ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE w okolicy szkoły w Zagórzu

ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE
w okolicy szkoły w Zagórzu
Magdalena Koffer
Zagórze 2004
Ścieżki dydaktyczne w okolicy szkoły zachęcają do poznawania lokalnego
środowiska. Zawierają opis tras, treści przyrodnicze, historyczne, ekologiczne możliwe do
realizacji podczas wycieczek. Przykładowe karty pracy dla uczniów młodszych klas szkoły
podstawowej. Kserokopia mapy okolic Zagórza w skali 1: 25000 z zaznaczonymi trasami.
Cele:
 Wskazanie możliwości aktywnego poznawania najbliższej okolicy.
 Rozwijanie zainteresowań i predyspozycji indywidualnych uczniów.
 Rozwijanie umiejętności rozpoznawania i nazywania elementów przyrodniczych i
kulturowych najbliższego regionu.
 Rozbudzanie świadomości regionalnej i kształtowanie więzi emocjonalnej z miejscem
zamieszkania.
 Wdrażanie do samodzielnego, twórczego myślenia perspektywicznego dotyczącego
rozwoju regionu.
1
Opis ścieżek dydaktycznych w okolicy szkoły w Zagórzu
Trasy ścieżek dydaktycznych:
„Od kapliczki do kapliczki”
I. Szkoła – ul. Piłsudskiego - Czerwona Górka do przełęczy pomiędzy Grodziskiem
Wielkim a Grodziskiem Małym.
Powrót tą samą drogą lub przez Grodzisko Wielkie – ul. Pańska ul. Piłsudskiego.
Wybieramy się w Góry – „Góry Zagórze i Góry Pogorzyce”
II. Borowiec II k/ kamieniołomu – Szczyt Zbójnika w masywie Żelatowa - Góry Zagórze
– ul. Bałuckiego – ul. Gajowa – wąwóz na wschodnim stoku Żelatowej – ul.
Kilińskiego – ul. Zacisze - ul. Piłsudskiego – szkoła.
Możliwość obejrzenia wydmy na ul. Bartniczej i kamieniołomu w Pogorzycach.
Poznajemy rezerwat „Góra Bukowica”
III. Szkoła – ul. Wieczysta - rezerwat „Góra Bukowica”.
Położenie Zagórza wg
geograficznych Polski
Prowincja :
J.
Kondrackiego
na
tle
krain
Wyżyny Polskie
Podprowincja: Wyżyna Śląsko – Krakowska
Makroregion:
Wyżyna Krakowsko - Częstochowska
Mezoregion:
Garb (Grzbiet) Tenczyński
Region:
Blok Płaziański (Wzgórza Płaziańskie) – Zbójnik i Żelatowa, Grodzisko
Wielkie i Grodzisko Małe zwane Srebnica, Bukowica.
Położenie na tle podziału administracyjnego 2004 r.
Powierzchnia
Ludność w tys.
Województwo
Małopolskie
15 144 km²
3 240 928
Powiat
Chrzanowski
371 km²
130 666
Gmina
Babice
54,4 km²
8,7
Sołectwo
Zagórze
1 200,3 ha
3
2
TRASA nr I
„Od kapliczki do kapliczki”
Przystanek nr 1- k\ kościoła
Zatrzymujemy się k\ kościoła. Tu możemy porównać różne gatunki drzew iglastych:
sosna zwyczajna, sosna czarna, sosna wejmutka, świerk i daglezja, nieopodal cis i jałowiec.
Liczne drzewa liściaste, klon zwyczajny i klon jawor, po drodze modrzew europejski.
Wskazujemy na przydrożną kapliczkę, św. Nepomucena – patrona strumieni, dróg i tajemnicy
spowiedzi. W pobliżu kościoła skarpa porośnięta drzewami iglastymi zbudowana jest z
sypkiej skały zwanej arkozą kwaczalska. Jest to pozostałość rozkruszonych kilkaset milionów
lat temu gór Krakowidów. W skale tej można spotkać najcenniejsze skamieniałości tej
okolicy- araukaryty, skamieniałe drewno drzew iglastych sprzed dwustu milionów lat.
