o zdrowiu publicznym, mającym na celu polepszenie warunków sanitarnych ludności. Lata 1906-1914 w Wielkiej Brytanii to czas reform socjalnych liberałów: � trzy ustawy o dzieciach z lat 1906-1909 dały prawo dzieciom biednym do posiłków w szkole, nałożyły obowiązek badań lekarskich dzieci szkolnych oraz kary na rodziców, którzy zaniedbywali swoje dzieci � ustawa o rentach starczych (1908) dała ludziom starym prawo do świadczeń z funduszy państwowych � ustawy o sporach zbiorowych i wynagrodzeniu robotników (1906), co dało rządowi ograniczoną władzę ustalania płac minimalnych oraz nałożyło obowiązek ubezpieczenia robotnika (np. w razie bezrobocia) Kolejnym przykładem socjalnej interwencji państwa jest ustawa o budownictwie mieszkaniowym (1919), mająca rozwiązać problemy mieszkaniowe. W kolejnych latach ustalono obowiązkowe składki na bezrobotnych, opłacane po 1/3 przez pracownika, pracodawcę i rząd. Stworzono także system ustawowej pomocy dla ludzi nieobjętych ubezpieczeniem (Urząd Pomocy Bezrobotnym). Uważa się, że lata 1940-1948 to końcowy okres powstawania państwa opiekuńczego. Podstawą działań w tym okresie był raport Beveridge’a (z 1942 roku), w którym postulowano m.in. stworzenie zasiłków rodzinnych, powołanie powszechnej służby zdrowia oraz zapewnienie każdemu obywatelowi jednolitych świadczeń socjalnych na poziomie minimum egzystencji. W 1944 wydano ustawę o oświacie, wprowadzającą bezpłatne kształcenie na poziomie podstawowym i średnim. Latem 1948 zaczęły obowiązywać jednocześnie ustawy o: ubezpieczeniu społecznym, wypadkach przy pracy, pomocy społecznej i państwowej służbie zdrowia.. Datę tę (5 lipca 1948) uznaje się za oficjalną datę powstania państwa opiekuńczego. b) polityka społeczna w polskiej myśli narodowej W polskiej myśli narodowej, a konkretnie w doktrynie polskiego liberalizmu, można wyodrębnić co najmniej trzy nurty polityki społecznej: � nurt naukowy – reprezentowany był zasadniczo przez ekonomistów, m.in. WŁADYSŁAWA ZAWADZKIEGO i F. ZWEIGA. Pierwszy z nich preferował tradycyjny liberalizm z pełnym ograniczeniem roli państwa. W polityce społecznej opowiadał się za empirycznym kreowaniem stosunków pracodawca-pracownik. F. Zweig postulował upowszechnienie własności prywatnej. � nurt polityczny – charakterystyczy dla partii 20-lecia międzywojennego oraz w latach 90-tych. Partie te reprezentowały programy społecznych reform, odpowiadających wyłącznie rachunkowi ekonomicznemu, wpisanemu w budżet państwa. � nurt praktyczny – występował w działalności administracji państwowej i terenowej. Związany był ze stykiem dwóch systemów doktrynalnych – liberalizmu i socjalizmu. c) socjalizm i jego niektóre szkoły Doktryna socjalistyczna była rozwijana jako ogólna wizja społeczeństwa, realizująca swój rozwój w warunkach powszechnej równosci. W dokrynie socjalizmu wyodrębnić trzeba kilka nurtów teoretycznych, które miały bezpośredni wpływ na politykę społeczną (socjalizm utopijny, anarchizm, socjalizm bezpaństwowy, marksizm, rewizjonizm, reformizm i socjalizm gminny). opracowanie: Kamil Kasprzak 6 Socjalizm utopijny – jego przedstawiciele (m.in. HENRY SAINT-SIMON, CHARLES FOURIER, ROBERT OWEN) twierdzili, że człowiek stał się ofiarą nierówności społecznych. Wiodącą ideą utopistów było świadome i wolne uczestnictwo jednostki w życiu społecznym, dzięki któremu możliwa byłaby realizacja wizji społeczeństwa równych obywateli, pracujących w oparciu o wspólną własność. Byli przeciwni rewolucji – uważali, że otaczające zło można zmienić drogą perswazji. Odwoływali się tutaj do poczucia sprawiedliwości i zamożności ludzi lepiej sytuowanych. Anarchizm – przeciwstawiał się wszelkiej organizacji państwa, postulując przy tym ideę nieograniczonej wolności jednostki. Anarchiści byli za łączeniem się jednostek w grupy wytwórcze celem wspólnej pracy i produkcji. Twierdzili, że zamiast realizacji ustaw państwowych, należy zawierać dobrowolne umowy. Zniesienie państwa i stworzenie ustroju bezpaństwowego, sprzyjającego idei równości, miało nastapić drogą rewolucyjną. Utworzone w ten sposób nowe społeczeństwo miało być kształtowane przez klasę robotniczą. W anarchiźmie wyróżnia się następujące odmiany ideowe: � anarchoindywidualizm (MAX STIRNER, P. PROUDHON) – miejsce państwa powinien zająć „związek egoistów” � anarchokomunizm (PIOTR KROPOTKIN) – burżuazyjne państwo stłumiło naturalną dobroć ludzi, stąd komunizm może wyzwolić to, co w jednostce było ukryte � anarchokolektywizm (MIKOŁAJ BAKUNIN) – po rewolucyjnym obaleniu państwa ludzie zorganizują się w komuny, działające na zasadach solidarności i współpracy � anarchosyndykalizm (GEORGE SOREL) – poprzez strajk generalny można zlikwidować państwo, a na jego miejsce należy powołać związki zawodowe, które najlepiej reprezentują ideę równości Socjalizm bezpaństwowy – jego autorem był EDWARD ABRAMOWSKI. Uważał on, że przyszły ustrój (socjalizm bezpaństwowy) opierać się ma na kooperatywnych, wolnych stowarzyszeniach, na społeczeństwie stowarzyszeniowym, mającym dobrowlny charakter i organizującym się samorządowo. Motorem postępowania miała być solidarność, traktowana jako powszechna zasada życia, którą należy realizować nie tylko poprzez strajki, ale przez tworzenie instytucji wzajemnej pomocy. Marksizm – historię ludzkości widział jako historię walk klasowych, toczonych na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej i ideologicznej. Owe klasy społeczne zostały wytworzone przez państwo, które chroniło własność prywatną. Proletariat, jako klasa społeczna nieposiadająca własności prywatnej, jest tą częścią społeczeństwa, która walczy o lepszy byt, o władzę. Metodą tej walki jest rewolucja. To dzięki niej protelatriat przejmie władzę i ustanowi nowe społeczeństwo, charakteryzujące się równością i sprawiedliwością społeczną. Polityka społeczna, jako wyrównywanie różnic, stanie się wtedy zbędna. Rewizjonizm – jego głównym przedstawicielem był EDUARD BERNSTEIN. Uważał on, że wyzwolenie klasy robotniczej nie jest kwestią jednorazowego aktu rewolucji, lecz sprawą cząstkowych zwycięstw. Zwycięstwa te ma ułatwić umięjętnie prowadzona polityka społeczna, która z jednej strony zabezpiecza istniejący ład, z drugiej zaś strony – drogą kompromisu stara się go udoskonalać. To właśnie przez politykę społeczną odbywa się praktyczna walka o to, co być powinno. Duże znaczenie przypisywano ruchom społecznym (zapobiegają nadmiernym asymetriom społecznym, dają poczucie wpływu na rzeczywistość) i samopomocy obywatelskiej (świadomość samodzielności, uniezależnienie od innych organizacji, rozwój przez działania oddolne wspomagane przez państwo). Reformizm – według tej szkoly podstawowym celem polityki społecznej był „postęp dobrobytu szerokich mas pracujących”. Cel ten miał być realizowany za pośrednictwem reform, przeprowadzanych drogą ewolucyjną. Państwo jako podmiot nakazywać miało reformy i nadzorować ich wykonanie. Socjalizm gminny – przedstawicielem tego nurtu był KONSTANTY KRZECZKOWSKI. Wykazywał on, że gmina jest podstawowym, oddolnym podmiotem działań społecznych. Jest to bowiem struktura pierwotna, skupiająca podstawowe więzi społeczne. Rozwija się ona w sposób naturalny, w oparciu o emocjonalny stosunek do pracy, zasadniczo nie hamowany z zewnątrz. Samorząd to organ gminy, gospodarz pełniący odpowiedzialną służbę społeczną. Posiada on istotne walory wychowacze, gdyż nie wykorzystuje przymusu, a uczy dobrowolności, kształci uczucia, poglądy i postawy. Cecha dobrowolności i aktywnego uczestnictwa w przekszałcaniu środowiska lokalnego stanowi więc o istocie lokalnej równości społecznej. d) doktryna socjalna Kościoła katolickiego Doktryna socjalna Kościoła powstała w XIX wieku w wyniku bezpośredniej konfrontacji Ewangelii i jej wymogów etycznych z problemami społecznymi zrodzonymi przez pośpieszną industrializację. Oparta jest ona na oficjalnym stanowisku papieży w sprawach społecznych, o silnym profilu aksjologicznym, związanym z teologią i filozofią. Kościół chce przyczyniać się do rozwiązywania problemów społecznych, głosząc prawdę o godności człowieka i jego prawach, ujawniając przyczyny niesprawiedliwości i postulując pozytywne przemiany. W nauce społecznej Kościoła wyróżnia się trzy wymiary: 1. wymiar teoretyczny – polega na stworzeniu nowego porządku społecznego, opartego na uniwersalnych zasadach o etycznym i trwałym (a nie doraźnym) charakterze. 2. wymiar historyczny – polega na określeniu takich niezmiennych zasad, które będą aktualne we wszystkich warunkach (np. zasada dobra wspólnego, solidarności lub pomocniczności). 3. wymiar praktyczny – wiąże się z konkretnymi propozycjami wykorzystania tych uniwersalnych zasad w konkretnych ustrojach gospodarczo-społecznych. opracowanie: Kamil Kasprzak 7 Metoda nauki społecznej Kościoła obejmuje trzy fazy: 1. „widzieć” – dostrzec i badać rzeczywiste problemy społeczne i ich przyczyny 2. „oceniać” – interpretować badaną rzeczywistość w świetle wartości głoszonych przez doktrynę socjalną Kościoła 3. „działać” – realizować dokonane wybory z myślą o człowieku i jego rozwoju Na doktrynę socjalną Kościoła zasadniczo składa się osiem encyklik (wydanych w latach 1891-1991) oraz konstytucja duszpasterska Gaudium et spes – o Kościele w świecie współczesnym z 7 grudnia 1965 roku (dotyczy m.in. zachęty do udziału wszystkich w życiu publicznym, gdyż oznacza to realizację wolności). Ponadto zalicza się do tej doktryny tematyczne adhortacje, np. o rodzinie lub apostolstwie świeckich, oraz list apostolski Pawła VI – Octogesima adveniens z 1971 roku. Wymienione encykliki to: I. Rerum Novarum (1891) LEONA XIII – encyklika ta dotyczyła kwestii robotniczej i zapoczątkowała powstanie doktryny socjalnej Kościoła. Jej ideą przewodnią jest chrześcijańska idea własności prywatnej. Tym samym encyklika ta sprzeciwia się socjalistycznej idei wspólnej własności. Mówi, że dla każdego robotnika własność prywatna jest celem pracy, owocem oszczędności i sposobem rozwoju siebie i rodziny. Dlatego też własność wspólna jest szkodliwa dla robotnika, sprzeciwia się prawu natury i zagraża rodzinie. Rodzina bowiem jako pierwotna grupa społeczna ma prawo do posiadania ze względu na realizowane przez siebie funkcje. Państwo nie powinno „pochłaniać” aktywności jednostki lub rodziny, lecz powinno wkraczać w życie społeczne tylko wtedy, gdy domaga się tego interes społeczeństwa. Przyjęto więc zasadę ograniczonej interwencji państwa ze względu na dobro ogółu. Określono, że powinno ono wkraczać w życie społeczne, by m.in. chronić własność prywatną, pracę, kobiety i dzieci przed wyzyskiem pracodawców oraz działać na rzecz sprawiedliwej płacy (umożliwiającej godziwe życie robotnikowi i jego rodzinie) i uwłaszczenia mas. II. Quadragesimo anno (1931) PIUSA XI – zatytułowana została O odnowieniu ustroju społecznego. Krytykuje się tutaj zarówno liberalizm ([...]niezdolny do sprawiedliwego rozwiązania kwestii robotniczej[...]), jak i socjalizm ([...]doradza lekarstwo, które jest stokroć gorsze od choroby[...]), postulując odnowienie ustroju społecznego. Państwo jako podmiot reform ma kierować się zasadą pomocniczości. Jej istotą jest uznanie pierwszeństwa inicjatywy oddalnej i wspomagający charakter państwa. III. Mater et magistra (1961) JANA XXIII – poświęcona była przemianom w świecie współczesnym. W dziedzinie życia gospodarczego postulowała pierwszeństwo prywatnej inicjatywy poszczególnych ludzi, a interwencję państwa ograniczała do popierania, pobudzania, koordynowania, pomocy