Stanisław Miłkowski

LIBERALIZM






















Nazwa i pojęcie
Nazwa liberalizm pochodzi od łacińskiego określenia wolności – liberalis, którą cieszy się człowiek wolny – Liber
Początkowo liberalizm miał znaczenie apolityczne
W średniowieczu określano nią edukację przygotowującą do studiów wyższych – sztuki wyzwolone (artes liberales)
W pełni polityczny sens nazwa „liberalizm” zyskała w deklaracji Napoleona Bonaparte z 1789 roku, który stwierdziła, że
„idee konserwatywne, opiekuńcze, liberalne, odzyskały swoje prawa” (intencje autorytarne)
W politycznych intencjach wolnościowych po raz pierwszy językiem liberalizmu przemówili w 1812 roku w Kortezach
hiszpańskich parlamentarzyści nazywający się liberales (1830 – wigowie) jako sprzeciw przeciwko rojalistom (serviles)
Trzy znaczenia nazwy liberalizm: postawa społeczna, struktura polityczna i myśl polityczna
Liberalizm jako postawa człowieka: pozytywnie oceniany człowiek miłujący wolność, posiadający rozległe horyzonty
myślowe, racjonalny, tolerancyjny, twórczy i pragmatyczny, przeciwieństwo – obskurant, o wąskich horyzontach
myślowych, nieoświecony, kołtuński, dogmatyczny, leniwy
Liberalizm w sensie struktury politycznej: państwo demokratyczne, prawa i wolności obywatelskie zagwarantowane w
konstytucji, rząd pochodzący z wyborów, pluralizm polityczny
Liberalizm jako nurt myśli politycznej: umowa społeczna, Locke, Monteskiusz, Hobbes, idee liberalne pojawiły się po
upadku feudalizmu
Ujęcia liberalizmu:
a) Konceptualne: pojedyncze idee i złożone z nich ideologie, filozofie, teorie i programy partii politycznych
b) Chronologiczne: liberalizm stary i nowy (neoliberalizm), wczesny i późny, klasyczny i współczesny, tradycyjny i
postliberalizm (postmodernizm); oraz arystokratyczny, oligarchiczny, mieszczański, demokratyczny, ekumeniczny,
sekciarski, partyjny, indywidualistyczny, socjalny
c) Podmiotowe: liberalizm angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, polski, europejski, amerykański
d) Przedmiotowe: liberalizm filozoficzny i praktyczny, religijny i świecki, polityczny i gospodarczy, kulturowy i
socjalny
e) Funkcjonalne: liberalizm czysty, integralny, hybrydowy, konserwatywny, legitymistyczny, anarchistyczny,
antytotalitarny, nacjonalistyczny, sceptyczny, progresywistyczny.
Źródła i ewolucja
Liberalizm jako samodzielna ideologia rozwijała się od schyłku XVII wieku
Liberalizm walczył z socjalizmem i feudalizmem
U jego źródeł znalazły się potrzeby nowych sił społecznych zainteresowanych rozwojem kapitalizmu – arystokracji,
mieszczaństwa, burżuazji, które chciały przeciwstawić się przestarzałemu feudalizmowi o wyrazić własne aspiracje
Wielu badaczy wiąże źródła liberalizmu z ruchami wolnościowymi Wiosny Ludów, które doprowadziły do narodzin
państw narodowych, m. in. Włoch i Niemiec
Wśród wyjaśnień źródeł liberalizmu trwałe miejsce zajmuje wiązanie go z rozwojem idei europejskiego
konstytucjonalizmu, za potwierdzenie związków liberalizmu z konstytucjonalizmem (uprawnienia i wolności jednostki,
rozdział sfery publicznej od prywatnej, konsensus, umowa społeczna) uznaje się amerykańską Deklarację Niepodległości
(1776) i francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela (1789)
Ojczyzną liberalizmu jest Wielka Brytania, później wzory liberalne przejęła Francja, USA,
W Niemczech, Włoszech i Rosji myśl liberalna była słaba, w Polsce długo nie znajdowała warunków do rozwoju, jej
wątłe elementy tliły się w krajach Ameryki Południowej, w Afryce i Azji dopiero w XX w.
Po załamaniu się w 1898 roku systemu państw socjalistycznych i dominującej w nich myśli marksistowskiej, liberalizm
znalazł się w bardzo wygodnej, ale równocześnie odpowiedzialnej pozycji głównej ideologii współczesnego świata
Ewolucja liberalizmu przebiegała w dwóch jego głównych nurtach – liberalizmu politycznego i ekonomicznego,
wzajemnie na siebie oddziaływujących
Liberalizm polityczny:
a) Określa sposób sprawowania władzy państwowej, a zwłaszcza jej stosunek do wolności obywatelskich m. in.
Sumienia, słowa, druku, zgromadzeń
b) Ustrój państwa, republikański bądź monarchiczny, powinien być demokratyczny, powinien kierować się
zasadami konstytucyjnymi w celu ochrony wolności obywateli przed zagrożeniami
Liberalizm ekonomiczny:
a) Polega na wolności pracy, produkcji i handlu, w warunkach wolnej konkurencji, na wolnym rynku,
umożliwiającej nieskrępowany rozwój własności prywatnej
Sednem obu nurtów jest aprobata dla wolności obywateli, pozostającej w zmiennych historycznie relacjach z
demokracją.













Cztery okresy ewolucji liberalizmu
1. Okres liberalizmu klasycznego, od schyłku XVII do połowy XIX wieku
 Przyświecała mu maksymalistycznie pojmowana idea wolności, występowała samodzielnie lub
zdecydowanie przeważała nad ideą demokracji
 Ale w realiach politycznych posplatały się watki polityczne z ekonomicznymi, antyfeudalne z
prokapitalistycznymi, antyabsolutystyczne z republikańskimi. Skłaniało to niekiedy do zawierania
kompromisów burżuazyjno – feudalnych i arystokratyczno – mieszczańskich np. glorious resolution w
UK z 1688 (Locke).
2. Okres liberalizmu demokratycznego, od połowy XIX wieku (Wiosna Ludów) do do I WŚ
 Za podstawę tożsamości liberalizmu demokratycznego (zwanego także demoliberalizmem) przyjęto
równoważenie znaczenia idei wolności w jej powiązaniach ze znaczeniem idei demokracji, wyrażonym
powszechnością prawa wyborczego
 Próby pogodzenia idei jednostki z ideą demokracji
 Elitarny dotąd liberalizm klasyczny ustępował miejsca bardziej masowemu demokratycznemu
3. Okres liberalizmu socjalnego (socjaliberalizm), nakłada się nieco na równoległy okres drugi, rozpoczyna się od
zalążków prawodawstwa socjalnego z lat 80. XIX weku i trwa w zasadzie nadal.
 Powstają pierwsze partie socjalistyczne, socjaldemokratyczne
 Obnażył słabości liberalizmu klasycznego, jego elitaryzm
 Jego znaczenie ugruntował wielki kryzys gospodarczy lat trzydziestych
 Wnosi polityczne i ekonomiczne ustępstwa na rzecz ludzi zagrożonych strachem i niedostatkiem
 Kosztem ograniczenia pełni wolności najbogatszych dopuszcza interwencję państwa w mechanizmy
wolnego rynku, aby dać zabezpieczenie socjalne najbiedniejszym
4. Okres odrodzenia liberalizmu klasycznego, od lat poprzedzających wybuch II WŚ., konkuruje z ideami okresu
trzeciego
 Interwencjonizm państwowy pozbawia liberalizm sensu liberalizmu
 Myśl polityczna znana jest pod nazwą liberalizmu konserwatywnego i neoliberalizmu
 Początki liberalizmu zachowawczego klasycznego związane z aktywnością Kolokwium Waltera
Lippmanna z lat 30., a po II WŚ międzynarodowego Stowarzyszenia Mont-Pelerin krzewiącego ideę
odrodzenia rynkowego
Nie da się jednoznacznie stwierdzić, że przełom 1898 roku otwiera nowy, piaty okres liberalizmu, ale jest to data
historycznego zwycięstwa liberalizmu nad socjalizmem
We wszystkich okresach liberalizmu jego współtwórcy zgadzają się co do jego założeń zwanych liberalizmem
politycznym, najpierw przeciwstawianych feudalizmowi, potem socjalizmowi, różnią się natomiast w poglądach na
dopuszczalność i ewentualne zakresy interwencji państwa demokratycznego w to, co określane jest liberalizmem
ekonomicznym.
Idee liberalizmu
Idea indywidualizmu (łac. Indiwiduum)
Ukazuje jednostkę ludzką jako autonomiczną, niepodzielną całość, najwyższą podmiotową, absolutną wartość, której
celom podporządkowane są inne wartości i instytucje przedmiotowe – społeczne i polityczne, traktowane w charakterze
środków
Granice ciała jednostki przedłużone są jej zdolnościami, uznawanymi za jej wyłączną własność – posesoryjna teoria
indywidualizmu
Jednostka ludzka samodzielnie decyduje wyłącznie o własnych losach jako zamknięta we własnej subiektywności
Społeczeństwo – kategoria umowna
Sprzeciw wobec autorytetów religijnych i państwowych
Czysty i najbardziej koherentny konceptualnie indywidualizm wiedzie wprost do anarchizmu
Czysty konceptualnie indywidualizm krzewił liberalizm klasyczny, złagodzony socjalnym jako odstępstwa na rzecz
słabszych jednostek
Idea wolności (fr. Liberte)
Najwyższa wartość służąca realizacji celów jednostki najwyższa wartość przedmiotowa
Pojmowanie wolności wprowadza głębokie różnice między poglądami liberałów
Wolność negatywna – typowa dla liberalizmu klasycznego, zakłada relacje jednostki ze społeczeństwem i państwem w
sferze publicznej, przymus i ograniczenia jednostki ze strony państwa i społeczeństwa za unicestwiające wolność;
domaga się niczym nieograniczonego rozwoju własności prywatnej jako jej materializacji i jednocześnie przejawu
wolności ekonomicznej


















Wolność pozytywna – liberalizm demokratyczny i socjalny, pozytywna ocena aktywności państwa, poszerzającej kręgi
społeczne korzystających z wolności politycznej i zabezpieczeń socjalnych, przez co nabiera charakteru wolności
obywatelskiej i socjalnej; podkreśla, że nie każda aktywność państwa niesie za sobą ograniczenia rozwoju własności
prywatnej; rozróżnia ograniczenia uzasadnione np. zabezpieczenia socjalnej i nieuzasadnione np. w celu usunięcia
bezrobocia
Zarówno wolność pozytywna jak i negatywna składa się na zewnętrzną wolność polityczną, która nie jest subiektywnym
poczuciem wolności wewnętrznej jednostki
Ograniczenia wolności politycznej, by stały się ograniczeniami, muszą pochodzić z zewnątrz jednostki, objawiać się
przymusem fizycznym i/ lub psychicznym
Głównym uzasadnieniem ograniczeń wolności jednostki w społeczeństwie pozostaje konieczność jej współżycia z innym
jednostkami w społeczeństwie i państwie
Idea społeczeństwa (łac. Societas)
Liberalizm klasyczny: umowa społeczna i społeczeństwo są konwencjonalnymi fikcjami, nieznajdującymi
jakiegokolwiek potwierdzenia w rzeczywistości; społeczeństwo jest co najwyżej sumą składających się na nie jednostek
ludzkich, niepowiązanych żadnymi głębszymi, naturalnymi więzami, zaś interes społeczny „artmetyczną sumą
poszczególnych egoistycznych celów” – skrajny atomizm
Liberalizm demokratyczny i socjalny: zaczęła zmieniać się istota społeczeństwa z nierealnej fikcji w realną siłę, którą
można wykorzystać dla poszerzenia możliwości faktycznego korzystania z wolności przez większe kręgi jednostek
ludzkich
We wszystkich nurtach liberalizmu społeczeństwo nie zyskuje rangi wartości autonomicznej, zawsze jest jedynie
środkiem i poniekąd warunkiem rozwoju i samorealizacji jednostek ludzkich.
Idea równości (fr. Egalite) i sprawiedliwości (ang. justice)
Odpowiednie rozumienie wolności uchodzi za sedno sprawiedliwości
Liberalizm klasyczny: formalna zasada równości wymiennej (komutatywnej) realizowana za pomocą legalnej umowy
wolnych jej stron, mierząc sprawiedliwość pracowitością i zdolnościami jednostek ludzkich; sprzeciwiał się zasadzie
wolności dystrybutywnej, niweczącej wolność jednostek i wypaczającą sens sprawiedliwości
Liberalizm socjalny: pojmuje sprawiedliwość w sensie równych uprawnień do równych wolności z natury lub warunków
społecznych nierównych sobie jednostek ludzkich; przezwyciężanie naturalnych i społecznych nierówności wymaga
między ludźmi wymaga takiego dopuszczenia aktywności państwa w zakresie redystrybucji bogactwa, aby nie
zniweczyła ona systemu wolnego rynku.
Idea prawa
Prawo ukazywane w świetle odwiecznych praw natury; uprawnienia naturalne są pierwotne wobec prawa stanowionego
przez państwo i są najwyższą miarą oceny
Jednostka ma niezbywalne, niezmienne, absolutne, uniwersalne prawo do życia, wolności, własności prywatnej,
bezpieczeństwa i oporu przeciwko tyranii władzy (jedynie utylitaryzm jako nurt liberalizmu przypisywał prawo
naturalnym drugorzędne znaczenie), w liberalizmie klasycznym prawa naturalne były środkiem walki z feudalizmem
Prawo własności jest święte, własność chroniona przez prawo, jest warunkiem rozwoju jednostki ludzkiej
Idea kapitalizmu
Nazwa systemu społecznego, głównie jednak organizacji gospodarki opartej na liberalnej koncepcji wolności
ekonomicznej jednostek ludzkich bądź ich korporacji, faworyzacja prywatnej własności środków produkcji, dystrybucji i
wymiany, regulowana prawami wolnego rynku – popytu, podaży i ceny
Główną postacią kapitalizmu jest kapitalista (homo oeconomicus) – człowiek kierujący się motywem pomnażania
kapitału działający na wolnym rynku, gdzie maksymalna liczba jednostek może osiągać możliwie wiele celów bez oceny
ich wartości, dopóki nie kolidują z celami innych ludzi; złoty okres kapitalizmu nie dopuszczał interwencji państwa
Liberalizm socjalny dopuszcza w pewnym zakresie interwencjonizm państwa na wolnym rynku, regulującego
rywalizację o pracę, przedsiębiorczość, konsumpcję i władzę
Welfare state – państwo dobrobytu – system kapitalistyczny wyzwolił największe historycznie moce produkcyjne dla
najwyższego poziomu życia materialnego ludzi
Idea państwa
Państwa jako instytucja będąca ochroną i instrumentem uzgadniania wolności jednostek popadających ze sobą w
sprzeczności









Granice władzy państwowej zakreśla zasada rządów prawa stanowionego lub common law, uzgodnionego z prawem
naturalnym
Państwo jako konieczność jako minimalne całkowicie dobrowolne lub przymusowe; wg Spencera niefortunny, ale
konieczny komitet zarządzający, wg utylitarystów państwo ograniczone do aktywności prawodawczej
We wszystkich mutacjach liberalizmu potwierdzana jest rola państwa w zakresie utrzymywania porządku wewnętrznego
i obrony zewnętrznej oraz ścisłego rozgranicznia sfery prywatnej od sfery publicznej
Liberalizm klasyczny: funkcje państwa wyrażały zasady leseferyzmu (od laissez faire – pozwólcie działać)
Liberalizm demokratyczny (lub demokratyzm liberalny): zmierza do zharmonizowania wolności z równością
(demokratyzm liberalny– równość poprzez wolność; liberalizm demokratyczny – wolność zakreślana równością);
łączenie elementów demokratyzmu wyrażanych ustrojowymi zasadami: demokracji pośredniej i bezpośredniej, systemu
przedstawicielskiego, trójpodziału władzy, rządów prawa, większości, etc.
Idea zmiany
Zmiany ewolucyjne, nigdy rewolucyjne
Stałe odchodzenie od tego, co wsteczne i gorsze do tego, co postępowe i lepsze
Rozwój jako najwyższy cel i wartość
Postęp materialny, uzgodniony z postępem moralnym, będzie wiernym odzwierciedleniem każdorazowego poziomu
rozwoju techniczno – ekonomicznego
Korekty idei
 Pretendowanie ideologii do nauki np. jako liberalizm naukowy
 Liberalizm zawsze ufał nauce, podzielali pogląd Bacona iż „wiedza jest potęgą”
 Myśl liberalizmu osadzona mocno w oświeceniowym zaufaniu do rozumu
 Złagodzenie antyklerykalizmu, antyreligijności i antyteokratyzmu
 Obecne definicje pojęcia liberalizmu nie podkreślają wolności obywatelskich, szerokiego udziału obywateli w procesach
politycznych, opierały na negatywnym rozumieniu wolności, aktualne eksponują duże znaczenie interwencji państwa w
regulowanie ekonomiki prywatnej oraz wolność w ujęciu pozytywnym


Liberalizm angielski
Anglia jest ojczyzną liberalizmu, miejscem jego narodzin, rozwoju i trwania
Do dziś istnieje proabsolutystyczna partia torysów (konserwatywna) i prodemokratyczna wigów (liberalna)
John Locke (1632-1704)
 Pierwszy wybitny wyraziciel liberalizmu, ojciec liberalizmu angielskiego
 Dwa traktaty o rządzie – 1690, Listy o tolerancji – 1689-1692 – wykład liberalizmu klasycznego
 Koncepcja prawa natury - wszyscy ludzie są równi w zakresie czerpania z uprawnień naturalnych do zachowania życia,
wolności, własności prywatnej – ta koncepcja stała się podstawą do rozwoju ustroju liberalnej demokracji konstytucyjnej
 W stanie natury, dobrzy z natury ludzie, w trosce o zachowanie uprawnień naturalnych, zawarli umowę społeczną
kreującą społeczeństwo i państwo
 Forma ustrojowa: umiarkowana monarchia konstytucyjna z zasadami liberalnej demokracji konstytucyjnej, główna
zasada: trójpodział władzy (prawodawcza, wykonawcza, konfederacyjna ws. polityki zagranicznej)
 Zasadą zasad jest prymat jednostki ludzkiej w jej relacjach z władzą państwową
Adam Smith (1723 – 1790)
 Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów - 1776
 Źródło społeczeństwa i państwa upatrywał w jednostkach ludzkich układających stosunki między sobą na zasadach
wolności
 Za czynnik wzrostu produkcji jako źródła bogactwa narodów uznawał produkcyjną pracę ludzką, tym bardziej wydajną,
im bardziej sensowny jej podział
 Sprzeciwiał się merkantylizmowi i fizjokratyzmowi
 Aby mogła rozwijać się praca ludzka, niezbędna jest wolna konkurencja jednostek, na wolnym rynku, mająca na celu
tylko własny zysk
 Państwo nie powinno zakłócać swoim interwencjonizmem prawidłowości rządzących obiektywnie wolnym rynkiem
 „najlepszym podatkiem jest ten, którego nie pobrano”

Homo oeconomicus – człowiek własną pracą produkcyjną pomnażający bogactwo narodu
Jeremy Bentham (1748-1832)
 Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa-1789, Propozycje kodyfikacji skierowane do wszystkich narodów
wyznających poglądy liberalne-1882, Kodeks konstytucyjny-1830
 Twórca utylitaryzmu – moralnie użyteczne jest postępowanie jednostki ludzkiej , która upatruje swój interes w jak
największej przyjemności osobistej, ale uzgodnionej z przyjemnością jak największej liczby ludzi
 Nie tylko moralności, ale też prawo i państwo powinny być uzgodnione z zasadami przyjemnościowej użyteczności
 Dopuszcza niezbędną prawodawczą ingerencję państwa w życie gospodarcze i społeczne
 Pojmowanie prawa jako rozkazu suwerena (zapoczątkowało to rozwój pozytywizmu prawniczego a zarazem odrzucenie
koncepcji prawa natury)
John Stuart Mill (1806-1873)
 O wolności-1859, Rozważania o rządzie reprezentatywnym-1861, Utylitaryzm-1863
 Utylitaryzm mierzył szczęściem sprowadzonym do istnienia przyjemności przy jednoczesnym braku przykrości
 Na płaszczyźnie politycznej troszczył się na równi o sprawy jednostki i całego społeczeństwa
 Najważniejszymi wartościami liberalizmu: prawo do wolności sumienia, myśli, słowa, druku, zrzeszania się jednostek
ludzkich
 Najlepsza forma ustroju –liberalna demokracja, która miała uniemożliwić powrót do absolutyzmu i przejście do
autokratyzmu
 W trosce o interesy słabszych i uboższych dopuszczał interwencjonizm państwa
 Jego myśl polityczna nazywana jest liberalizmem demokratycznym
Herbert Spencer (1820 – 1893)
 Liberalizm konserwatywny, bo nawiązywał do liberalizmu klasycznego
 Jednostka przeciw państwu-1885, System filozofii syntetycznej-1862-1893
 Za podstawę swojego liberalizmu przyjął ewolucjonizm w skrajnym podejściu darwinizmu społecznego
 Wyjaśniał rozwój społeczny za pomocą brutalnej walki jednostek o byt, uwarunkowanej prawidłowościami świata
przyrodniczego
 Za główną prawidłowość społeczną uważał prawo równej wolności jednostek do walki o byt
 Sprzeciwiał się jakiejkolwiek ingerencji państwa w życie gospodarcze i społeczne, gdzie zawsze powinien decydować
wolny rynek, a nie litość i współczucie sprzeczne z prawami natury
 Zasadniczą funkcję liberalizmu upatrywał w określeniu granic władzy państwowej między skrajnościami dyktatury i
anarchizmu
 Słabość jego myśli: uzależnienie liberalizmu od darwinizmu
John Emerich Acton(1834-1902)

Historia wolności w starożytności-1877, Historia wolności w chrześcijaństwie-1877
 Autor powiedzenia: „każda władza korumpuje, a władza absolutna korumpuje w sposób absolutny”
 Przekonany obrońca katalogu wolności jednostki, gwarantowanych przez państwo liberalne, dostrzegł ich zagrożenie w
państwach nieliberalnych
Leonard Trelawney Hobhouse (1864-1929)
 Liberalizm-1911
 Liberalizm socjalny (demokratyczny nie był w stanie usuwać napięć ekonomicznych)
Każdą wolność realizowaną w społeczeństwie ogranicza prawo, zaś w samym prawie zależy ona od równości wobec
prawa, co udostępnia ja całemu społeczeństwu
 Popierał ograniczony interwencjonizm gospodarczy państwa
John Maynard Keynes (1883 -1946)
 Interwencjonizm państwowy jako podstawowa myśl liberalizmu socjalnego
 Koniec laissez-faire-1926, Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniadza-1936
 Rozwinął tezę o możliwości przezwyciężenia kryzysów kapitalizmu, wywołujących bezrobocie, ubożenie mas,
niewykorzystanie potencjałów produkcyjnych, za pomocą interwencji państwa w spontaniczne funkcjonowanie
gospodarki rynkowej
 Interwencja ta miała polegać na pobudzaniu rozwoju inwestycji państwowych i prywatnych gwarantujących wzrost
koniunktury gospodarczej-zatrudnienia, podaży, płac i popytu
 Z jego pomysłów wyrosły doktryny państwa dobrobytu i kapitalizmu ludowego
Friedrich August von Hayek (1899-1992)
 Czysta teoria kapitału-1940, Droga do niewolnictwa-1944, Konstytucja wolności-2906, Prawo, ustawodawstwo i
wolność, Nobel w dziedzinie ekonomii
 Odrzucenie racjonalizmu w kierowaniu i kontrolowaniu procesów społecznych podkreślając ich przypadkowość i
nieprzewidywalność
 Ingerencję państwa w sprawy wolnego rynku uznał za źródło potępionego kolektywizmu, socjalizmu, nazizmu i
totalitaryzmu
 Uważał, że liberalne państwo sterowane doświadczeniem gerontokracji respektującej pluralizm, podział władzy i rządy
prawa, jest w stanie zapewnić prawidłowe funkcjonowanie całości życia społecznego
Isaiah Berlin (1909)
 Dwie koncepcje wolności-1958, Cztery eseje o wolności -1969
 Za szczerą obroną wolności uznawał jedynie koncepcje Milla
 Powodzenie idei zależy od ich prostoty, a nie prawdziwości
 Dzieli wolność na pozytywna i negatywną
 Wolność negatywna: ceni ją bardziej, zrodzona jako sprzeciw wobec absolutystycznego despotyzmu, polega na
nieingerencji władzy i innych jednostek w zagwarantowaną prawem sferę życia, w której człowiek ma swobodę
czynienia tego, czego chce i do czego jest zdolny
 Wolność pozytywna: przejawia się w samodzielnym określaniu przez jednostkę nie tylko własnych celów i możliwości,
ale i zakresów własnej i cudzej swobody niepopadającej jednocześnie w sprzeczności z podobnymi dążeniami innych
jednostek
 Wolność negatywna podkreśla znaczenie wolności, zaś wolność pozytywna-realność konfliktów wynikającą z wielości
celów ludzkich, ich niewspółmierność i wieczną między nimi rywalizację
Liberalizm francuski
Układ sił politycznych we Francji dawał przyzwolenie dla liberalizmu ekonomicznego (francuscy fizjokraci rozwijali swe myśli
już w XVIII w.), ale nie politycznego. Z balastów profeudalnych otrząsnął się dopiero w połowie XIX w. Wyrażający ducha
oświecenia, przy jednocześnie dużej sile Kościoła katolickiego spychano na grunt wolnomyślicielstwa i antyklerykalizmu.
Fizjokratyzm:
 Połączenie greckiego physis (natura) i kratos (władza)
 Kluczowe znaczenie rolnictwa w gospodarce
 Prawno naturalna koncepcja władzy monarchy oświeconego dopuszczającego wolność gospodarowania
 Liberalizm ekonomiczny w rolnictwie, rozwijanym przez wolnych chłopów celem dobrobytu całego społeczeństwa
Vincent de Gournay (1712 -1759)
 Państwo powinno pełnić rolę stróża nocnego wobec liberalizmu gospodarczego
 Hasła „pozwólcie działać (laissez-faire) „pozwólcie przechodzić” (laissez passer) były później używane jako wyraz
leseferyzmu
Francis Quesnay (1694 -1774)
 Współtwórca fizjokratyzmu
 Fizjokratyzm upatrywał szansę utrwalenia feudalnych struktur władzy politycznej dzięki kapitalistycznym strukturom
gospodarczym
Monteskiusz (1689 -1755)
 Uwagi nad przyczynami upadku I wielkości Rzeczypospolitej Rzymskiej-1734, O duchu praw-1748
 Twórca liberalizmu arystokratycznego
 Duch praw liberalnych powinien być kształtowany umiarkowaniem prawodawcy wynikającym z konieczności
uwzględnienia w procesach prawotwórczych wielu różnych czynników, jak klimat, obyczaje, religia, gospodarka,
tradycja i inne
 Powściągliwy prawodawca powinien kształtować ustrój państwowy przede wszystkim z myślą o zagwarantowaniu
wolności obywateli
 Najlepsza forma ustroju: monarchia a ograniczona oparta na wzorach angielskich
 Bez względu na formę ustroju, władza powinna być podzielona na ustawodawczą, wykonawczą i stanową, oraz chronić
wolność jednostki ludzkiej