Przystanek nr 2 - k\ kasztanowca
Wędrując ul. Piłsudskiego, a następnie ul. Czerwona Górka spotykamy wiele roślin
zielnych przydroża, które gdyby nie to, że rosną tak blisko drogi byłyby cennym surowcem
zielarskim: pokrzywa, jasnota biała, żywokost, glistnik jaskółcze ziele, skrzyp polny, mniszek
pospolity. Można by urozmaicić jadłospis: bluszczyk kurdybanek, podagrycznik, szczaw,
chrzan. Dziś cieszą oko kolorami kwiatów, jak przetacznik ożankowy, jaskier lancetowaty i
rozłogowy, mlecz zwyczajny. Te rośliny można rozróżnić wiosną.Latem pojawiają się inne:
krwawnik, wrotycz, dziurawiec, goździk kartuzek. W pobliżu kasztanowca znajduje sie
stanowisko licznych roślin zielnych. Wskazujemy na problem kasztanowców- szrotówkę
kasztanowcowiaczka niszczącego liście. Obecnie owad ten zasmakował już w innych
drzewach, jak np. klon. Wędrując w stronę przełęczy porównujemy modrzewia europejskiego
z modrzewiem japońskim na prywatnej posesji. Drzewa i krzewy sadzone przez człowieka
mogą podlegać interesującej obserwacji: Żywotnik Zachodni, Żywotnik Wschodni, Cyprys.
Magnolia jako pierwsza roślina kwiatowa znaleziona w żołądkach dinozaurów.
Przystanek nr 3 - Na przełęczy
Pomiędzy Grodziskiem Wielkim a Grodziskiem Małym przy drodze do Lipowca znajduje
się dziś murowana od 1947, kiedyś drewniana kapliczka św. Rozalii z Palermo patronki od
chorób zakaźnych, pamiatka po epidemii cholery w XIX w. Wzgórza oba porośnięte są
buczyną karpacką z bogatym runem. Strome urwiste stoki to klify ciepłego morza, które 25
do 5 milionów lat temu znajdowało się na tym terenie. Wówczas to okoliczne wzgórze mające
około 200 milionów lat, wieku triasowego były wyspami lub półwyspami. Grodzisko Małe
zwane Srebrnicą nosi ślady „gorączki srebra” w XIII w. kiedy z powierzchni ziemi
wydobywano rudy zawierające srebro. Ślady tej działalności to liczne leje w okolicznych
lasach zwane warpiami. Na szczycie Srebrnicy znajdowały się dymarki, w których paląc
drewnem bukowym wytopiono metal. Dziś na południowym stoku znajduje się ujęcie wody
pitnej głębinowej dla Zagórza „Potroście”, kwitnące tarniny wiosną oraz czarna odmiana
białej brzozy brodawkowatej. Rośliny runa: groszek wiosenny, zawilec gajowy, przylaszczka
pospolita, perłówka zwisła, storczyki, pszeniec gajowy.
3
Przystanek nr 4 - Na murawie k /Grodziska
Warto wrócić przez Grodzisko Wielkie i dotrzeć do drogi polnej prowadzącej do ul.
Pańskiej, którędy można dotrzeć do szkoły. Miejsce to-ciepłolubne łąki zachęca do obejrzenia
dziewięćsiłu bezłodygowego,motywu w sztuce góralskiej, pierwiosnków lekarskich, wilżyny
ciernistej, modraszeka ikar. Liczne owady: motyle, trzmiele, mięczaki: ślimak wstężyk, gady:
jaszczurka zwinka, żyworodna. Ciekawe ptaki to trznadel i ortolan, dzierzba gąsiorek.