i uzupełniania podejmowanych inicjatyw indywidualnych zgodnie z zasadą pomocniczości. Za główne zadanie państwa encyklika wymienia realizację dobra wspólnego. Obejmuje ono m.in. zatrudnienie jak największej liczby pracowników; przeciwdziałanie tworzeniu się uprzywilejowanych grup społecznych; odpowiednie dostosowanie płac do cen towarów; likwidację dysproporcji pomiędzy rolnictwem, przemysłem i usługami; troskę o to, aby osiągnięty dobrobyt służył także następnym pokoleniom. Jan XIII postulował również szeroką humanizację ustroju przedsiębiorstw poprzez upodmiotowienie i udział pracowników we wszystkich dziedzinach życia. Szczególnym wyrazem tego procesu miało być upowszechnienie własności prywatnej. IV. Pacem in terris (1962) JANA XXIII – encyklika o pokoju na ziemi i o prawach człowieka. Już na początku stwierdza ona, że warunkiem koniecznym pokoju jest ład w świecie i pomiędzy ludźmi. Prawa określające ten ład to m.in. prawo do życia i godnej człowieka stopy życiowej; prawo do wolnego wyboru stanu cywilnego i swobody życia rodzinnego, prawo do godziwych warunków pracy i sprawiedliwego wynagrodzenia; prawo do własności prywatnej; prawo do zrzeszania się, emigracji i imigracji oraz do udziału w życiu publicznym. Encyklika przypomina także zadania władzy: realizacja dobra wspólnego, produkcja podstawowowych dóbr usługowych, zapewnienie obywatelom zasiłków pieniężnych, odpowiedniej pracy dla robotników, sprawiedliwej płacy, dostępu do własności prywatnej, stowarzyszeń i nauki. Ogólnie encyklika zwraca uwagę na konieczność reorientacji polityki społecznej państw w kierunku praw człowieka, a nie tylko jego potrzeb. V. Populorum progressio (1967) PAWŁA VI – encyklika o rozwoju ludów. Traktuje ona o kwestii społecznej w wymiarze światowym. Stwierdza, że całość działań społeczności międzynarodowej ma być podporządkowana rozwojowi ludzkiemu („rozwój jest nowym imieniem pokoju”). Encyklika proponuje realizację międzynarodowego programu dla rozwoju oświaty, zdrowia, kultury, itd. Popiera też interwencjonizm międzynarodowy na rzecz walki z nędzą w krajach niedorozwniętych. VI. Laborem exercens (1981) JANA PAWŁA II – encyklika o pracy ludzkiej jest jedną z najważniejszych w doktrynie socjalnej Kościoła katolickiego. Jej centralną tezą jest stwierdzenie, iż praca ludzka stanowi klucz do rozwiązania kwestii społecznej. Praca rozumiana jest w dwojakim znaczeniu: przedmiotowym jako technika panowania nad ziemią i podmiotowym jako człowiek, stanowiący ostateczny cel pracy. Papież sprzeciwa się traktowaniu człowieka jako towaru czy siły roboczej. Twierdzi, że człowiek ma zawsze pierwszeństwo przed materią. Opowiada się po stronie słabszych i nawołuje do solidarności (rozumianej jako zbiorowa i słuszna reakcja przeciwko degradacji człowieka). VII. Sollicitudo rei socialis (1987) JANA PAWŁA II – encyklika o społecznej trosce Kościoła prezentuje panoramę współ__________czesnych kwestii społecznych (m.in. podział Północ-Południe) Krytykuje przy tym cywilizację konsumpcji i jej kult rzeczy. Papież przeciwstawia mu kult wartości, przemawia za poszanowaniem i realizacją praw człowieka jako wyznacznikami rozwoju. Istotną rolę w tym rozwoju odgrywa też zasada solidarności, czyli mocna i trwała wola angażowania się na rzecz dobra wspólnego. Encyklika sugeruje przy tym konieczność prowadzenia międzynarodowej polityki społecznej, której celem byłaby realizacja praw człowieka. opracowanie: Kamil Kasprzak 8 VIII. Centesimus annus (1991) JANA PAWŁA II – wydana sto lat po encyklice Leona XIII. Papież zauważa w niej upadek socjalizmu (postrzeganego jako błędna koncepcja osoby ludzkiej) oraz krytykuje społeczeństwo konsumpcyjne, jako model rozwoju, pomijający wartości duchowe. Encyklika opowiada się za budową nowego modeli społeczeństwa, w którym miałyby istnieć: wolność prasy, uczestnictwo i przedsiębiorczość, i który zabezpieczałby przed absolutną dominacją kapitału. Ma temu służyć współpraca międzynarodowa oraz pomoc narodów bogatych na rzecz słabych i biednych. Natomiast obowiązkiem państwa jest zabezpieczenie dóbr zbiorowych (dawniej miało ono bronić dóbr związanych z pracą robotnika), takich jak środowisko naturalne i ludzkie. Ma ono zatem gwarantować bezpieczeństwo w działalności gospodarczej oraz stosować zasadę pomocniczości (tworzenie warunków dla inicjatyw oddolnych). Interwencja państwa powinna być ścisle ograniczona, gdyż inaczej rozrasta się biurokracja, która pozbawia społeczeństwo i jednostki odpowiedzialności za własny rozwój. III. PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ I ICH ZADANIA 1) MIĘDZYNARODOWE PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ a) Rada Europy Ta organizacja międzynarodowa została utworzona w 1949 roku w celu ochrony praw człowieka, przestrzegania zasad państwa prawa oraz demokracji. Rada działa na rzecz wzmocnienia jedności społecznej, zapewnienia właściwego poziomu ochrony w zakresie bezpieczeństwa socjalnego, popierania zatrudnienia, kształcenia zawodowego oraz praw pracowników, skutecznej ochrony najbardziej zagrożonych grup społecznych, przeciwdziałania wszelkiej dyskryminacji, współpracy regionalnej w zakresie migracji. Z obszaru polityki społecznej Rada Europy wydała następujące dokumenty i akty prawne, wyznaczające normy europejskich standardów socjalnych: � Europejska Konwencja Praw Człowieka � Europejska Karta Społeczna (przyjęta 1965; ratyfikowana przez Polskę 1997; zrewidowana 1996) – jedyny wiążący w Europie dokument prawnomiędzynarodowy definiujący cele polityki społecznej w wymiarze europejskim. Dotyczy m.in. zatrudnienia, tzw. praw związkowych, ochrony różnych grup pracowników i różnych grup osób, ochrony socjalnej, poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz rehabilitacji i readaptacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, a także pracowników migrujących. � Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego – (przyjęty 1964, nieratyfikowany przez Polskę; zrewidowany 1990) – zmierza do zapewnienia społeczeństwu odpowiedniej ochrony poprzez system zabezpieczenia społecznego (ustanowienie minimalnego poziomu zabezpieczenia społecznego). Kodeks dotyczy takich gałęzi zabezpieczenia społecznego jak m.in.: opieka lekarska, zasiłki chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych, emerytury, renty inwalidzkie, świadczenia macierzyńskie, zasiłki i renty rodzinne. Postanowienia tego dokumentu określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosowania określonych świadczeń, warunki ich otrzymania, sposoby naliczania i długość udzielania świadczenia. � Europejska Konwencja o Zabezpieczeniu Społecznym (przyjęta 1972; nieratyfikowana przez Polskę) – ustanawia pełny i spójny mechanizm koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Dotyczy m.in. świadczeń chorobowych i macierzyńskich, świadczeń na wypadek starości, inwalidztwa czy w razie wypadków, zasiłków pogrzebowych, świadczeń na wypadek bezrobocia oraz świadczeń rodzinnych. Gwarantuje równe traktowanie obywateli Państw-Stron, zachowanie praw nabytych lub będących w trakcie nabywania, przekazywanie świadczeń nabytych za granicę oraz właściwość wyłącznie jednego ustawodawstwa krajowego. � Europejska Konwencja o Pomocy Społecznej i Medycznej (przyjęta 1953; nieratyfikowana przez Polskę) – zmierza do zniesienia dyskryminacji wobec obywateli Państwa-Stron legalnie przebywających lub mieszkających na ich terytoriach, głównie w sprawach pomocy medycznej i społecznej. � Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Pracownika Migrującego (przyjęta 1977; nieratyfikowana przez Polskę) – ustanawia zasadę równego traktowania pracowników pochodzących z Państw-Stron. b) Unia Europejska Polityka społeczna w ramach wspólnot europejskich kształtowana była już od momentu powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1952). Kolejne regulacje socjalne zostały zapisane w dwóch odrębnych traktatach: Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1957) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (1957). W 1987 wszedł w życie Jednolity Akt Europejski, rewidujący wcześniejsze traktaty. Na jego mocy państwa członkowskie zobowiązane zostały do wprowadzenia korzystnych zmian zwłaszcza dotyczących warunków pracy (ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, harmonizacja warunków pracy). JAE nałożył obowiązek rozwijania dialogu między pracodawcą a pracownikami na szczeblu europejskim. W grudniu 1989 przyjęto Kartę Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców w Krajach Wspólnoty Europejskiej. Podstawowe prawa socjalne pracobiorców dotyczą następujących dziedzin: � swobody poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (równe traktowanie i dostępność do zatrudnienia we WE) � zatrudnienia (swobodny wybór i wykonywanie zawodu) i sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę � poprawy warunków życia i pracy � ochrony socjalnej opracowanie: Kamil Kasprzak 9 � swobody zrzeszania się i negocjowania umów zbiorowych � kształcenia zawodowego � równego traktowania kobiet i mężczyzn � informowania, uwzględniania opinii pracobiorców i współdziałania � ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy � ochrony dzieci i młodzieży � ludzi starszych oraz niepełnosprawnych Kolejny ważny dokument to Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht (1992). Zobowiązał on Wspólnotę do wspierania wysokiego poziomu zatrudnienia, oświaty i opieki społecznej, podnoszenia stopy życiowej i jakości życia, ekonomicznej i społecznej spójności oraz solidarności i współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Zapisane cele polityki socjalnej realizowane są w oparciu o zasadę pomocniczości (subsydiarności). Socjalny wymiar europejskiej integracji został wzmocniony dodatkowo o Protokół i umowę o polityce społecznej. W listopadzie 1993 roku wydano dokument konsultacyjny dotyczący europejskiej polityki społecznej – tzw. Zieloną Księgę. Część I tego dokumentu określa to, co zostało już przez Wspólnotę osiągnięte w sferze socjalnej, czyli m.in. dorobek ustawodawczy, wsparcie finansowe oraz kluczową zasadę Wspólnoty – dialog społeczny. W części II przedstawiono natomiast wyzwania socjalne w Europie – m.in. poprawę sytuacji w zatrudnieniu, stworzenie państwa opiekuńczego, szersze włączenie młodzieży, ludzi starszych i osób niepełnosprawnych w społeczno-gospodarcze życie Europy, przeciwdziałanie marginalizacji ludności wiejskiej i pomoc dla imigrantów z państw trzecich. Rezulatem debaty o znaczeniu europejskiej polityki społecznej było wydanie w 1994 roku Białej Księgi Europejskiej Polityki Społecznej. Przesłaniem tego dokumentu było stwierdzenie, że Europie niezbędna jest polityka społeczna oparta na szerokich zasadach, innowacyjna i zwrócona w kierunku przyszłości. Przypomina on o podstawowych wartościach europejskiego modelu socjalnego (demokracja, równość praw dla wszystkich, wolność prowadzenia rokowań zbiorowych, solidarność, bezpieczeństwo socjalne), eksponuje pozytywną i aktywną koncepcję pomocniczości (pierwszeństwo inicjatyw państw członkowskich nad inicjatywami wspólnotowymi) oraz podkreśla, że istniejąca w Europie różnorodność społeczeństw europejskich będzie pielęgnowana. Biała Księga zawiera także zestaw priotytetów, wśród których wymienić można m.in. zatrudnienie, inwestowanie w zasoby ludzkie, tworzenie wspólnego europejskiego rynku pracy, równość szans kobiet i mężczyzn, aktywne społeczeństwo