Dzięki systemowi wzajemnych hamulców, władza osiąga równowagę gwarantującą obywatelom wolność polityczną,
której granice określa prawo
Wolter (1694 -1778)
 Listy o Anglikach-1734
 Wierzył w potrzebę ustanowienia wolności sumienia, wyznania, słowa i prasy
 Wierzył w Boga, ale zwalczał bigoterię i fanatyzm religijny
 Wierzył, że oświecony władca, dostrzegając, iż wolność i własność są krzykiem natury, dobrowolnie zrezygnuje z
władzy absolutnej reformując ustrój państwowy na liberalny wzór angielski
Denis Diderot (1713 -1784)
 Wielka Encyclopedia 1751-1772
 Zwątpił w mądrość polityczną oświeconych monarchów (przez odrzucenie projektu reform przez carycę Katarzynę II)
Henri Constant de Rebecque (1767 -1830)
 Twórca liberalizmu integralnego, mającego ogarniać całokształt uwarunkowań wolności jednostki ludzkiej
 O duchu pokoju i uzurpacji-1814, Refleksje o konstytucjach-1814, Wykład polityki konstytucyjnej-1818-1820
 Wolność jednostki wyniesiona do rangi najwyższej wartości politycznej, określanej przez prawo, które w celu jej
ochrony zakreśla granice aktywności państwa
 Wyróżnił kilka par wolności: starożytną i współczesną, od i do, kolektywną i indywidualną, uczestnictwa i prywatności
 Odrzucił wolność starożytną jako prawo uczestnictwa jednostki do aktywnego i kolektywnego uczestnictwa w procesach
politycznych na zasadach bezpośredniości w dużych społeczeństwach z powodu nierealności

Aprobował współczesną, którą pojmował jako niezależność osobistą jednostki od władczego przymusu i bezprawia,
tworzącej sobie sfery do prywatności dzięki swobodzie wyrażania opinii, wyboru zawodu, zrzeszania się, itd.
 Te przejawy wolności miałaby gwarantować monarchia konstytucyjna posługująca się kilkoma rodzajami władz –
monarchiczną, wykonawczą izby wyższej parlamentu, prawodawczą izby niższej parlamentu, sądowniczą i municypalną
 W zbyt daleko posuniętej suwerenności ludu upatrywał groźbę tyranii większości zdolnej do unicestwienia wolności
jednostki, tyranii możliwej jednak do powściągnięcia za pomocą podziału władzy, zorganizowanej opinii publicznej i
wolności prasy
 Podmiotowy zakres wolności ograniczał antydemokratycznymi postulatami utrzymywania cenzusów wykształcenia i
majątku
Alexis de Tocqueville (1805 -1859)
 O demokracji w Ameryce-1835-1840, Dawny ustrój I rewolucja-1856
 Liberalizm sceptyczny – zauważył instytucjonalne bariery dla wolności w ramach demokracji
 Ceniąc wolność jako najwyższą wartość, wykazał, że musi ona ustępować w ustroju demokratycznym równości jako
pośledniejszej wartości, która bliższa jest dążeniom większości społeczeństwa
 Dostrzegając nieuchronność rozszerzenia się demokracji w świecie, obawiał się tyranii wynikającej z demokratycznych
rządów prymitywnych mas
Emile Fageut (1874-1916)
 Problemy polityczne czasów współczesnych-1901, Liberalizm-1902, Antyklerykalizm, Socjalizm, Pacyfizm
 Zwolennik liberalizmu klasycznego
 Poszukując dla niego miejsca bez większego powodzenia w czasach współczesnych, mimowolnie obnażał jego słabość
przy jednoczesnym wzroście znaczenia liberalizmu demokratycznego i socjalnego
Raymond Aron (1905 – 1983)
 Opium intelektualistów-1955, Esej o wolnościach-1965, Demokracja i totalitaryzm, Obrona dekadenckiej Europy
 W paradygmatach komunizmu, faszyzmu, centralizmu gospodarczego, eurokomunizmu i innych dopatrywał się
większego lub mniejszego natężenia elementów totalitaryzmu, któremu przeciwstawiał demokratyzm
 Upatrywał dużą siłę sprawczą w wolności i demokracji pojmowanych formalnie, ponieważ tworzą niezbędne gwarancje
przeciw prometejskiej niecierpliwości lub totalitarnej ambicji
 Myślenie polityczne utożsamiał z cnotą mądrości wspartą na empiryzmie, otwartości, tolerancji, pluralizmie

Liberalizm amerykański
Trzy fazy rozwoju liberalizmu amerykańskiego:
Liberalizm demokratyczny od kolonialnych początków państwowości do wielkiego kryzysu gospodarczego lat
trzydziestych
Silne wpływy liberalizmu europejskiego, głównie angielskiego i francuskiego, od początku zawierał elementy
liberalizmu demokratycznego
1.

Thomas Paine (1739-1809)
 „Zdrowy rozsądek” : przecząc celowości ustrojowych powiązań Ameryki z Anglią, wzywał Amerykanów do
zdecydowanego oporu wobec metropolii i walki o niepodległość. Obwieścił świtu, że „nasz własny rząd jest naszym
prawem natury”
Thomas Jefferson (1743-1826)
 Deklaracja Niepodległości-1776 – syntetyczny wyraz liberalizmu klasycznego, powiązanego już z elementami
demokratycznego
Adrew Jackson (1757-1845)
 Możliwość harmonizacji interesów ekonomicznych różnych grup społecznych w warunkach wolnego rynku,
zabezpieczonego przed ingerencją władzy państwowej
 Współtworzył amerykański liberalizm demokratyczny

2. Liberalizm socjalny od lat trzydziestych do ok. lat siedemdziesiątych
Konieczność ograniczenie leseferyzmu – dopuszczenie interwencjonizmu państwowego spowodowanego głownie
skutkami wielkiego kryzysu gospodarczego
Franklin Delano Roosvelt (1882-1945)
 Liberalizm socjalny
 Interwencja państwa w funkcjonowanie wolnego rynku z jednej strony w celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego, z
drugiej zaś z myślą o prawodawstwie gwarantującym bezpieczeństwo socjalne tym grupom społecznym, które tego
potrzebowały
 Z pomysłów Keynesa połączonych z doświadczeniami Nowego Ładu wyrosły powojenne doktryny „państwa dobrobytu”
John Kenneth Galbraith (ur. 1908)
 Ideolog doktryny państwa dobrobytu
 Kapitalizm amerykański-1952, Wielki krach-1955
 Narodziny, rozwój i kryzys amerykańskiej doktryny państwa dobrobytu były wyrazem przeobrażeń amerykańskiego
kapitalizmu w kierunku ekonomiki mieszanej, łączącej elementy prywatnej przedsiębiorczości z odpowiedzialnością
państwa za problemy socjalne
Liberalizm doktryny kapitalizmu ludowego
 Zrodziła się w USA w poł. lat 50., należy także do liberalizmu socjalnego
 Wysoko rozwinięty kapitalizm współczesny uległ tak głębokim przeobrażeniom, że stał się jakby ustrojem
ponadklasowym – ogólnonarodowym kapitalizmem ludowym
 Nastąpić to miało na drodze trzech rewolucji w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych: rewolucji w
stosunkach własnościowych (demokratyzacja własności poprzez sprzedaż akcji, obligacji i udziałów), w zarządzaniu
(władza zarządzania z rąk właścicieli do menedżerów) i rewolucji w dochodach (udział robotników w zyskach
przedsiębiorstwa)
Adolf A. Berle (1895-1971)
 Uznawany za głównego przedstawiciela doktryny kapitalizmu ludowego
 Odpływy kryzysu-1956, Władza-1967
 „koncepcja przepływania władzy w własności” – wskazuje na ich wzajemne oddziaływanie w formie trzech
prawidłowości: 1. Układ władza-własność jest zawsze dynamiczny, ponieważ władza prowadzi do własności, w
własność do władzy. 2. Zbyt wysoki stopień koncentracji władzy i własności wywołuje koniczność jej hamowania
poprzez dekoncentrację 3.najbardziej społecznie użyteczna faza w dynamice relacji władzy i państwa przejawia się w
równowadze dążeń do władzy z dążeniami do wolności
3.
Liberalizm konserwatywny (neoliberalizm) od ok. połowy XX stulecia do rozwijającego się nadal

Wyłoniła się ze sprzeciwu zwolenników odrodzenia liberalizmu klasycznego wobec zbytniego interwencjonizmu
państwowego uzasadnianego przez liberalizm socjalny
Walter Lippmann (1889-1974)
 Wstęp do polityki-1913, Wolność i nowinki -1920
 Z jego inicjatywy utworzono Centrum Badań dla Odnowienia Liberalizmu i Stowarzyszenie Mont – Pelerin („narodowa
międzynarodówka liberałów”)
 W swej filozofii publicznej oświetlił na nowo założenia liberalizmu politycznego
 Gdy dotykał liberalizmu ekonomicznego wahał się między liberalną wrogością wobec etatyzmu a postulatami socjalnej
korektury mechanizmu rynkowego
 Główną słabość politycznych mechanizmów państwa liberalno-demokratycznego upatrywał w zniekształceniu relacji
rządzący-rządzeni fałszywymi stereotypami opinii publicznej rządzących, narzucanymi rządzonym zasadą
parlamentarnej większości, główną zaś ich siłę bardziej w skrupulatności proceduralnej niż trafności treści programów
politycznych
Liberalizm szkoły austriackiej
 Szkoła austriacka-nazwa pochodzi od austriackiego rodu czołowych jej przedstawicieli, którzy przejściowo lub na stel
osiedlili się w USA
 Początki szkoły wywodzą się z teorii wartości Carla Mengera opartej na tzw. marginalnej użyteczności dóbr
Ludwig von Mises (1881-1973)
 Ekonomia krajowa-1940, Działalność ludzka-1949
 Ukazanie braku warunków dla racjonalnego gospodarowania w systemie upaństwowionej gospodarki planowanej
interwencjonizmu państwowego
 Jedynie wolny rynek i prywatna własność stanowią właściwy wzór racjonalnego życia gospodarczego, gdyż pozostawiają
ludziom wolność zarówno w zakresie wyboru celów, jak i środków niezbędnych do ich realizacji
 Wolność jednostki kończy się tam, gdzie rozpoczyna się sfera nieskrępowanej interwencji państwa niemożliwej do
pogodzenia z sensem liberalizmu
Liberalizm szkoły chicagowskiej
 Założona w latach dwudziestych
Milton Friedman
 Kapitalizm i wolność -1962
 Kapitalizm jest jedynym systemem zdolnym do zagwarantowania jednostce największej wolności
 Jest to możliwe dzięki rygorystycznemu oddzieleniu władzy ekonomicznej od politycznej, które przyrównywał do
monteskiuszowskiego mechanizmu kontroli i równowagi władz
 Jeśli władz polityczna i ekonomiczna są skupione w rękach rządu, wymyka się ona z kontroli jednostek ludzkich –
obywateli – z wyjątkiem samych wyborów
 Równowaga istnieje, jeśli władza polityczna rządu jest ograniczona i kontrolowana przez środki władzy ekonomicznej –
prywatnych przedsiębiorców – również wzajemnie się kontrolujące
Liberalizm szkoły wyboru społecznego
 Lata 70.
 Rozwijała teorię wyboru społecznego, zwaną też ekonomiczną teorią polityki
 Koncentruje uwagę wokół struktur politycznych – struktur, zasad i procedur podejmowania decyzji politycznych w
wolnorynkowym państwie kapitalistycznym, zdolnych do pogodzenia wolności z równością prawna obywateli
James Buchanan (ur. 1919)
 Między anarchią a Lewiatanem-1975
 Ludzie powinni być traktowani przez prawo jako wolne i równe jednostki, zdolne do wyboru właściwych wartości w
swych dążeniach do maksymalizacji użyteczności
 Zadaniem teorii politycznej jest konstruowanie takiego porządku, który kieruje egoistyczne dążenie jednostek do
wspólnego dobra – przestrzegania gwarancji wolności i równości formalnej
 Problematyka politycznego wyboru społecznego, ujęta w kategoriach ekonomicznych, od strony obywateli może być
nazwana popytem politycznym, zaś odpowiedź nań ze strony państwa – podażą polityczną
Libertarianizm
 Funkcjonuje od lat 60.

Początkowo terminem tym określano wszystkie nuty liberalizmu amerykańskiego XX wieku, później zawężono jego sens
do kontynuatorów myśli Misesa, jeszcze później w tak węziej pojmowanym libertarianizmie wyodrębnił się nurt
radykalny i bardziej umiarkowany
 Minimalizowanie wpływu władzy państwowej na życie jednostki aż do zupełnego jego zniesienia – zastąpienia
mechanizmami wolnorynkowymi prowadzącym do całkowitej prywatyzacji
 Zminimalizowana regulacja prawna ograniczająca się do norm zakazujących jednostce działań przeciwko innym
jednostkom, niezakazujący w imię wolności jakichkolwiek działań przeciwko sobie i na rzecz innych jednostek
 Ład międzynarodowy wyzbyty militarystycznych dążeń agresywnych miałby się opierać na swobodnej wymianie
rynkowej jednostek z różnych krajów, niehamowanej granicami państwowymi
Nurt radykalny libertarianizmu
 Bezkompromisowość sprowadzona do skrajności liberalizmu klasycznego, wzmocnionej rewolucyjna frazeologią,
przyrównywaną do frazeologii bolszewików w socjalizmie
Murray Rothbard (ur. 1926)
 Władza i rynek-1970
 Nadał wolności cech wartości absolutnej, podobnie jak anarchizm, stąd jego pomysły zwane są też anarchokapitalizmem
 Każdy powinien decydować samodzielnie o swoim losie aż po unicestwienie
 Racjonalny i naturalny porządek zakłóca istnienie państwa, które jest złem absolutnym
 Państwo to największa mafia wszechczasów, utrzymywana z kradzieży, jaką są podatki, uzasadniana przez płatnych
ideologów, jaki są intelektualiści, broniona przez żołnierzy – niewolników przymuszonych do obowiązkowej służby
wojskowej
 Dostrzega możliwość całkowitego zniesienia państwa i zastąpienia go niczym nieskrępowanym systemem
wolnorynkowym
 W stosunkach wewnętrznych jak i międzynarodowych należałoby wykluczyć jakikolwiek przymus i pozwolić ludziom
żyć w warunkach wolności na zasadach dobrowolnej współpracy
Nurt umiarkowany libertarianizmu
 Minimalizowanie funkcji państwa, ale nie całkowita ich eliminacja
 Polega na fundamentalnych założeniach liberalizmu klasycznego
 Za warunek prawidłowego funkcjonowania demokracji liberalnej przyjmuje właściwą politykę społeczną, fiskalną i
zagraniczną rządu
John Rawls (1921-2002)
 Teoria sprawiedliwości – 1971
 Rozwinął liberalna koncepcję państwa opartego na zasadzie sprawiedliwości społecznej
 We wzorowanej na idei stanu natury „sytuacji pierwotnej” ludzie stają przed koniecznością wyboru organizacji
społeczeństwa opartej na zasadzie sprawiedliwości społecznej godzącej rozbieżne dążenia w jednym kierunku do
wolności, w drugim zaś równości.
 Wybór, który przybiera formę szczególnej umowy społecznej, dokonywany jest w warunkach „zasłony niewiedzy”,
ponieważ nikt nie jest w stanie przewidzieć swego przyszłego losu, który ukształtuje się rezultacie interakcji równości i
wolności
 Reguła maximinu – minimalizowanie strat przy jednoczesnym maksymalizowaniu korzyści
 Zasada równej maksymalnej wolności jako pierwszej zasady sprawiedliwości społecznej (nawiązanie do liberalizmu
klasycznego) oraz niedopuszczanie do usprawiedliwiania każdej nierówności wynikającej z zasady równej maksymalnej
wolności (nierówności ustalane tak, by były największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych oraz uczciwa
równość szans w związku ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego)
Robert Nozick (ur. 1938)
 Anarchia, państwo i utopia-1974
 Koncepcja państwa minimalnego
 Zminimalizowanie funkcji państwa, poprzez ograniczenie go do ochrony interesu prywatnego, a więc z wyłączeniem
czegoś nazywanego interesem publicznym jako zbędnym w warunkach wolności jednostek nienaruszających przestrzeni
innych jednostek
 Funkcje państwa minimalnego, pozostają w granicach wolności negatywnej – zabezpieczenia naturalnych wrodzonych
praw jednostki i nie powinny pretendować do wolności pozytywnej
 Znajdujące legitymizację moralną państwo minimalne otwiera maksymalne możliwości dla liberalnej metautopii –
rozwijania porządku politycznego opartego na współistnieniu w ramach jednego państwa wielu odmiennych struktur
odzwierciedlających osobiste wizje ustrojowe wielu jednostek
Liberalizm niemiecki
 Myśl liberalna rozwija sie pod koniec XVII wieku
 Liberalizm niemiecki nie znajdował sprzyjających warunków do rozwoju
Wihelm von Humboldt (1767 -1835)
 Koncepcje zmierzające do próby określenia granic władzy państwowej-1851
 Przeciwstawiał państwo nowożytne starożytnemu
 Nie popierał dobrobytu, dobrobyt rozleniwia, wytrąca inwencję
 Państwo uważał za zło konieczne, stan wiedzy o nim za niezadowalający
 Rozważania nad państwem powinny się koncentrować nie nad jego organizacyjnymi strukturami sposobami
funkcjonowania, lecz granicami działalności
 Priorytetowe są wolność słowa i wynikająca z niej wolność prasy, wolnościom tym nadawał cechy wolności negatywnej,
polegającej na nieingerencji państwa, zaś granice wolności pozytywnej łączył z aktywnością państwa w zabezpieczaniu
praworządności i bezpieczeństwa
Robert von Mohl (1799-1876)
 Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawnego-1832-1834
 Twórca terminu „państwo prawne”
 Przeciwstawił absolutystycznemu państwu opierającemu się na arbitralności policji państwo oparte na regulacjach
prawnych
Trzy interpretacje koncepcji państwa prawnego
1. Państwo prawne to państwo ustaw, w którym zagwarantowany bezwzględny prymat ustaw nad innym aktami prawnymi
2. Państwo prawne jest przede wszystkim państwem sędziów, przyznaje im twórczą rolę w stosowaniu prawa
3. Państwa prawne to państwo wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne
Lorenz von Stein (1815-1890)
 Liberalizm socjalny
 Państwo prawne powinno być jednocześnie państwem socjalnym
Liberalizm szkoły feiburskiej: ordo liberalizm – powstał z krachem nazizmu, od lat 30.
Walter Eucken (1891-1950)
 Założyciel szkoły feiburskiej
 Odrzuciła idealny typ gospodarki kierowanej centralistycznie, przeciwstawiając go aprobowanemu typowi „czystej”
gospodarki, w ramach której analizował 5 idealnych form rynkowych: monopol, częściowy monopol, oligopol,
częściowy oligopol i konkurencję jednostek, z uwagi na zakresy pożądanej wolności jednostek zajmujących się
przedsiębiorczością
Wilhelm Ropke (1899-1966)
 Niechęć wobec liberalizmu francuskiego
 Dostrzegał kryzys cywilizacji zachodniej spowodowany proletaryzacją jednostek w społeczeństwie masowym
 Skrzyżowanie liberalizmu socjalnego postulującego deproletaryzację jednostek przez upowszechnienie własności
prywatnej z katolicką nauką społeczną mającą powściągać wybujały indywidualizm celem przywracania równowagi
między jednostką i wspólnotą
Alfred Muller-Armack(1901-1978)
 Proponował osiągnięcie państwa dobrobytu nie poprzez oddziaływanie państwa. Lecz dobrowolny konsensus
kształtujący się między wolnymi jednostkami kierującymi się pragnieniem powszechnego dobra
 Za podstawę społecznej gospodarki rynkowej przyjmował: ochronę i rozszerzenie własności środków produkcji,
stworzenie i utrzymywanie elastycznego mechanizmu cenowego, stabilizację siły nabywczej pieniądza, swobodny dostęp
do rynków innych krajów, wolność zawierania transakcji i umów oraz odpowiedzialność materialną autorów decyzji
gospodarczych
 Autor koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, która stała się oficjalnym programem CDU (niemiecka chadecja)
Ludwig Erhard (1897-1977)
 Przyczynił się do zaszczepienia społeczeństwu niemieckiemu liberalnej wiary w twórczą moc wolnych jednostek
działających na wolnym rynku
Cechy ordoliberalizmu
 Chrześcijański charakter
 Przyznanie państwu większej roli niż ma to miejsce w libertiańskich koncepcjach państwa minimalnego
Chrześcijański charakter:
 Nawiązanie do tomistycznej idei porządku uniwersalnego
 Zasada subsydiarności państwa – Pius XI – encyklika Quadrogesimo Anno
Przypisywanie ważnej roli państwu

Państwu socjalnemu przypisywano ważne zadania arbitra na wolnym rynku, czuwającego nad zachowywaniem
konkurencji
Liberalizm polski
Nie ukształtowała się samodzielna ideologia liberalizmu
Elementami liberalizmu wzmacniano nacjonalizm, katolicyzm, konserwatyzm, socjalizm
Duże trudności interpretacyjne
Duże wpływy liberalizmu francuskiego w postaci fizjokratyzmu
Głównie recepcja elementów z liberalizmów zachodnioeuropejskich
Ideologia „złotej wolności” szlacheckiej nie należy do liberalizmu – choć z pozoru krzewiła indywidualizm, wolność,
umowę społeczną w czasach, gdzie Europą rządził absolutyzm, to gdy Zachód zmierzał ku kapitalizmowi utrwalała
archaiczny już feudalizm
Antoni Popławski (1739-1799)
 W oparciu o wysnute z prawa natury przyrodzone uprawnienia człowieka do wolności, pracy i własności, postulował
reformy w rolnictwie
Sebastian Jan Kanty Czochron (1750-1819)
 Pogłębił fizjokratyczne tezy o porządku naturalnym przynoszącym nagrody naturalne dla pracowitych i kary naturalne
dla leniwych
Hieronim Stroynowski (1752-1815)
Stanisław Leszczyński (1677-1766)
 Rozwinął projekt naprawy Rzeczypospolitej
 Oparł go na silnej władzy absolutnego monarchy oświeceniowego
 Jego projekt zniesienia pańszczyzny i oczynszowania wsi miał wyprowadzić polskie rolnictwo ze stagnacji, gwarantując
jego pomyślny rozwój regulowany umowami feudałów z chłopami
Hugo Kołłątaj (1750-1812)
 Odciął się od ideologii sarmatyzmu
 Wolność osobista wszystkich stanów jako podstawa więzi narodu polskiego i gwarancja jego trwałości
 Najwyższą rangę przypisywał normom chroniącym wolność osobistą jednostki, własność prywatną, współżycie
społeczne ludzi
 Za źródło głównego konfliktu swoich czasów wyznawał opozycję naturalnej wolności jednostki z nienaturalnym
despotyzmem jedynowładcy lub grupy społecznej, szczególnie szlachty
Stanisław Staszic (1755-1826)
 ganił rządy szlacheckie prowadzące kraj do upadku
 orędownik stanów pozbawionych praw politycznych
 postęp dziejowy przebiega od niewiedzy i ucisku do oświecenia i zabezpieczenia naturalnych praw człowieka-wolności,
równości i własności
 zniesienie przywilejów stanowych
Stanisław Kostka Napierski
Wincenty i Bonawentura Niemojewscy
Fryderyk Skarbek
Józef Maria Wroński
Aleksander Świętochowski (1849-1938)
 chciał obdarzyć jednostkę ludzką jak najszerszymi zakresami wolności
 w imię wolności pochwalał tolerancję
 pochwalał rządy demokratyczne, ale zbliżając się do założeń liberalizmu demokratycznego, równość uznawał za ideę
nierealną
 pragnął złagodzić uciążliwe położenie warstw upośledzonych
 zasadę pracy organicznej przyjmował za najbardziej odpowiedni srodek wiodący Polaków do niepodległości
Ferdynand Zweig (1896-1988)
 liberalizm jako system myślowy wprost indywidualistyczny wyobrażający społeczeństwo na kształt zespołu
egoistycznych jednostek powiązanych ze sobą jedynie podziałem pracy i wymiany na wolnym rynku
 w tym systemie wolność spełnia rolę naczelną umożliwiając nieograniczone zdobywanie własności prywatnej dla
realizacji prawa naturalnego do bogacenia się
 minimalna rola demokratycznego państwa kapitalistycznego, ograniczona do legalnej ochrony wolności im własności
jednostek