Kolczaste krzewy kwitnące wiosną i owocujące jesienią, miejsce gniazdowania wielu
ptaków. Koniecznie powinny być otoczone ochroną te zadrzewienia śródpólne ,krzewy
głogów, tarniny, dzikiej róży, dla człowieka są one cennym surowcem zielarskim. Tu też
można zobaczyć i odczuć w suchy dzień unoszące się pyły skały lessowej.
TRASA nr II
Wybieramy się w Góry – „Góry Zagórze i Góry
Pogorzyce”
Przystanek nr 1 – Borowiec II k \ kamieniołomu
Kamieniołom Żelatowa, niegdyś kopalnia galmanu, Paulina w XIX w. Dziś na terenie
byłej kopalni cynku i ołowiu znajduje się hałda bogata w metale ciężkie. Jest to lokalna
bomba ekologiczna a szczególnie, dlatego, że w pobliżu znajduje się ujęcie wody pitnej.
Obecnie w kamieniołomie 317 m. n.p. m. wydobywa się skałę powstałą 190 milionów lat
temu – dolomit, wykorzystywaną jako materiał ogniotrwały. W jednym z wyrobisk pojawia
się okresowo woda. Po zatopieniu KWK „Siersza” malownicze jezioro osiągnęło
powierzchnię 3 ha. Gniazduje tu wpisany do Czerwonej Księgi Zwierząt ptak sieweczka
obrożna.
Przystanek nr 2 – Stoki Zbójnika
Zbójnik to najwyższe wzniesienie (400 m. n.p.m.) w gminie Babice, zbudowane z
dolomitu kruszconośnego, najbardziej na południu Polski wysuniętej tego typu skały w
Polsce. Jest on najwyższą kulminacją w masywie Żelatowa. Żelatowa jest zbudowana z
innego rodzaju skały- wapienia falistego. Od Zbójnika oddzielona jest wyraźną przełęczą.
Porastający las sprawia, że ludzie całość nazywają „Żyletką”. U podnóża wzgórza Zbójnik
gleba jest bardziej piaszczysta, obserwować możemy organizmy typowe dla boru z domieszką
drzew liściastych i krzewów często pochodzenia amerykańskiego.
Obok sosny zwyczajnej w drzewostanie obserwujemy drzewa liściaste: dąb szypułkowy,
osikę, brzozę brodawkowatą, jarząb pospolity, grab. Podszyt: leszczyna, dereń, kruszyna
pospolita, wierzba iwa. Północnoamerykańskie: dąb czerwony, robinia akacjowa.
Śródziemnomorska sosna czarna. Rośliny runa: borówka czernica, borówka brusznica, wrzos,
orlica pospolita. Dokonujemy porównania blaszki liściowej dębu szypułkowego i czerwonego
(ten ostatni dziś na polskich pieniądzach), borówki czernicy i borówki brusznicy.Są to cenne
rośliny boru w ziołolecznictwie. Zwracamy uwagę na biały nalot i narośla na liściach dębu.
4
To grzyby i owady pasożytujące na roślinach – mąkulka i galasówka dębianka. Zwinięte
liście osiki czy brzozy to działalność owadów tutkarzy.Obserwujemy krzew Kruszyny w
podszycie jako surowiec zielarski i miejsce składania jaj motyli cytrynków. Dokonujemy
porównania ilości i długości igieł sosny czarnej i zwyczajnej. Na śródleśnych ścieżkach
często spotykamy niebiesko- czarne żuki gnojowe i czarne z pomarańczowymi czułkami, żuki
grabarze czarne. Odgrywają one bardzo ważną rolę w sanitarnym oczyszczaniu lasu.
Wskazujemy na pułapki feromonowe naturalny sposób walki ze szkodnikami drzew.