dla wszystkich, zdrowie publiczne, popieranie dialogu społecznego, wspólpraca międzynarodowa, itp. W październiku 1997 roku podpisano kolejny traktat – Traktat Amsterdamski. Wszedł on w życie 1 maja 1999 roku. Dużo miejsca poświęcono w nim polityce społecznej i takim kwestiom jak: zatrudnienie, edukacja, ochrona środowiska, polityka migracyjna, ochrona zdrowia, polityka socjalna, swobodny przepływ osób, ochrona praw czlowieka i niedyskryminacja. Polityka społeczna w UE prowadzona jest przez następujące podmioty: � podmioty ustawodawcze o Parlament Europejski – udziela zgody lub wyraża opinie doradcze odnośnie przyjęcia aktów Wspólnoty. W jego ramach funkcjonują stałe komisje, z których wybranymi obszarami polityki społecznej zajmują się: Komisja ds. Socjalnych i Zatrudnienia; Komisja ds. środowiska, zdrowia i ochrony konsumentów; Komisja ds. młodzieży, kultury, nauki, mediów i sportu oraz Komisja ds. kobiet. o Rada Europejska – forma systematycznych spotkań szefów rządów i państw członkowskich Wspólnoty. Nadaje ona UE impuls niezbędny do jej rozwoju i wytycza jej politykę (w tym politykę społeczną). o Rada Unii Europejskiej – jako organ ustawodawczy Wspólnoty wydaje w kwestiach socjalnych wszelkie rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, udziela zaleceń i opinii. � podmioty wykonawcze o Komisja Europejska – sporządza sprawozdania z działalności Wspólnoty, dąży do ścisłej współpracy między członkami w dziedzinie zagadnień społecznych, zarządza Europejskim Funduszem Socjalnym, wydaje publikacje nt. problemów socjalnych w Europie. o Europejski Bank Inwestycyjny – finansowa instytucja Wspólnoty, która ma pośrednio wspierać europejską politykę społeczną (udzielanie pożyczek i gwarancji) � podmioty doradcze o Komitet Społeczno-Ekonomiczny – składa się z przedstawicieli różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego. Wydaje on opinie i doradza w dziedzinie zagadnień społecznych o Komitet ds. Zatrudnienia – ocenia całokształt polityki zatrudnienia w UE � podmioty kontrolne – Rzecznik Praw Obywatelskich � podmioty sądownicze – Trybunał Sprawiedliwości c) Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej agendy Organizacja Narodów Zjednoczonych odgrywa ważną rolę w globalnej polityce społecznej dzięki jej agendom i wyspecjalizowanym programom, takimi jak: o Organizacja ds. Żywności i Rolnictwa (FAO) – zajmuje się problemem głodu na świecie i podnoszeniem wydajności produkcji żywności opracowanie: Kamil Kasprzak 10 o Organizacja ds. Edukacji, Nauki, Kultury (UNESCO) – prowadzi działalność w dziedzinie walki z analfabetyzmem, nauki, zajmuje się też prawami człowieka oraz walką z dyskryminacją rasową o Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) – zajmuje się zdrowiem ludności świata (walka z zakaźnymi chorobami; szerzenie oświaty sanitarnej; udział w badaniach nad chorobami serca, rakiem, AIDS; wprowadzenie jednolitego nazewnictwa chorób, wyposażanie w sprzęt, itd.) o Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (tzw. Bank Światowy) – jego głównym celem jest wspieranie rozwoju gospodarki rynkowej przy jednoczesnym zwalczaniu ubóstwa. o Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) – opracowuje i uchwala międzynarodowe konwencje i zalecenia, których celem jest poprawa i ochrona warunków pracy i życia pracujących. 2) PAŃSTWO I JEGO INSTYTUCJE JAKO PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ Podmioty państwowe (publiczne) polityki społecznej mają za zadanie porządkowanie życia społecznego, tworzenie osłon socjalnych na poziomie ekonomicznych możliwości budżetu. Ich zadaniem jest także wyrównywanie szans życiowych zgodnie z zasadą konstytucyjnej sprawiedliwości a) podmioty ustawodawcze polityki społecznej (Sejm i Senat) Sejm i Senat uchwalają i wydają akty prawne, regulujące m.in. zasady polityki społecznej, uchwalają założenia polityki gospodarczej i społecznej państwa, ustalają budżet państwa itp. Sejm ma dwie komisje, regulujące m.in. zasady polityki społecznej : Komisję Pracy i Spraw Socjalnych i Komisję Zdrowia i Kultury Fizycznej. b) podmioty wykonawcze polityki społecznej - Prezydent - Premier - Komitet Społeczno-Polityczny Rady Ministrów - Rządowa Komisja Ludnościowa - Rządowe Centrum Studiów Strategicznych – zajmuje się problematyką rozwoju gospodarczego i społecznego, polityką regionalną i zagospodarowaniem przestrzennym. Inicjuje i organizuje prace nad założeniami polityki społecznogospodarczej, prowadzi też studia dotyczące podstawowych problemów społeczno-gospodarczych. Najważniejszą komórką w Rządowym Centrum jest Departament Rozwoju Społecznego. Zajmuje się on problematyką warunków bytowych ludności, rozwoju i funkcjonowania infrastruktury społecznej oraz usług społecznych, polityki mieszkaniowej, świadczeń społecznych, warunków pracy oraz zakładowej działalności socjalnej i bytowej. W szczególności do zakresu działań Departamentu należy m.in. badanie społecznych problemów rynku pracy (w tym bezrobocia), współudział w opracowywaniu koncepcji polityki społecznej państwa czy prowadzenie analiz dotyczących sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych zostało zlikwidowane dnia 31 marca 2006 r - Minister Finansów – kieruje sprawami finansowymi gospodarki narodowej, przygotowuje założenia budżetu i ustawy budżetowej, w tym ustala wydatki na cele socjalne. W szczególności ciąży na nim obowiązek planowania wydatków i monitorowania państwowych funduszy (m.in Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Pracy czy Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych). - Minister Pracy i Polityki Społecznej – kluczowy organ wykonawczy administracji rządowej w dziedzinie polityki socjalnej, odpowiedzialny za realizację zadań państwa w zakresie m.in. problematyki pracy (prawo pracy, warunki i stosunki pracy, bezrobocie), ubezpieczeń i pomocy społecznej. Minister Pracy i Polityki Społecznej wykonuje m.in. następujące zadania: � realizuje ustawy socjalne � bada sytuację socjalną ludności, ustalając poziom minimalnych świadczeń społecznych i najniższych wynagrodzeń oraz organizując pomoc społeczną � realizuje politykę ograniczania bezrobocia � kreuje prawo pracy � prowadzi dialog socjalny z organizacjami związkowymi i organizacjami pracodawców (m.in. Komisja Trójstronna) � prowadzi politykę ubezpieczeń społecznych � analizuje i ocenia stan bezpieczeństwa i higieny pracy � opiniuje i rejestruje układy zbiorowe pracy � realizuje zadania dotyczące zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych - Minister Edukacji Narodowej – spoczywa na nim ustawowy obowiązek realizacji konstytucyjnego prawa obywateli do nauki (prawa do powszechnego i równego dostępu do wykształcenia). Ministerstwo Edukacji Narodowej zajmuje się kwestiami finansowania edukacji ze środków budżetowych, a ponadto m.in. prowadzi prace systemowe nad przeobrażeniami szkolnictwa wyższego, organizuje międzynarodową wymianę młodzieży, pozyskuje stypendia zagraniczne, koordynuje realizację zadań w dziedzinie opieki, kształcenia specjalnego i wychowania pozaszkolnego oraz profilaktyki uzależnień i patologii społecznych wśród dzieci i młodzieży (żywienie zbiorowe, przeciwdziałanie narkomanii i alkoholizmowi, pomoc materialna itp.). Sformatowano: Wcięcie: Pierwszy wiersz: 0 cm Usunięto: ¶ opracowanie: Kamil Kasprzak 11 - Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji – odpowiada za bezpieczeństwo obywateli znajdujących się na terytorium RP (ochrona przed bezprawnymi zamachami na życie i zdrowie ludzkie, dorobek materialny i kulturalny społeczeństwa, dbałość o zachowanie porządku publicznego). Poprzez Departament Ochrony Granic, Migracji i Uchodźstwa realizuje także politykę migracyjną (m.in. nadawanie statusu uchodźcy, udzielanie azylu czy legalizacja pobytu cudzoziemców). - Minister Sprawiedliwości – kieruje problematyką społeczną głównie poprzez Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich. Jego zadania jest m.in. nadzór nad działalnością administracyjną sądów w sprawach rodzinnych i nieletnich czy nadzór nad działalnością zakładów dla nieletnich. Do ważnych zadań Ministra Sprawiedliwości zalicza się całą problematykę resocjalizacji więźniów, obejmującą ich pracę oraz kontakt z rodzinami. - Minister Zdrowia – jest odpowiedzialny za stan zdrowia społeczeństwa polskiego i za realizację dostępu do służby zdrowia. Od początku 1999 roku odpowiada także za wdrażanie gruntownej reformy zdrowia w Polsce, w tym odpowiada za wprowadzenie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Inne zadania resortu to m.in. inspirowanie i projektowanie działań w zakresie oświaty zdrowotnej i promocji zdrowia, opracowywanie i nadzorowanie realizacji założeń polityki lekowej, realizowanie zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi – realizuje zadania w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej mieszkańców wsi, wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, rynku pracy w rolnictwie i na wsi, ubezpieczeń społecznych ludności rolniczej, doradztwa rolniczego i rozwoju oświaty na terenach wiejskich, współpracy z samorządami, organizacjami społeczno-zawodowymi rolników, itd. Działania te mają na celu wyrównanie różnic socjalnych i szans życiowych mieszkańców wsi i miast. - Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych – jego zadaniem jest zapewnienie kombatantom oraz ofiarom represji wojennych i powojennych niezbędnej pomocy i opieki oraz należnego im szacunku i pamięci. c) podmioty kontrole polityki społecznej - Najwyższa Izba Kontroli – kontroluje – pod względem legalności, gospodarności, celowośc i rzetelności – działalność finansową organów państwa, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Najważniejszym zadaniem NIK jest kontrola realizacji ustawy budżetowej. Do jego właściwości z obszaru polityki społecznej należy w szczególności sprawdzenie prawidłowości wydatków budżetowych w zakresie: zatrudnienia oraz przeciwdziałania bezrobociu, ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego, pomocy społecznej oraz opieki zdrowotnej i ochrony zdrowia. - Państwowa Inspekcja Pracy – jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Oprócz tego zajmuje się sprawami ochrony pracy kobiet oraz zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych, analizuje przyczyny wypadków przy pracy i chorób zawodowych, ściga wykroczenia przeciwko prawom pracownika, opiniuje projekty aktów prawnych z zakresu prawa pracy, udziela porad i informacji w zakresie eliminowania zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników, itp. - Rzecznik Praw Obywatelskich – stoi na straży praw i wolności obywateli, występując do odpowiednich organów z wnioskami dotyczącymi tych praw i wolności. Wypełnia on funkcje istotne dla polityki społecznej w warunkach socjalnej gospodarki rynkowej: funkcję prewencyjną (zasada wczesnego ostrzegania), funkcję diagnostyczną (ujawnia niedoskonałości aktów prawnych), funkcję kontrolną (kontroluje przestrzeganie praw i wolności obywateli) oraz funkcję kreującą (przestrzeganie przez popełnianiem błędów w zakresie polityki społecznej). W ostatnich latach Rzecznik interweniował m.in. w takich sprawach jak: ochrona praw dziecka, dostęp do oświaty i kultury, realizacja prawa do ochrony zdrowia, naruszenia prawa i zasad sprawiedliwości społecznej w ubezpieczeniach społecznych, itd. - Rzecznik Praw Dziecka – instytucja ta została powołana w 1999 roku w celu ochrony praw dziecka, określonych