KONSERWATYZM
1. POJĘCIE KONSERWATYZMU
Konserwatyzm- łac. conservare- zachowywać; conservatus- zachowany.
Potoczne rozumienie utrwaliło się w średniowieczu (konserwatorzy murów miejskich od XIVw.).
Polityczne rozumienie w XIX w. w USA oznaczało niski poziom znajomości spraw społecznych.
Pojęcie to zostało rozpowszechnione przez Francuza Francois- Rene Chateaubrianda w piśmie ,,Le
Conservateur”( 1820), propagującym idee restauracji monarchizmu i klerykalizmu. W Wielkiej Brytanii
nazwa pojawiła się w 1830r. na łamach pisma ,,Quartelry Review’’ na oznaczenie Partii Torysów (od
1832-34), potem przyjmują nazwę Partia Konserwatywna, nazwę tą wymyślił Robert Peel, premier z
ramienia Torysów.
Potoczny sens konserwatyzmu dotyczy głównie konserwatyzmu naturalnego.
Konserwatyzm w naukach społecznych możemy rozpatrywać w kilku znaczeniach:
 Jako postawę społeczno polityczną, niechętną nagłym zmianom i przewrotom społecznym,
charakteryzującą się przywiązaniem do tradycji, religii, utrwalonego systemu wartości, preferującego
ewolucyjne zmiany społeczne.
 Jako myśl polityczną, ideologię, która wg Huntingtona może być rozpatrywana w 3 wymiarach:
 Jako nurt myśli arystokratycznej, epoki przejścia od feudalizmu do kapitalizmu(podejście
historyczne).
 Jako autonomiczny zbiór aktualnych, ahistorycznych idei i wartości(definicja treściowa)
 Jako ideologia zrodzona ze specyficznego, cyklicznie powtarzającego się zapotrzebowania na
teoretyczne wsparcie zagrożonego porządku społecznego.
 Jako ruch polityczny, będący uczestnikiem życia politycznego państwa, polityki światowej czy
regionalnej
Sens konserwatyzmu jako ideologii wyjaśniany jest pięciorako:
 KONSERWATYZM ARYSTOKRATYCZNY- reakcjonistyczna doktryna profeudalnych
ugrupowań arystokracji, sformułowana po WRF; przetrwała do ok. 1914 r.
 K. PRAGMATYCZNY- może wyrażać interesy jakiejkolwiek siły społecznej. Przejawia się poprzez
absorbowanie tych wszystkich treści, innych ideologii politycznych, które składają się na etos
politycznego sprzeciwu wobec zmian społecznych
 K. SYTUACYJNY- ten w odróżnieniu od k. pragmatycznego nie chce wiązać się z żadną ideologią.
Jest obroną każdego porządku społecznego, który zagrożony jest zmianami. Może być to
konserwatyzm skrajnej lewicy jak i skrajnej prawicy.
 K. NATURALNY- charakteryzuje on pewną dyspozycję człowieka. Polega ona na naturalnej awersji
do zmian, niechęci do nieznanego i jednoczesnej niechęci poznawania tego nieznanego.
 K. POLITYCZNY- sprzeciwia się: filozofii oświecenia, rewolucyjnemu jakobinizmowi,
utylitaryzmowi, liberalizmowi, socjalizmowi.
2. KLASYFIKACJE KONSERWATYZMU
 kryt. zmian społecznych: k. status quo, k. reakcyjny, k. reformistyczny
 kryt. treści:
a. konserwatyzm formalny:
 zespół idei zawieszonych w ponadczasowej próżni historycznej i oderwanych od konkretnych sił
społecznych. Oznacza ,,zadowolenie z tego co jest, aktualnie istnieje”. Zakłada przeciwstawienie
temu co znane, temu co nieznane, niewypróbowane.
 k. w sensie formalnym nie precyzuje założeń konkretnego ładu społeczno – politycznego, nie
posiada zwartej teorii, wyraża się w ludzkich postawach, sposobie myślenia, przywiązaniu do
utartych wzorów zachowania, przyzwyczajeniach, kultach, obyczajach, obrzędach , itd. Nie mówi,
co jest warte zachowania i w czyim interesie.
b. konserwatyzm materialny
 wyraża się w ściśle określonych ideach wyrażających skonkretyzowane przekonania polityczne.
 Nie uzewnętrznia się jedynie, jak konserwatyzm formalny w praktykach, metodach, postawach, chęć
zachowania czegoś nie czyni nikogo konserwatystą, ale ważne jest co chce się zachować, jak, i po
co. Gdy pożądane do zachowania treści należą do ideologii prawicowych bez względu na stosowane
środki można zakładać wysokie prawdopodobieństwo istnienia. Jako ideologia elit broni bogactwa,
władzy i statusu społecznego uprzywilejowanych.
3. kryt. przewodniej idei:
a. k. tradycjonalistyczny – centralny punkt myśli stanowi idea tradycji.
 związany bardzo mocno z myślą Burke’a
 Odrzuca rozumowanie teoretyczne o polityce kładąc naciski na rozumowanie praktyczne. Zmiana
jeżeli już musi nastąpić nie jest rezultatem intencjonalnego myślenia racjonalnego, lecz wynika z
przekonań społeczności w sposób naturalny
 społeczeństwu i państwu nadaje cechy organiczne i duchowe,
 podkreśla znaczenie takich pojęć jak: hierarchia, autorytet, przywództwo, posłuszeństwo władzy.
Uważa je za naturalne, utrwalone tradycją zjawiska, będące nieodłączną częścią ludzkiego życia.
b. k. romantyczny
 typowy dla większości myślicieli niemieckich,
 charakteryzuje go romantyczna nostalgia za wyidealizowaną wiejską, pasterską, feudalną
przeszłością,
 jego ogólna wymowa ma charakter antyindustrialny, sprzeciw wobec alienacji i dehumanizacji
człowieka mechanistyczną kulturą przemysłową,
 odrzuca ekonomię liberalizmu klasycznego, mentalność merkantylistyczną,
 broni naturalnej hierarchii, jednak w wyższym stopniu polega na rozumie człowieka
 faworyzacja życia prostego, religijnego, przesiąkniętego sentymentami społecznymi
c. k. paternalistyczny
 przypisuje paternalistyczną rolę arystokracji w społeczeństwie, wyrażając to hasłem noblesse oblige.
 Ukazując odpowiedzialność elit, przesyca ja treściami humanitaryzmu.
 prymat ekonomii nad polityką, co za tym idzie troska o zaspokojenie potrzeb socjalnych nad troską o
inne sprawy. Zbliżenie z liberalizmem socjalnym w tej kwestii.
d. k. liberalny
 tożsamy z liberalizmem konserwatywnym
e. k ,, Nowej Prawicy”