Przystanek nr 3 – Szczyt Zbójnika
W części podszczytowej i na szczycie najbardziej interesująca jest buczyna, a w
szczególności runo, które wiosną zanim pojawią się liście drzew zachwyca rzadką i
malowniczą roślinnością. Warto zwrócić uwagę na przylaszczki i zawilce, groszek wiosenny,
konwalię majową, gajowiec żółty. Można zlokalizować stanowiska rzadko występujących w
Polsce śnieżyczki przebiśnieg, wawrzynka wilczełyko, lilii złotogłów oraz storczyków
bezzieleniowych. Rośliny te sprawiają, że obszar ten powinien być otoczony szczególną
ochroną. Wychodząc na szczyt pod nogami szeleszczą liście buków, które nawet pięć lat
czekają by zostać rozłożone i współtworzyć glebę. Wśród nich dostrzec można liczne
egzemplarze kopytnika, którego brązowe kwiaty zapylane są przez trzmiele, bluszcz i łany
szczyru trwałego oraz marzanki wonnej. Zwracamy uwagę na kopce graniczne pomiędzy
gminą Chrzanów i Babice. Trudno dostrzec, ale warto wspomnieć, iż Żelatowa daje
schronienie wielu gatunkom ptaków i ssaków. Przedstawicielami ciekawych ptaków są:
dzięcioł duży i czarny, drozd śpiewak, kukułka i wilga, sowa uszata i puszczyk. Ssaki: sarna,
lis, orzesznica, ryjówka aksamitna, nietoperze- karlik malutki, gacek brunatny, nocek duży.
Można spotkać beznogą jaszczurkę- padalca.
Przystanek nr 4 – Wąwóz na stokach Zbójnika
Od przełęczy pomiędzy Zbójnikiem a Żelatową schodzimy do skrzyżowania ulicy
Bartniczej i Poręba by wspiąć się do wąwozu na wschodnim zboczu Żelatowej. Zwracamy
uwagę na kształt litery „ V ” wąwozu tektonicznego pogłębianego przez okresową rzekę.
Początkiem rzeki jest źródło szczelinowo- krasowe. Przez dwa miesiące wypełnia woda
koryto rzeki poczym ginie pod ziemią gdzie odbywa dalszą wędrówkę. Obserwujemy na
zboczu wąwozu kiedyś czteropienny, dziś trzypienny buk o obwodzie 6 m – okaz
pomnikowy. Spod niego również wypływa woda. Kiedyś mieszkały tu kiełże i wypławki
wskazujące na dobrą jakość wody. Dziś woda ledwo się sączy i zdecydowanie wskazuje na
zanieczyszczenie związkami azotu z wyżej położonych pól w przysiółkach Góry Zagórze i
Góry Pogorzyce. Możemy obserwować drzewa wskazujące na fakt, iż powietrze w tej okolicy
polepszyło swą jakość- rdza klonu jawora na liściach, porosty listkowate na pniach drzew. W
pobliżu strumienia zwracamy uwagę na wątrobowce, śledziennicę skrętnolistną zapylaną
przez ślimaki. W skąpym runie na zboczach wąwozu rozróżniamy paprocie oraz konwalijkę
dwulistną. Ulicą Gajową wychodzimy na punkt widokowy na ulicy M. Bałuckiego.
Zamiast wspinać się do wąwozu możemy pójść ul. Bartniczą do kamieniołomu dolomitu
w Pogorzycach. Po drodze przy ul. Bartniczej oglądamy wydmę z przed 10 000 lat, kiedy to
po ustąpieniu lodowca w warunkach suchego klimatu o ubogiej roślinności wiatr usypywał
wydmy a na szczytach wzgórz osadzał less z okolicy Poznania (kalcyt i kwarc); o
konsystencji mąki poznańskiej. Na takich skałach tworzą się dziś najlepsze gleby w Polsce.
Dziś wydmy tego typu porastają bory sosnowe.