w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i innych przepisach prawa. Rzecznik pdejmuje działania mające na celu zapewnienie dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju, z poszanowaniem jego godności i podmiotowości, w szczególności jeśli chodzi o prawo do życia i zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do nauki. d) podmioty sądownicze polityki społecznej - Trybunał Konstytucyjny – orzeka o zgodności z Konstytucją wszelkich aktów ustawodawczych i normatywnych, regulujących kwestie socjalne oraz socjalne prawa obywateli. W obszarze polityki społecznej TK rozpatrywał zgodność z Konstytucją następujących spraw: ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży; przepisy o zasiłkach chorobowych i macierzyńskich; przepisy o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych; przepisy o zasiłkach dla bezrobotnych - sądy pracy i ubezpieczeń społecznych – zajmują się prawnym wyrównywaniem różnic w położeniu osób dotkniętych zaistniałymi ryzykami socjalnymi, a przez to stwarzają szansę na realizację praw obywatelskich. Przedmiotem działania sądów pracy jest rozpoznawanie spraw ze sporów między pracownikiem a pracodawcą (m.in. odwołania od wypowiedzeń umów o pracę, żądania przywrócenia do pracy itp.). Sądy zajmują się także spornymi sprawami dotyczącymi ubezpieczeń społecznych, np. w sprawach o zasiłek rodziny, emeryturę czy sprawy wynikające ze szczególnego zaopatrzenia emerytalnego. opracowanie: Kamil Kasprzak 12 - sądy rodzinno-opiekuńcze – w ich kompetencji powinny skupiać się możliwie wszystkie sprawy związane z problematyką rodziny. Sędziowie orzekający w tych sprawach powinny posiadać wszechstronne kwalifikacje nie tylko prawnicze, ale i z zakresu socjologii, psychologii i pedagogiki. Powinni mieć również możność korzystania z szerokiego zaplecza pomocniczego (kuratorów, poradni, kuratorskich ośrodków pracy z młodzieżą). Do spraw procesowych rozpatrywanych w sądach rodzinnoopiekuńczych zalicza się sprawy o rozwód, ustalenie ojcostwa i o alimenty. Natomiast do spraw nieprocesowych zalicza się sprawy opiekuńcze takie jak: przysposobienie, ustanowienie kuratora, wykonywanie, ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie i przywrócenie władzy rodzicielskiej, zakazanie osobistej styczności z dzieckiem oraz odebranie dziecka. Duża liczba spraw – karnych i cywilnych – rozpatrywanych przez sądy rodzinno-opiekuńcze dotyczy małoletnich. 3) POZAPAŃSTOWE INSTYTUCJE I ORGANIZACJE JAKO PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ Podmioty pozapaństwowe polityki społecznej to organizacje, które wspomagają lub uzupełniają działalność państwa w wyrównywaniu różnic społecznych. Podmiotami tymi są stowarzyszenia, zrzeszenia i związki grupujące ludzi o podobnych zainteresowaniach, którzy chcą w zorganizowany sposób działania poprawiać sytuację osób doświadczonych subiektywnie odczuwaną krzywdą. Organizacje te wypełniają ważną rolę w życiu społeczeństwa i przyczyniają się do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Wszystkie organizacje społeczne mają swoje programy i zasady działania, a ich członkowie korzystają z określonych praw i obowiązków. Przynależność do organizacji społecznych jest dobrowolna. W Polsce działa kilkanaście tysięcy organizacji pozarządowych. Do największych i najstarszych w obszarze polityki społecznej zalicza się: - Caritas – katolicka organizacja o charakterze dobroczynnym powołana w latach 20-tych XX wieku w celu skoordynowania akcji charatywnej; po upaństowieniu w latach stalinowskich – reaktywowana w 1992 roku.. Caritas realizuje inicjatywy dotyczące systematycznej i metodycznej działalności osób duchownych i świeckich. Analizuje przyczyny ludzkiej biedy, zakres jej występowania, programy i środki zmniejszające jej dolegliwość. Organizuje też nadzwyczajne akcje pomocy na rzecz ofiar klęsk żywiołowych, wojen, epidemii. Oprócz tego prowadzi m.in. jadłodajnie dla ubogich, schroniska dla bezdomnych, domy dla dzieci upośledzonych umysłowo, domy samotnych matek, itd. - Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci – świeckie stowarzyszenie społeczne powstałe w 1981 roku. Jego członkami są pracownicy naukowi, lekarze, psychologowie, pedagodzy, artyści, studenci. Cele Funduszu to m.in. poprawa opieki zdrowotnej nad dziećmi w Polsce, obniżenie umieralności i zachorowalności niemowląt, poprawa warunków rozwoju dzieci i młodzieży, zwiększenie szans rozwoju dzieciom wybitnie uzdolnionym. - Monar – to pierwszy w Polsce ośrodek leczenia narkomanów. Powstał w Głoskowie w 1978 roku z inicjatywy Marka Kotańskiego. Zajmuje się przede wszystkim problemem narkomanów – udziela im pomocy socjalnej czy motywuje do podjęcia leczenia. Towarzystwo prowadzi również dom samotnej matki w Laskach. - Polska Akcja Humanitarna (PAH) - Polski Czerwony Krzyż (PCK) - Polski Komitet Pomocy Społecznej (PKPS) – powstał w 1958 roku jako stowarzyszenie charytatywne. Celem PKPS jest niesienie pomocy osobom i rodzinom, które z różnych przyczyn niezdolne są do rozwiązywania swych życiowych problemów, w szczególności ludziom starszym, niepełnosprawnym, chorym, samotnym, zagrożonych demoralizacją, rodzinom pozbawionym środków do życia, ubogim i bezradnym. Celem PKPS jest także kształtowanie postaw społecznych sprzyjających bezpośredniemu uczestnictwu w działaniach na rzecz osób potrzebujących pomocy, bądź wspierania takich działań. PKPS czyni to m.in. poprzez organizowanie usług opiekuńczych, dożywianie, udzialnie pomocy rzeczowej i finansowej, prowadzenie poradnictwa prawnego, świadczenie pomocy penitencjarnej, inspirowanie i opiniowego ustawodawstwa społecznego, itp. - Towarzystwo im. Brata Alberta - Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD) – powstało w 1949 roku i zajmuje się sprawami opieki i wychowania dzieci i młodzieży. Głównym zadaniem TPD jest organizowanie i prowadzenie różnych placówek opiekuńczowychowawczych (świetlice, place gier i zabaw, kolonie, obozy, domy dziecka, przedszkola itp.). Organizuje również pomoc dzieciom najbardziej potrzebującym (pomoc materialna, akcje dożywiania). 4) ORGANY SAMORZĄDU LOKALNEGO JAKO PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ Państwo nie jest w stanie w sposób scentralizowany zadowalająco zaspokajać potrzeb lokalnych. Decentralizacja władzy oznacza więc przekazanie jej uprawnień na szczebel organizacji terenowej. Samorząd terytorialny jako podmiot najbliższy socjalnej sytuacji swoich członków ma najlepsze możliwości szerokiego rozwiązywania ich potrzeb. Reforma samorządowa z 1 lipca 1999 roku spowodowała, że wszystkie sprawy lokalne znajdują się w gestii samorządu terytorialnego. Uwolniło to rządową administrację wojewódzką od wielu zadań i kompetencji o charakterze lokalnym. opracowanie: Kamil Kasprzak 13 Podstawowym organem samorządowym jest rada gminy (organ stanowiący i kontrolujący). Jej organem wykonawczym jest zarząd gminy. Analogiczne rozwiązania wprowadzono dla powiatu, którego organami są rada powiatu i zarząd powiatu. Jednostki samorządu terytorialnego są wspólnotami mieszkańców danego terytorium i mają osobowość prawną. Własność samorządową stanowi tzw. mienie komunalne. Poza tym samorząd otrzymuje subwencje i dotacje. Zadaniem jednostek samorządowych jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych. Czynią to w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność – za pomocą własnych organów stanowiących i wykonawczych. Do zakresu obowiązków samorządu powiatowego z obszaru polityki społecznej należą zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie: � edukacji publicznej � promocji ochrony zdrowia � pomocy społecznej � polityki prorodzinnej � wspierania osób niepełnosprawnych � porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli � ochrony przeciwpowodziowej, przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska � współpracy z organizacjami pozarządowymi Samorząd powiatowy realizuje te zadania zgodnie z własnymi możliwościami, przy czym jego zadania nie mogą naruszać zakresu działania gminy. Zadania zlecone gminy w obszarze polityki społecznej obejmują m.in. � przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych, okresowych, celowych, rent socjalnych, przysługujących dodatków do świadczeń � świadczenie specjalnych usług opiekuńczych przysługujących na podstawie przepisów o ochronie zdrowia psychicznego � organizowanie i prowadzenie środowiskowych domów samopomocy Zadania własne gminy w obszarze polityki społecznej obejmują sprawy: � ochrony zdrowia � pomocy społecznej (np. prowadzenie domów opieki społecznej i ośrodków opiekuńczych o zasięgu lokalnym, przyznawanie pomocy rzeczowej, udzielanie zasiłków celowych, sprawianie pogrzebu, itd) � komunalnego budownictwa mieszkaniowego � oświaty � zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej � współpracy z organizacjami społecznymi, związkami wyznaniowymi, fundacjami, itp. Dochody gminy dzieli się na trzy grupy: o dochody publiczno-prawne – udział w podatkach, opłatach oraz subwencje i dotacje o dochody prywatno-prawne – przez wykorzystanie mienia komunalnego należącego do gminy czyli najem, użytkowanie wieczyste, wkład do spółki lub spółdzielni, również możność sprzedaży mienia gminy o dochody o charakterze zwrotnym – kredyty, pożyczki, wpływy z obligacji emitowanych przez gminę 5) ZAKŁAD PRACY JAKO PODSTAWOWY PODMIOT POLITYKI SPOŁECZNEJ Ważną rolę spełniają związki zawodowe. W przedsiębiorstwach uzyskały one poważny wpływ na zarządzanie nimi, na współzarządzanie i zarządzanie urządzeniami socjalnymi (koloniami dla dzieci, stołówkami, kasami pożyczkowymi), współdziałają w ustalaniu zasad polityki socjalnej, przy tworzeniu zbiorowych układów pracy, a także działają w ramach zachodnioeuropejskich porozumień regionalnych np. na forum Parlamentu Europejskiego, Unii ZachodnioEuropejskiej. Związki wreszcie stanowią ważną reprezentację klasy robotniczej i pracowniczej danego kraju w różnych organizacjach międzynarodowych, np. w MOP i w Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ. 