entuzjazm dla idei wolnego rynku i gorączkowy sprzeciw wobec przejawów interwencjonizmu państwowego
ŹRÓDŁA KONSERWATYZMU
Głównym źródłem myśli konserwatywnej była WRF z 1789 r. Wtedy powstają ideologie konserwatywne,
w sensie zwartych wewnętrznie zespołów idei wyjaśniających istotę, źródła i funkcje postaw
zachowawczych w polityce. Przed rewolucją można wyróżnić tzw. konserwatyzm nieświadomy, który był
mniej dojrzały i mniej wpływowy od tego po roku 1789.
I. okres przed rewolucją francuską, źródłami konserwatyzmu wg niektórych badaczy miały by być:
 w myśli starożytnej Grecji i Rzymu – Republika Platona, dramaty Arystofanesa, myśl stoików
rzymskich
 w średniowieczu – dzieło Jana z Salisbury (1110- 1180) Polycraticus
 niektórzy badacze za początek ideologii konserwatyzmu uznają rok 1688 (okres chwalebnej
rewolucji) a za protoplastów konserwatyzmu angielskiego Richarda Hookera i Roberta Filmera,
którzy w swych koncepcjach nawiązywali do idei boskich i patriarchalnych źródeł władzy.
 za ważny nurt konserwatyzmu uznaje się ruch mediewalistów i neomediewalistów (XIX, XX w.),
odkrywający walory ustrojowe średniowiecza dla potrzeb współczesności w nostalgicznym,
anachronicznym i rustykalnym ujęciu
II. okres po rew. francuskiej
 za złoty okres konserwatyzmu uznaje się lata 1789 – 1914, klasykiem Burke
 konserwatyzm zaczął się rozwijać w odpowiedzi na rewolucję, rewolucja była dla niego ,,grzechem
pierworodnym”, konserwatyzm bronił absolutyzmu
 rozpad feudalizmu stanowił źródło konserwatyzmu, oświeceniowy racjonalizm uzewnętrzniał
archaizm feudalizmu
 konserwatyzm ożywa w sytuacjach kryzysowych, kiedy rozstrzygnięcie kryzysu nie wypada zgodnie
z zamysłami konserwatystów następuje w myśli konserwatywnej tzw. okres zwrotny. W okresie
zwrotnym dąży nie tyle do utrzymania istniejących stosunków, ile stworzenia takich warunków, w
których mógłby się rozwijać dalej. Okresy zwrotne w rozwoju myśli konserwatyzmu zakreślają
pewne cezury w czasie i pozwalają wyodrębnić w jej treści określone nurty
 w okresie schyłku feudalizmu k. był ideologią profeudalną i antykapitalistyczną, w XIX w. silny
konserwatyzm antyliberalny, zwrócony przeciwko indywidualizmowi, industrializmowi
 wyrażał sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu, kwestionował kompetencje rozumu
ludzkiego przy rozstrzyganiu kwestii społecznych. Polegając na doświadczeniu utrwalonym tradycją
k. opierał się na koncepcjach społeczeństwa przed racjonalnego.
 w czasach istnienia systemu socjalistycznego sprzeciwiał się zarówno ideologii socjalistycznej jak i
przenikaniu jej wątków do liberalizmu
 rewolucja przyczyniła się do narodzin k. jako zwartej ideologii ale to myśl brytyjska ma największy
wpływ na jego główne treści. Dużą rolę odegrał konserwatyzm francuski i niemiecki. Od około
drugiej połowy XX w. współczesne oblicze konserwatyzmu kształtuje przede wszystkim
amerykańska myśl polityczna.
 1978 – Salzburg – utworzenie Europejskiej Unii Demokratycznej (EDU) – międzynarodówki
konserwatywnej
IDEE KONSERWATYZMU
Człowiek - konserwatyzm wskazuje na uniwersalne umysłowe i moralne cechy jego natury. Jest w
przeciwieństwie do liberalnego indywidualizmu, odrzuca racjonalizm, domaga się historycznej analizy
natury człowieka. Powątpiewa w racjonalność wszystkich ludzkich działań, szczególnie w polityce.
Człowiek posiada dwa rodzaje sfer funkcjonowania rozumu: praktyczny (wyżej ceniony, osadzony w
historii i tradycji, posługuje się doświadczeniem, jest realną siłą rzeczywistości) i teoretyczny (wynikają zeń
logiczne prawdy świata idei, bez poważniejszego wpływu na świat rzeczywisty). Konserwatyzm
powątpiewa również w moralne kwalifikacje człowieka (za wyj. konserwatyzmu liberalnego i Nowej
Prawicy), bowiem ludzie z natury na ogół są egoistami, leniwi i podatni na korupcje, a wąskie marginesy
altruizmu ograniczają do rodziny, sąsiadów i przyjaciół. Konserwatyści przyjmują uniwersalne założenie o
niedoskonałościach natury człowieka. Na wolność zasługuje więc jedynie człowiek mądry i dobry. Głupi i
zły potrzebuje skrępowania ze strony autorytetów, władzy i religii zakorzenionych w tradycji.
Tradycja - przenika całą ideologię konserwatyzmu (czasem jego synonim lub konkurencyjny lub składowy
nurt ideologiczny - tradycjonalizm) i jest jego jednym z najważniejszych czynników składowych. Żywi on
głęboki szacunek dla szeroko rozumianej tradycji chronionej przez zachowawcze elity społeczne,
przeciwnej temu, co nowe i lansowane. Tradycja jest wyrazem mądrości grupowej – społecznej, więc
bardziej zasługuje na zaufanie niż mądrość jednostek i sprzeczne z nią utopie. Gatunek ludzki jest mądry
zawsze, ale jednostki bywają głupie.
Niektóre wersje konserwatyzmu przesycają wyidealizowane wyobrażenia średniowiecza, inne pozostałości
angielskiego wyniosłego arystokratyzmu, inne jakiekolwiek inne rodzime wartości. Wszystkie odmiany
sympatią darzą wolność mądrej i moralnej jednostki, rodzinę, elitę, religię, Kościół, hierarchię, własność
prywatną i silne państwo.
Antyegalitaryzm - naturalna nierówność ludzi jest zdaniem konserwatyzmu, faktem nie do uniknięcia, a to
ma przełożenie na gospodarkę, społeczeństwo i państwo. Ta sytuacja jest wynikiem chwiejnego racjonalnie
i moralnie człowieka.
Społeczeństwo jest organiczne, hierarchiczne i wspólnotowe. Organiczna cecha społeczeństwa uznaje je za
naturalną całość powiązanych ze sobą elementów na wzór żywego organizmu. Społeczeństwo więc nie jest
tworem sztucznym Hierarchiczność wynika z powodów naturalnych i konwencjonalnych. Z tych cech
wynika prymat interesu społeczeństwa nad interesem jednostki, wszakże bez lekceważenia tego drugiego.
Zdrowe społeczeństwo jest wynikiem wspólnot rodzinnych opartych na rodzinie, a ramach wspólnot
rodzinnych opartych na zdrowym małżeństwie – trwałym, wielodzietnym, moralnym i religijnym.. Role
żony, męża, dzieci określa tradycja a przypomina o nich Kościół i szkoła. Patriarchalna rodzina jest
najmocniejszym siedliskiem naturalnej hierarchii i autorytetu.
Prawo zajmuje ważne miejsce w konserwatyzmie i jest odmiennie pojmowane niż w liberalizmie. Nie jest
ono prawem naturalnym (z mieszaniny dobra i zła w naturze ludzkiej trudno wysunąć prawa naturalne),
indywidualnym i przedspołecznym, ale jest legalnym ustępstwem wspólnoty na rzecz jednostki. Prawo
rozwiązując problemy wspólnoty najlepiej rozwiązuje problemy jednostki. Problemy prawa są zawsze
rozważane w związku z interesami wspólnoty, społeczeństwa i państwa. W takim świetle ukazuje dwa
najważniejsze prawa – do wolności i do własności prywatnej. Wolność realna jest wyznaczana przez granice
posłuszeństwa obywateli względem prawa i autorytetu. Również prawo do własności nakłada na
uprawnionego odpowiedzialność i obowiązki wobec społeczeństwa. Prawo chroni przede wszystkim interes
wspólnoty, społeczeństwa i państwa.
Gospodarka w ideologii konserwatyzmu ścierają się 2 poglądy. Z jednej strony tradycjonaliści, romantycy i
paternaliści sprzeciwiają się wolnemu rynkowi, z drugiej zaś liberalni konserwatyści i Nowa Lewica
aprobują mechanizmy wolnorynkowe. Jedni i drudzy przyznają, że własność prywatna tworzy podstawę
gospodarki dobrze funkcjonującego społeczeństwa. W swoich poglądach są tu zbliżeni do poglądów św.
Tomasza, który określił własność prywatną jako prawo zarządzania i dysponowania. Konserwatyzm zdaje
się jednak nie dostrzegać problemu bezrobocia czy ubezpieczenia społecznego, z nieufnością i dystansem
podchodzą do wielkiego kapitału i cywilizacji przemysłowej. Najbardziej religijni konserwatyści upatrują w
materializmie – „kulcie złotego cielca” – ważną przeszkodę dla życia duchowego.
Państwo wspiera się na ideach nierówności, hierarchii, autorytetu, władzy i elitaryzmu. Nierówni z
urodzenia ludzi dzielą się na przywódców i przewodzonych. Ponieważ nie wszyscy ludzie mają zdolności
władze, władzę powinni sprawować tylko osoby do tego predestynowane wywodzące się z arystokracji
świeckiej lub duchowej, niekoniecznie arystokracji bogactwa, ale np. inteligencji. Czerpią oni swoją władzę
z jedynego źródła, jakim jest Bóg, zaś w odmianach świeckich ze swej wyższości nad innymi –
arystokratyzmu. Władza polityczna powinna cieszyć się autorytetem, a z niego powinna wynikać
hierarchia. Jednak nawet konserwatyści dostrzegają, że rządzący mogą być ułomni stąd nie rozciągają nad
władzą państwową jakiegoś specjalnego blasku. Konserwatyści zaciekle krytykują demokracje i rozwiązania
przez nią stworzone, szczególnie suwerenność ludu i trójpodział władzy państwowej. Uważają, że rząd
powinien być na tyle silny, by móc mieć utrzymać porządek wewnętrzny i zapewnić bezpieczeństwo
zewnętrzne, cieszyć się autorytetem i nie przekształcić w dyktaturę.
Zmiany - konserwatyści nie sprzeciwiają się zmianom (jedyni sprzeciwiający się jakimkolwiek to teoretycy
konserwatyzmu fałszywego), ale głoszą, że muszą mieć one charakter ciągły („Zachowywanie tworzy
ciągłość”), powolny, przemyślany i ewolucyjny, a wg Brytyjczyków gradualistyczny (Stopniowy). Mimo
zmian powinien być zachowany związek z tradycją i historią. Ciągłość przerywają gwałtownie rewolucje
jako emocjonalne wybuchy ludzkiej zarozumiałości, rewolucje wg konserwatystów nie wnoszą istotnych
zmian i nic nie tworzą. Konserwatyści dopuszczają też re akcjonizm i restaurację starego porządku
społecznego.
KONSERWATYZM BRYTYJSKI
 Partia Konserwatywna – zachowująca ciągłość tradycji torysów, trwającej od 1688 (chwalebna
rewolucja)
 Głównym twórcą Edmund Burke, na podłożu myśli którego to ukształtowały się nurt
paternalistyczny (kolektywistyczny) i konserwatyzm liberalny (indywidualizm i libertarianizm)
Edmund Burke:
 Wiodącym tematem myśli 3 rewolucje: angielska, amerykańska i francuska
 Angielska – za pośrednictwem wzmocnionej władzy parlamentu przeniosła wzrost znaczenia wigów
i nie naruszyła podstaw angielskiej tradycji prawno – politycznej
 Amerykańska – broniąc prawa kolonistów do niepodległości, pochwalał, ponadto Anglia
nieskutecznie rządziła tym terytorium
 Francuska – najwięcej uwagi, potępienie za niedojrzałość społeczną, demagogię, tyranię, brutalność,
terror, oddanie władzy dzikiemu motłochowi
 Admiracja dla arystokratyzmu – arystokracja powinna dzierżyć ster rządów z racji posiadania
dziedzicznej własności, odpowiedniego wykształcenia i stylu bycia właściwego dla uprawiania
polityki
 Określania kwalifikacji politycznych przez posiadanie dziedzicznej własności ziemskiej nie uważał
za akt rażącej niesprawiedliwości społecznej
 Arystokracja osiągnęła swoje majątki dzięki nieprzeciętnym zdolnościom
 W polityce prymat arystokratycznych elit, bowiem ludzi z nizin dopuszczenie do władzy popadają w
obsesję na punkcie własnej kariery, lekceważąc sprawy publiczne
 Najbezpieczniejszym sposobem zabezpieczenia ciągłości władzy arystokracji instytucja dziedzicznej
własności ziemskiej, bo jako dobro materialne i zarazem środek umożliwiający osiąganie wyższych
celów, daje poczucie bezpieczeństwa, zabezpiecza respekt społeczny
 Instrumentem kontrolnym jest też religia, bo rozbudza nadzieje ubogich i nakłania do skromności
bogatych
 Potrzeba zmian rozważnych – polityka związana z organizmem społecznym, kumulującym mądrości
i cnoty narodu przez całe wieki; tylko elity rządzące są zdolne do podejmowania zmian rozważnych,
toteż tylko one powinny cieszyć się pełnią wolności
 Wolność bez mądrości i cnoty jest największym z możliwych niebezpieczeństw
 Praktyka polityczna powinna kierować się dyrektywami doświadczenia, a nie utopijnych teorii
 Teoria nie jest zdolna kierować praktyką, a nawet wprowadza ją w błąd; bowiem praktyka zajmuje
się tym co zmienne, konkretne, niepowtarzalne, a teoria jest stała, powszechna, typowa
Konserwatyzm paternalistyczny:
 Kształtowany w odpowiedzi na rosnące znaczenie socjalizmu
 Samuel Taylor Coleridge
 Benjamin Disreali
 Joseph Chamberlain
 Randolph Churchill
 Harold Macmillan
 Richard Butler
Konserwatyzm liberalny:
 Przedstawiciele pod wpływa nimi Hayeka
 Stafford Northcote
 Hugh Cecil
 Ernest Benn
 Enrich Powell
Margaret Thatcher – odejście od egalitaryzmu na rzecz populizmu
KONSERWATYZM NIEMIECKI
 niemiecki romantyzm polityczny był w istocie konserwatyzmem romantycznym, niemiecka szkoła
historyczna – konserwatyzmem tradycjonalistycznym, prawica heglowska połączeniem
romantycznego z tradycjonalistycznym
 źródłem konserwatyzmu niemieckiego jest polityczny romantyzm niemiecki (prąd kulturowy
pierwszej połowy XIX w.) wyrażali oni sprzeciw i obawy kręgów dworskich wobec możliwości
wybuchu rewolucji niemieckiej wzorowanej na WRF, popierali zjednoczenie państwa niemieckiego
w oparciu o nacjonalizm niemiecki, odwoływali się do tradycji feudalnej, najwierniej
odzwierciedlającej ducha narodu niemieckiego
 Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)- najważniejszy przedstawiciel romantyzmu niemieckiego;
twórca tzw. filozofii czynu – czyn, nie substancja jest pierwszą postacią bytu. Koncepcja wzywała
naród niemiecki, pretendujący do roli prymusa głównych wartości kultury europejskiej, aby poprzez
rozbudzenie drzemiącej świadomości narodowej utworzył własne silne państwo.
 do niemieckiego romantyzmu politycznego nawiązywała szkoła historyczna w prawoznawstwie, ale
należała do nurtu tradycjonalistycznego; prawo traktował jako organiczny wytwór rozwoju
historycznego, wprowadzała kategorie ,,ducha narodu’’ czyli ponadjednostkową świadomość
narodu, gdzie istotna rola przypada normom prawnym obok religijnych i moralnych. Główni
przedstawiciele (tzw. szkoła profesorska): Gustaw von Hugo (wszechstronne znaczenie prawa
zwyczajowego dla stanowionego), Friederich Karl von Savigny( O powołaniu naszych czasów do
ustawodawstwa nauki prawa; prawo winno być okrywane w tradycji narodowej) Georg Friedrich
Puchta (dobre prawo tworzy połączenie zwyczajów, prawodawstwa i nauki prawa); wniosła ona
jurydyczne uzasadnienie dla konserwatyzmu niemieckiego, zastępując racjonalizm romantyzmem,
postęp historyzmem, radykalizm zachowawczością, rewolucjonizm ewolucjonizmem,
indywidualizm wspólnotą narodową
 niemiecka prawica heglowska, wyeksponowała czynniki konserwatywne z myśli Hegla, czyli m.in.
postulat podporządkowania jednostki omnipotentnemu państwu jako historycznemu wcieleniu idei
rozumności i wolności
 po przegranej wojnie rozwinął się w Niemczech konserwatyzm rewolucyjny, jego przedstawiciele:
Oswald Spengler, Arthur Moeller von dem Bruch, Hans Zeher, Ernest Junger; wykazywał on wiele
podobieństw z faszyzmem, ograniczając się jednak do protestu
 obecnie w niemieckiej myśli konserwatywnej przetrwały echa konserwatyzmu romantycznego i
tradycjonalistycznego, zacierane są natomiast związki z niechlubnym rewolucyjnym; najnowsze
nurty konserwatyzmu mają charakter hybrydowy – splatają się z wątkami innych ideologii; możemy
np. mówić o konserwatyzmie ekologicznym, czy konserwatyzmie technokratycznym (dostrzega
ostrość problemów socjalnych), którego przedstawicielem jest Rudiger Altman
KONSERWATYZM FRANCUSKI
 konserwatyzm w liberalnej Francji nie ma zbyt wielu zwolenników aczkolwiek posiada kilku
znamiennych przedstawicieli
 początki francuskiej myśli konserwatywnej są związane z doktrynami politycznymi teokratów,
przedstawicielami obozu kontrrewolucji w czasie WRF. Przedstawiciele: Joseph de Maistre, Louis
de Bonald. Prezentowali oni postulaty typowe dla konserwatystów tradycjonalistycznych
(nierówność ludzi, hierarchiczność społeczeństwa, konieczność zachowania monarchii, itd.),
występowali przeciwko liberalizmowi i socjalizmowi.
 Teokratyzm de Maistre’a – 1753-1821 – przejął od św. Augustyna pogląd o złej naturze człowieka,
zmierzał do jej okiełznania przy pomocy absolutnej władzy monarchy sprawowanej z woli Boga w
hierarchicznie utrwalonym tradycją społeczeństwie
 Louis de Bonald – 1754-1840 – objawienie Boskiem jedynym źródłem trwałego, harmonijnego i
zdrowego porządku społecznego, opartego na przenikniętych duchem religijnym tradycyjnej rodzinie
i paternalistycznym państwie
 Charles Maurras – założyciel dziennika Action Francaise, wychodzącego w latach 1908-1944, jako
organ prasowy nacjonalistycznej, monarchistycznej, antysemickiej organizacji Ligue d’Action
Francaise. Swoją ideologię polityczna wyłożył w pracy Moje idee polityczne(1937). Darzył
zaufaniem ruchy masowe w zasięgu oddziaływania dziennika.
 Charles de Gaulle – połączenie tradycyjnego europocentryzmu z głębokim realizmem,
przeciwstawiając go przewagom materialnej ekspansywności cywilizacji amerykańskiej; sama myśl
de Gaulle’a czerpie z liberalizmu klasycznego, filozofii chrześcijańskiej i historiozofii wielkości
Francji
 Nowa Prawica(Le Nouvelle Droite) - pojawiła się po koniec lat 60-tych jako ugrupowanie
intelektualistów krzewiących myśl konserwatywną. Jej liderem i głównym ideologiem był Alain
Benoist (autor pracy: Widok z prawa). Założenia tej myśli to: nierówności (=różnorodność)
społeczne to dobro, stopniowa homogenizacja społeczeństwa doprowadziła do powstania
komunizmu, odrzucano idee chrześcijańskie, natomiast widoczna jest fascynacja mitami pogańskimi,
podkreślano też komplementarność kultury francuskiej i pogańskiej, widoczne związki NP z
faszyzmem.
 Nowa Prawica odrzucała chrześcijańskie idee równości wobec Boga z powodu rzekomego
inspirowania przez nie egalitaryzmu, komunizmu i marksizmu; silne akcenty pogańskie (mity
starogermańskie, etc.), wątki nierówności biologicznej ludzi, ras, narodów, konieczności dyktatury
politycznej elit społecznych
KONSERWATYZM AMERYKAŃSKI
 zasadniczo różni się od konserwatyzmu europejskiego, odznacza się różnym rodowodem ,
charakterem i spełnianymi funkcjami . Nie wyrasta z dążeń do obrony feudalizmu, pozostaje
ideologią wszystkich elit społecznych, które pragną zachowa swój status uzyskany dzięki
liberalizmowi, zatem pozostaje w zgodzie z liberalizmem (w przeciwieństwie do europejskiego)
 przyczyną narodzin było rozczarowanie liberalizmem. Nasilało się ono w pewnych okresach dziejów
USA: 1) wojna amerykańsko – hiszpańska z 1898 i nasilony z ekspansjonizm, 2) kryzysy wywołane
tragediami dwóch wojen światowych, kryzysem ekonomicznym.
Wyróżniamy następujące rodzaje:
 konserwatyzm indywidualistyczny(neokonserwatyści) – próba utrwalenie założeń liberalizmu
klasycznego bez względu na upływ czasu i zmieniające się okoliczności społeczne
1) w warstwie filozoficzno – politycznej opiera się na założeniach myśli Johna Locka, w warstwie
ekonomicznej na programie tzw. liberalizmu manchesterskiego (uznanie kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego).
2)idea darwinizmu społecznego (inaczej ewolucyjny naturalizm) - zakłada możliwość wyrażenia sensu
zjawisk społecznych za pomocą kategorii pojęciowych nauk społecznych. William Graham Sumner był
najwybitniejszym przedstawicielem tej idei. Bezwzględną walkę o byt w społeczeństwie określał mianem
dobra etycznego, brak ekonomicznego powodzenia etycznym złem. Swobodna konkurencja ekonomiczna
agresywnych jednostek ludzkich wyraża jeden z najważniejszych aspektów walki o przetrwanie.
3) apologia bogactwa – najwybitniejszym jej przedstawicielem był Andrew Carnegie. Był ucieleśnieniem
amerykańskiego mitu wielkiego sukcesu( od pucybuta do milionera), Gdy osiągną bogactwo zaangażował
się w działalność polityczną. Przyznawał prymat bezwzględnej konkurencji dowodząc, że wielkie
nierówności naturalne jednostek ludzkich muszą się uzewnętrzniać w społeczeństwie koncentracją bogactwa
przez nielicznych. Sprzeciwiał się też ingerencji państwa w formie redystrybucji dóbr, postulując zastąpienie
jej filantropią bogaczy.
4) krytyka liberalnego wzoru demokracji burżuazyjnej inspirowana freudyzmem, behawioryzmem,
elitaryzmem. Przedstawiciele (tzw. nowi humaniści) –1. George Santayana, twierdził, że demokracja
liberalna wprowadza mierność i uniformizm, monarchia wspierana elitarnym przywództwem ludzki
znakomitych ideałem ustrojowym zbudowana hierarchicznie na podobieństwo struktury Kościoła
katolickiego
5)Peter Viereck – odróżniał pojęcie konserwatysty (zachowującego tylko to, co uważa za wartościowe) od
reakcjonisty (zachowanie wszystkiego)
6) Clinton Rossiter - odróżnił konserwatyzm (optymizm, elastyczność, odpowiedzialność, uczynność,
współpraca) od ultrakonserwatyzmu (pesymizm, dogmatyzm, sceptycyzm); wyróżnił 4 rodzaje k.:
temperamentu, posiadania, praktyczny i filozoficzny; wzywał naród amerykański do ochrony wartości
liberalizmu jako godnego zachowania w konserwatyzmie,
7) Robert Nozic;
 konserwatyzm organiczny(nawiązuje do tradycjonalistycznego konserwatyzmu europejskiego, do
myśli Burke’a), powstaje po IIWŚ w odpowiedzi na pasywną postawę indywidualistycznego.
Ambicją ich stało się dążenie aktywne: odbudowanie społeczeństwa wspólnoty między ludzkiej,
wyniszczonej indywidualizmem liberalizmu. Przedstawiciel – Willmoore Kendall (Afirmacja
Konserwatywna) – zastąpienie zasady „otwartego społeczeństwa” konserwatywną zasadą
utrzymywania amerykańskiej ortodoksji, obrona prymatu zasad konstytucyjnych w ustroju
państwowym
 Radykalna Prawica(Stara Prawica) – ugrupowanie złożone z publicystów, polityków, naukowców,
powstałe po wybuchu zimnej wojny w 1947 (liberalizm był zbyt ugodowy był pobudzić aktywność
antykomunistyczną). Hasła antykomunistyczne oraz działalność mająca na celu wykrycie
komunistów; działalność Josepha McCarthy w tej kwestii zyskała miano,, polowania na
czarownice”, Barry Goldwater.
 Nowa Prawica - od około roku 1974 ugrupowania konserwatywne zaczęły się w NP., cele NP.:
obrona życia, sprzeciw wobec aborcji, potępienie homoseksualizmu, propagowanie modelu rodziny
patriarchalnej, braku aktywności zawodowej kobiet(sprzeciwiali się wprowadzeniu poprawki do
konstytucji dotyczącej zrównania praw kobiet z mężczyznami), itp.
 Neokonserwatyzm – neokonserwatyści amerykańscy wywodzą się z tych byłych liberałów, którzy
sądzą, że liberalizm utracił ostatecznie swoje znaczenie w latach 60 i 70-tych, objawiając bezradność
wobec rebelii murzyńskiej i młodzieżowej. Nie odrzucają kultury nowoczesnego Zachodu, jak to
czyni Nowa Prawica. Popierają hasła liberalizmu gospodarczego; jednym z najbardziej znanych
neokonserwatystów pozostaje Irving Kristol (Wyznania jedynego prawdziwego neokonserwatysty)
uznaje za najlepszą formę ustroju społecznego, kapitalizm liberalno – demokratyczny, wspierany
przez mechanizmy wolnego rynku, odwołanie do Religi i rodziny jako czynników niezbędnych w
społeczeństwie.
KONSERWATYZM POLSKI
 Największe nasilenie po powstaniu styczniowym
 Do odzyskania niepodległości przez Polskę najsilniejszym akcentem było podporządkowanie spraw
wewnętrznych ludności ziem polskich sprawie niepodległości
 Polscy konserwatyści wówczas odrzucali zbrojne, powstańcze drogi do niepodległości, pozostając na
pozycjach lojalizmu i ugodowości z zaborcami
 Na czele wartości: religia jako wiara i ideologia, świat winien podporządkować się religii
 Dziejowa misja Polski to przenoszenie wartości chrześcijańskich na Wschód i sprzeciw wobec ich
deformacji na Zachodzie
 Nurty: reakcyjny, ewolucyjny, emigracyjny
 Jan Paweł Woronicz (1757-1829) – jezuita – wezwanie do powrotu do tradycji szlacheckich,
mesjanistyczne i słowianofilskie perspektywy historiozoficzne; nurt reakcyjny
 Henryk Rzewuski (1791-1866) – prowidencjalizm (przypisywanie Opatrzności roli źródła
prawdziwej cywilizacji zawartej w religii chrześcijańskiej), organicyzm (pycha ludzkiego rozumu
indywidualnego gromiona przez mądrość hierarchicznego organizmu społecznego), tradycjonalizm
(poparcie wszelkich instytucji monarchii); nurt reakcyjny
 Antoni Walewski (1805-1876) – nurt reakcyjny; całe dzieje jako walka spirytualizmu Zachodu z
materializmem Wschodu, najlepsza władza monarchiczna, średniowieczny ideał Kościoła,
odwieczne tradycje arystokracji
 Ksawery Drucki – Lubecki – strumień ewolucyjny – zwolennik zachowawczego wzoru liberalizmu
gospodarczego
 Hotel Lambert – nurt emigracyjny – działacze Wielkiej Emigracji w Paryżu po 1831 – sprzeciw
wobec powstań i rewolucji, aprobowane pokojowe drogi doprowadzenia do niepodległości
 Adam Czartoryski – przeciwny naturalnej równości ludzi, ustrój solidarystyczny, duże nadzieje dla
pracy organicznej
 Andrzej Zamoyski – w dobrowolnym oczynszowaniu chłopów widział istotny czynnik rozwoju
gospodarczego; szanse na niepodległość wiązał z lojalnością wobec Rosji, Polska jako przedmurze
cywilizacji zachodniej
 Aleksander Wielopolski – lojalność wobec Rosji
 Kazimierz Krzywicki – asymilacja Polaków z Rosjanami jedynym rozsądnym rozwiązaniem w
sprawie polskiej
 Stańczycy – wokół krakowskiego „Przeglądu Polskiego”, skupiał m.in. Stanisława Koźmiana, Józefa
Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Ludwika Wodzickiego – trójlojalizm wobec zaborców,
katolicyzm, praca organiczna, poszanowanie tradycji, zmiany ewolucyjne
 Władysław L. Jaworski – twórca polskiego konserwatyzmu prawniczego
RUCH KONSERWATYWNY
 Najstarsze partie konserwatywne: Partia Republikańska w USA(1857), Konserwatywna i
Unionistyczna Partia( taka jest pełna nazwa) w Wielkiej Brytanii(1832), Partia Konserwatywna w
Norwegii(1884), Umiarkowana Partia Koalicyjna w Szwecji( w latach 1904 – 1969 Partia
Konserwatywna), Partia Konserwatywna Partia Ludowa Danii(1915), Koalicja Narodowa w
Finlandii(1918)
 do nurtu konserwatywnego zalicza się też niektóre partie ruchu chrześcijańsko – demokratycznego:
Unia Chrześcijańsko – Demokratyczna i Unia Chrześcijańsko – Społeczna w Niemczech, Austriacka
Partia Ludowa, Partia Nacjonalistyczna na Malcie
 W latach 1945 – 1996 na 219 gabinetów w Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Irlandii,
Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, konserwatyści uczestniczyli w 80, zaś 70 kierowali.
Od połowy lat 70 tych i 80 XX w. dojrzewała myśl powołania konserwatywnych org. międzynarodowych.
24 kwietnia 1978 w Klessheim koło Salzburga powstała Europejska Unia Demokratyczna, unia miała
zrzeszać partie centroprawicowe(konserwatywne, chrześcijańsko-demokratyczne, liberalne). Szczególną
rolę w tym procesie odegrali Alois Mock( przywódca Austriackiej Partii Ludowej, został wybrany na
przewodniczącego EDU) Margaret Thatcher, Helmut Kohl. Zadaniem EDU było promowanie idei
gospodarki wolnorynkowej oraz szeroko pojętego indywidualizmu. W skład weszło 10 partii członków i 8
partii o statusie obserwatora. Przyjęto dokument programowy pod nazwą ,, Deklaracja Wspólnoty Roboczej
Chrześcijańsko – Demokratycznych, Konserwatywnych i innych partii niekolektywistycznych’’. Siedzibą
EDU był Wiedeń. W następnym kongresie w 1979 roku uczestniczyli reprezentanci młodzieżowych
organizacji konserwatywnych: Europejskiego Związku Młodzieży Europy(DEMYC) i Europejskiego
Związku Studentów Demokratycznych . Na przełomie lat 70/80 do EDU należało 22 partie. Na początku lat
90 ich liczba wzrosła do 30.
22 czerwca 1982 roku powołano w Tokio Unię Demokratów Pacyfiku (PDU), w jej skład weszły partie z:
Australii, Japonii, Partia Republikańska z USA, Nowej Zelandii. Od 1998 zmiana nazwy na Demokratyczną
Unię Azji i Pacyfiku (APDU)
24 czerwca 1983 roku obie organizacje na kongresie w Londynie powołały Międzynarodową Unię
Demokratyczną (IDU), w 1986 do org. dołączyła Demokratyczna Unia Karaibów, a w 1996 Amerykańska
Unia Demokratyczna, Demokratyczna Unia Afryki. Stowarzyszone z IDU są:
1) Międzynarodowa Młodzieżowa Unia Demokratyczna (powstała 1991 w Waszyngtonie)
2) Międzynarodowa Unia Demokratyczna Kobiet (IWDU, pow. 1960)
sposób funkcjonowania IDU –
Konferencja Liderów Partyjnych- jest to najważniejszy organ, wchodzą w jego skład przewodniczący partii
członkowskich. Dotychczas było 7 konferencji: 1983 Londyn, 1985 Waszyngton, 1987 Berlin, 1989 Tokio,
1992 Madryt, 1995 Seul, 1999 Berlin(uzupełnić!). Konferencja tworzy programy, określa zadania, wytycza
szeroki zakres działalności. Decyzje zapadają jednogłośnie w obecności co najmniej 2/3 członków.
Komitet Wykonawczy- obraduje pomiędzy konferencjami. Skład: przewodniczący,
wiceprzewodniczący(jest ich 9), sekretarze wykonawczy IDU, oraz pozostałych unie regionalnych,
skarbnik. Zadania: przygotowywanie konferencji, przyjęcie budżetu na okres 1 roku, obsadzanie stanowisk,
nadzorowanie działalności sekretarza wykonawczego. Działają również Komisje Stałe.
Przewodniczący – wybierany przez konferencję; IDU przewodniczyli: Alois Mock (OPV Austria), Kaare
Willoch (Hoyre, Norwegia), Andrew Peackock (Australia), Carl Bild (Szwecja), Wiliam Hauge (z
brytyjskiej Partii Konserwatywnej)
na pierwszej konferencji w Londynie IDU przyjęto Deklarację Zasad, w której poparto następujące wartości:
system demokratyczny, ochronę praw człowieka, instytucje rodziny jako filaru społeczeństwa, oraz inne
wspólnoty( parafia, samorząd, itd.), rola państwa powinna się sprowadzać do zabezpieczania przed
ograniczeniem praw wolności jednostki, w kwestiach gospodarczych opowiedziano się za rozwojem małej
przedsiębiorczości, poprzez po pierwsze rozbudzenie w społeczeństwie takiej postawy, zmniejszenie
podatków, świadczeń socjalnych (krytyka welfare state), prywatyzacje i ograniczenie roli państwa w
gospodarce do minimum
obecnie do IDU wchodzi 35 partii, ale we wszystkich uniach łącznie jest 84; w IDU jest 7 partii
posługującym się przymiotnikiem konserwatywna.
organem prasowym IDU jest ,, Democracy International”, inne czołowe pisma neokonserwatywne to
,,Comentary’’, ,,The Public Interest’’, ,, Public Opinion’’.
SOCJALIZM
1. Nazwa i pojęcie
Łac. Sociare – łączenie ludzi,
Socialis – społeczny charakter
Societas – społeczeństwo
Łączenie się ludzi może mieć charakter emocjonalny lub racjonalny jak np. umowa społeczna. Za przyczynę
powstania społeczeństwa przyjmowany jest racjonalny zamysł – pojawia się idea umowy społecznej jako
czynnik sformalizowany, kojarzony z prawem naturalnym. Dla socjalizmu bardziej istotne są różnice
między więziami społecznymi niż więziami politycznymi.
Za ojców pojęcia socjalizm możemy uznać Giacomo Giulianiego (1803 – praca Antysocjalizm odrzucony –
socialismo), Roberta Owena (1827 socialism w czasopiśmie) i Pierre’a Leroux (1831 – czasopismo Le
Globe).
Socjalizm jest przeciwstawnością liberalizmu, lecz ma pewne powiązania z komunizmem. Socjalizm wyrósł
z gwałtownego sprzeciwu wobec krzewionego przez liberalizm indywidualizmu, który miał być źródłem
wszelkich konfliktów. Indywidualizmowi przeciwstawił socjalizm kolektywizm (zrzeszanie wszystkich
jednostek kierowanych altruizmem, dobroczynnością). Przyznawał on suwerenność całemu społeczeństwu i
chce reprezentować jego interesy (liberalizm analogicznie, ale dla jednostki!). Socjalizm głosił to, co
społeczne, czyli społeczna władza, społeczne ubezpieczenie, własność społeczna, sprawiedliwość społeczna
etc. Miał on nastawienie antykapitalistyczne. Liberalizm był początkowo antyfeudalny, potem antysocjalny i
prokapitalistyczny, natomiast socjalizm pozostaje antykapitalistyczną ideologią prosocjalistyczną.
Socjalizm podkreśla swoje związki z pracą kolektywną i własnością społeczne (liberalizm – praca jednostki
i własność prywatna). Socjalizm podobnie jak liberalizm był w opozycji do konserwatyzmu.
Socjalizm a komunizm
Związki socjalizmu i komunizmu możemy dostrzec w głoszeniu ideologii kolektywizmu (wspólnota
własności, produkcji, podziału i dóbr). Socjalizm poprzestaje na częściowym kolektywizmie na poziomie
zrzeszania, komunizm wyraża „socjalistyczną, kolektywistyczną pełnię”. Nie należy utożsamiać socjalizmu
z komunizmem. Oba łączy aprobata tego, co społeczne. Dzieli ich między innymi stosunek do kapitalizmu,
socjaliści bowiem chcą prosocjalnych przeobrażeń kapitalizmu na drodze ewolucyjnej, komuniści potępiają
kapitalizm totalnie i dążą do jego obalenia gwałtowną rewolucją. Różnice występują także w podejściu do
władzy (socjaliści są za przejmowanie władzy w wyniku demokratycznych wyborów i akceptuje
demokratyczne mechanizmy wyborcze oraz legalne instytucje państwa, komuniści przyznają przywództwo
polityczne zawodowym rewolucjonistom kierującym partiami komunistycznymi w imieniu proletariatu i
patrzą na politykę przez pryzmat walki klasowej oraz chętnie sięgają do dyktatury) i do własności (socjaliści
chcą budować własność społeczną na różne sposoby, także z wywłaszczaniem kapitalistów, ale za
rekompensatą i stopniowo; dla komunistów własność prywatna zrównana z kradzieżą, opowiadają się za
nacjonalizacją wszystkich środków produkcji).
Socjalizm w sensie szerszym – obejmuje komunizm i socjalizm w sensie węższym
Socjalizm w ujęciu wąskim – wyłącznie socjalizm
Istnieje wiele rodzajów socjalizmu. I tak wyróżniamy:
- socjalizm utopijny (prehistoria ideologii socjalistycznej, od XVI do XIX w., zwany przez Marksa i Engelsa
krytyczno- utopijnym) i naukowy (nazwa od Proudhona, miał cechy socjalizmu rewolucyjnego)
- socjalizm teoretyczny (kategoria akademicka) i praktyczny – wyłoniony podczas sporów marksistów z
reformistami
- socjalizm państwowy (etatystyczny) – łatwo nabierał cech autorytarnego, kolektywistyczny narzucony
przez państwo i samorządowy (wspólnotowy) – łatwo nabierającego cech wolnościowego, raczej
demokratyczny – podział wg głównego przedmiotu wyobrażeń socjalistycznych (państwa lub samorządu)
- socjalizm kolektywistyczny (monopolistyczny) i demokratyczny (pluralistyczny)
- agrarny i przemysłowy (robotniczy)
- etyczny (reformistyczny, teoretyczny, samorządowy, wspólnotowy, wolnościowy, demokratyczny,
pluralistyczny; niekiedy mianowany romantycznym) i nieetyczny (ich przeciwieństwa) – wg ocen etycznych
w myśli socjalistycznej
- socjalizm chrześcijański (religijna wersja etycznego) i świecki (niekiedy tożsamy z nieetycznym)
- socjalizm polski, angielski, niemiecki, francuski etc.
Socjalizm tworzył także hybrydy:
- socjalizm agrarny – połowa XIX w., rozwijany przez rewolucyjnych demokratów rosyjskich i polskich,
postulujących stworzenie ustroju socjalistycznego z pominięciem kapitalistycznego, przejście od feudalizmu
w drodze rewolucji agrarnej, chłopstwo siłą rewolucyjną
- narodowy socjalizm (tu socjalizm był tłumiony) – władza o totalitarnym charakterze
- socjalizm rynkowy - łączenie autorytarnych zasadniczo socjalistycznych struktur politycznych z
liberalnymi, kapitalistycznymi zasadami wolnego rynku, np. Chiny
2. Źródła i ewolucja
Nie sposób jest ustalić dokładnej daty powstania socjalizmu. Poglądy socjalistyczne pojawiały się już w
dziełach Platona czy w księgach Starego i Nowego Testamentu.
Emile Durkheim – 1958-1917 – komunizm starszą, ale bardziej prymitywną formą myśli
Wielu badaczy socjalizmu jest jednak zgodnych co do tego, że socjalizm i komunizm dojrzewały wspólnie.
Koniec XVIII wieku zdaje się rozdzielać losy obu tych ideologii. Wtenczas socjaliści utopijni postulowali
społeczną własność środków produkcji, podczas gdy komuniści posuwali się znacznie dalej.
Nowoczesna ideologia socjalizmu jest wynikiem rewolucji francuskiej i rewolucji przemysłowej. Dzięki
dojrzałości socjalizmu, przeciwnie do socjalizmu i komunizmu utopijnego, możliwe było realne
poszukiwanie metod realizacji ideologii. WRF była jednak tylko triumfem burżuazji, nie poprawiała zaś
losu proletariatu (zbliżenie jedynie do równości formalnej). Z kolei rewolucja przemysłowa przyspieszyła
rozwój proletariatu, skoncentrowała go w miastach i zrodziła konflikty na linii przemysłowcy-robotnicy.
Głównym motorem rozwoju socjalizmu stały się trudności socjalne proletariatu, za które obarczony został
kapitalizm.
Początki ewolucji socjalizmu wiążą się z postaciami Marksa i Engelsa. Chcieli nadać socjalizmowi kształt
socjalizmu naukowego. Starali się oni odgraniczyć to co komunistyczne od tego co socjalistyczne, oraz
oddzielić utopijne od realnego. Marks, pozostając pod wpływami Lewisa Morgana określał komunizm jako
prymitywną formę socjalizmu. W Manifeście komunistycznym wspólnie uznał z Engelsem komunizm
rewolucyjny jako coś doskonalszego od socjalizmu utopijnego.
Ideologów socjalizmu i komunizmu dzieliły spory o drogę od kapitalizmu do socjalizmu. Marks i Engels
chcieli rewolucji, natomiast reformiści reform (tzw. rewizjonizm).
I Międzynarodówka (1864-1876) – w zasadzie Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, pod
przewagą ewolucjonistycznych koncepcji Marksa i Engelsa
II Międzynarodówka (1889-1914) – ostateczny rozłam na ruch rewolucyjny i reformistyczny
Rewolucja bolszewicka w 1917 na zawsze już rozdzieliła oba ruchy. Nurt socjalistyczny i zarazem
reformistyczny pozostał w zachodniej Europie skupiając się w Międzynarodowej Wspólnocie Pracy Partii
Socjalistycznych (od 1921), połączona w 1923 z Socjalistyczną Międzynarodówką Robotniczą; która w
1951 r. została przekształcona w Międzynarodówkę Socjalistyczną.
III Międzynarodówka (1919-1943) – Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) – kierowana przez
Lenina, potem Stalina
IV Międzynarodówka – od 1938 – utworzona przez Trockiego
3. Idee socjalizmu
Idee socjalizmu charakteryzują się znaczną rozciągłością co sprawia, że często jego założenia i twierdzenia
nawzajem się wykluczają. Przyczyną takiego stanu faktycznego jest przedmiot zainteresowania socjalizmu
jakim jest społeczeństwo i jego skomplikowane struktury. Ponadto brak w socjalizmie jednego wykładu jego
ideologii na kształt Manifestu Komunistycznego.
Społeczeństwa są to najściślej ze sobą powiązane kolektywy – zrzeszenia od lokalnych po ogólnoludzkie.
Im głębsze powiązania tym wyższy poziom uspołecznienia człowieka, co jest miarą jego człowieczeństwa.
Prymat przyznaje się kwestiom socjalnym rozwiązywanym poprzez właściwy podział dóbr. Socjalizm
krytykuje pod tym względem kapitalizm za to że jest zaprzeczeniem właściwej organizacji społeczeństwa,
gdyż nie jest w stanie rozwiązać problemów społecznych. Socjalizm podkreśla potrzebę aktywności
organizacyjnej przy tworzeniu społeczeństwa, odrzucając wiarę kapitalizmu w spontaniczne powstanie
zorganizowanego społeczeństwa.
Człowiek – idea człowieka refleksem idei społeczeństwa. Preferuje kolektywistyczną koncepcję człowieka.
Miarą jego człowieczeństwa jest poziom uspołecznienia, zależny od głębi i liczby więzi społecznych.
Prymat zawsze zachowuje interes społeczny. Jest to koncepcja optymistyczna, bowiem wierzy w rozum
człowieka usadowiony w społeczeństwie bez względu na cechy ludzi różniące. Idee człowieka wyróżnia
więc: prometeizm, historyzm, egalitaryzm, perfekcjonizm i kosmopolityzm.
Gospodarka - socjalizm porusza zagadnienia związane z koncentracją kapitału przez jednostki i
rozdzielaniem go między wszystkich członków społeczeństwa. Formy własności warunkuje także obok
zasad wytwórczości, podziału czy konsumpcji także ustrój polityczny. Najwyższa i niekontrolowana
koncentracja kapitału występuje w kapitalizmie, który cechuje wyzysk, nędza i zniewolenie. Początkowo
socjalizm postulował zniesienie własności prywatnej, później jednak obserwując fiasko tej koncepcji w
państwach realnego socjalizmu zaczął postulować przewagę własności społecznej nad prywatną. Taka
sytuacja zmusiła go do przyjęcia kapitalistycznych zasad wolnego rynku.
Państwo wg socjalizmu jest złem koniecznym i najlepiej by było gdyby nie istniało. Odgrywa ono rolę co
najwyżej środka, któremu stawia się wysokie wymagania wyrażane ideą demokracji. Jego głównym celem
jest zaspokajanie potrzeb społeczeństwa przez odpowiednie oddziaływanie na gospodarkę. Praktyka
powiązała socjalizm z różnymi formami państwa od demokratycznego do totalitarnego.
Prawo jest tylko środkiem do realizacji socjalistycznych celów. Wiążę się z ideą równości i sprawiedliwości
jako celami czy wartościami społecznymi. Podobnie jak do państwa podchodzi do niego nieufnie, o wiele
bardziej woląc go zastąpić normami moralnymi. Prawo socjalistyczne powinno opierać się na ideach
równości i sprawiedliwości co powinno mieć przełożenie na te cechy w sferze społecznej. Koncepcja
równości nie jest tu jednak w pełni egalitarna bowiem socjalizm postuluje hasło „każdemu podług jego
pracy” (egalitaryzm znajduje uzasadnienie tylko, gdy za równą pracą idzie równa praca). Oznacza to, że
dotyczy ona tylko ludzi pracy, nie regulując koncepcji równości dla niepracujących. Aby przezwyciężyć ten
problem wprowadzono dodatkowo hasło „każdemu według jego potrzeb”. Jako ciekawostkę możemy
powiedzieć, że oba hasła znalazły się w Konstytucji ZSRR.
Wolność jest uwarunkowana wcześniej wspomnianymi ideami. Skoro interes jednostki ustępuje interesowi
ogółu to ograniczeniu ulega wolność jednostki. Pełną szansą dla realizacji wolności politycznej a następnie
społecznej jest własność społeczna. Do ochrony wolności społecznej wzywa jedynie państwo socjalistyczne.
Stąd prawo pojmowane w sposób egalitarny jawnie kłóci się z wolnością bowiem arbitralnie ogranicza
możliwość różnicowania osiągnięć. Ponadto wolność stoi w sprzeczności z kolektywistycznym charakterem
socjalizmu, bo jednostki manifestują swą odmienność i pracowitość przekładającą się na przeróżne
osiągnięcia.
Zmiany - socjalizm dopuszcza szerokie spektrum dróg do socjalistycznego ustroju społecznego. Socjalizm z
jednej strony odrzuca spontaniczność jako drogę do socjalizmu, ale nie godzi się także na drogę
rewolucyjną. Za właściwą drogę uznaje stopniowe reformy polityczne i gospodarcze, godząc się również na
pozostałe drogi o ile byłyby one skuteczne.
4. Rewizjonizm Bernsteina i narodziny socjaldemokracji
Rewizjonizm w nurcie socjalistycznym był związany z działalnością niemieckich socjalistów i programem
II Międzynarodówki. Odnosi się do zmian społecznych przewidując, że stopniowe reformy polityczne i
ekonomiczne doprowadzą do transformacji ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny. Nazwa rewizjonizm
nabiera swojego właściwego znaczenia po odniesieniu jej do marksizmu. Podstawowa różnica pomiędzy
rewizjonizmem a marksizmem polega na różnicy poglądów w stosunku co do dróg wiodących do
socjalizmu. Rewizjonizm postulował reformy, marksizm rewolucje. Przywódcą i ideologiem rewizjonizmu
był E. Bernstein, który swoje poglądy wyłożył w pracy Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji.
Odrzucał on filozofię Marksa jako idealistyczną, przestarzałą i zdradliwą oraz tożsamą z filozofią Hegla.
Wskazywał, że Marks popełnił błąd wierząc w rewolucje, bowiem zwycięstwo socjalizmu może zostać
osiągnięte tylko na drodze długotrwałych reform w ramach kapitalizmu. Wykazywał, iż kapitalistyczna
ekonomika systematycznie powoduje wzrost płac robotników co może w końcu doprowadzić do
wyeliminowania wyzysku. Dostrzegał złagodzenie walki klas i głosił potrzebę umocnienie tzw. pierwiastka
socjalistycznego (związki zawodowe, spółdzielczość i samorząd terytorialny) w ramach kapitalizmu.
Poglądy Bernsteina spotkały się z dziką krytyką marksistów i doprowadziły do rozbicia II
Międzynarodówki.
Spory rewizjonistów i marksistów doprowadziły do wyłonienia się nurtu zwanego centryzmem (Kautsky,
Bauer, Adler). Starając się utrzymać jedność ruchu socjalistycznego utworzyli Międzynarodówkę 2 i ½
(skojarzenia są tu chyba oczywiste) w 1921.
Socjalizm demokratyczny
To najnowsze idee socjalistyczne w programach partii socjaldemokratycznych, inspirowanych i wyrażanych
przez Międzynarodówkę Socjalistyczną.
Idee socjalizmu demokratycznego kształtowały się już w połowie XIX w. W pełni ruch ten mógł się
rozwinąć dopiero po II WŚ dzięki aktywnej działalności zachodnioeuropejskich partii socjalistycznych,
związków zawodowych i organizacji z nimi związanymi. Po 1989 i załamaniu państw socjalistycznych
partie komunistyczne zadeklarowały przejęcie idei socjalizmu demokratycznego.
Główne założenia socjaldemokracji zostały przedstawione w Deklaracji Frankfurckiej O celach i zadaniach
socjalizmu demokratycznego z 1951 r. przyjętej przez I Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej.
Deklaracja nie zaprzecza, że socjalizm demokratyczny wyrósł z marksistowskiego podłoża ideologicznego.
Deklaracja krytykowała komunizm za terror, dyktatorstwo, przemoc oraz kapitalizm za nadmierny wyzysk.
Odrzuciła marksistowskie dogmaty o dominującej roli proletariatu, przodującej misji jego partii, walce
klasowej i konieczności rewolucji. W gospodarce proponowali wielosektorowe planowanie i publiczną
kontrolę państwa nad mechanizmami rynku. Dużą rolę przywiązywali do pluralizmu ideowego. Twierdzili,
że inspiracją polityczną nie musi być marksizm, choć socjaldemokraci nie odcinali się od marksistowskich
korzeni. Podkreślali potrzebę rozgraniczenia roli Kościoła od państwa, chcieli równouprawnienia
wierzących i niewierzących. Dużym przełomem było jednak podkreślenie pozytywnego wpływu
chrześcijaństwa w rozwoju idei socjalistycznych. Treści socjaldemokracji zostały wyrażone w ideach
demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej:
 Idea demokracji politycznej – obejmuje zespół środków i metod działania mających na celu
urzeczywistnienia socjalizmu poprzez ustrojowe reformowanie kapitalizmu. Zasada demokracji
miałaby być realizowana za pomocą wyborów przedstawicielskich w warunkach pluralizmu
politycznego w sposób tajny, wolny, równy i powszechny. Rządy większości z postanowieniem
praw mniejszości. Autonomia kulturowa dla mniejszości etnicznych. Niezawisłe sądownictwo
miałoby czuwać na prawem opozycji.
 Idea demokracji gospodarczej – polega na potrzebie reformy kapitalizmu w taki ustrój, który będzie
się kierować potrzebami ogółu, a nie zyskiem jednostki. Podstawowym celem gospodarczym
powinno być dążenie do zapewnienia pełnego zatrudnienia, wzrostu produkcji i sprawiedliwego
podziału dochodu i majątku. Koncepcja ta jest zbieżna z liberalną koncepcją państwa dobrobytu.
Warunkiem istnienia demokracji mieszanej miałoby być współistnienie własności państwowej,
grupowej i prywatnej. Realizowałyby one politykę prospołeczną. Załogi pracownicze miałyby
partycypować we współrządzeniu przedsiębiorstwami np. w Niemczech i Austrii koncepcja
współdecydowania.
 Idea demokracji społecznej – nawiązuje do katalogów ogólnoludzkich praw socjalnych jednostki,
podkreśla znaczenie prawa do pracy, wykształcenia, wypoczynku i opieki lekarskiej. Walczy także o
zniesienie wszelkich przejawów dyskryminacji
 Idea demokracji międzynarodowej – wzywa do porzucenia wszelkich form zniewolenia jednych
narodów przez inne i do pozostawienia im swobody rozwoju. Akceptuje deklaracje zawarte w Karcie
Narodów Zjednoczonych. Wolność jest warunkiem rozwoju ludzkości.
Dokumenty programowe socjaldemokracji:






Deklaracja frankfurcka z 1951 r.
Świat współczesny – socjalistyczna perspektywa,1962 r.
Deklaracja zasad, Sztokholm 1989 r.
Socjaldemokracja w zmieniającym się świecie, Berlin 1992 r.
Trzy dokumenty przyjęte w Nowym Jorku w 1996 r. – Potrzeba nowego systemu zbiorowej odpowiedzialności,
Metody walki o pokój międzynarodowy, Prawa człowieka w XXI w.
Deklaracja Kongresu Paryskiego z 1999 r.

Platforma na rzecz rozwoju światowego, 2000 r.
5. Ewolucja socjaldemokracji po II WŚ, poszukiwanie Trzeciej Drogi
Punktem wyjścia jest tu omawiana Deklaracja frankfurcka z 1951 r. Proces odchodzenia od marksizmu
został zapoczątkowany przez niemiecką SPD w latach 50 XX w. Przez lata 60 i 70 ruch
socjaldemokratyczny lansował koncepcje państwa dobrobytu (welfare state). Dopiero w latach 90 okazało
się, że koncepcja państwa dobrobytu zaszła za daleko i państwa zaczęły nie wytrzymywać finansowo
obciążeń wynikających z utrzymywania rozwiniętej sfery socjalnej. Międzyczasie dokonały się
przeobrażenia w Labour Party w Wielkiej Brytanii i w niemieckiej SPD.
Program Blair – Schroeder Europa: Trzecia Droga/Nowy Środek z 1999 r.
Był inspirowany myślą liberalną i chadecką. Zawiera on wizje zredukowania istniejącego zakresu państwa
opiekuńczego. Jednostki zdaniem autorów stały się bierne i oczekują od swoich państw zbyt wiele.
Deklarują oni odideologizowanie socjaldemokracji (dostrzegają zacieranie się podziału na lewice i prawice).
Za dotychczasowe błędy uważają dążenie do sprawiedliwości społecznej, nie reagowanie na bierność i
konformizm, wzrost kosztów pracy. Tytułowa Trzecia Droga to poszukiwanie czegoś między ideą państwa
opiekuńczego a tym co głoszą liberałowie. Ścierają się tu dwa podejścia. Pierwsze postuluje państwo
opiekuńcze w okrojonym zakresie. Drugie podejście przypomina, że polityka powinna być pragmatyczna.
Jeśli chodzi o ich stosunek do globalizacji są nastawieni ambiwalentnie (dostrzegają plusy i minusy). Mimo,
że przepływ kapitału się umiędzynarodowił to regulacje pozostały nadal na poziomie państwowym.
Postulują powołanie swoistej Rady Bezpieczeństwa Gospodarczego lub reformę Banku Światowego i
Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Globalizacja może być jednak narzędziem do rozwiązania
problemów będących wyzwaniami dla socjaldemokracji
6. Partie polityczne i ich wpływy
Współczesna socjaldemokracja jest jednym z najważniejszych ruchów politycznych w Europie i na świecie.
Partie socjaldemokratyczne możemy podzielić na 3 grupy:
a) duże – występują w państwach gdzie zyskują poparcie ponad 30% - Wielka Brytania (Partia Pracy),
Szwecja, Malta, Niemcy (SPD), Hiszpania (PSOE), Grecja, Portugalia, Norwegia
b) średnie – gdzie uzyskują w swoich państwach od 15 do 30 % - Belgia, Holandia, Francja, Japonia
c) małe – poparcie poniżej 15% np. Irlandia, Włochy, Islandia.
W latach 1945 – 2000 partie socjaldemokratyczne zyskiwały przeciętnie ok. 31% głosów, zaś co trzeci rząd
był kierowany przez socjaldemokracje. Socjaldemokracja zaczęła rozwijać się także poza Europą. Obecnie
na 143 partie socjaldemokratyczne 100 działa poza Starym Kontynentem.
Oddzielnym punktem analizy jest ruch socjaldemokratyczny w europejskich państwach
postkomunistycznych. I tak drogi rozwoju socjaldemokracji w tych państwach szły trójtorowo:
a) transformacja partii komunistycznych w partie socjaldemokratyczne np. Bułgaria, Litwa, Polska, Węgry,
Albania
b) powstanie partii socjaldemokratycznych nawiązujących do tradycji XX-lecia międzywojennego np. PPS
w Polsce. Poza Czechami partie te nie odgrywają większej roli na scenie politycznej
c) powstanie nowych partii bez związków z przedwojennym ruchem socjalistycznym np. Polska (Unia
Pracy), Słowenia, Węgry, Estonia.
W tych państwach partie socjaldemokratyczne uzyskiwały średnio 14% głosów.
Międzynarodowy ruch socjalistyczny jest skupiony w istniejącej od 1951 r. Międzynarodówce
Socjalistycznej.
7. Czołowi przedstawiciele socjalizmu
 Wielka Brytania – T. Morus (prekursor myśli socjalistycznej), R. Owen (socjalizm osiągnięty droga
reform społecznych, przechodzenie od własności prywatnej do koorpetywów), D. Ricardo, J Gray, J.
Bray, S. Webb, Stowarzyszenie Fabianów (stopniowość i jednolitość procesów gospodarczych), C.
Attlee, W. Beveridge
 Tomasz Morus – 1478-1535 – Utopia – przesunięcie zainteresowań z zagadnień politycznych na
społeczne i poszukiwanie środków rozwiązywania problemów społecznych nie za pomocą środków
prawnych, a społecznych
 Gerard Winstanley – 1609 – myśl komunistyczna, domagał się wspólnoty ziemi jako środka
produkcji, wg nauki zalążki prymitywnego komunizmu, przejawy utopijnego socjalizmu; zwracał
uwagę na prymat spraw społecznych
 Robert Owen – 1771-1858 – fundamentalne założenie o kształtowaniu natury ludzkiej
uwarunkowaniami społecznymi, tj. wychowanie, wykształceniem, zasadami wytwórczości i podziału
dóbr, zło kapitalizmu wynika z istnienia własności prywatnej, wywołującej konflikty dot. zasad i
podziału pracy oraz antagonizmy społeczne; przeciwieństwem kapitalizmu miał być socjalizm
osiągnięty na drodze cierpliwego reformowania społecznego; socjalizmem nauka o doskonałej
organizacji społeczeństwa
 Społeczeństwo miało wg Owena przechodzić od własności prywatnej do spółdzielczych zrzeszeń
wytwórczych zwanych kooperatywnymi. Owocna wytwórczość miała zapewnić tworzenie osiedli
robotniczo – przemysłowych, płace i konsumpcja miały być równe, społeczeństwo miało być zdrowe
moralnie, sprawiedliwe, równe, wolne od przestępstw, niepotrzebujące wymiaru sprawiedliwości.
 David Ricardo (1772-1823) – prawo własności względnej, upatrującej źródła zysku i renty gruntowej
w wartości wytworzonej pracą robotnika
 William Thompson (1775-1833) – chciał spółdzielczych zasad produkcji i podziału dóbr,
proponował zastąpienie kapitalizmu spółdzielczą organizacją społeczeństwa opartą na zasadzie
równości
 Thomas Hodgskin (1787-1869) – proponował jedynie reformę kapitalistycznej koncepcji organizacji
społeczeństwa, najpierw zwracał uwagę na potrzebę zrównywania pracy i podziału jej rezultatów
między wszystkich, potem skłaniał się ku umiarkowanemu zróżnicowaniu
 John Gray (1798-1850) – kluczem do budowy nowego społeczeństwa planowa, zorganizowana
wymiana dóbr, proponował pozostawienie produkcji w rękach prywatnych przy jednoczesnym
organizowaniu wymiany na zasadach spółdzielczych; miarą wartości dóbr miał być tylko czas pracy,
nie pieniądz
 John Bray (1809-1895) – upowszechnienie własności mogłoby nastąpić przez wymianę produktów
wg ilości pracy, realizowaną przez samych wytwórców, zorganizowanych w robotniczych spółkach
akcyjnych
 Ricardo, Thompson, Hodgskin, Gray i Bray byli przedstawicielami socjalizmu ricardiańskiego,
wysoko cenionego przez Engelsa głównie przez umiejętne wykorzystanie teorii ekonomicznej w
interesie proletariatu, co demaskowało formy kapitalistycznego wyzysku, z drugiej zachęcało
pracujących do przejęcia własności środków produkcji
 Stowarzyszenie Fabianów – zapoczątkowało socjalizm fabiański – rozwinięty przez Fabian, grupy
intelektualistów założonej w 1884 w Londynie, początkowo socjalizm ten przyjmowało
drobnomieszczaństwo, wąskie kręgi robotnicze, potem na coraz szersze kręgi, aż do wpływu na
Partię Pracy
 Socjalizm fabiański wynikał z brytyjskiego empiryzmu, radykalnego liberalizmu, religii
chrześcijańskiej i idealizmu etycznego i estetycznego, wypracował formę reformistycznych zmian
społecznych – gradualizm
 Istotą gradualizmu jest reformizm – „natura nie czyni skoków” – odnosi się do stopniowości,
ciągłości i jednolitości rozwoju procesów społecznych
 Socjalizm fabiański ukazuje swoją przewagę nad komunizmem marksistowskim jako nieefekciarscy,
zwyczajni, nieformalni, codzienni, zamiast opasłych tomisk występujący z broszurkami np. Clement
Richard Attlee
 Francja – H. Saint-Simon (socjalizm industrialny), C. Fourier (tworzenie wspólnot wytwórczych
zwanych falansterami), J. Blanc (prekursor socjalizmu demokratycznego) , P. Proudhon (socjalizm
wolnościowy), G. Mollet, F. Mitterand
 Wszystkie odmiany socjalizmu francuskiego krytykowały ideologię liberalizmu i jej ustrojowych
rezultatów – kapitalizmu
 Henri Saint-Simon (1760-1825) – francuski socjalizm utopijny (oraz jego uczeń Charles Fourier) –
jego koncepcję socjalizmu można nazwać socjalizmem industrialnym, ponieważ koncentruje się
wokół idei industrii jako wzoru dobrze zorganizowanego społeczeństwa, w industrii nierówno
wynagradzana praca jest obowiązkiem, z którego powstaje własność prywatna wykorzystywana dla
ogólnego pożytku; społeczeństwo industrialne rząd polityczny zastępuje gospodarczym, czyli
kierowaniem przez ludźmi rzeczami, co eliminuje wyzysk pracujących; Saint-Simon podkreśla
związek polityki z ekonomiką
 Pierre Laroux – uczeń Saint-Simona – zasadę repartycji dochodu społecznego „każdemu wg jego
zdolności, wg jego pracy” uzupełnił „każdemu wg potrzeb”; do myśli socjalistycznej wniósł prawo
każdego człowieka do mieszkania, pożywienia i odzieży
 Philippe Joseph Benjamin Buchez – idea robotniczych spółdzielni wytwórczych, kształtujących
nowe społeczeństwo w łonie starego
 Charles Fourier – społeczeństwo zgrupował w falangach zamieszkujących osiedla rolniczoprzemysłowe nazwane falansterami, których mieszkańcy mieliby wydajniej pracować zmieniającej
charakter pracy co 2h i dzielić sprawiedliwie, ale nie równo, owoce swojej pracy, wnoszonych
udziałów i talentów administracyjnych; 5/12 dla robotników, 4/12 udziałowców, 3/12
administratorów; kobiety równouprawnione z mężczyznami
 Felicite Robert de Lamennais – wzywał Kościół do zerwania z monarchią i obrony uciskanego ludu
zgodnie z Ewangelią, sprzeciw wobec własności prywatnej i państwowej, postulat upowszechnienia
własności, uwarunkowanej wcześniejszą powszechną równością polityczną z powszechnym prawem
wyborczym
 Constantin Pecqueur – koncepcja powolnych zmian ewolucyjnych prywatnej własności środków
wytwórczości we własność kolektywną; praca miałaby być wynagradzana na zasadach równości
 Pierre Joseph Proudhon – za większe zło uznawał własność kolektywną, potępiał związane z nią
nadużycia np. zysk, oprocentowanie; nie żądał zniesienia nierówności, ale niesprawiedliwości w
formie przywilejów i monopolów; postulat ustroju społecznego drobnych producentów
 Jean Joseph Louis Blanc – prekursor socjalizmu demokratycznego, aprobata dla pokojowych
przeobrażeń socjalnych bez zupełnego wykluczenia drogi rewolucyjnej; samorządowe warsztaty
miały wynagradzać pracę w myśl zasady „każdemu wg jego zdolności, wg potrzeb”; społeczeństwo
najwyższego wymiaru obowiązków jednostki wobec społeczeństwa i najwyższego wymiaru
świadczeń dla jednostki ze strony społeczeństwa
 Socjalizm humanistyczny – zwany też integralnym – ukształtowany w ruchu reformistycznym –
przeobrażenia socjalistyczne w ramach kapitalizmu nie były zadaniem politycznym, ale moralnym,
rewolucji politycznej przeciwstawiał moralną, główni przedstawiciele: Leon Blum
 Socjalizm demokratyczny – po II WŚ, polegał na rezygnacji z radykalnej przebudowy gospodarki i
społeczeństwa; najbardziej wpływowi: Guy Mollet, Francois Mitterand
Polska – W. Gutkowski, A.Schaff, L. Rzewuski, Z. Świętosławski (na emigracji utworzył Gromady Ludu
Polskiego), J. Lelewel, B. Limanowski, I. Daszyński, K. Niedziałkowski (dwaj ostatni – socjalizm
demokratyczny)
 Socjalizm polski nie pozostawał pod wpływem zachodniego, bo kształtował się pośród polskich
emigrantów. Wielość problemów poruszanych przez polskich socjalistów przekłada się na wielość
socjalizmów: protosocjalizm, socjalizm utopijny, naukowy, romantyczny, realistyczny, patriotyczny,
internacjonalistyczny, agrarny, robotniczy, rewolucyjny, reformistyczny, bezpaństwowy,
państwowy, humanistyczny, chrześcijański, etyczny, syndykalistyczny, etatystyczny, demokratyczny
 Protosocjalizm – do 1831; tu Wojciech Gutkowski (Kalopea – państwo o ustroju socjalistycznym o
cechach komunizmu, twórcą Kalopei miał być Bolesław Śmiały, ustrój oparty na własności
wspólnej, równości prawnej i materialnej, wybieralności władz, wolności wyznania)
 1831-1848 – socjalizm utopijny (Leon Rzewuski – wyzwolenie proletariatu od burżuazji na zasadzie
konieczności historycznej; postulat przekazania środków produkcji wytwórcom, ograniczenie prawa
własności do wytworów rąk własnych, zasada każdemu wg zasług, odrzucenie rewolucji; oraz
Gromady Ludu Polskiego – głównie Gromady Grudziądz i Humań – Zenon Świętosławski)
przeplatany z romantycznym (wśród romantyków Adam Mickiewicz)
 1848-1864 – socjalizm agrarny – najważniejszym ośrodkiem Towarzystwo Demokratyczne Polskie;
wybitnym rzecznikiem zrzeszeń producentów rolnych był Stanisław Gabriel Worcell, tu także
Joachim Lelewel (koncepcja pierwotnego gminowładztwa słowiańskiego)
 1864-1918 – socjalizm robotniczy (proletariacki) – tu Program Socjalistów Polskich z Brukseli z
1878 opublikowany w Genewie; tu wyróżniali się Bolesław Limanowski
 1918-1948 – socjalizm demokratyczny – programowy, pragmatyczny charakter, programy polskich
socjalistów kształtowała głównie Polska Partia Socjalistyczna, w 1948 wcielona do PZPR; istotni
działacze: Ignacy Daszyński, Mieczysław Niedziałkowski; krzewiono postęp, naukę, racjonalizm i
determinizm, państwo jako narzędzie ucisku klasowego, jako konieczne do realizacji celów
socjalizmu, zgłaszali pomysły ustroju federacyjnego, a nawet idee państwa światowego
 PRL – socjalizm realny
 Do 1918 główną myślą odzyskanie niepodległości, nie był antykapitalistyczny z uwagi na polskie
gospodarcze zapóźnienie
 Adam Schaff – próby rozgraniczenia socjalizmu i komunizmu
 Po 1989 – SdRP, Unia Pracy
Niemcy – M. Hess, F. Lassalle, L. Bretano, E. Bernstein, M. Adler, W. Brandt
 Początki socjalizmu w latach 30. XIX w.
 Socjalizm rzemieślniczy – od niemieckich czeladników doskonalących sztukę za granicami kraju; w
1834 w Hesji utworzyli tajne prosocjalistyczne Towarzystwo Praw i Człowieka – Karol Schapper,
Henryk Bauer, Joseph Moll, Krystian Wilhelm Weitling
 Socjalizm filozoficzny – sentymentalny – wg Marksa i Engelsa prawdziwy – zmierzał do zespolenia
elemementów socjalizmu francuskiego z niemieckim idealizmem filozoficznym; przebudowa
kapitalizmu w społeczeństwo socjalistyczne może dokonać się przez duchowe przeobrażenie
moralne człowieka i jego stosunków z innymi ludźmi, najwybitniejszym przedstawicielem Moses
Hess i Karol Grun
 Socjalizm humanistyczny – wynosił wartość człowieka ponad inne
 Socjalizm państwowy – od połowy XIX w., opozycja do socjalizmu naukowego, kwestia socjalna
rozwiązywana za pomocą reform, przeprowadzanych przez władze państwowe z zachowaniem
ustroju kapitalistycznego; przedstawiciele: Ferdinand Lasalle (lassalizm – państwo jako
ogólnospołeczna organizacja ponadklasowa służąca dobru powszechnemu, może zostać nakłoniona
przez robotników do wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i reform socjalnych jako jego
naturalnych funkcji)
 Socjalizm profesorski – tzw. Socjalizm z katedry – pod wpływami lassalizmu – Ludwig Joseph
Brentano (postulat podwyżek płac robotników i reform socjalnych zamiast rewolucji)
 Socjalizm rewizjonistyczny – stopniowe reformy ekonomiczne i polityczne przekształcą stopniowo
kapitalizm w socjalizm; właściwą drogą jedynie reformy
 Rewizjonizm – Eduard Bernstein – zwycięstwo socjalizmu możliwe po długim okresie stopniowego
pogłębiania reform socjalistycznych w ramach kapitalizmu, wymuszanych politycznymi naciskami
robotników, musi nastąpić stopniowe ograniczanie wyzysku robotników, ustrój socjalistyczny
dostrzegał w pierwiastkach socjalistycznych kapitalizmu tj. związkach zawodowych, spółdzielczości
handlowej i samorządzie terytorialnym
 Po I WŚ krytyka rewizjonizmu, rozłam II Międzynarodówki na skrzydło socjaldemokratyczne i
promarksistowskie, próbą pogodzenia miał być centryzm
 Centryzm – zespół umiarkowanych koncepcji socjalizmu niemieckiego i austriackiego, w 1921
centryści podjęli próbę utworzenia własnej organizacji znanej jako Międzynarodówka 2 ½
 Najwybitniejszy centrysta – Karl Kautsky – naukowo uzasadnioną koniecznością dziejową upadek
kapitalizmu i nadejście socjalizmu, alternatywną nienadejścia socjalizmu jedynie upadek całej
cywilizacji, zamiast czyjejkolwiek dyktatury, rządów proletariatu rządy koalicyjne; proponował
utworzenie socjalistycznej gospodarki, opartej na uspołecznieniu własności środków produkcji i
centralnie kierowanej, zakładał konieczność stopniowego przechodzenia od kapitalizmu do
socjalizmu, wyrazem sprawiedliwości społecznej zasada „każdemu wg pracy“
 Austromarksizm – kontynuacja centryzmu – Otto Bauer – odrzucał idee rewolucji i dyktatury
proletariatu, aprobata dla powszechego prawa wyborczego; oraz Max Adler (partykularne, klasowe
interesy muszą zawsze ulegać ogólnospołecznym)
 Po II WŚ – socjalizm demokratyczny – SDP od 1875 (1959 programowe odrzucenie marksizmu i
komunizmu, najwyższymi wartościami wolność, sprawiedliwość i szacunek dla godności ludzkiej);
dopuszczano współistnienie własności prywatnej ze społęczną; Willy Brandt
USA – H. George, E. Bellamy E. Debs, N. Thomas, M. Harrington
 Najsłabszy nurt amerykańskiej myśli politycznej i myśli socjalistycznej w ogóle jako zgromiony
liberalizmem amerykańskim
 4 główne odmiany: utopijny, chrześcijański, robotniczy, demokratyczny
 Utopijny – część amerykańskiej myśli utopijnej – 3 okresy (I – na skutek myśli utopijnej powstaje
wiele eksperymentalnych wspólnot społęcznych, II – utopie wokół ustroju ekonomicznego – Henry
George, Edward Bellamy)
 Chrześcijański – reprezentowany przez nurt Biblii Społecznej, ukazywał sens religii w bezpośrednich
związkach człowieka z Bogiem, a sens życia ziemskiego w rozwijaniu cnót kapitalistycznych –
Horace Bushnell, Theodore Munger, John Bascom, Washington Gladden, Richard Ely, Walter
Rauschenbusch
 Robotniczy – kształtowany w ruchu związków zawodowych i partii socjalistycznych; od 1869 tajny
Zakon Rycerzy pracy, od 1881 Amerykańska Federacja Pracy, gdzie czołową rolę grał Samuel
Gompers, w 1877 powstaje Socjalistyczna Partia Pracy z Danielem de Leonem na czele, w 1901
rozłam na Partię Socjalistyczną z Eugene Victorem Debsem i Marksistowską Socjalistyczną Partię
Pracy z Morrisem Hillquitem
 Demokratyczny – Norman Thomas, Michael Harrington
Afryka – myśl kształtowana po upadku kolonializmu
 2 warstwy myśli: tradycyjna (religie animistyczne, islam, chrześcijaństwo, misja cywilizacyjna
kolonizatorów, gandyzm) oraz nowoczesna
 Twórcą socjalizmu afrykańskiego Leopold Senghor – koncepcja negritude – koncepcja
niepodległości kulturalnej ludów Afryki, mająca warunkować ich niepodległość polityczną,
ekonomiczną i społeczną, miała być protestem przeciwko asymilacji i przekształceniu Murzynów w
czarnych Europejczyków, podkreślała dumę czarnej rasy, przez rewitalizację kultury afrykańskiej
miała odrodzić kulturę ogólnoświatową
 Julius Kamabarage Nyerere – idea ujamaa – plemienne więzi rodowe ludów afrykańskich,
charakteryzujące się naturalnym podziałem ról, wzajemnym szacunkiem rodaków,
współodpowiedzialnością jednostki za losy grupy
KOMUNIZM
1. Nazwa i pojęcie
Łac. Communis - wspólny.
Oznacza ideologię, ruchy, ideały i praktyki ustroju społecznego uznających za cel wspólnotę własności, podziału,
pracy, wymiany i konsumpcji. Jest to zbiorcza nazwa obejmująca swym zakresem myśl komunistyczną, ruchy
komunistyczne, a przede wszystkim partie komunistyczne, ustrój społeczny zwany komuną i ich zwolenników.
Wyraz „komunizm” po raz pierwszy pojawił się w czasopiśmie R. Owena New Moral World w 1840 r. Do
niemieckiego wprowadził Lorenz Stein w 1842 Socjalizm i komunizm dzisiejszej Francji.
Pierwsze zastosowanie tego słowa miało na celu przeciwstawianie ustroju kapitalistycznego ustrojowi
komunistycznemu. Z jednej strony ruch ten domagał się zniesienie tego co jest fundamentem kapitalizmu (własność
prywatna, różnic pomiędzy miastem a wsią), zaś z drugiej postulował wprowadzenie uspołecznionych środków
produkcji i ustanowienia egalitarnego społeczeństwa zorganizowanego na wzór wspólnoty.
Pierwszą, istotną próbą wprowadzenia w życie ideałów komunistycznych było utworzenie Komuny Paryskiej w 17891795 i 1871 r (uczestnicy Komuny Paryskiej nazwani komunardami).
Jeśli chodzi o samo słowo komunista po raz pierwszy pojawiło się ono w protokole synodu arian polskich w
Pielesznicy w 1568 r., na określenie Braci Morawskich (Comuniści Morawcy), którzy wzorowali się na pierwszych
chrześcijanach prowadząc wspólną gospodarkę rolną. We Francji w latach 1794-1797 członkowie Sprzysiężenia
Równych z Grakchusem Babeufem zwani byli babuwistami lub komunistami. Od początku komuniści odróżniali się
od socjalistów chociaż jeszcze w 1827 w owenowskim The Cooperation Magaizne and Monthly Herald komunista
był synonimem socjalisty. Ale w artykule Cabeta ta synonimiczność w 1840 zanika.
Komunizm zachowuje w zasadzie te same cechy co socjalizm z tym, że wyraża je w sposób dużo bardziej radykalny.
Ideologię komunistyczną możemy dzielić na różne nurty:
- utopijny (nierealny) i naukowy, marksowski (realny)
- marksistowski (zwolennicy marksizmu) i niemarksistowski (koncepcje przeciwne marksizmowi, ale nie
komunizmowi, tj. komunizm rewizjonistyczny, szczególnie eurokomunizm)
- wg kryterium zasięgu wspólnoty – pełny (komunizm marksowski i marksistowski) i częściowy
- wg ograniczenia do danej wspólnoty – konsumpcyjny (prymitywny), produkcyjny, dojrzały
- komunizm prymitywny i dojrzały
- agrarny i przemysłowy
- wojenny i pokojowy
- rewolucyjny i reformistyczny
- idealny i realny
2. Źródła i rozwój, komunizm współczesny
Narodziny koncepcji Marksa i Engelsa sprawiły, że komunizm w swoich twierdzeniach zaczął oddalać się
od socjalizmu. Historia komunizmu współczesnego w zasadzie rozpoczyna się od powstania koncepcji tych
dwóch panów. Współczesny komunizm rozwijał się w 4 fazach:




Okres pierwszy – 1848 – 1914 – wtedy uformowały się i rozwijały koncepcje Marksa i Engelsa. Był to marksizm.
Okres drugi – 1917 – 1922 – jest tożsamy z myślą i praktyką komunistyczną Lenina. Był to leninizm.
Okres trzeci – 1924 – 1956 – okres dyktatury Stalina. Stalinizm
Okres czwarty – 1956 – 1990 – okres destalinizacji, ale nie dekomunizacji (szczególnie po 1990 r. przejście do
socjalizmu demokratycznego byłych zwolenników)
Główne źródła komunizmu powstały w pierwszym etapie jego rozwoju. Były to ostre konflikty społeczne na
linii klasa posiadająca – proletariat, np. brytyjscy czartyści, powstanie tkaczy lyośnkich. W tym czasie
pojawiły się trzy źródła myślowe komunizmu marksistowskiego: niemiecka filozofia klasyczna (Hegel,
Marks, Feuerbach), angielska ekonomia polityczna (Smith, Ricardo) i francuski socjalizm utopijny (SaintSimon). To w tym czasie dowiedziono, że zysk kapitalisty pochodzi z wyzysku robotnika (teoria wartości
dodatkowej).
Drugi okres rozwoju komunizmu cechuje pewna złożoność. Pierwsza dekada XX w. przyniosła rozłam w
ruchu komunistycznym na ruch wierny ideałom Marksa (komunistyczny marksistowski) i na reformistyczny
ruch Bernsteina, którego ucieleśnieniem była socjaldemokracja niemiecka, która poszła drogą
dekomunizacji marksizmu. Na szczęście dla komunizmu marksistowskiego pojawił się Lenin, który wyrósł
na lidera komunistów rosyjskich i doprowadził do zwycięstwa komunizmu w Rosji w wyniku Rewolucji
Październikowej w 1917 r.
Kolejny okres to lata przypadające na dyktaturę Stalina. Jego poglądy stanowiły zlepek dogmatów, których
nazywał marksizmem-leninizmem. Ochoczo zwalczał swoich przeciwników, zaś jego poglądy i metody
budziły sprzeciw wśród samych komunistów. Dzięki III Międzynarodówce Stalin próbował z różnym
skutkiem zaprowadzać komunizm na całym świecie.
Okres czwarty ewolucji komunizmu rozpoczął się po śmierci Stalina. Przełomowe znaczenie miały
dokumenty przedstawione przez Chruszczowa podczas XXII Zjazdu KPZR. Poszczególni przywódcy ZSRR
stopniowo zaczęli przestawać wierzyć w komunizm, a zupełny rozwód z tą ideologią wziął M. Gorbaczow,
który przeszedł na grunt myśli socjaldemokratycznej. Lata 70 zapoczątkowały w Europie Zachodniej
narodzenie się innego, alternatywnego nurtu komunistycznego, zwanego eurokomunizmem, ale o tym w
dalszej części skryptu.
3. Idee komunizmu
Jak już zostało wspomniane komunizm tworzy podobne idee jak socjalizm z tą jednak różnicą, że komunizm
niemalże sprowadza je do skrajności. Praktyczne losy obu nurtów przyczyniły się do pogłębienia różnic, ale
są też klasycznym przykładem wzajemnego oddziaływania na siebie tego, co teoretyczne i co praktyczne.
Ideokracja – komunizm to kult idei
Wspólnota jest przewodnią myślą komunizmu i wyraża sens wspólnych interesów kolektywu
doceniającego doniosłe znaczenie działania zespołowego. Neologizm kolektywizm sprzągł się z
komunizmem dopiero w 1869 r. Komunistyczny kolektywizm to przeciwieństwo liberalnego
indywidualizmu. Skłania on ludzi do dobrowolnego, harmonijnego współżycia i współpracy w zespole
(dotychczas tylko kibuce). Wspólnota komunistyczna w swym wymiarze powinna obejmować własność,
pracę, konsumpcję, wymianę. Kolektywy mogły mieć rożny zasięg, od lokalnych komun, po ogólnokrajowe
społeczeństwa komunistycznego do ogólnoludzkiej społeczności komunistycznej; największym dla nich
zagrożeniem był jednak nacjonalizm, jak pokazała historyczna praktyka.
Człowiek najpełniej został scharakteryzowany w marksizmie. Marks wyodrębnił go z przyrody, tworząc
filozofię istoty całego gatunku ludzkiego. Wyróżnił w niej treści stałe i zmienne. Kluczowe znaczenie dla
treści stałych człowieka ma jego świadomość, wynosząca go ponad przyrodę, a wpływ na człowieczeństwo
ludzi ma praca, wymagająca uspołecznienia, czyli ułożenia stosunków z innymi ludźmi, uczłowieczyła
człowieka. Człowiek jest istotą społeczną, gdyż głównym czynnikiem tworzącym istotę gatunkową
człowieka jest społeczeństwo (wspólnota). Człowiek musi ustępować wspólnocie, ludzkości.
Równość jest przyjmowana za warunek wspólnoty we wszystkich przejawach. Komunizm wywodzi
równość z przynależności ludzi do jednego gatunku, przekonania o identyczności pod pewnymi względami
ludzi i spraw ludzkich. Założenie o równości ludzi i możliwości traktowania jest przyjmowane a priori, bez
sprawdzania czy ma to uzasadnienie w rzeczywistości. Potwierdza to traktowanie ludzi na równi z uwagi na
tożsamą przynależność gatunkową. Komunizm jest rzecznikiem skrajnego egalitaryzmu. Komunizm nie
poprzestaje na deklaracjach równości, domaga się faktycznej równości społecznej.
Sprawiedliwość jest wyrażona w sztandarowym haśle „każdemu według potrzeb, od każdego podług jego
talentów”. Komunistyczne hasło sprawiedliwości jest uważane za najbardziej humanitarne i zarazem
najtrudniejsze do realizacji.
Wolność w komunizmie nie oznacza możliwości działania bez ograniczeń. Komunizm dostrzega istotę
wolności w zrozumieniu konieczności przyrodniczych i społecznych. Uwalnianie człowieka od tych
ograniczeń pozwala mu na poszerzanie granic wolności. Jeśli chodzi o uzależnienia społeczne, zdaniem
komunistów, ograniczeniem jest kapitalistyczna gospodarka wolnorynkowa. Realizacja hasła uwolnienia
człowieka od „ślepych sił” gospodarki wolnorynkowej jest warunkiem komunistycznej wolności
pozytywnej. Uzależnienie człowieka od własności prywatnej jest przejawem jego wyobcowania, alienacji.
Komunistyczna koncepcja wolności jest całkowicie sprzeczna z koncepcją wolności jednostki rozwiniętej w
liberalizmie.
Gospodarka koncentruje się na dwóch zagadnieniach: znoszeniem gospodarki wolnorynkowej i
wprowadzaniem na jej miejsce gospodarki komunistycznej. Wolny rynek jest postrzegany przez
komunistów jako kłębowisko indywidualnych interesów, które uniemożliwiają realizację wolności
gatunkowej. Komunistyczny model gospodarki opiera się na pełnym uspołecznieniu własności i planowaniu
gospodarczym w zakresie pracy, wymiany czy konsumpcji. Gospodarka jest więc podporządkowana
polityce i kontrolowana przez rozbudowaną administracje.
Państwo miało być tworem przejściowym służącym jako środek do realizacji celów komunistycznych, które
po zbudowaniu społeczeństwa komunistycznego straciło by rację bytu. Państwo jest zdaniem komunistów
narzędziem politycznym klas posiadających i generuje konflikty klasowe. Istnienie państwa jest
dopuszczalne tylko w sytuacji gdy komunizm istnieje na części globu i służy jako obrona przed agresją
zewnętrzną.
Prawo - marksiści definiują prawo jako normatywne odzwierciedlenie konfliktów klasowych. W sytuacji
utworzenie bezpaństwowego społeczeństwa wolnego od konfliktów klasowych normy prawne miałyby być
zastąpione przez normy moralne. Oceniają prawo jako przejściowe zło konieczne, które będzie istnieć tak
długo jak istnieją konflikty społeczne.
Zmiany muszą mieć one charakter radykalny a więc i rewolucyjny. Rewolucja ma być dogłębną zmianą
ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego. Sygnałem do zmian miałaby być rewolucja polityczna,
która doprowadziła by do rewolucji ekonomicznej zmieniającej stosunki własności. Obie te rewolucje
stwarzały szansę na dokonanie rewolucji społecznej. Komuniści dopuszczają każdą formę rewolucji
zarówno pokojową jak i krwawą.
4. Materializm dialektyczny i historyczny podstawą filozoficzną komunizmu
Materializm dialektyczny
Zdaniem marksizmu materia jest jedynym realnym bytem charakteryzującym się obiektywnością istnienia,
strukturalnością, ruchem, przestrzenią i czasem. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w świadomości
człowieka w funkcjach jego mózgu w formie uogólnień. Związek świadomości z materią wyraża hasło, że
„byt określa świadomość”. Podstawy materializmu dialektycznego określa zasada powszechnego związku i
wzajemnego oddziaływania rzeczy i zjawisk. Sposobem istnienia materii jest wg marksistów ruch, który
przejawia się w zmianach materii. Na zasadzie sprzeczności następuje przechodzenie od tego, co stare, do
tego co nowe, i od tego co proste do tego co złożone.
Materializm historyczny
To zastosowanie zasad materializmu dialektycznego do życia społecznego. Ukazuje związki bytu
społecznego i świadomości społecznej z życiem duchowym społeczeństwa. Sedno materializmu
historycznego kreuje zasada związku wzajemnego bazy społecznej (ekonomii) z nadbudową społeczną
(religia, kultura, prawo, sztuka). Zasada związku bazy i nadbudowy wskazuje, że źródła myśli społecznopolitycznej tkwią przede wszystkim w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Pierwszorzędnym
czynnikiem decydującym o jej treści jest sposób produkcji dóbr materialnych. Zmiany w sposobie produkcji
rozpoczynają się zwykle od zmian w siłach wytwórczych, a te z kolei od zmiany narzędzi pracy.
Sprzeczności między starymi a nowymi stosunkami społecznymi są podłożem rewolucji społecznych. Ani
feudalizm, ani kapitalizm nie były w stanie dokonać uzgodnienia stosunków produkcji z charakterem sił
wytwórczych, jednak marksiści uważają, że komunizm jest w stanie to zrobić. Najwyższym przejawem
walki klasowej jest głęboki i krwawy przewrót będący rewolucją społeczną. Pochód rewolucji w dziejach
miała zakończyć rewolucja socjalistyczna, reprezentująca interesy wszystkich klas a może i całej ludzkości.
Błędnie marksiści uważali, iż taka rewolucja socjalistyczna jest możliwa tylko w państwach gdzie system
kapitalistyczny jest wysoko rozwinięty (Europa Zachodnia, USA).
Koncepcja klas społecznych
Wg materializmu historycznego najważniejsza zasada metodologiczna wszelkich analiz politycznych. Wg
Marksa istnienie klas związane jest tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji, walka
klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, owa dyktatura jest tylko przejściem do zniesienia
wszelkich klas i powstania społeczeństwa bezklasowego.
Koncepcja rewolucji społecznej
Głęboki przewrót, bardziej krwawy niż pokojowy, w wyniku którego następuje przejście do bardziej
postępowej formacji społecznej, co wynika z konieczności dziejowej. Wg Marksa rewolucje to „parowóz
dziejów”. Pochód rewolucji ma zamknąć rewolucja socjalistyczna, dokonana przez jedną klasę, ale w
imieniu całej ludzkości.
Koncepcja społeczeństwa państwowego
Państwo nie istniało wiecznie i nie będzie istnieć wiecznie. Jako organizacja polityczna, przymusowa,
terytorialna, ściągająca podatki i posługująca się prawem jest tworem przejściowym. Powstało z powstaniem
podziału na klasy wyzyskiwanych i wyzyskiwaczy. Następujące po sobie typy państwa, od niewolniczego,
po feudalne, kapitalistyczne, wyrażały panowanie właścicieli kolejno niewolników, feudałów i burżuazji.
Głównym narzędziem państwa jest prawo.
Koncepcja bezpaństwowego społeczeństwa komunistycznego
Jedynym sposobem usunięcia rażącej niesprawiedliwości społecznej (bogactwo dla nielicznych, ubóstwo dla
mas) uspołecznienie środków produkcji drogą rewolucji proletariackiej. Dla utrwalenia zwycięstwa
proletariatu i przejścia z socjalizmu do komunizmu konieczne czasowe utrzymywanie dyktatury proletariatu.
Komunizm jest wyrazem koniecznej tendencji rozwoju dziejowego społeczeństw.
W przedmowie do Manifestu Engels wyjaśnił odrzucenie nazwy „socjalizm” jako utopijnej i zastąpienie
„komunizmem” jako oznaczającą myśl realistyczną. Komunizm wg Marksa i Engelsa miał dążyć do
wspólnoty, we wszystkich sferach życia społecznego, przez znoszenie wszystkich podziałów stojących temu
na przeszkodzie. Miała nastąpić likwidacja własności prywatnej i zastąpienie jej wspólną, zniesienie
podziału pracy co miało przezwyciężyć segmentację gatunku ludzkiego w przekroju zawodowym, etc.
5. Leninizm
Myśl Lenina („maszynista rewolucji”) możemy sprowadzić do kilku najważniejszych punktów:
 W stosunku do marksizmu Lenin uważał się za czystego marksistę. Walczył o czystość marksizmu z
rosyjskimi reformistami jednocześnie rozwijając go na własny użytek. Jego innowacje to: partia
komunistyczna nowego typu, sojusz chłopstwa z proletariatem, dyktatura proletariatu,
konsekwentnie rewolucyjna
 Najlepszym typ partii partia typu bolszewickiego, mająca przejąć władzę przez masy na drodze
rewolucji celem wykorzystywania jej dla budowania socjalizmu i komunizmu
 Wojny jako forma polityki klasowej oparta na przemocy zostały podzielone na sprawiedliwe
(prowadzone przez proletariackie siły postępu) i niesprawiedliwe (przez siły zachowawcze i
reakcyjne)
 Nie dostrzegał, że wojna sprzyja rewolucji, ale dopuszczał wojny dla wywołania rewolucji
 Odrzucał pokój jako ugodę klas antagonistycznych
 Historię myśli filozoficznej dzielił na materialistyczną, zgodną z interesami proletariatu i
idealistyczną, reakcyjną, burżuazyjną
 W okresie dochodzenia do komunizmu postulował rozdzielenie spraw państwa od spraw kościoła, po
dojściu do komunizmu przewidywał zbędność istnienia religii
 Kwestię narodową uznawał za ważny czynnik mobilizujący rewolucyjne masy. Głosząc hasło prawa
do samostanowienia, jednocześnie uznawał je za rozwiązanie tymczasowe, gdyż jego celem było
zlanie narodów.
 Ideałem komunizmu niezmiennie ponadnarodowa wspólnota – ludzkość.
 Uważał, że wojna sprzyja rewolucji, a co więcej dopuszczał możliwość wojen rewolucyjnych.
 Rewolucje socjalistyczną uważał za niezbędny warunek do utworzenia komunizmu.
 Państwo dyktatury proletariatu miało służyć dwóm celom: zburzeniu kapitalistycznego państwa i
zastąpieniem go tymczasowym państwem socjalistycznym; państwo kapitalistyczne miało być
gwałtowanie zdruzgotane
 Socjalizm to przede wszystkim ewidencja -planowanie, sprawozdawczość i kontrola
 W 1918 wprowadza komunizm wojenny – podporządkowanie wojnie aż do całkowitego zwycięstwa
komunizmu, zastąpiony NEP w 1921, przywracającą elementy gospodarki wolnorynkowej
(przymusowa nacjonalizacja przemysłu i handlu, kartki, kontyngenty płodów rolnych przez
chłopów)
 Po nastaniu komunizmu miałaby zaniknąć potrzeba istnienia państwa i prawa
 Prawo miałyby zastąpić normy moralne
 Gospodarka – skolektywizowane środki produkcji w przemyśle i rolnictwie, praca przymusowa,
planowa organizacja produkcji, wolnorynkowa wymiana towarów zastąpiona systemem zbiorowego
żywienia i planową dystrybucją dóbr
 Kultura komunistyczna – bezklasowa, ideowa, humanitarna, ogólnoludzka, na celu wszechstronny
rozwój człowieka, wolnego (od kapitalistycznego ucisku)
6.Maoizm
Twórcą tego nurtu był najwybitniejszy chiński komunista Mao Tse-tung. Maoizm wspiera się na
poszukiwaniach narodowych dróg do komunizmu. Mimo, że obficie posługiwał się marksizmem w wielu
aspektach był daleki od europejskich wzorów komunizmu. Uważał, że sprzeczności mają zasięg
uniwersalny i będą istnieć nawet po utworzeniu społeczeństwa komunistycznego, zalecał więc poszukiwanie
sprzeczności głównej. W każdej sprzeczności należało doszukiwać się przeciwieństw określających jej istotę
lecz różne sprzeczności potrzebują różnych rozwiązań. Maoizm opierał swoje poparcie nie na poruszaniu
kwestii robotniczej, lecz chłopskiej. Mao gloryfikował chłopów i to ich uważał za główną siłę gospodarczą
państwa. Jednym z instrumentów maoizmu była teoria wojny ludowej, która obejmowała różne formy walki.
Tak więc budowa socjalizmu miała opierać się na sile zmilitaryzowanych chłopów. Mao głosi potrzebę
permanentnej rewolucji w obliczu ciągłych sprzeczności społecznych. W sprawach politycznych uważał, że
polityka ma prymat nad innymi dziedzinami życia, zaś sama istota sprawowania władzy sprowadzała się do
kultu jego osoby. W sprawach gospodarczych Przewodniczący uważał chłopów za główny motor rozwoju
gospodarczego. Ponadto Mao twierdził, iż wzrost wiedzy człowieka powoduje jego degeneracje moralną.
Maoizm został zarzucony przez następcę Mao – Deng Xiaopinga
7. Eurokomunizm
Wyrósł w Europie Zachodniej lat 60 i 70 XX w. pod wpływem poglądów włoskich komunistów A. Labrioli
i A. Gramsci. W wyniku interwencji radzieckiej w Czechosłowacji w 1968 r. i wprowadzeniu doktryny
Breżniewa, komuniści europejscy odmówili posłuszeństwa dyrektywom radzieckim, zaś w 1974 odrzucili
marksizm-leninizm. Doktryna eurokomunizmu zawiera krytykę radzieckich sposobów realizacji
komunizmu, ale i odrzucał podstawowe dogmaty marksizmu. Rezygnował z hasła walki klas i dyktatury
proletariatu. Postulował solidarność wszystkich klas społecznych, poszanowanie konstytucyjnych praw i
wolności obywatelskich, rozdział Kościoła od państwa i pluralizm polityczny i światopoglądowy. W
gospodarce przystawali na wielosektorową gospodarkę wolnorynkową porzucając myśl o jej całkowitym
upaństwowieniu. Czołowymi przedstawicielami eurokomunizmu byli E. Berlinguer, G. Marchais i S.
Carillo. Idee eurokomunizmu były zbliżone do idei socjaldemokracji.
8. Ruch komunistyczny po 1989 r.
Po upadku komunizmu w ZSRR i w Europie Środkowo-Wschodniej partie komunistyczne zareagowały na 3
sposoby:
a) partie komunistyczne na Zachodzie odebrały upadek komunizmu jako fiasko całej koncepcji.
Doprowadziło to do ich transformacji w stronę socjaldemokracji, lecz w dalszym ciągu nie przyjmowały one
ram socjaldemokracji
Z partii komunistycznych wyłoniły się nie komunistyczne partie lewicowe – Komunistyczna Partia Wielkiej
Brytanii, ze Szwedzkiej Partii Komunistycznej -> Partia Lewicy, Fińska Partia Komunistyczna -> Fińska
Partia Lewicy Demokratycznej.
b) część partii komunistycznych zdecydowała się na powrót do korzeni (marksizm) oczyszczając komunizm
z leninizmu i stalinizmu np. Komunistyczna Partia Grecji, Włoscy Zreformowani Komuniści, Francuska
Partia Komunistyczna
c) dla części partii jak np. Komunistyczna Partia Niemiec upadek komunizmu niczego nie zmienił.
Głównym hasłem w dalszym ciągu jest walka klas. Swoją tożsamość niewiele zmieniły także takie partie jak
Komunistyczna Partia Rosji i Komunistyczna Partia Białorusi.
9. Główni przedstawiciele komunizmu