5
Kamieniołom dolomitu diploporowego (nazwa glonów z morza triasowego) dziś nieczynny,
znajdujący się w zboczu wzgórza Bukowica –„ druga”. Oglądać możemy ławice skał różnej
grubości świadczące o tym, że morze zmieniało swoją głębokość. Wspomnieć można, że to
aktywne chemicznie wody zamieniły wapień (dziś wydobywany w Płazie „kryształ”) w
dolomit i dodatkowo dołożyły kruszców: ołowiu, cynku, srebra. Na skale dolomitowej
pierwiastek mangan „namalował” ciekawe roślinne wzory – dendryty. Skały wapienne i
dolomitowe z tego regionu budują wiele obiektów kultury materialnej w Krakowie np. fasada
Muzeum Narodowego.
Przystanek nr 5 - Panorama okolicy z ulicy M. Bałuckiego
Obserwując panoramę z ulicy Bałuckiego zwracamy uwagę na położone w kotlinie
Zagórz, pomiędzy wzgórzami Zbójnik, Żelatowa, Bukowica, Grodzisko Małe zwane
Srebrnicą oraz Grodzisko Wielkie. Obserwujemy elementy krajobrazu naturalnego i
przekształconego przez człowieka. Na podstawie obserwacji wędrówki słońca jak i kompasu
wskazujemy ważne miejsca i obiekty terenowe w kierunkach głównych i pośrednich. W
kierunku południowym podziwiamy wzgórze Bukowice i dolinę Wisły. W kierunku
południowo –wschodnim wzgórza Grodzisko Małe, Grodzisko Wielkie oraz ruiny XIII
wiecznego zamku na wzgórzu Lipowiec otoczone Czarnym Lasem. Podkreślamy iż jest to
rezerwat przyrody 11,36 ha , u podnóża skansenu na szlaku Architektury Drewnianej w
Wygiełzowie.W kierunku północnym elementy krajobrazu przekształcone przez człowieka
„Huta Katowice”, kombinat „Bolesław” w Bukownie, elektrownia „Siersza”, kamieniołom
wapieni w Czatkowicach – wydobywanych m. innymi do odsiarczania węgla w elektrowniach
, ZG Trzebionka. Na horyzoncie duży kompleks leśny w Niecce Dulowskiej – Puszcza
Dulowska o powierzchni około 1300 ha, znajduje się tu obszar źródliskowy głównej rzeki
tego regionu Chechła, 20 kilometrów. W południowym regionie puszczy oglądać można
żeremia bobra. Ponad puszczą na wulkanicznym wzgórzu znajduje się zamek Tenczyn w
Rudnie. W przysiółku Rudna, Babim końcu rozpoczyna swoją wędrówkę Chechło. Z ulicy M.
Bałuckiego dochodzimy do szkoły.
TR ASA nr III
Poznajemy rezerwat „Góra Bukowica”
Przystanek nr 1 - Łąki u podnóża Bukowicy.
Podmokłe łąki u podnóża wzgórza Bukowica – 365 m n. p. m. Idąc ulicą Wieczystą
rozpoznać można liczne drzewa i jeszcze raz opisać daglezję, wejmutkę, krzewy, rośliny
zielne. Zatrzymujemy się na drodze u podnóża Bukowicy. Wyraźnie widać u podnóża bór,
wyżej
buczynę.
Często
dostrzec
można
krążące
ptaki
drapieżne
–
myszołowy,jastrzębie,sokoły pustułki, wiosną - bociany. Rozległe łąki, gdzie wiosną
gniazdują czajki to siedlisko fioletowo kwitnących storczyków – kukułek szerokolistnych,
firletki poszarpanej. Latem kępy nawłoci kanadyjskiej, szczawiu i inne.
6
Przystanek nr 2 - Źródełko
Źródełko szczelinowo –krasowe w rezerwacie „Góra Bukowica”. Rezerwat o powierzchni
22,76 ha znajduje się w Tenczyńskim Parku Krajobrazowym. Utworzony został 19.02.1987
roku. Źródełko bogate w cenne sole mineralne – Ca Mg HCO3SO4, o ph 7,54, temp. 8oC,
wydajność 20 litrów\sek. Obserwujemy rośliny i zwierzęta towarzyszącej wodzie źródlanej.
Informujemy ,że wody podziemne to efekt przesiąkania wód opadowych w tym regionie.