6) ŚRODKI DZIAŁANIA W POLITYCE SPOŁECZNEJ a) instrumenty prawne - prawo socjalne w Konstytucji RP – uchwalona 2 kwietnia 1997 roku nowa Konstytucja zawiera liczne przepisy o prawach socjalnych obywateli, m.in. � zapis o przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka – wymaga ona socjalnego zabezpieczenia � zasada sprawiedliwości społecznej i pomocniczości (duża rola samorządu terytorialnego) � równość wobec prawa i w dostępie do praw (m.in. prawo do pracy, prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy, prawo do równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego, prawo do nauki itp.) � opieka i ochrona małżeństwa, macierzyństwa i rodziny, a także osób niepełnosprawnych i osób w podeszłym wieku (w tym weteranów i inwalidów wojennych) � prawo zrzeszania się w celu rozwoju jednostkowej i zbiorowej aktywności obywatelskiej � zapewnienie wolności poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu opracowanie: Kamil Kasprzak 14 � dbałość o ochronę cudzioziemców (np. prawo do azylu) i poszanowanie praw mniejszości narodowych � wolność sumienia i religii � prawna ochrona życia, zdrowia i majątku – zgodnie z zasadą równości - Kodeks Pracy – reguluje on całość spraw od chwili zawarcia stosunku pracy między pracownikiem a pracodawcą, poprzez cały okres trwania zatrudnienia, aż do momentu wygaśnięcia umowy o pracę i rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy. W związku z tym Kodeks Pracy reguluje takie kwestie jak m.in.: podstawy zasady prawa pracy, zawarcie stosunku pracy, rozwiązanie umowy o pracę, wygaśnięcie umowy o pracę, wynagrodzenie o pracę i inne świadczenia, obowiązki pracodawcy i pracownika, odpowiedzialność materialna pracownikow, czas pracy, ochrona pracy kobiet i dzieci, bezpieczeństwo i higiena pracy, układy zbiorowe pracy itd. - ustawodawstwo socjalne – w okresie od 1989 roku Polska wydała kilkanaście nowych lub znowelizowanych aktów prawnych poświęconych problematyce społecznej i tworzących system polityki społecznej powiązany z gospodarką rynkową. Wymienić tu można m.in.: ustawę o pomocy społecznej (29.11.1990), ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii (24.04.1997) czy ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych (13.10.1998). b) instrumenty finansowe Instrumenty finansowe polityki społecznej wykorzystywane są na wyrównywania szans i położenia życiowego grup najsłabszych socjalnie. Wydatki funduszów oraz dotacje do nich są określone w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy. Oto krótka charakterystyka finansowych instrumentów polityki społecznej: - Fundusz Ubezpieczeń Społecznych – jest to państwowy fundusz celowy, powołany w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Ze środków zgromadzonych w FUS pokrywa się przede wszystkim wypłaty świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego oraz wypadkowego oraz wydatki na prewencję rentową. - Fundusz Pracy – służy finansowaniu m.in. zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych i kosztów szkolenia pracowników, kosztów związanych z robotami publicznymi i pracami interwencyjnymi, zatrudnienia absolwentów, pożyczek na podjęcie działalności na własny rachunek. - Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych – powstał w 1994 roku, w związku z powstaniem nowego ryzyka społecznego (skutki transformacji ustrojowej), jakim była utrata wynagrodzenia w związku z niewypłacalnością pracodawcy. W takim przypadku Minister Pracy i Polityki Społecznej w uzgodnieniu z Radą Funduszu może zarządzić wypłatę jednorazowych świadczeń dla pracowników. - Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – powołano go w celu ochrony osób niepełnosprawnych i wyrównania różnic społecznych. Środki Funduszu przeznaczane są na finansowanie rehabilitacji zawodowej (np. szkolenia, przekwalifikowania, przystosowywanie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych), rehabilitacji społecznej (np. likwidacja barier architektonicznych, programy komunikacyjne) i rehabilitacji leczniczej (np. warsztaty terapii zajęciowej) osób niepełnosprawnych - Fundusz Alimentacyjny – został stworzony w 1974 roku w celu asekuracji finansowej wobec dzieci i innych osobó znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych. - Fundusz Składkowy Ubezpieczenia Społecznego Rolników – ubezpieczenie społeczne rolników realizuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), ktora prowadzi samodzielną gospodarkę finansową, wykorzystując właśnie FSUSR. Zajmuje się ona wypłatami sum ubezpieczeń, prowadzi działalność na rzecz zapobiegania wypadkom i rolniczym chorobom zawodowym. Prezes Kasy zarządza także funduszami: emerytalno-rentowym, prewencji i rehabilitacji, składkowym, administracyjnym, rezerwowym. - Państwowy Fundusz Kombatantów - Krajowy Fundusz Kombatantów - Fundusz Rezerwy Demograficznej IV. WYBRANE PROBLEMY DEMOGRAFICZNE POLITYKI SPOŁECZNEJ 1) ZAKRES POLITYKI LUDNOŚCIOWEJ Polityka ludnościowa to system świadomych przedsięwzięć, których celem jest wywołanie pożądanych zmian w rozwoju i ruchu ludności. Tym samym zakres działania polityki ludnościowej obejmuje te dziedziny i formy oddziaływania, które wpływają na stan i strukturę ludności oraz na pożądane zmiany w jej rozwoju i ruchu. Decydującą kwestią w polityce ludnościowej jest uruchamianie bodźców lub antybodźców, popierających bądź ograniczających liczbę urodzeń w związku z opracowanie: Kamil Kasprzak 15 pożądanym procesem zmian ludnościowych. Polityka ludnościowa obejmuje także swym zasięgiem procesy migracyjne. Wyrazem tych procesów są udogodnienia lub utrudnienia przy stałych wyjazdach migracyjnych. Teoretyczne podstawy polityki ludnościowej tworzy demografia – prognozy demograficzne stwarzają podstawę do osiągania stanu i struktury ludności ocenianych jako pożądane. Instrumenty stosowane przy realizacji określonej polityki ludnościowej: • instrumenty administracyjno-prawne o akty prawne promujące produkcję lub sprzedaż środków antykoncepcyjnych lub zakazujące je o wprowadzenie zakazu lub ograniczonej zgody na aborcję o określenie minimalnego wieku zawarcia małżeństwa o akty prawne określające możliwości i warunki uzyskania rozwodu o ochrona prawna kobiety ciężarnej o prawo do przerw w pracy w związku z dzieckiem (urlop macierzyński, opiekuńczy, wychowawczy) • instrumenty ekonomiczne o wysokość zasiłku macierzyńskiego o zasiłki rodzinne na dzieci o zasiłki z tytułu urodzenia dziecka o zasiłki wychowawcze i warunki ich przyznawania o ulgi dla rodzin wielodzietnych o dofinansowanie usług świadczonych przez żłobki i przedszkola o zasiłki na dzieci chore i kalekie o preferencje mieszkaniowe dla rodzin wielodzietnych o rozwój oświaty i systemu ochrony zdrowia o stypendia dla dzieci i młodzieży • instrumenty wychowawcze o zabieganie o wyższy prestiż społeczny macierzyństwa i rodziny wielodzietnej o prowadzenie wychowania seksualnego w ramach zajęć szkolnych o dostęp do literatury z dziedziny życia w rodzinie i seksuologii 2) CELE POLITYKI LUDNOŚCIOWEJ Celem polityki ludnościowej jest uruchamianie czynników wzrostu bądź ograniczania liczby urodzeń (sterowanie rozwojem ludzkości). Ma to sprzyjać równowadze demograficzno-ekonomicznej, czyli harmonii pomiędzy liczbą i strukturą ludności a możliwościami i potrzebami społeczno-gospodarczymi państwa. Stąd rozróżniamy trzy typy polityki ludnościowej: � politykę pronatalistyczną – działania zmierzające do zwiększenia liczby urodzeń; celem tej polityki jest osiągnięcie największego liczebnego wzrostu ludności z pominięciem jakościowej strony tego procesu � politykę antynatalistyczną – działania zmierzające do ograniczenia wzrostu liczbowego ludności; celem tej polityki jest utrzymanie reprodukcji zawężonej � politykę neutralną (umiarkowaną) – dąży do zachowania istniejącej sytuacji ludnościowej; celem tej polityki jest dbałość o stronę jakościową procesów ludnościowych, przebiegających w ramach reprodukcji prostej 3) WSPÓŁZALEŻNOŚĆ ROZWOJU GOSPODARCZEGO I SPOŁECZNEGO Pomiędzy polityką wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego a polityką ludnościową istnieje ścisła współzależność. Ciągłość, a także tempo rozwoju ludności łączy się z postępem ekonomicznym i społecznym, zawierając w sobie zagadnienie ruchliwości przestrzennej (np. ze wsi do miast). Tak samo struktura wieku społeczeństwa może być korzystna i niekorzystna z punktu widzenia potrzeb gospodarczych. Te wzajemne uwarunkowania określają sposób gospodarowania czynnikiem ludzkim. Wielkość zaludnienia jest powiązana z osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego. Niski stan zamożności państwa – z jednej strony – powoduje pauperyzację społeczeństwa, z drugiej zaś – wzrostowi liczby ludności powinien towarzyszyć odpowiedni wzrost gospodarczy i rozwój społeczny. Brak harmonii we wzajemnych relacjach traktować należy jako zjawisko ludnościowo niekorzystne. 4) WSPÓŁCZESNE PROBLEMY LUDNOŚCIOWE � szybki wzrost globalnej liczby ludności (ekspozja demograficzna), przy czym wzrost ten nie jest równomiernie rozłożony na poszczególne kontynenty (dotyczy głównie krajów biednych, rozwijających się) � w państwach wysoko rozwiniętych obserwujemy proces starzenia się tamtejszych społeczeństw � ruchy migracyjne z powodów ekonomicznych, wywołujące silne przemieszczanie ludności – rodzi to określone skutki społeczne i gospodarcze � szybkie starzenie się społeczeństwa � rosnący wpływ chorób cywilizacyjnych Sformatowano: Wcięcie: Z lewej: 2,22 cm, Punktowane + Poziom: 2 + Wyrównanie: 1,9 cm + Tabulator po: 2,54 cm + Wcięcie: 2,54 cm, Tabulatory: Nie w 2,54 cm Sformatowano: Wcięcie: Z lewej: 2,22 cm, Punktowane + Poziom: 2 + Wyrównanie: 1,9 cm + Tabulator po: 2,54 cm + Wcięcie: 2,54 cm, Tabulatory: Nie w 2,54 cm Sformatowano: Wcięcie: Z lewej: 2,22 cm, Punktowane + Poziom: 2 + Wyrównanie: 1,9 cm + Tabulator po: 2,54 cm + Wcięcie: 2,54 cm, Tabulatory: Nie w 2,54 cm opracowanie: Kamil Kasprzak 16 opracowanie: Kamil Kasprzak 17 V. PRACA I OCHRONA PRACY JAKO KATEGORIE POLITYKI SPOŁECZNEJ 1) PRACA JAKO KATEGORIA SPOŁECZNA � praca uważana jest za prawo każdego członka społeczeństwa (każdemu przysługuje prawo do pracy i do udziału w podziale dochodu narodowego na podstawie ilości i jakości włożonej pracy) � praca powinna stwarzać warunki rozwoju osobowości każdego człowieka i zaspokajać jego potrzeby � praca jest ważnym czynnikiem wzrostu gospodarczego oraz wytwarzanego dochodu narodowego (przyrost wydajności pracy równa się wzrostowi dochodu narodowego) � praca (zakład pracy) daje ludziom poczucie przynależności do grupy i uznanie w oczach jej członków � praca powinna być organizowana, podzielona oraz skierowana przede wszystkim na podmioty pracujące (rozwój ergonomii – przystososywanie środowiska pracy, maszyn i urządzeń do człowieka, z punktu widzenia optymalnych warunków pracy) � podział pracy nawiązuje do działów gospodarki narodowej (specjalizacja pracy i powstanie zawodów – wymusza to odpowiednie zoorganizowanie polityki oświatowej) � procesy pracy sprzyjają rozwojowi ubezpieczeń społecznych � wykonywanie pracy wpływa na środowisko naturalne, co wymusza odpowiednie prowadzenie polityki ochrony środowiska � praca jest często przyczyną chorób zawodowych, wypadków, co wymusza odpowiednie prowadzenie polityki zdrowotnej � zadowolenie z pracy nie jest jedynie pochodną wysokości wynagrodzenia; równie ważne jest poczucie samorealizacji, akceptacja środowiska pracy itp. � praca oddziałuje na rozwój istniejących działów polityki społecznej oraz powstawanie nowych 2) SPOŁECZNE ASPEKTY POLITYKI ZATRUDNIENIA Polityka zatrudnienia łączy w sobie elementy polityki społecznej i gospodarczej. Oznacza działalność polegającą na tworzeniu i realizacji programu rozwoju potrzebnej liczby miejsc pracy, zapewniającego wykorzystanie istniejących zasobów pracy zgodnie z zasadą racjonalności gospodarowania oraz zasadą wolności wyboru pracy. Tym samym polityka zatrudnienia zawiera aspekty ekonomiczne i społeczne. Problemy zatrudnienia są bezpośrednio zależne od życia gospodarczego (rozwoju gospodarczego). Środki oraz metody rozwiązywania problemów zatrudnienia i pracy powinny być bezwzględnie zharmonizowane w ramach jednolitej polityki społecznej i ekonomicznej. Polityka rozwiązująca problemy zatrudnienia nie może być tylko polityką gospodarczą, musi być jednocześnie polityką społeczną (polityką ludnościową, kształcenia, ubezpieczeń społecznych, mieszkaniową itp.). Sprawna polityka zatrudnienia będzie zawsze prowadzić do wzrostu wydajności pracy. Zagadnienia polityki zatrudnienia: � ustawodawstwo pracy i przepisy regulujące funkcjonowanie rynku pracy � realizacja koncepcji najpełniejszego zatrudnienia � przeciwdziałanie bezrobociu � struktura zatrudnienia � sterowanie rynkiem pracy � poradnictwo i przekwalifikowanie zawodowe Główne podmioty polityki zatrudnienia w Polsce: � Sejm i