Francja
2 postacie: komunizm utopijny i marksistowski, utopijny w odrodzeniu nie miał wybitnych przedstawicieli,
odrodził się w oświeceniu
Komunizm utopijny – 3 okresy – bezpośrednio przed WRF (utopijny, antyfeudalny, agrarny), podczas WRF
(antyfeudalny, agrarny, antykapitalistyczny) i po (antykapitalistyczny, industrialny)
Komuniści utopijni: Jean Meslier (własność prywatna ziemi i religia to główne źródła ucisku feudalnego ludu,
zniesienie prywatnej własności ziemi warunkiem sprawiedliwego podziału dóbr między ludzi), Morelly (utopijny
komunizm agrarny, dzielił społeczeństwa na żyjące zgodnie z naturą i skażone długotrwałym istnieniem własności
prywatnej), Gabriel Bonnot de Mably (program reformy RP z ostrą krytyką ucisku chłopów, anarchii politycznej i
samowoli magnaterii, proponował zastąpienie własności prywatnej wspólną; uspołecznienie można osiągnąć
drogą reform)
Myśl okresu WRF – Sprzysiężenie Równych, założone w 1796 przez Francoisa Noela Grakchusa (jak rzymski
chcący odebrać ziemię patrycjuszom) Babeufa i Filippe Michele Bounarottiego – założyli spiskowe
Stowarzyszenie Panteonu, potem Sprzysiężenie Równych – domagali się bezwzględnej równości, ziemi dla
chłopów
Po WRF komunizm utopijny: Etienne Cabet (komunizm ikaryjski, Ikaria – wszystko jest wspólne, powszechny
obowiązek pracy, opieka socjalna nad dziećmi, kalekami i starszymi, wspólnota ekonomiczna, demokracja
polityczna, równość praw) i Louis Auguste Blanqui (współzałożyciel Stowarzyszenia Pór Roku, internacjonalista)
Komunizm marksistowski: Jean Juares (socjalizm wynikający z konieczności dziejowej, najdoskonalszy model
ustroju społecznego, za fundament socjalizmu uznawał pełne uspołecznienie własności, nie tyle w interesie klasy
robotniczej, co całej ludzkości), Paul Lafargue (koncepcja hedonistycznego komunizmu konsumpcyjnego,
komunizm powrotem do utraconej szczęśliwości człowieka, wzbogaconej dużymi możliwościami nowoczesnej
techniki), Jean Paul Sartre (koncepcja komunizmu wokół idei wolności człowieka, niedopuszczanie biurokracji i
instytucjonalizacji)
Niemcy
Duże wpływy myśli francuskiej
Utopijny komunizm – w 1834 powstało w Hesji tajne Towarzystwo Praw Człowieka, profesorski paryski Związek
Banitów, potem od 1836 Związek Sprawiedliwych w Paryżu zdominowany przez rzemieślników
Wilhelm Weitling – komunizm utopijny – wspólna własność narzędzi pracy, obowiązek równej pracy i równego
podziału jej owoców, zniesienie prawa dziedziczenia, równouprawnienie płci, demokracja polityczna bez
państwa, ogólnoświatowy jeden język i religia
Karl Heinrich Marx
Friedrich Engels
Ernest Bloch – marksizmowi wytykał nadmierny realizm, zwrócenie uwagi na godność człowieka przez
rewindykację prawa naturalnego
Karl Korsch – marksizm to ideologia praktyczna, nie teoretyczna, konkretna, krytyczna, narzędzie polityczne
Szkoła frankfurcka – połowa lat 20. XXw., skupiła głównie uczonych żydowskich, liderem Max Horkheimer,
wypracował ogólne jej założenia (marksizm jedynie punktem wyjściowym rozważań, odrzucenie partyjności
politycznej w rozważaniach społecznych, kategoria urzeczowienia jako najlepiej obrazująca problemy
współczesności, podkreślanie samodzielności myśli teoretycznej od kwestii praktycznych, przemawianie w
imieniu całej ludzkośći, krytyka i odrzucenie nazizmu, totalitaryzmu, sprzeciw wobec manipulacji ludźmi)
Herbert Marcuse - rozwój społeczny postępuje przez przezwyciężenie konfliktu między Erosem a cywilizacją,
dobry człowiek z natury potrzebuje wolności i miłości, make love not war (autor); krytyka cywilizacji
przemysłowej w sensie kształtowania jednowymiarowego człowieka
Erich Fromm – współdecydowanie pracowników o losach swych zakładów, demokracja bezpośrednia, nauczanie
przez pracę w edukacji, marzenia o powszechnej miłości
Rosja
Początki ideologiczne w ideologii rewolucyjnych demokratów
Przeniesienie komunizmu marksistowskiego na grunt rosyjski przypisuje się Jerzemu Plechanowi
Kulminacja rozwoju komunizmu za Lenina
Rewolucyjni rosyjscy demokraci – Aleksander Radiszczew – gospodarka oparta na drobnej własności ziemskiej,
pozostającej w rękach chłopów, i drobnej wytwórczości rzemieślniczej, poglądy miały bezpośredni wpływ na
program dekabrystów (1825 wzniecili powstanie zbrojne w Petersburgu)






















Rozwój idei radykalnych po 1825 – następcy rosyjskich rewolucyjnych demokratów – Wissarion Bieliński,
Aleksander Hercen, Mikołaj Czernyszewski, Mikołaj Dobrolubow – podważali samowładztwo carów, mistycyzm
religijny, bezgraniczne poddaństwo chłopów
Jerzy Plechanow – uważany za „ojca marksizmu rosyjskiego” – Rosja zmierzając do komunizmu musi przejść
przez fazę kapitalistyczną, gdzie rozwiną się siły wytwórcze, a robotnicy przejdą szkołę polityczną
Leninizm
Stalinizm – główne założenia – 1. Prymat polityki nad ekonomiką, 2. Możliwość budowy socjalizmu w jednym
kraju, 3. Zaostrzenie walki klasowej w miarę budowy socjalizmu
Trockizm – „idea permanentnej rewolucji” – obejmującej formy przejścia od rewolucji burżuazyjno –
demokratycznej do socjalistycznej, charakter rewolucji socjalistycznej oraz zasięg międzynarodowy rewolucji
socjalistycznej, stąd krytyka stalinowskiej możliwości budowy socjalizmu w jednym kraju
Nikita Siergiejewicz Chruszczow – proklamował „budownictwo komunizmu na wielką skalę” odchodząc od
stopniowego przechodzenia do komunizmu; komunizm postrzegany na wzór egalitarny – zmniejszenie różnic
płac, przezwyciężenie różnic między miastem a wsią
Leonid Iljicz Breżniew
Michaił Gorbaczow
Polska
Komunizm utopijny – Ludwik Królikowski – Chrystus najwybitniejszym rewolucjonistą, chrystianizm
rewolucyjną myślą społeczną, Ewangelia właściwym programem komunistycznym, ustrój społeczny przyszłości
oparty na prospołecznej mentalności ludzkiej, własności społecznej, powszechnej równości od prawa, zastąpieniu
władzy służbą społeczną. Do komunizmu miała doprowadzić rewolucja powszechna ludu.
Komunizm marksistowski – wyrażony w dokumentach programowych Międzynarodowo Socjalno –
Rewolucyjnej Partii Proletariat (Pierwszy Proletariat lub Wielki), założonej przez Ludwika Waryńskiego w 1882
w Warszawie – wzywano do obalenia kapitalizmu i budowy państwa socjalistycznego, partia istniała do 1886
Drugi Proletariat (Mały lub Drugi) – 1888-1893 – komunizm marksistowski – założona przez Marcina Kasprzaka,
Ludwika Kulczyckiego, Stanisława Mendelsona
Trzeci Proletariat – założony w 1900 przez Kulczyckiego po odejściu od Drugiego (Polska Partia Socjalistyczna
Proletariat), istniał do 1907
Niezależny przedstawiciel komunizmu marksistowskiego – Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki – marksizm
traktowany instrumentalnie, jako pożyteczne narzędzie badawcze, wrogość do kapitalizmu, obrzydzenie
wielkomiejskim industrializmem, marzenie o powrocie do życia w prymitywnych wspólnotach komunistycznych
Komunizm marksistowski także w Socjaldemokracji Polskiej, przekształconej w Socjaldemokrację Król.
Polskiego (1893-1896), po odbudowaniu w 1900 działającej jako SDKPiL – odrzucenie kwestii niepodległości
Polski, uzasadniając to internacjonalistycznymi interesami proletariatu, odrzucała sojusz robotniczo – chłopski,
opowiadała się za powszechną rewolucją, czołowi działacze: Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Adolf
Warszawski – Warski, Bronisław Wesołowski, Róża Luksemburg – kapitalizm może zgładzić jedynie
powszechna rewolucja socjalistyczna, gdyby rewolucja go nie zgładziła, zgładzi się sam
Kazimierz Kelles – Krauz – komunizm marksistowski – prawo retrospekcji przewrotowej – nowo powstałe
ideologie szukają oparcia w tradycji na zasadzie retrospekcji
Komunistyczna Partia Polski – 1918-1938 – programy między reliktami luksemburgizmu, leninizmu i stalinizmu,
zlikwidowana w 1938 z polecenia Stalina, od 1942 do 1948 jako Polska Partia Robotnicza, po połączeniu z lewicą
Polskiej Partii Socjalistycznej w 1948 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, istniejąca do 1990
Włochy
Zacofanie gospodarcze, rozbicie polityczne, silna pozycja Kościoła spowodowały ścieranie komunizmu z innymi
radykalnymi ideologiami
Antonio Labriola – marksizm zbiorem pożytecznych wskazówek dla rozmyślań o zmiennych losach człowieka w
społeczeństwie i państwie, rozwój społeczny przebiega w splotach progresu i regresu, idea postępu w kategorii
normatywnej, a nie fakt, opowiadał się za rozdziałem Kościoła od państwa, za nieszczęście Włoch uznał
pretensjonalizm polityczny papieży, prawdziwymi uczniami Chrystusa jedynie socjaliści, ustrój socjalistyczny
miał składać się z gmin, spółdzielczości i państwa, opowiadał się za rewolucją socjalistyczną (pierw polityczna,
potem społeczna)
Antonio Gramsci – marksizm również jako zbiór wskazówek, rozwijał koncepcję rewolucji jednocześnie
proletariackiej i komunistycznej opartej na przejęciu własności środków produkcji, głównym ogniwem
kierownictwa i organizacji produkcji socjalistycznej rada fabryczna wybrana spośród robotników
Eurokomunizm – ukształtowany w latach 70 i 80., wyrażał poglądy zachodnich partii komunistycznych, głównie
włoskiej, francuskiej i hiszpańskiej, w 1974 przedstawiciele 19 zachodnich partii komunistycznych odrzucili
napiętnowaną stalinizmem doktrynę marksizmu – leninizmu, co jest oficjalnym początkiem eurokomunizmu





















Eurokomunizm to krytyka radzieckiego komunizmu, rezygnacja z haseł walki klasowej, poszukując uzasadnień
dla solidarności wszystkich klas społecznych, znajdując je w liberalnym państwie demokratycznym, zgadzał się
na odrzucenie idei dyktatury proletariatu, postulował poszanowanie konstytucyjnych praw i wolności
obywatelskich z dopuszczeniem konkurencji partii w parlamencie, opowiadają się za państwem świeckim,
rozdziałem Kościoła od państwa, aprobują ateizm,ale także wolność wyznania, przyjmują gospodarkę
wolnorynkową i wielosektorową
Enrico Berlinguer – jeden z twórców eurokomunizmu, członek Włoskiej Partii Komunistycznej, także Georges
Marchais (Francja) i Santiago Carillo (Hiszpania)
Chiny
Od II w. n.e. przez 2000 lat dominacja konfucjanizmu – wyraz dążenia do zastąpienia władzy arystokracji
rodowej władzą odpowiednio wykształconej kadry urzędniczej o nadzwyczaj wysokich walorach moralnych,
władza państwowa miała się wspierać na kompetencjach, konkretności, rzetelności, skromności, szlachetności
Chińska myśl polityczna rozwijała się w różnych kierunkach
Sun Jat-sen – założyciel Partii Narodowej (Kuomintang) – oparta na zasadzie chińskiego nacjonalizmu,
lincolnowskiej demokracji i mrówczego aktywizmu ludzi
1926 – Czang Kaj-szek – usuwa komunistów z Kuomintangu i zaczynają oni rozwijać myśl w Komunistycznej
Partii Chin (faza przedmaoistowska i pomaoistowska)
Twórca myśli chińskiego komunizmu – Mao Tse – tung – Mao- Zedong – współtwórca Komunistycznej Partii
Chin, od 1949 dyktator
Maoizm – teza o konieczności poszukiwania narodowych dróg do komunizmu oznaczającej chinizację
marksizmu, autentyczni komuniści muszą rozpoczynać od rzeczywistego pragnienia jedności przy usuwaniu
sprzeczności na drodze krytycyzmu dzięki czemu miała się wyłonić nowa, wyższa jakość rzeczy i zjawisk,
oryginalność polityczna skupiała się wokół kultu chłopstwa, co przekładało się na tzw. Komunizm chłopski
(chłopska istota władzy politycznej, chłopi główną siłą gospodarczą, poziomowi kulturalnemu chłopów
podporządkowana kultura)
Maoistowska teoria wojny ludowej – różne formy walki: rewolucja chińska, walka partyzancka, doraźne
kampanie polityczne i rewolucja światowa, wsie miały być bazami oporu i otaczać miasta, budowa socjalizmu
miała polegać na sile zmilitaryzowanych chłopów; Mao wierzył, że wojny narodowyzwoleńcze przy poparciu
państw socjalistycznych, szczególnie Chin jako światowego centrum rewolucji, mogą doprowadzić do
całkowitego upadku kapitalizmu i triumfu socjalizmu w całym świecie
Maoistowskie pojmowanie władzy – kult Mao, tylko jego myśl i wola jego zdaniem miały moc poruszenia mas
ludowych, prymat polityki nad pozostałymi sferami życia społecznego
Maoistowska idea gospodarki – rozwój gospodarki dzięki pracy fizycznej chłopów w rolnictwie, zdolnych jednak
do realizacji zadań przemysłowych, początkowo istniejące kołchozy miały zastąpić wspólnoty pracy, jedzenia i
mieszkania; gdy tempo rozwoju okazało się zbyt słabe Mao wprowadził w 1958 wielki skok naprzód
Maoistowska koncepcja kultury – podporządkowana poziomowi kulturalnemu chłopstwa, początkowo
przewidywano zjednoczenie inteligencji z masami ludowymi, co wywołało sprzeciw inteligencji i potem polityka
wychowania socjalistycznego inteligencji, a od 1966 rewolucji kulturalnej, zmuszano nią intelektualistów do
pracy fizycznej, a masy ludowe jednocześnie zwalniano od wysiłku umysłowego; wg maoizmu z wzrostem
wiedzy człowieka następuje jego degeneracja moralna, w życiu wystarczy przeczytać około tuzina książek;
postulat nowego człowieka, ideowego, odrzucającego zachęty materialne, akceptującego całkowity egalitaryzm,
zatroskanego o losy kolektywu
Komunizmy amerykańskie
Komunizmy, bo na obu kontynentach amerykańskich
Północnoamerykański – głównie komunizm marksistowski i Nowej Lewicy
Południowoamerykański – Castro, Guevary, Allende
Do czasu powstania odrębnej partii komunistycznej marksistowska myśl komunistyczna rozwijała się w USA w
związku z myślą socjalistyczną, w 1919 rozłam Partii Socjalistycznej i podział komunistów amerykańskich na
Komunistyczną Partię Ameryki i Komunistyczną Partię Pracy Ameryki, w 1921 utworzyły nielegalną
Zjednoczoną Komunistyczną Partię Ameryki, a w 1930 przekształconą w Robotniczą Partię Ameryki – główne
wpływy w związkach zawodowych, deklaracja reprezentacji interesów klasy robotniczej
Herbert Aptheker – komunizm marksistowski akademicki
Earl Bowden – komunizm marksistowski
Komunizm Nowej Lewicy – Nowa Lewica sformułowane przez grupę filozofów skupionych wokół czasopisma
New Left Review w 1960, oznacza radykalne ruchy i ideologie lewicowe nieprzyjmujących perspektywy myślowej
starej lewicy i marksizmu; aktywność głównie w organizacji Studenci na rzecz Demokratycznego Społeczeństwa;
podstawową ideą założenie, że czyn ma przewagę nad myślą, jednostka definiuje siebie raczej tym, co robi, niż