Dzikie wysypiska, ścieki komunalne stanowią tym większe zagrożenia dla wód podziemnych.
Przystanek nr 3 - Skały Bukowicy
W partiach podszczytowych południowego stoku odsłonięty jest stary kamieniołom.
Wapienne skały, wykorzystywano jako materiał budowlany, przerabiano na wapno. Oglądać
można szereg niewielkich schronisk i małych jaskiń. Przykłady zjawisk krasowych. Gnieżdżą
się tu nietoperze. Odczytać tu można profil glebowy Bukowicy. Wierzchnią warstwę gleby o
miąższości 0,5 – 1 m stanowi less naskalny a w nim liczne konkrecje dolomitów o różnym
ziarnie. Podglebie to lita skała dolomitowa. Typowa gleba na skałach wapiennych to rędzina.
Jak się orało to „rzędziło”. Zwracamy uwagę na fakt, jak cienka jest warstwa gleby, którą
wykorzystują rośliny. Liście bukowe rozkładają się 4- 5 lat a przecież gleba to mieszanina
skały, próchnicy, wody, powietrza oraz schronienie licznych zwierząt glebowych. Skały
wyrobiska kamieniołomu to przykład przekształcenia środowiska przyrodniczego przez
człowieka, a jednocześnie regeneracja zbiorowisk buczyny. Oglądamy kolejne warstwy skał
wapiennych, ławice powstałe z organizmów np. liliowców w morzu 200 milionów lat
temu.Natomiast 15 milionów lat temu Bukowica jak i pozostałe wzgórza były wyspami
(miocen- trzeciorzęd). Pięknych skamieniałości zwierząt jest tu niewiele, wszak amonity żyły
nieco później.
Przystanek nr 4 - Kwitnący bluszcz i storczyki, lilia złotogłów to
jedne z wielu bogactw roślinnych rezerwatu
Wędrując wiosną po stokach Bukowicy podziwiać należy szczególnie cenne gatunki
roślin zielnych typowych dla buczyny: zawilec gajowy, przylaszczka, kopytnik, szczawik
zajęczy, szczyr trwały, czworolist, gajowiec żółty itd. Bukowica to wyspa naturalnego lasu
wśród sztucznie wprowadzonych borów. Stanowi fragment pierwotnego krajobrazu jaki
niegdyś panował na obszarze Grzbietu Tenczyńskiego. W wielu miejscach, między innymi
nieopodal tablicy informującej o istniejącym rezerwacie, trafiamy na stanowisko kwitnącego
bluszczu. Pnącze to o zimotrwałych liściach dożywa 500 lat, kwitnie po 8 -10 latach.
Wówczas jest pod ochroną. Idąc w kierunku wschodnim rozpoznajemy w runie bardzo
rzadkie, chronione storczyki- kruszczyki. Dużą atrakcją botaniczną jest wawrzynek
wilczełyko, lilia złotogłów, śnieżyczka przebiśnieg.
Trasy wycieczek można przemierzać wiele lat i wciąż dostrzegać nowe elementy przyrody
ożywionej i nieożywionej.
7
Literatura:
„ Rośliny i zwierzęta” –
Przewodnik Multico - Warszawa 1998
„ Prz yrodnicze ścieżki w obrębie gminy Chrzanów” – S. Gawroński,
P. Grzegorzek, Kraków 1997
„ Przewodnik po ścieżce prz yrodniczo - kulturowej okolic Babic” ZJPK woj. Katowickiego, Katowice 1993
„ Atlas roślin chronionych, rzadkich, ginących gminy Chrzanów” P. Grzegorzek, E. Dubiel, UM Chrzanów
2000 r.
„ Ptaki Polski” – J. Sokołowski, WSiP Warszawa 1979
„ Flora wiosenna” – J. Mowszowicz, WSiP Warszawa 1979
„ Ziemia Chrzanowska i Jaworzno” – W ydawnictwo Literackie 1967
8