Senat, najwyższe organy przedstawicielskie i organy władzy państwowej � Rada Ministrów (szczególnie minister pracy i polityki socjalnej) � terenowe organy władzy państwowej (zwłaszcza rejonowe biura pracy) � zakłady pracy Polityka zatrudnienia szuka odpowiedzi na następujące pytania: � jak pogodzić indywidualne interesy pracownika z interesami ogólnymi, wynikającymi z przyjętego programu ekonomicznego, społecznego i politycznego � jak pogodzić potrzeby i doraźne rozwiązania w dziedzienie zatrudnienia z celami przyszłości � jak łagodzić konflikty pomiędzy kryteriami racjonalności ekonomicznej i społecznej w zatrudnianiu � jak jest teraz (diagnoza), jak powinno być (cel perspektywiczny) i jak to osiągnąć opracowanie: Kamil Kasprzak 18 Narzędzia polityki zatrudnienia (służą do realizacji przyjętego programu społeczno-gospodarczego): � wcześniejsze emerytury i urlopy wychowawcze – możliwość wcześniejszej emerytury może być środkiem przeciwdziałającym bezrobociu i aktywizującym politykę zatrudnienia. Podobnie stosując urlopy wychowawcze, stwarza się nowe miejsca pracy. Jest to przykład instrumentalnego operowania świadczeniami społecznymi w celu osiągnięcia doraźnych celów polityki zatrudnienia. � zasady finansowania wynagrodzeń – wzrost liczby zatrudnionych przy stałych środkach na wynagrodzenia musi spowodować obniżenie przeciętnej płacy i odwrotnie – spadek liczby zatrudnionych powinien pozwalać na ruch płac w górę (nie dotyczy to pełnej gospodarki rynkowej). � zasady obciążania wynagrodzeń – obciążenia te pełnią z reguły funkcję podatku od przyrostu wynagrodzeń i stanowią źródło dochodów budżetu. � pośrednictwo pracy – równoważenie popytu i podaży zasobów pracy. Chodzi również o udzielenie pomocy osobom poszukującym pracy – w uzyskaniu zatrudnienia; pracodawcom – w zaspokajaniu potrzeb na pracowników. � orientacja i pośrednictwo zawodowe – służy racjonalizacji zatrudnienia, wyborowi kierunków kształcenia, zawodu i miejsca praca w celu dostosowania charakteru pracy do predyspozycji pracobiorcy. � przemieszczania pracowników – występuje na skutek dużej fali zwolnień, a także likwidacji przyrostów zatrudnienia. W ramach tego typu rozwiązań można uchronić lub nie uprawnienia zwalnianych pracowników. � szkolenie i przekwalifikowanie pracowników – występuje w przypadku restrukturyzacji gospodarki, likwidacji czy ograniczania niektórych rodzajów działalności, gdy powstają trudności w zapewnieniu pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami. � system zatrudniania absolwentów 3) PROBLEMY BEZROBOCIA Bezrobocie polega na tym, że większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących pracy nie znajduje zatrudnienia. Bezrobocie wynika z mechanizmów gospodarczych, tworzących wolnych rynek, pozostający zaś bez pracy są rezerwą zatrudnieniową. Zatrudnienie nie zależy do wysokości płac (obniżenie płac nie wpływa na wielkość zatrudnienia). Ze względu na przyczyny bezrobocia wyróżniamy: � bezrobocie technologiczne – bywa spowodowane postępem techniki bez dostatecznego wzrostu kapitału � bezrobocie koniunkturalne – wynika z kryzysowego spadku zatrudnienia � bezrobocie strukturalne – jest spowodowane brakiem kapitału lub nieodpowiednimi proporcjami w dziedzinie zasobów produkcyjnych (charakterystyczne dla krajów słabo rozwiniętych) Ze względu na formy bezrobocia wyróżniamy: � bezrobocie płynne – oznacza, że każdorazowo istnieje pewna liczba bezrobotnych, lecz skład rezerwowej armii pracy zmienia się (sytuacja taka występuje w okresie ożywienia gospodarczego i nie zanika w okresie rozkwitu) � bezrobocie chroniczne – wśród bezrobotnych pewna grupa osób nie ma szans lub ma nikłe na znalezienie zatrudnienia � bezrobocie utajone (ukryte) – oznacza, że mamy do czynienia z bezrobociem nieobjętym statystyką (przeludnienie drobnych warsztatów lub gospodarstw rolnych) Pełne zatrudnienie oznacza pełne wykorzystanie realnych zasobów pracy, czyli zatrudnienie wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących. Taki stan jednak jest trudno osiągnąć, w związku z czym zmierza się raczej do zatrudnienia racjonalnego. Warunki racjonalnego zatrudnienia to m.in.: � umiejętne uwzględnianie nabytej wiedzy i kwalifikacji – umiejętne wykorzystywanie zasobów pracy, zależnie od rzeczywistego zapotrzebowania na określoną wiedzę i kwalifikacje w konkretnym zakładzie pracy i na konkretnym stanowisku pracy � humanizacja pracy – kształtowanie środowiska pracy, zapewniającego podmiotowość człowieka w procesie pracy Utrzymujące się przez dłuższy czas bezrobocie powoduje napięcia społeczne. Kryzys i destabilizacja gospodarcza stwarzają poważne problemy związane z zachwianiem równowagi na rynku pracy i utrzymującym się bezrobociem. Wyjście z tego impasu uzależnione jest od rozwiązania następujących kwestii: a) wpływu wydatków publicznych i prywatnych na zatrudnienie; b) wpływu rozwoju technologii na zatrudnienie; c) struktury i zmiany dynamiki podaży siły roboczej; d) funkcjonowania rynku pracy W sytuacji niemożności zwalczenia bezrobocia mamy do czynienia z jego zmniejszaniem. Stosuje się w tym celu dwie zbliżone do siebie metody. Stosując pierwszą metodę, wzrost zatrudnienia jest uzyskiwany w wyniku skrócenia standardowego czasu pracy, wydłużenia okresu szkolenia bądź obniżenia wieku emerytalnego. Stosując drugą metodę, na jednym miejscu pracy zatrudnia się dwóch lub więcej pracowników. Można zauważyć ciągłe trudności w dostosowywaniu się bezrobotnych do proponowanych im zajęć (brak kwalifikacji zawodowych). Często również różnica pomiędzy wysokością zasiłku a proponowaną płacą jest taka mała, że bezrobotni nie przejawiają chęci podjęcia pracy. Istnienie dużej liczby bezrobotnych pogarsza sytuację osób zatrudnionych, co przejawia się w tym, że często są oni zmuszeni do gorszych warunków pracy, a także do zawierania mniej korzystnych umów o pracę. opracowanie: Kamil Kasprzak 19 4) WARTOŚCIOWANIE PRACY A WYNAGRODZENIE Płaca stanowi główne źródło dochodów, umożliwiając zaspokojenie potrzeb oraz motywując do aktywnej działalności. Zależy ona od indywidualnej wydajności pracy, od rodzaju wykonywanej pracy (bierze się tutaj pod uwagę m.in. trudności i szkodliwość warunków pracy), zajmowanego stanowiska (gdzie przy ustalaniu wynagrodzenia liczy się stopień odpowiedzialności na tym stanowisku), efektywności pracy zakładu, a także ogólnego rozwoju ekonomicznego kraju. Płaca powinna być proporcjonalna do wkładu i efektu pracy (zasada podziału płacy według ilości i jakości pracy). Jednym z głównych powodów różnicowania płac powinny być także kwalifikacje (wymagane na danym stanowisku, jak również posiadane) Relacje płac mogą być kształtowane w dwóch przekrojach: � pionowym – rozpiętości między płacą minimalną (najniższym wynagrodzeniem) a kolejnymi poziomami płac, aż do płacy najwyższej � poziomym – rozpiętości między płacami wypłacanymi na różnych stanowiskach pracy, w różnych gałęziach gospodarki czy zawodami 5) POLITYKA OCHRONNA PRACY Ochrona pracy powstała na tle kontrowersji pomiędzy pracodawcami a pracobiorcami. Była przejawem interwencji państwa chroniącego podstawowe interesy pracowników najemnych. W ujęciu tradycyjnym ochrona pracy jest rozumiana jako ochrona interesów świata pracy i obejmuje ochronę przez wyzyskiem ekonomicznym oraz ochronę życia i zdrowia pracowników przed zagrożeniami wynikającymi z warunków, w jakich praca jest wykonywana. Decydujące znaczenie w sferze ochrony pracy ma działalność państwa, która przejawia się w ustawodawstwie ochronnym oraz powoływaniu i finansowaniu instytucji sprawujących nadzór nad przestrzeganiem stworzonych w tym zakresie norm. a) prawne uregulowania stosunków pracy (Kodeks Pracy) Podstawowym zbiorem przepisów regulujących zagadnienia ochrony pracy jest Kodeks Pracy (zwany też prawem pracy), w którym określone są prawa i obowiązki pracowników. Ogólnie przepisy prawa pracy regulują wiele spraw, które składają się na warunki pracy, czyli całość sytuacji prawnej pracownika (szersze znaczenie), jak również warunki materialne, w jakich praca jest wykonywana (węższe znaczenie). Do podstawowych kwestii regulowanych przez prawo pracy należą: � przepisy o wymiarze czasu pracy – określają normę podstawową i dopuszczalność pracy w godzinach ponadnormatywnych (nadliczbowych), przy ustaleniu jednakże maksymalnego wymiaru czasu pracy. Może on być skracany, ale nie może być przedłużany. � przepisy o bezpieczeństwie i higienie pracy – ich celem jest ochrona życia i zdrowia pracowników. Regulują one warunki, jakim muszą odpowiadać budynki i pomieszczenia pracy oraz maszyny i urządzenia techniczne. Ustalają też, jakiej odzieży ochronnej, roboczej i sprzętu ochrony osobistej musi dostarczyć zakład pracy. Zagrożenia bezpieczeństwa pracy wywołują takie czynniki, jak: hałas, wibracja, toksyny, pyły, promieniowanie, a także specyficzne warunki pracy (m.in. praca na wysokości, praca pod ziemią) – zasady bhp muszą uwzględniać wszystkie te czynniki. � przepisy w zakresie ochrony zdrowia pracowników – obligują zakład do stosowania środków zapobiegających powstawaniu chorób zawodowych i innych schorzeń związanych z warunkami środowiska pracy. Musi on przeprowadzać systematyczne badania i pomiary czynników szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia. � przepisy o szczególnych warunkach pracy niektórych grup pracowników (m.in. kobiet i młodocianych) � przepisy chroniące interesy ekonomiczne pracobiorcy (m.in. zasady wynagrodzenia za pracę) � przepisy związane z wykonywaniem pracy (przede wszystkim z powstaniem i ustaniem stosunku pracy) b) przywileje zawodowe Pracownicy niektórych branż otrzymują, poza płacą, dodatkowe świadczenia. Obciążają one fundusz pracy, nie są zależne do wkładu pracy i mają charakter przywilejów zawodowych. Można je podzielić na przywileje wynikające z kart branżowych oraz deputaty. Przywileje z tytułu pracy w określonej grupie zawodowej (karta branżowa): prawo do wcześniejszej emerytury (skrócony wiek emerytalny; np. policja, żołnierze zawodowi, górnicy, kolejarze, nauczyciele, dziennikarze), dodatki do emerytury (np. stoczniowcy, portowcy, pracownicy budownictwa), skrócony czas pracy, zwiększony wymiar urlopu wypoczynkowego, urlop zdrowotny, zniżki przejazdowe, nagrody jubileuszowe, umundurowanie, dodatki pieniężne. Wiele ulg mają również niektóre grupy inwalidów i rencistów oraz uczące się dzieci pracowników. Są to przywileje wynikające z pracy w utrudnionych warunkach. Deputaty występują w postaci: węgla, energii elektrycznej, cieplnej i gazowej, bezpłatnego mieszkania, wędlin, soli, masła, chleba, piwa, owoców, materiałów budowlanych, nafty, szkła, mydła, zapałek czy biletów do kina. Otrzymywanie deputatów wiąże się zwykle z produktami, jakie dany pracownik wytwarza, ale nie tylko (np. pracownik zakładu mleczarskiego otrzymuje, oprócz nabiału i chleba, także energię elektryczną). opracowanie: Kamil Kasprzak 20 c) choroby zawodowe i metody zapobiegania im Choroby zawodowe to choroby będące następstwem wykonywania określonej pracy lub warunków, w jakich ta praca się odbywa, oraz zostały objęte urzędowym wykazem chorób zawodowych (choroby związane z warunkami pracy, a nie znajdujące się na tym wykazie nazywamy chorobami parazawodowymi). Najczęściej stwierdzanymi chorobami zawodowymi są: głuchota i choroba wibracyjna, pylica, zatrucia toksyczne, a także niektóre choroby zakaźne. Liczba chorób zawodowych ustalona przez Międzynarodową Organizację Pracy obejmuje 29 pozycji. Liczba tych chorób uznawanych w poszczególnych krajach waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu (np. w Polsce wynosi 20). Pracownicy, którzy stali się trwale niezdolni do pracy na skutek choroby zawodowej, otrzymują prawo do świadczeń ubezpieczeniowych, zróżnicowanych zależnie od stopnia utraty zdolności do pracy. Pracownikom poszkodowanym na skutek chorób zawodowych zakłady pracy wypłacają odszkodowania. Rodzina pracownika, który zmarł na skutek choroby zawodowej, otrzymuje rentę rodzinną i jednorazowe odszkodowanie. Metody zapobiegania chorobom zawodowym: � zobowiązuje się instytucje ponoszące odpowiedzialność za zabezpieczenie przed chorobami zawodowymi do rozszerzania działalności profilaktycznej w szkołach średnich, w szkolnictwie wyższym, a także w ośrodkach szkolenia i dokształcania � zwiększanie nadzoru technicznego � prowadzenie badań zapobiegawczych i akcji uświadamiających � konsultowanie decyzji architektoniczno-konstrukcyjnych ze specjalistami od bezpieczeństwa pracy � działalność zakładowych służb zdrowia (zakładowa opieka zdrowotna) – ich podstawowym zadaniem jest zapobieganie chorobom w związku z wykonywaną pracą. Służby te powinny prowadzić badania nowo przyjmowanych do pracy, badania młodocianych, badania zatrudnionych na stanowiskach szkodliwych dla zdrowia oraz współdziałać ze służbą zajmującą się bezpieczeństwem i higieną pracy d) wypadki przy pracy Wypadek przy pracy to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną związaną z pracą, powodujące szkodę na rzecz pracownika. W zależności od rodzaju skutków wypadku rozróżnia się wypadki śmiertelne i wypadki powodujące okresową niezdolność do pracy. W celu zapobiegania wypadkom przy pracy często ważnym narzędziem jest analiza ich przyczyn i okoliczności. Do oceny zjawiska wypadkowości w odniesieniu do wielkości populacji zatrudnionych stosuje się dwa podstawowe wskaźniki: a) częstotliwośc wypadków (liczba wypadków na 1000 zatrudnionych); b) ciężkość wypadków (stosunek liczby zwolnień od pracy do liczby wypadków). W analizie przyczyn wypadków przy pracy często wyróżnia się czynnik techniczny (złe urządzenia lub strefy pracy) oraz czynnik ludzki (nieuwaga, niewłaściwy instruktaż). Wnioski z tych analiz muszą prowadzić do eliminacji wypadków przy pracy. Pracownicy, którzy stali się trwale niezdolni do pracy na skutek wypadku przy pracy, otrzymują prawo do świadczeń ubezpieczeniowych, zróżnicowanych zależnie od stopnia utraty zdolności do pracy. Pracownikom poszkodowanym na skutek wypadku zakłady pracy wypłacają odszkodowania. Rodzina pracownika, który uległ wypadkowi śmiertelnemu, otrzymuje rentę rodzinną i jednorazowe odszkodowanie. e) czas pracy a czas wolny Czas pracy to czas, w ciągu którego pracownik pozostaje do dyspozycji zakładu pracy. W celu ochrony pracownika czas pracy określany jest prawnie. Polityka społeczna zajmuje się czasem pracy i czasem poza pracą. Przedmiotem jej zainteresowania jest badanie sposobu wykorzystania czasu. Badania te dotyczą budżetów czasu. Przez budżet czasu należy rozumieć strukturę zużywanego czasu przez oznaczoną osobę lub grupę w danym okresie. Zestawienia budżetów sporządza się w następującym układzie: � czas związany z pracą o czas pracy – czas pracy w normalnych godzinach oraz godzinach nadliczbowych o czas dotyczący pracy – czas zużywany na dojazd do pracy, na podnoszenie kwalifikacji czy szkolenie zawodowe � czas poza praca o czas potrzeb fizjologicznych (np. sen) o czas obowiązku innego niż praca zarobkowa (np. sprzątanie, gotowanie, zakupy, opieka nad dziećmi) o czas wolny (nadwyżka czasu, jaki pozostaje poza pracą) Obowiązujący w poszczególnych państwach wymiar czasu pracy bywa wielkością zmienną. Oscyluje on pomiędzy optimum produkcyjnym a optiumum społecznym czasu pracy. Optimum produkcyjne czasu pracy to okres, który uważany jest za najkorzystniejszy ekonomicznie na danym etapie rozwoju gospodarczego, gdyż niekorzystny bywa zarówno zbyt krótki czas pracy, jak i zbyt długi. Optium społeczne czasu pracy to okres, którego długość warunkują względy społeczne – odnosi się on do pracownika, któremu przysługuje czas dla rodziny, czas na rozwój osobowości, itp. opracowanie: Kamil Kasprzak 21 VI. ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE 1) POJĘCIE ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO � Zabezpieczenie społeczne to system świadczeń, do którego obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystania w okolicznościach i na warunkach określonych odpowiednimi przepisami. Są to świadczenia poza dochodami z pracy. Niektóre z nich przysługują, gdy dochody te spadają poniżej określonego poziomu (minimum socjalne). Świadczenia mogą mieć charakter fakultatywny (można się o nie ubiegać), obligatoryjny (ma się do nich prawo) lub alternatywny. 2) ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE JAKO SYSTEM Do systemu zabezpieczeń społecznych zalicza się najczęściej: � ubezpieczenia społeczne � ubezpieczenia osobowe i majątkowe ludności � pomoc społeczną � uzupełniające świadczenia socjalne � rehabilitację inwalidów � ochronę zdrowia Każda z tych dziedzin zapezpieczenia społecznego ma określona specyfikę, łączy je jednak wspólne zadanie – udzielanie świadczeń zapewniających jednostce poczucie bezpieczeństwa socjalnego w wielu okolicznościach życiowych. Świadczenia te powinny być realizowane w sytuacji, gdy pomoc jest potrzebna z zewnątrz (spoza danej rodziny). 3) ZASADY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W teorii zabezpieczenia społecznego wyróżnia się trzy zasady: � ubezpieczeniową – gdy opłacana jest składka na rzecz instytucji ubezpieczeniowej, stanowiąca podstawę pokrywania świadczenia. � zaopatrzeniową – gdy występują uprawnienia do świadczeń ze strony państwa, ale bez opłacania składek. Dotyczy to określonych grup, budżet państwa pokrywa zaś koszty ubezpieczenia � opiekuńczą – odnosi się do tych jednostek, które nie mają uprawnień ubezpieczeniowych lub zaopatrzeniowych, ale znajdują się w sytuacji wymagającej udzielenia pomocy. Pomoc ta może nastąpić ze środków budżetowych państwa czy samorządu terytorialnego, fundacji, organizacji wyznaniowej, społecznej, środków zakładu pracy lub z ofiarnością społeczeństwa. 4) UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE a) świadczenia z ubezpieczenia społecznego Do najczęściej występujących obecnie świadczeń z ubezpieczenia społecznego można zaliczyć: � związane z macierzyństwem i sytuacją rodzinną (m.in. zasiłek macierzyński, porodowy, z tytułu urodzenia dziecka, opiekuńczy, rodzinny, na kalekie dziecko) � związane z chorobą (m.in. zasiłek chorobowy, renta choroba, zasiłek wyrównawczy, leczenie uzdrowiskowe) � związane z inwalidztwem i wypadkami przy pracy (m.in. renty inwalidzkie, świadczenia wypadkowe, wyrównawcze, świadczenia dla kombatantów, inwalidów wojennych) � emerytury – przysługujące osobom po ukończeniu określonego wieku, a także przepracowaniu określonej liczby lat � związane ze zgonem pracownika lub innej osoby z rodziny uprawionej (m.in. zasiłek pogrzebowy, renta rodzinna, renta rodzinna powypadkowa, odszkodowanie, odprawa pośmiertna) � świadczenia na rzecz rolników indywidualnych i ich rodzin � fundusz alimentacyjny (substytut w stosunku do zasądzonych, ale nie egzekwowalnych alimentów) b) charakterystyka starego i nowego systemu ubezpieczenia społecznego Stary system emerytalny (sprzed 1 stycznia 1999) oceniany był jako niesprawiedliwy i niezapewniający bytu na starość: � wysokość świadczeń w niewielkim stopniu zależała od stażu i zarobków – emerytury miały więc podobną wysokość w przypadku biedniejszych, jak i zamożniejszych � wszystkie składki szły w ZUS-ie do wspólnego „worka” – zasady finansowania świadczeń były nieprzejrzyste, utrudniające ustalenie, jakie były rzeczywiste koszty systemu � ze składek wszystkich pracujących finansowano wcześniejsze emerytury i inne przywileje branżowe � taki system emerytalny był obciążeniem dla budżetu (trzeba było dopłacać do rosnącej rzeszy emerytów i rencistów oraz do rozbudowanego systemu przywilejów i rent) i nie pobudzał gospodarki opracowanie: Kamil Kasprzak 22 Nowy system emerytalny miał się opierać na następujących założeniach: � system trójfilarowy repartacyjno-kapitałowy, różniący się od poprzedniego sposobem wyliczania i zasadami finansowania emerytury (składka ma być kierowana na nasze indywidualne konta i finansować naszą emeryturę, zamiast – jak dawniej – trafiać do „wspólnego worka”) � to, co wpłacamy, jest nam zwracane w momencie przejścia na emeryturę plus stopa zwrotu od środków, które zdeponowaliśmy w systemie emerytalnym � powiązanie stażu i zarobków z wysokością emerytury (pobudzenie chęci oszczędzania na starość miało wpłynąć na pobudzenie rozwoju gospodarczego) � minimalny wiek przejścia na emeryturę został określony na poziomie: 60 lat – kobiety i 65 lat – mężczyźni � zagwarantowano możliwość łączenia emerytury z pracą (tzw. stopniowe przechodzenie na emeryturę) � odejście od emerytalnych przywilejów niektórych grup pracowniczych, a tym samym zagwarantowanie jak najwyższego stopnia równości � podział składki emerytalnej na dwie części: wpłacaną nadal do publicznego systemu repartycyjnego (zreformowany ZUS; pracujący w imię solidarności ze starszym pokoleniem płacą wysoką składkę na świadczenia emerytów) i wpłacaną do nowych instytucji kapitałowych (OFE), których zadaniem jest efektywne inwestowanie otrzymanych środków w celu zwiększenia wartości przyszłej emerytury � wprowadzenie limitu zarówno dla składki, jak i świadczenia � indywidualizacja (indywidualne konta w ZUS-ie) oraz kapitalizacja (kapitał gromadzony w OFE) � bardziej złożona konstrukcja, w której mamy do czynienia z płaceniem składek przez pracodawcę i pracownika, wpłacaniem składek na indywidualne konta, przekazywaniem części składek do funduszy emerytalnych, a przyszłe świadczenie zależy bezpośrednio od wcześniej zapłaconych składek c) konstrukcja trzech filarów ubezpieczenia społecznego Nowy system emerytalny obowiązujący od 1 stycznia 1999 roku został oparty na trzech filarach: a. I filar to świadczenia podstawowe, gwarantowane przez państwo. Emerytura (z indywidualnego konta) pochodzi ze składek wszystkich pracujących i jest wypłacana przez zreformowany ZUS. Podstawę obliczenia emerytury stanowi suma składek oraz czas ich płacenia. Filar ten jest obowiązkowy, zarządzany przez państwo i ma charakter umowy pokoleniowej. b. II filar to świadczenia wypłacane z otwartego funduszu emerytalnego (OFE). Środki na ten cel powstają z kapitału odłożonego, stanowiącego część składki, i odprowadzanego do wybranego funduszu. Zadaniem funduszy, którym zarządzają prywatne firmy (powszechne towarzystwa emerytalne – PTE) nadzorowane przez państwo, jest inwestowanie i pomnażanie kapitału (OFE nie robią tego bezpośrednio, ale właśnie przez prywatne spółki akcyjne – PTE). Uczestnictwo w tym filarze jest obowiązkowe. c. III filar to świadczenia pochodzące z ubezpieczenia dodatkowego (prywatnego). Środki tworzone są poprzez oszczędzanie w ramach pracowniczych programów emerytalnych. Filar ten jest dobrowolny, a zarządzają nim firmy prywatne, tworząc jego kapitałowy charakter. d) naliczanie składek na ubezpieczenie społeczne Naliczanie składek zależy do filaru: � I filar (emerytura z ZUS) – tak jak przed reformą całą składkę (i za pracownik, i za siebie) odprowadza pracodawca. Jednak składka ubezpieczeniowa została podzielona niemal równo między pracownika (23 %) i pracodawcę (22 %). Nie cały dochód jest objęty – jak przed reformą – składką, a jedynie kwota do 250 % średniej krajowej. Jest to zasada sprawiedliwsza i zachęcająca do lokowania zwolnionych ze składki kwot w celu oszczędzania w filarze trzecim. � II filar (otwarte fundusze emerytalne) – powinno być do nich przekazywane 9 % składki z całości składki na ubezpieczenie społeczne (7,3 % po ubruttowieniu dochodów pracownika). � III filar (dobrowolne oszczędzanie na starość) – o założeniu pracowniczego programu emerytalnego decyduje pracodawca i to on ponosi koszty jego działania. Składki – maksimum 7 % wynagrodzenia pracownika – pracodawca pokrywa bowiem z własnych środków. Kwota ta jest zwolniona ze składki na ZUS i wliczona w koszty przedsiębiorstwa. Pracownik może od siebie zadeklarować dodatkową składkę. Zgromadzony kapitał pracownik może po osiągnięciu wieku emerytalnego (i nie później niż po ukończeniu 70 lat) otrzymać od razu. e) charakterystyka działalności ZUS w systemie zabezpieczenia społecznego Funkcje ZUS-u polegają za zbieraniu składek, wydawaniu decyzji o przyznaniu świadczeń oraz kalkulowaniu i wypłacaniu świadczeń. Reforma skomplikowała działania tej instytucji, musiała ona bowiem m.in. gospodarować kilkoma funduszami (emerytalnym, rentowym, chorobowym, wypadkowym, rezerwowym), prowadzić konta indywidualne, przekazywać część składki emerytalnej do wybranego przez obywatela OFE, itd. f) otwarte fundusze emerytalne (OFE) – tworzenie, działanie, finansowanie Powszechne towarzystwo emerytalne (PTE) jest prywatną spółką akcyjną z własnym organami i jednocześnie organem OFE, którym zarządza i reprezentuje go na zewnątrz. Takie rozdzielenie funkcji jest jednym z instrumentów zapewnienia bezpieczeństwa aktywów funduszy emerytalnych, które prowadzą działalność, ryzykując własnym kapitałem. Aby móc opracowanie: Kamil Kasprzak 23 zarządzać funduszem emerytalnym, towarzystwa emerytalne musiały uzyskać licencję Urządu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi (UNFE). Każdy fundusz musi osiągnąć tzw. minimalną stopę zwrotu, czyli tempo, w jakim przyrasta kapitał. Jeśli jest nie osiągnie, PTE dopłaca różnicę z własnego funduszu rezerwowego. Gdy nie wystarcza mu na to pieniędzy – oznacza to upadłość Towarzystwa, a do wymaganej stopy zwrotu dopłaca Fundusz Gwarancyjny, tworzony ze środków wszystkich towarzystw. A jeśli i tego nie wystarczy – wtedy dopłaca budżet państwa. Kiedy uczestnik funduszu osiągnie wiek emerytalny, będzie mógł za swoje aktywa zebrane w funduszu wykupić dożywotnią emeryturę. Ponieważ jednak jedynym celem funduszy emerytalnych jest efektywne inwestowanie zbieranych składek, nie będą się one zajmować wypłatą świadczeń. Funkcje te przejmą tzw. zakłady emerytalne, których utworzenie przewidywane jest za kilka lat. g) III filar jako forma indywidualnego zabezpieczenia emerytalnego W tym filarze istnieje bardzo wiele form oszczędzania w ramach pracowniczych programów emerytalnych. O założeniu programu w przedsiębiorstwie decyduje pracodawca. Może prowadzić program w jednej z czterech form oszczędzania: � wykupić w firmie ubezpieczeniowej grupowe ubezpieczenie dla pracowników � opłacać składkę za pracowników w towarzystwie ubezpieczeń wzajemnych � wnosić składki do funduszu inwestycyjnego � utworzyć zakładowy pracowniczy fundusz emerytalny Składki – maksimum 7 % wynagrodzenia pracownika – pracodawca pokrywa z własnych środków. Kwota ta jest zwolniona ze składki na ZUS i wliczona w koszty przedsiębiorstwa. Pracownik może od siebie zadeklarować dodatkową składkę. Zgromadzony kapitał pracownik może po osiągnięciu wieku emerytalnego (i nie później niż po ukończeniu 70 lat) otrzymać od razu. 5) UBEZPIECZENIA MAJĄTKOWE I OSOBOWE Ich celem jest pobudzenie przezorności poprzez odkładanie części bieżącego dochodu na pokrycie ewentualnych strat spowodowanych zdarzeniami losowymi. Ubezpieczenia ludności dzielimy na trzy grupy: dobrowolne ubezpieczenia majątkowe (ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych, od kradzieży z włamaniem i rabunku, od odpowiedzialności cywilnej, ubezpieczenia transportowe, itd.), dobrowolne ubezpieczenia osobowe (ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, na wypadek zgonu, rentowe, itd.) oraz ubezpieczenia obowiązkowe (np. ubezpieczenia pojazdów samochodowych). Stosowane są także ubezpieczenia reasekuracyjne na wypadek zaistnienia zdarzeń losowych w czasie podróży zagranicznych. Ubezpieczenia majątkowe i osobowe spełniają takie funkcje, jak: a) funkcja przezornościowa; b) funkcja samopomocowa; c) funkcja kompensacyjna – wyrównanie strat poniesionych wskutek działań losowych; d) funkcja redystrybucyjna – zbieranie składek od wszystkich zainteresowanych ubezpieczeniem i dokonywanie wypłat na rzecz wymagających pomocy lub posiadających uprawnienia do niektórych świadczeń; e) funkcja prewencyjna; f) funkcja wychowawcza Nadrzędnym celem firm ubezpieczeniowych prowadzących działalność komercyjną jest gromadzenie środków pieniężnych na poczet przyszłych potrzeb i sytuacji, w których konieczne będzie uzyskanie pomocy pieniężnej. 6) POMOC SPOŁECZNA Celem pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Jej celem jest także zapobieganie powstawaniu sytuacji, w których ta pomoc jest konieczna. Pomoc społeczna powinna doprowadzać do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom z powodu ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa, bezrobocia, upośledzenia fizycznego lub umysłowego, długotrwałej choroby, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i sprawach prowadzenia gospodarstwa domowego (rodziny niepełne i wielodzietne), alkoholizmu lub narkomanii, klęski żywiołowej, itd. Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobom, które nie mają żadnych źródeł utrzymania lub dochód na głowę rodziny nie przekracza społecznie uznanego minimum. Zadania w zakresie pomocy społecznej to m.in.: a) tworzenie warunków organizacyjnych funkcjonowania pomocy społecznej (niezbędna infrastruktura społeczna); b) analiza i ocena zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia pomocy społecznej; c) przyznawanie i wypłacanie przewidzianych ustawą świadczeń; d) pobudzanie społecznej aktywności w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych; e) praca socjalna (działalność zawodowa, ułatwiająca osobom i rodzinom funkcjonowanie w społeczeństwie) opracowanie: Kamil Kasprzak 24 Rodzaje świadczeń pomocy społecznej obejmują m.in.: a) udzielenie schronienia przez przyznanie tymczasowego miejsca noclegowego; b) załatwienie niezbędnego ubrania dostosowanego do pory roku; c) organizowanie jednego gorącego posiłku dziennie; d) świadczenie usług opiekuńczych (np. podstawowa opieka higieniczna); e) organizowanie dziennych domów pomocy oraz ośrodków opiekuńczych, zapewniających m.in. całodzienny pobyt, podstawowe świadczenia opiekuńcze, posiłki; f) zapewnienie pomocy leczniczej dla osób nie mających tego rodzaju świadczeń z ubezpieczenia społecznego; g) udzielanie poradnictwa, szczególnie prawnego i psychologicznego; h) udzielanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie osoby lub rodziny (zasiłek celowy lub pożyczka nieoprocentowana); i) obowiązek sprawienia pogrzebu w sposób ustalony przez gminę Zasiłek udzielany przez pomoc społeczną może mieć charakter: � zasiłku stałego – przysługuje osobie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub inwalidztwa, jeżeli nie ma ona środków utrzymania, albo jej dochody są niższe od uznanego minimum. Może go uzyskać osoba niepracująca dla wychowania dziecka, które wymaga stałej opieki i pielęgnacji. Prawo do niego posiada także osoba, która nie może podjąć pracy z powodu inwalidztwa powstałego przez ukończeniem 18 lat, itp. � zasiłku okresowego – może być przyznany osobom lub rodzinom o dochodzie nie przekraczającym określonego minimum, nie mogących zaspokoić niezbędnych potrzeb z powodu choroby, niepełnosprawności, braku możliwości zatrudnienia, itp. � zasiłku celowego – może być przyznany na pokrycie kosztów leczenia, remontu mieszkania, opału czy odzieży – w formie pieniężnej lub rzeczowej. 7) UZUPEŁNIAJĄCE ŚWIADCZENIA SOCJALNE Dopełniają one świadczeń podstawowych lub spełniają funkcję komplementarną w stosunku do zadań państwa w zakresie kształcenia oraz wychowania dzieci i młodzieży. Do grupy tych świadczeń zaliczamy m.in.: � zasiłki statutowe związków zawodowych – wypłacane w wypadku urodzenia dziecka, zgonu członka związku zawodowego lub członka jego rodziny � pracownicze kasy zapomogowe (zapomogi bezzwrotne lub zapomogi pośmiertne) � pomoc materialna dla uczącej się młodzieży (stypendia, zasiłki losowe, uprawnienia do korzystania z domów i stołówek studenckich/szkolnych, dopłaty do kwater prywatnych, nagrody) 8) REHABILITACJA INWALIDÓW Inwalida to osoba, której sprawność fizyczna, psychiczna bądź społeczna w wyraźny sposób koliduje z wymaganiami codziennego życia. Natomiast przez rehabilitację rozumiemy zorganizowany system działania, którego celem jest przywrócenie inwalidom w miarę możliwości najpełniejszej sprawności w sensie fizycznym, psychicznym, społecznym i zawodowym. Rehabilitację rozwija się ze względów humanitarnych, społecznych i ekonomicznych. Wśród możliwości rehabilitacji inwalidów możemy wyróżnić m.in.: � rehabilitacja lecznicza (m.in. zabiegi kliniczne, fizjoterapeutyczne, psychoterapia, nauczanie wykonywania czynności życia codziennego, wychowanie fizyczne, opieka pielęgniarska, itp.) � zaopatrzenie ortopedyczne (protezowanie i aparatowanie) – pomoc w leczeniu, odzyskaniu sprawności, ułatwienie wykonywania podstawowych czynności życia codziennego � rehabilitacja zawodowa (poradnictwo, przygotowanie do pracy, zatrudnienie i opieka w zakładach pracy) � tworzenie zakładów zatrudniających głównie inwalidów � adaptowanie budynków mieszkalnych i budynków użyteczności publicznych dla potrzeb inwalidów 9) PROBLEMY FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO - opóżnienia w przesyłaniu pieniędzy przez ZUS do OFE (m.in. problemy z komputeryzacją i automatyzacją ZUSu) - upolitycznienie ZUS-u i całego procesu wdrażania (implementacji) reformy emerytalnej – brak oparcia w analizach ekspertów - braki legislacyjne zawarte w ustawie o finansach publicznych (głównie jeśli chodzi o Fundusz Ubezpieczeń Społecznych) - zróżnicowanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn prowadzi do wyraźnie niższych emerytur dla kobiet - słaby rozwój pracowniczych programów emerytalnych (umniejszenie rzeczywistej roli III filara). Co wchodzi w skład ubezpieczenia społecznego? (zbiera ZUS; w przypadku zatrudnionych w rolnictwie – KRUS). • składka emerytalna • składka rentowa – płaci ją pracodawca i pracobiorca • składka wypadkowa – świadczenie z tytułu wypadku w drodze do pracy, w pracy czy w drodze z pracy. Odszkodowanie to wypłaca ZUS z puli wypadkowej (która de facto opłaca pracodawca) • zasiłek chorobowy – wypłacany z tytułu czasowej niezdolności do pracy (pierwszy dzień choroby jest bezpłatny; za I miesiąc płaci pracodawca; za II – ZUS; istnieją wyjątki np. nauczyciele). • składka zdrowotna – zbierana na służbę zdrowia (Fundusz Ochrony Zdrowia), dzięki czemu możemy korzystać z usług medycznych. Składka wynosi 8% (7,75% pensji brutto + 0,25% pensji netto, czyli realnej płacy) • fundusz pracy – istnieje w celu przeciwdziałania skutkom bezrobocia; organizuje kursy zawodowe, roboty publiczne itd.