tym, co myśli i mówi; zmierzali do odbudowania wyniszczonej kapitalizmem wspólnoty międzyludzkiej opartej
na wzorach komuny (we wspólnocie wszelkie dobra podlegają podziałowi, utrzymywane są głębokie stosunki
personalne między członkami, uznawane indywidualne potrzeby i zróżnicowania, dopuszcza się uprawianie
miłości na różne sposoby), postulat demokracji uczestnictwa (społeczeństwo złożone z niezależnych od siebie
komun, z indywidualnym modelem współżycia, kształtowanym na zasadach wolności i równości)
Komunizm wg Castro – reforma rolna, nacjonalizacja krajowych i zagranicznych przedsiębiorstw prywatnych,
likwidacja analfabetyzmu, rozdział kościoła od państwa, uniezależnienie polityczne od USA, proklamowanie
socjalizmu w oparciu o pomoc ZSRR
Ernesto Guevara Che
Salvador Allende – problemy socjalne Chile miały zostać rozwiązane przez nacjonalizację przemysłu i banków,
wywłaszczenie obszarników na rzecz chłopów, poszerzenie zakresu świadczeń na rzecz ubogich
Komunizm afrykański
Kwame, Francis Nkrumah – Ghana - organizacja państwowa wyposażona w autokratyczne i dyktatorskie
prerogatywy, oparta na systemie jednopartyjnym, planowaniu gospodarczym i rozbudowanych mechanizmach
fiskalnych, dopuszczał wielosektorowość gospodarki, ale tylko na początku jej całkowite upaństwowienie,
opracował teorię osobowości afrykańskiej – wzór człowieka komunizmu wg zasad, iż wszyscy ludzie są równi,
każdy człowiek jest celem samym w sobie, grupa odpowiada za jednostkę, jednostka podporządkowuje się grupie,
dobrobyt grupy jest podstawą dobrobytu jednostki
Achmed Seksu Toure – Gwinea – proklamował niekapitalistyczną drogę rozwoju, rozwój gospodarczy oparty na
planowaniu, równościowym podziale dóbr
FASZYZM
Nazwa i pojęcie
Faszyzm – wywodzi się etymologicznie od łacińskiego fasce, języku włoskim przekształconego na fascio,
oznaczającego pęk rózg symbolizujących siłę jedności politycznej.
- 1892 r. pierwsze zastosowanie tego słowa dla określenia zrewoltowanych ugrupowań sycylijskich,
wyrażających poglądy socjalistyczne określały się mianem fasci
- fascio (związek, wiązka) w 1914 r. oznaczało włoskie grupy sprzeciwiające się neutralności Włoch w
czasie IWŚ. Po wojnie tym mianem określali się obrońcy spod Caporetto z 1917
- na gruncie włoskim nabrało sensu pozaparlamentarnej aktywności nacjonalistycznej
- od 1915 Mussolini przewodził fascio z Mediolanu zwanych Fasci di Combatimento
-1922 przejecie władzy przez Mussoliniego i faszyzm staje się elementem debaty politycznej
- początkowo faszyzm był określeniem treści dotyczących ruchu Mussoliniego, cech jego państwa i
uzasadniającej je ideologii; potem faszyzm poszerzany o te ruchy, ustroje państwowe i ideologie w innych
krajach podobne do faszyzmu włoskiego
- początkowo także bardziej metoda zdobywania władzy niż ideologia, która faszyści dobywali po fakcie;
- Sami faszyści nadawali swej ideologii cechy uniwersalistyczne, co podkreślono utworzeniem w 1935r.
Międzynarodówki Faszystowskiej
- po II WŚ faszyzm kojarzony z okrucieństwem, terrorem i ludobójstwem
Pojecie faszyzmu jako ideologii jednoznacznie wskazuje na jej mglisty, demagogiczny, propagandowy,
eklektyczny, symplicystyczny i retoryczny charakter. Jako ideologia eklektyczna powiązana jest z innymi
ideologiami: socjalizmem, syndykalizmem, nacjonalizmem, rasizmem, jednak jest to niepowtarzalne
połączenie wyrwanych z całości ich elementów, kojarzona z dyktaturą: kapitału, dyktaturą wodza, dwustu
rodzin.
Treść:
- Faszyzm pogardza jednostką ludzką, z wyjątkiem kultu wodza
- Przyznaje prymat wspólnocie narodowej i rasowej w ramach państwa nad jednostką ludzką.
- Mobilizuje masy , wspólnotę narodową i rasową pod dyktando wodza środkami rewolucjonizmu
werbalnego.
- Kreuje nowe elity społeczne, odwoływał się bardziej do silnego aparatu wojskowego i policyjnego niż siły
ekonomicznej.
Faszyzm włoski i niemiecki (nazizm, hitleryzm) - różnice
- Znaczenie rasy – pomijane w faszyzmie włoskim, przybierające rozmiary obsesyjne szczególnie
antysemityzmu w nazizmie.
- Przemoc i terror – we Włoszech nie organizowano obozów zagłady, a więźniów politycznych dużo mniej
niż w Rzeszy
- Religia – nazizm był antyreligijny i antyklerykalny, natomiast faszyzm włoski oczekiwał poparcia
Kościoła, zwłaszcza po traktatach laterańskich z 1929 (Watykan suwerennym państwem, broniącym
prymatu wyznania rzymskokatolickiego)
- Osadzenie w racjonalizmie myśli zachodniej idei faszyzmu włoskiego, nazizm stał na pozycjach
irracjonalnych.
- uzasadnienie dążeń do pokoju – Włochy agresywny imperializm, nazizm pod hasłami obsesyjnego
rasizmu.
Źródła:
- 1922 – przejecie władzy przez faszystów włoskich
- 1933 – przejęcie władzy przez nazistów
- kuźnią idei faszystowskich były ruchy faszystowskie:
Pierwszym ruchem były Włoskie Związki Walki zreorganizowane przez Mussoliniego w Narodową Partię
Faszystowską.
W Niemczech Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, podobne formacje to Falanga w
Hiszpanii, Michał Anioł i Legion Żelaznej Gwardii w Rumunii, Strzałokrzyżowcy na Węgrzech.
Profaszystowską orientację miały także ruchy faszystów brytyjskich, rexistów belgijskich, lappistów w
Finlandii, Obozu Narodowo – Radykalnego w Polsce.
We wszystkich przypadkach nie były to ruchy jednej klasy społecznej; skupiały przedstawicieli wszystkich
grup
- Ideologia faszystowska rodziła się w okresie osłabienia formalnej demokracji demokracji parlamentarnej
faktycznie zdominowanej przez warstwy najbogatszych.
- Faszyści umiejętnie wykorzystali niezadowolenie różnych warstw społecznych : kryzys strukturalny w
ekonomice, upadek wartości moralnych, kryzys syst. parlamentarnego, skutki I wojny, odwet militarny i
zdobycze terytorialne.
Modelowe odmiany faszyzmu to faszyzm włoski i niemiecki.
4 poglądy na temat głównego źródła ideologii faszystowskiej.
1) Źródłem myśli faszystowskiej jest instynktowny stan umysłu kształtujący określony typ osobowości,
występujący we wszystkich formach organizacji społecznej od początku cywilizacji.
2) włosi - ideologia faszystowska czerpie swój rodowód z całych dziejów kultury włoskiej, głównie z myśli
odrodzenia i oświecenia
3) ideologia faszystowska pochodzi z kompleksowej, fatalistycznej, negatywnej i krytycznej reakcji myśli
europejskiej na główne nurty myśli politycznej zrodzonej przez Rewolucję Francuską – socjalizm i
liberalizm.
4) faszyzm był odpowiedzią na skutki I wojny światowej, w okresie kryzysu kapitalizmu przy jednoczesnej
nienawiści do komunizmu
INTERPRETACJE
Jednoznacznie negatywne. Niemiecki historyk Ernest Notce dzieli interpretacje na specyfikujące i
generalizujące. Specyfikującymi są ujmujące faszyzmy w ich niepowtarzalnych krajowych przejawach,
generalizującymi poszukujące ich cech wspólnych. Dzieli także je na heteronomiczne, poszukujące istoty
faszyzmu poza nim samym i autonomiczne w nim samym.
Interpretacje marksistowskie
- wyjaśniają istotę faszyzmu koncentrując się na dwóch zagadnieniach; 1)wzajemnych stosunkach
kapitalizm – faszyzm 2) siłach społecznych, które przyczyniły się w najwyższym stopniu do narodzin i
rozwoju ideologii faszyzmu.
- Według marksistów faszyzm był produktem wewnętrznych przeobrażeń kapitalizmu europejskiego
zamkniętym okresem dwudziestolecia międzywojennego.
- Marksistowskie poszukiwania istoty faszyzmu w jego relacjach z kapitalizmem budziły wątpliwości
niektórych marksistów:
Faszyzm jako dyktatura kapitału nie zrodził się w najwyżej rozwiniętych krajach kapitalistycznych
Skąd mógł pojawić się faszyzm w krajach o niskim poziomie rozwoju kapitalizmu.
- opinie marksistów co do sił społecznych na których oparł się faszyzm są różne, sowieci podtrzymywali ze
faszyzm to wynik walki klasowej wielkiej burżuazji z proletariatem, inni uważali iż jego istota tkwi w
konflikcie wsi z miastem. Skoro faszyzm budził opory burżuazji i chłopów może był wyrazem siły
sfrustrowanego mieszczaństwa.
Interpretacje Liberalne
- Faszyzm jako totalitaryzm był charakteryzowany za pomocą monolitycznego systemu partyjnego, brak
rozdziału między państwem a społeczeństwem, całkowitemu podporządkowaniu jednostki ludzkiej , kultury
gospodarki państwu, totalnej mobilizacji mas dla agresywnych celów.
- Hannah Arendt – Korzenie totalitaryzmu - genezę faszyzmu wiązała z umocnieniem się imperializmu,
upadkiem społecznych struktur klasowych na rzecz tzw. społeczeństwa masowego – atomizacji grup
społecznych i odosobnienia ludzi w cywilizacji współczesnej
- Jego totalitarną istotę wyjaśniała uległą biernością mas, rozproszonych i bezsilnych ideologicznie wobec
faszystowskich przywódców.
- Nolte – faszyzm może się narodzić tylko na gruncie systemu liberalnego i nie istnieje bez pojedynku z
bolszewizmem
Wyjaśnienia istoty faszyzmu za pomocą nauk społecznych:
Wyjaśnienia historyczne:
- Odnoszone głównie do nazizmu
- Autorzy tych wyjaśnień na różne sposoby uzasadniają tezę o dziejowej nieuchronności pojawienia się
faszyzmu.
- W Niemczech musiał się narodzić faszyzm, na gruncie tej tezy niemiecka tradycja kulturowa zawsze była
pangermańska, autorytarna, militarna i antysemicka.
Wyjaśnienia etyczne:
- istotę faszyzmu wspierają na tezie o kryzysie moralności i religii w cywilizacji zachodu
- Benedetto Croce – faszyzm nie został wymyślony przez żadną z klas społecznych, ale był depresją
społeczną, upojeniem spowodowanym przez wojnę.
- wielu badaczy utożsamiało faszyzm z całkowitym nihilizmem moralnym i kulturowym. Religijne
wyjaśnienia etyczne istoty faszyzmu dostrzegały w nim aspekt „śmierci Boga”
Wyjaśnienia psychologiczne/psychohistoria
- Inspirowane psychoanalizą Freuda, koncentruje się na cechach psychiki faszystów składających się na
osobowość autorytarną
- rozwinięte w szkole frankfurckiej przez Fromma, Dorno, Reicha
- Psychohistoria łącząc psychoanalizę Freuda z ekonomizmem Marksa, koncepcją rewolucji seksualnej
zastąpiła koncepcję rewolucji politycznej. Analizował dzieciństwo faszystów, aby odsłonić głęboką
strukturę ich późniejszych zachowań.
- Kompleks Edypa, męska obawa przed kastracją, przeradzająca się w poczucie frustracji, winy i bezsilności
oceniała jako najgłębsze źródło agresji i sadomasochizmu, objawiających siew destrukcyjnych
zachowaniach faszystów
- w świetle psychohistorii typowy faszysta jest impulsywny, okrutny, sadystyczny, masochistyczny,
lubieżny, zawistny i buntowniczy
Wyjaśnienia socjologiczne
- faszyzm pojmowany jest jako forma gwałtownego przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do
społeczeństwa industrialnego.
- Karl Mannheim – przekonywał iż faszyzm jest zjawiskiem typowym dla przenikniętego pośpiechem XX
wieku. pośpiech ten umożliwił wtargnięcie na scenę polityczną bezrozumnych mas o atawistycznej i
irracjonalnej mentalności
- Harold Lasswell – „desperacka reakcja pragnących odwetu niższych klas średnich”
Wyjaśnienia politologiczne
- istoty faszyzmu doszukuje się w kategoriach kryzysu formy państwa zwanej demokrację parlamentarną,
która została zastąpiona tyranią. Na ogół nie upatruje w faszyzmie nowej formy państwa bo tyrania jest
znana od wieków, inne tylko zachowanie tyranów
ANTYIDEE faszyzmu
- Faszyzm wyraźnie lekceważy znaczenie ideologii w polityce, demagogiczna propaganda zdecydowanie
dominuje nad ideologią. Punkt ciężkości położony jest nie na poszukiwaniu określonych form wyrazu myśli,
lecz na działaniu.
-Mussolini – „ Doktryną moja była doktryna czynu”, Hitler – nie doktryna, ale demagogia potrzeba masom
ludowym
- zwykle praktyka polityczna faszystów wyprzedzała uzasadnienia ideologiczne – dorabiane ex post
Antyliberalizm
- uzasadniany przestarzałości jak i błędnością idei liberalizmu. Faszyści twierdzili że każdy wiek ma swoją
sztandarową doktrynę: w XIX w. był to liberalizm, dla XX wieku miał nabyć Faszyzm.
- Mussolini – „ liberalizm jest historycznym i logicznym przedsionkiem anarchii”
Antyintelektualizm
- obracał się przeciwko wszelkiej myśli racjonalistycznej, w szczególności przeciwko liberalizmowi,
zakładającemu bezwzględną konieczność namysłu w działaniu
- w faszyzmie ważne były czyny, emocje, impulsy, instynkt, a nie intelektualna racjonalność.
- Goebels - dla realizacji celów politycznych należy rozpętać wulkaniczne namiętności, wybuch gniewu,
uruchomić pochód potężnych mas ludu , z zimnym wyrachowaniem organizować nienawiść i rozpacz.
- „nie jest ważne w co Się wierzy, ważne jest ze wierzymy.”
- „ kiedy słyszę słowo kultura odbezpieczam rewolwer”
- wrogie stanowisko wobec intelektualistów i ich przymiotów, wrogowie wszelkiej nauki i filozofii
Antyindywidualizm
- krytyka w dużej mierze implikowana krytyką liberalizmu gdzie wartość indywidualizmu jest ważna.
Liberalizm występując w interesie żądnej bogactwa jednostki, przeczył sensowi aktywności gospodarczej
państwa, faszyzm zmierza do prymatu państwa.
- Mussolini – „ jeśli ten co mówi liberalizm, mówi jednostka, to ten kto mówi faszyzm mówi państwo”
- Liberalizm oferuje jednostce rozległe wolności, które unicestwiał faszyzm.
- Faszystowska koncepcja wolności to synteza jednostki i państwa o cechach obowiązku obywatelskiego.
Antyfeminizm
- antyfeminizm sprzeciwiający się liberalnej idei powszechnej równości ludzi, szczególnie płci. Faszyzm
egzaltując siłę męskości, sprzeciwiał się równouprawnieniu i emancypacji słabych kobiet.
- kobiety mają miejsce w „kuchnia, dzieci, kościół”, celem życiowym kobiet jest rola rodzicielek
wojowników czystej rasy aryjskiej.
- hasło KKK zmodyfikowane przez mobilizację aryjskich kobiet do płodzenia wojowników czystej rasy
aryjskiej, bez uszczerbku dla kuchni, ale z wyraźnym uszczerbkiem wobec Kościoła
Antysemityzm(tylko w Niemczech)
- Propaganda ta zaczęła się już w latach 70 –tych XIX w. zwracając uwagę na światową potęgę żydostwa,
upatrywał w nim zagrożenie dla narodu niemieckiego.
- Huston S. Chamberlain – Podstawy XIX w. – mówi iż rasa obejmuje wszystkie strony człowieka –
fizyczne, psychiczne i intelektualne. Żydzi uważani za spekulantów, lichwiarzy i pasożytów. „Doktryną
żydowską był marksizm”. Żydzi uznani za obcych kulturowo.
Antyhumanitaryzm
- był konsekwencją antyindywidualizmu i antyfeminizmu.
- faszyzm był brutalny, twardy i agresywny, ważne było państwo nie jednostka. Naród i rasa nie dobro
pojedynczego obywatela.
- człowiek zniewolonym instrumentem na usługach polityki i ekonomiki, wartość człowieka uzależniona od
skuteczności działania
- najwyższe wartości naród, rasa, państwo, na końcu jednostka
Antydemokratyzm
- faszyzm atakował demokratyczną zasadę równości ludzi, ponieważ toruje ona rzekomo drogę do kariery
miernotom, stając na drodze ludziom wybitnym.
- Hitler – „ prędzej wielbłąd przejdzie przez ucho igielne, niż geniusz w wyborach”
- wytykano niesprawności funkcjonalne, niesprawiedliwości socjalne, i liberalną nieingerencję państwa.
Antyparlamentaryzm
- faszystowska koncepcja władzy polegała na całkowitej jej koncentracji w ręku wodza, eliminujących bez
reszty demokratyczną zasadę trójpodziału władzy(parlament III rzeszy mógł być co najwyżej najlepiej
płatnym męskim chórem świata)
- antyparlamentryzm wiódł faszyzm do antypluralizmu politycznego
( „jedna jest partia, jeden jest wódz, jedno jest państwo”)
Antymarksizm
- był silniejszy niż antyliberalizm, ponieważ faszyści oceniali liberalizm jako „zwiędły” a marksizm
„potężny”
- liberalizm i wyrosła z niego demokracja zachodnia były prekursorami marksizmu. Marksizm miał zostać
zniszczony i wytępiony do ostatniego marksisty bez środków pośrednich.
Antykomunizm
- rozciągał się na wszelkie przejawy komunizmu. uderzał szczególnie w marksistowską koncepcję zmian
społecznych. Wszelkim przejawom komunizmu wytykał prymitywizm motywacji materialnych, wierząc w
zbawczą siłę czynów bohaterskich i świetnych o pobudkach niematerialnych
-negował równanie „dobrobyt = szczęście” wg komunistów – luksus zmienia ludzi w zwierzęta myślące
tylko o sobie i wegetujące.
Antypacyfizm
- faszyzm jest wybitnie agresywny, Gentile – „ faszyzm nie opiera swojej przyszłości na kompromisach”
- wewnątrz kraju zaleca walkę ideologiczną wspierana przemocą, siłą gwałtem w celu fizycznego
wyniszczenia ludzi o odmiennych poglądach
- w stosunkach międzynarodowych zachęca do gloryfikacji podbojów w imię panowania rasy panów.
- Hitler – walka jest ojcem wszechrzeczy, jest stara jak samo życie”
Idea nacjonalizmu
„Faszyzm to przede wszystkim wyolbrzymiony nacjonalizm” – nacjonalizm przewodnią ideą faszyzmu.
- Nacjonalizm liberalny – poszukuje formy porozumienia miedzy tym co międzynarodowe. Jest pokojowy,
patriotyczny, ugodowy.
- buduje wspólnotę narodową ponad różnicami etnicznymi i rasowymi
- stara się równoważyć znaczenie jednostki i narodu
- Nacjonalizm faszystowski – odrzuca formy porozumienia, odrzuca socjalizm, komunizm, masonerię,
kosmopolityzm, jest heroiczny, agresywny i wojowniczy.
- domaga się wspólnoty narodowej o ściśle określonych cechach etnicznych i rasowych.
- lekceważy znaczenie jednostki, jednostka jest przejściowa , naród jest wieczny.
- Faszyzm włoski miał lokalną szatę ksenofobicznego patriotyzmu i sentymentalnego imperializmu.
- w nazizmie naród zawdzięcza to, co w nim najlepsze ludowi, zdeterminowany biologiczną prerogatywą
czystości rasowej.
- W faszyzmie włoskim naród zawdzięcza swoją tożsamość państwu, w nazizmie naród wywodzący się z
ludu oczekuje od państwa jedynie zabezpieczenia agresywnego bytu.
- Faszyzm włoski upatrywał w Kościele sojusznika, nazizm odnosił się doń z głęboką rezerwą, nierzadko
wrogością.
- Oba nacjonalizmy podzielały przekonanie że są predestynowane do podporządkowania sobie innych
narodów i panowania nad światem.
- Faszyści nawiązywali do potęgi i chwały Imperium Rzymskiego zaś naziści do bojowości plemion
starogermańskich i wspomnień Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
- wszelkie odmiany faszyzmu traktowały naród jako najwyższy rodzaj wspólnoty, na gruncie włoskiego
wspólnota kulturowa – Italianita, w nazizmie mitycznie i mistycznie ukazywane więzi krwi, gdzie Volk
głównym składnikiem wspólnoty narodowej
- Hierarchia wrogów nazizmu, kolejno Żydzi, Cyganie, Słowianie, komuniści, liberałowie, pacyfiści,
intelektualiści.
- Pseudonaukowy nacjonalizm rasistowski został przesycony treściami XVIII w. romantyzmu germańskiego
który sprzyjał ideologii nazizmu ponieważ lekceważył znaczenie rozumu na rzecz emocji u czuć intuicji.
- nazizm kultywował wiejski naturalizm, zachwycał się urokami wiejskich krajobrazów, preferował w
gospodarce rolnictwo. Ponadto cechy ludu nordyckiego, z jakiego miał wywodzić się lud niemiecki,
zachowały się w chłopstwie i jego wiejskich wspólnotach gospodarskich.
-kultura ludowa odpowiadała potrzebom nacjonalizmu, ponieważ był przeciwieństwem kultury miejskiej,
zdominowanej jakoby przez znienawidzonych Żydów, burżuazję i intelektualistów. Pojęcie przestrzeni
życiowej, mającej zapewnić narodowi niemieckiemu wolność egzystencji.
Idea państwa
- plasuje się między sprzeciwem wobec państwa liberalno – demokratycznego a apoteozą jego zaprzeczenia
np. państwo policyjne, prerogatywie, decyzyjne, stanu wyjątkowego, etc.
- Carl Schmidt – Kryzys demokracji parlamentarnej (1923) – twierdził ze May ulegają bardziej
propagandzie niż „parlamentarnej gadaninie” . Państwo faszystowskie powinno polegać na decyzjach
politycznych a nie na normatywnej aktywności parlamentu.
-Zaprzeczenie państwa liberalno – demokratycznego przebiegało przez odrzucenie liberalno –
demokratycznej koncepcji demokratycznego państwa prawnego na rzecz początkowo faszystowskiego
narodowosocjalistycznego państwa prawnego.
-Państwo autorytarne – nazwa rozciągana jest na te wszystkie formy ustroju państwowego, w których
władza naczelna znalazł się w innych rekach niż parlament., różnica miedzy państ. faszystowskim jest taka
iż w faszyzmie utożsamiano istotę państwa z partyjnym ruchem nazistowskim, a cele obu z interesami
niemieckiej wspólnoty narodowej
-Pań. policyjne- policji przypadła nadzwyczajnie duża władza. Państwo policyjne to państwo autorytarne
samowoli władzy wykonawczej przeciwstawne państwu praworządnemu. Decyzje podejmowane na
zasadzie swobodnego uznania autoryzowanego przez policję względami celowości politycznej
-Pań. prerogatywne – to państwo w którym decyzja polityczna wyprzedza w czasie decyzje normatywną,
polegając jedynie na uzasadnieniu ideologicznym; jest państwem prerogatyw wodza i podlegających mu
wykonawców jego woli
-Pań. Stanu wyjątkowego - - dekret o stanie wyjątkowym 1933(ust. Norymberskie)
-Pań. Totalitarne – nazwę ta wprowadził do życia Mussolini lo state totalne, miała znaczenie pozytywne
jako synteza ,zjednoczenie wszystkich wartości.
- Gentile – rozumiał jako brak rozdziału między jednostką a państwem.
- Praktyka faszystowska wykazała że państwo totalitarne oznacza dążenie do rozciągnięcia zakresu
aktywności państwa na całokształt życia społeczeństwa.
Def. państwa Jellinka „ państwo to terytorium, ludność i władza” w faszyzmie zastąpiono to odpowiednio
pojęciami przestrzeń życiowa, wspólnota narodowa i zasada wodzostwa.
Państwo faszystowskie było:
-narodowe – państwo jest formą i strukturą, rygorystyczną i sformalizowaną organizacją, zaś naród żywym
organizmem – wg Hitlera
- gloryfikacja państwa
- Duce odrzucał pogląd Hitlera, że naród jest pierwotny wobec państwa, nie naród tworzy państwo, lecz
państwo ukształtowało naród.
- państwo miało zabezpieczać i organizować jedność duchową narodu – tu Duce i Hitler się zgodzili
-Ludowe – najwyższym celem państwa jest ochrona oryginalnych, najwartościowszych elementów
rasowych, które miał ucieleśniać sobą lud germański, tworząc kanony piękna i wynoszące godność własnej
rasy ponad inne niższe.
-Rasistowskie – ludowe państwo rasowe nie było celem samym w sobie lecz środkiem utrzymania czystości
rasowej zdolnej do wytworzenia najwyższych wartości (państwo to naczynie a naród to zawartość)
-Organiczne – życie poszczególnych jednostek jest mnie wartościowe od życia państwa (państwo to żywy
organizm, obrona państwa i poświęcenie życia jednostki to obowiązek)
-Wolnościowe – pełna wolność państwa a dopiero w nim wolność jednostki
- -im silniejsze państwo, naród, rasa, tym większa wolność obywateli
- -wolność państwa była czymś absolutnym i wewnętrznym a wolność jednostki jest względna i wewnętrzna
- wolność państwa jest jego uprawnieniem, wolność obywateli obowiązkiem człowieka osadzonego w
dominującym państwie
-W świetle faszyzmu państwo nie jest produktem historycznego rozwoju, lecz tworem ponadnaturalnym,
wyzutym z ducha narodu.
-Mussolini – „ wszystko w państwie, nic bez państwa, nic przeciwko państwu”
Państwo faszystowskie to państwo omnipotentne, sterujące i kontrolujące całość życia prywatnego i
publicznego.
Idea człowieka
- Natura człowieka jest ukazywana przez pryzmat prymatu woli nad rozumem, ludzie działają raczej na
zasadzie instynktu i intuicji niż aktów przemyślanych, racjonalność jeśli nie zostanie zlekceważona
dorabiana później
- natura człowieka jest zła, egoistyczna i niegodna najmniejszego zaufania, Chamberlain – „człowiek to
najpodlejsze zwierzęcie”, zyskuje dopiero wartość w narodzie i poprzez naród
- polityka polega na umiejętności wykorzystywania słabości ludzkich dla jej celów
- z kultu siły militaryzmu wyrosła aprobata dla człowieka bezwzględnego , brutalnego i amoralnego
- męskie instynkty wojownicze winny dominować nad łagodniejszymi cechami natury ludzkiej
- biologicznie zdeterminowana i społecznie niezmienna bezwarunkowa nierówność
- wszyscy naziści akceptowali nie tylko nierówność ras, ale i nierówność wśród samych członków własnej
rasy.
„Postęp i kultura nie są produktem większości, lecz wyłącznie geniuszu i energii osobowości.
- ideał aryjski blondyn o niebieskich oczach
- należało przezwyciężyć słabości człowieka ukształtowanego w przedfaszystowskich i pozafaszystowskich
środowiskach,
- Faszystom włoskim przyświecał wzór osobowy renesansowego Włocha, obdarzonego walecznością
starożytnego rzymianina
- krytyka liberalnego indywidualizmu, ludzie bowiem są istotami społecznymi i wspólnotowymi
- faszystów zachwycała podatność na propagandę, manipulację, reakcje tłumu porównywane do
zwierzęcych
- faszyści należeli do koneserów sztuki i wykorzystywali związki sztuki z przemocą do celów politycznych
– związki te zaznaczyły się w twórczości włoskich futurystów, którzy sami programowo określili się jako
sztuka faszyzmu
Idea wodzostwa
- faszyzm lokował pełnię władzy w osobie charyzmatycznego wodza, utożsamianego z sumieniem,
rozumem, narodem, wiarą, nadczłowiekiem.
- Goring –„ nie mam żadnego sumienia, moim sumieniem jest Hitler”
- R. Hess – „Wódz ma zawsze rację”
- charyzmatyczny wódz, predestynowany do osiągnięcia przełomowej roli w dziejach, był uznawany przez
faszystów za suwerena. Dzierżył pełnię władzy na zewnątrz i wewnątrz państwa.
- wodzowi przypisywano cechy nadczłowieka, jest doskonałym wyrazicielem ale i wykonawcą idei
wodzostwa.
„ Polecenia od góry do dołu, odpowiedzialność od dołu do góry”
-wódz domagał się od podległych mu ludzi dyscypliny, posłuszeństwa, lojalności, sprzyjać temu miała
uniformizacja zachowań i ubiorów, opartych na wzorach wojskowych, militaryzacja i propaganda kluczem
do władzy
-„nie jest ważne czy nas kochają , ważne jest że nas słuchają”
-chaos organizacyjny, wiele instytucji rywalizujących, brak koordynacji, sam Hitler dawał zadania
przeważnie dwu instytucjom ponieważ rywalizacja wyłaniała silniejszego(organizacyjna dżungla)
Idea gospodarki
4 główne punkty:
1)polityka powinna zachować priorytet nad ekonomiką
2)w polityce akcent pada na naród, a w narodzie na lud, więc ekonomika powinna być zdeterminowana
przez czynniki narodowe, a wśród nich agrarne
3)praktyka ekonomiczna faszystów była mieszaniną ekonomiki socjalistycznej z ekonomiką kapitalistyczną
4)duża rozbieżność wśród samych faszystów w opisywaniu i ukierunkowaniu ekonomiki faszystowskiej
- Syndykaty – mocno zakorzenione we włoskim chrześcijaństwie miały skupiać samych pracowników
fizycznych i umysłowych z uwagi na rodzaj ich aktywności produkcyjnej.
- korporacje – nawiązujące do średniowiecznych wzorów korporacjonizmu, miały układać harmonijne
stosunki między pracownikami i pracodawcami
- korporacje potwierdzają możliwość współpracy kapitału z pracą miały urzeczywistnić niespotykaną
nigdzie wcześniej sprawiedliwość dziejową
- zamiast „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” miało być „ proletariusze ducha i pięści łączcie się”
- narodowy sukces ekonomiki służył dwu celom
1)miała służyć celom własnego narodu
2)autarkia państw faszystowskich (ogłoszona we Włoszech 1936, niemal równocześnie Niemcy) –
maksymalnie efektywna ekonomika zaspokajająca własne narodowe potrzeby
-faszyzm preferował rolnictwo nad przemysłem, rolnictwo w rękach idealizowanego ludu, przemysł
pozostawał w niepewnych rękach, często żydowskich
- zakładał zasadę interwencjonizmu państwowego (od socjalizmu), kapitalistyczny charakter gospodarki
zachowali w rolnictwie i w tych gałęziach przemysłu, w których nie kłóciło się z „celami
narodowymi(rozwój przemysłu zbrojeniowego)”.
Idea prawa
- we Włoszech system prawny oparto o zasady przyjęte przez ostatni reżim – pozytywizm prawniczy, skąd
czerpano inspiracje dla skrajnego formalizmu i legalizmu
- nazizm całkowicie deformował koncepcję państwa prawnego
- nazizm potępiał recepcję prawa rzymskiego w średniowieczu, podział prawa na publiczne i prywatne
sprzeczny z germańską ideą prawa
- odrzucenie formalnej równości wobec prawa - nazizm
-w Rzeczy negacja prawo jako kajdan decyzyjnych państwa i nienawiść do jurystów(jak adwokat może
bronić przestępców, więc sam nie jest uczciwy), odrzucono demokratyczne instytucje prawne.
- Polityka określała prawa, a z kolei treść prawa przesądzała o treści moralności
- zamiast adwokatów po ostatecznym zwycięstwie miano powołać „ mężów prawotwórczych”
-Prawodawstwo faszystowskie było tożsame z rozkazami wodza, jako jedynymi miarami politycznymi
porządku prawnego, swoboda decyzyjna biurokracji nielekającej się nawet sadyzmu politycznego, jako
czyniące zadość woli wodza
- wola Fuhrera głównym źródłem praw i obowiązków
- za moralne uznawano to co zgodne z prawem w gruncie rzeczy z decyzją polityczną
Prawo rodzinne –określało zdrowotne i rasowe warunki zawarcia małżeństw. Małżeństwo miało zapewnić
biologiczną ciągłość narodu, zalegalizowano sterylizację co doprowadziło do eutanazji chorych.
Prawo osobowe – ustawa o ochronie krwi i czci niemieckiej, „czystość krwi i rasy”, haniebna dyskryminacja
Żydów
Prawo rzeczowe – nienaruszalność własności prywatnej ale wobec czystych rasowo; akcja aryzacji –
stosowanie prawnych, bezprawnych i przeciwprawnych środków wywłaszczania Żydów
Prawo spadkowe – testament to nieważny akt ostatniej woli, jeśli naruszał poczucie sprawiedliwości narodu
niemieckiego, interes rodziny i wspólnoty narodowej
Prawo karne – miało być regulatorem moralności, stało się jednak strażnikiem twardej i bezwzględnej
dyscypliny społecznej. Odrzucono zasadę konieczności stwierdzenia winy(kara obiektywna jeżeli nie
należysz do rasy panów)
Idea zmiany
Adunaty – dialogi wodza z ludem, który niczym aktywny rzeźbiarz kształtuje oporne i pasywne tworzywo
mas.
Forma zmian to rewolucja w imię wskrzeszenia wielkości imperium Rzymu i wartości pradawnych
Germanów
- rewolucje określane różnie : „ konserwatyzm rewolucyjny”, „kontrrewolucja przeciw rewolucji”
marksistowskiej”, „rewolucja antyżydowska”, Brutalna i niszcząca
- „Faszyzm to wojna” – odrzucenie pacyfizmu
Obecność przejawów faszyzmu w amerykańskiej myśli politycznej:
- 4 elementy tworzące zręby amerykańskiego faszyzmu – wyrastające z uprzedzeń warstw średnich
program ekonomiczny odwołujący się do potrzeb klasy średniej, głównie farmerów i drobnych handlarzy,
przytłaczanych przez wielki biznes i masy pracujące w przemyśle
hasła izolacjonizm
utrata wiary w liberalne instytucje demokratyczne, prasa i media opanowane przez wrogów
interpretacja historii wg której czynnikiem sprawczym w polityce machinacje międzynarodowej finansjery
- wyraziciele faszyzmu: Lawrence Dennis, Eric Hoffer
RASIZM
1. Istota pojęcia
Etymologia: rassizmo (ita razza), race (fra, eng). Pojawiła się w XIX w. na oznaczenie ideologii, doktryn,
programó i ruchów wykorzystujących wyniki badań rasowo - antropologicznych dla celów politycznych.
Aby wyjaśnić rasizm należy wyjść od wyjaśnienia słowa rasa.
Rasa ludzka to biologicznie ukształtowana duża populacja ludzka lub ugrupowania spokrewionych
populacji ze swoistymi cechami fizycznymi przekazywanymi dziedzicznie, wyodrębniona mniej lub
bardziej geograficznie i kulturowo. Zróżnicowanie rasowe ludzi uzewnętrznia się poprzez barwę skóry,
cechy głowy, zaś uwewnętrznia we właściwościach serologicznych krwi.
George Cuvier wyróżnił w 1798 3 rasy ludzkie: białą (europeidzi), żółtą (mongoloidzi) i czarną (negroidzi).
Niekiedy dodaje się australoidów - mieszkańców Australii i Melanezji.
Nauka nie uznaje różnic rasowych za przyczynę różnic kulturowych !
Rasizm jest zespołem idei wysuwanych z wyodrębnienia ras i przypisywanych im różnic rasowych, celem
formułowania ideologii i doktryn politycznych jako podstawy praktyki rasistowskiej. Na pojęcie rasizmu
składają się 3 tezy:
O istnieniu ras wyższych, o wybitnych zdolnościach kulturotwórczych, powołanych do roli władczych i
ras niższych, gorszych, władanych, podporządkowanych
bezpośrednio wpływają na poziom ich życia społecznego i politycznego, rasy wyższe tworzą wyższą jakość
kultury i cywilizacji
O szkodliwości krzyżowania ras, dążenie do utrzymania czystości rasy - w interesie kultury
utrzymywanie czystości ras wyższych
Dyskryminacja rasowa - praktyczna konsekwencja rasizmu jako ideologii i doktryny politycznej, to
wszelkie przejawy utrudnienia, uprzywilejowania lub wykluczenia z powodu koloru skóry pociągające za
sobą uszczuplenia lub przekreślenie uznania, wykonywania lub korzystania na zasadzie równości z praw
człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej i
wszystkich innych (Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
rasowej). Apartheid i segregacja rasowa to najbardziej rozwinięte formy dyskryminacji rasowej.
Rasizm biologiczny - rasizm warunkowany jest pojęciem rady, a ta z kolei czynnikami biologicznymi;
pojęcie włąsciwe zamiast rasizmu kulturowego (to zróżnicowanie rasowe jest źródłem kulturowego)
Rasizm to sfera myśli politycznej, dyskryminacja leży w sferze praktyki politycznej.
2. Źródła i rozwój
Pojawił się w XIX w. - rozwój przypadł na połowę XX w.
Rasizm od zawsze istniał w mitologiach poszczególnych plemion i grup narodowo-etnicznych (Eskimosi Wielka Istota tożsama z Bogiem stworzyła nieudanego człowieka, który okazał się białym człowiekiem;
Inkowie - Stworzyciel Wielki Duch tworzył ludzkość z gliny, najpierw biały zły człowiek, potem czarny
doskonalszy i potem czerwony doskonały; Egipcjanie - malowidła w grobach królewskich w Dolinie
Królów - 4 rasy Egipcjanie, Murzyni, Azjaci, Europejczycy; Chińczycy - uroda białego człowieka kojarzona
z urodą małpy, nie znosili zapachu białych ludzi) całego świata. Jego przejawem było m.in. niewolnictwo.
Rasizm szczególnie mógł się rozwijać idąc w parze z kolonializmem, imperializmem i militaryzmem
W epoce odkryć geograficznych człowiek posłużył się rasistowskimi mitami o swym posłannictwie
cywilizacyjnym.
Idee rasizmu:
Całą myśl polityczną rasizmu przenika idea nierówności ludzi, znajdująca odzwierciedlenie w treści
wszystkich pozostałych idei. Treść idei zgodna lub tożsama z treściami nacjonalizmu i faszyzmu. Dla
rasizmu przewodnią ideą idea rasy ludzkiej, dla nacjonalizmu idea narodu.
a) Człowiek - jest jednostką należącą do określonej rasy i to determinuje jego pozycje w społeczeństwie i
państwie. Rasizm stał się orężem ludzi białych, choć każda rasa w modelowym ujęciu może pretendować do
wyższości wobec innych.
b) Społeczeństwo - konsekwencja rasistowskiej idei człowieka, w społeczeństwie istnieją grupy
uprzywilejowane i grupy poddane co jest konsekwencją idei człowieka. Różnice rasowe prowadzą
oczywiście do niesprawiedliwości. Przyjmuje poziom rozwoju i kulturę własnej rasy za punkt odniesienia
przy ocenianiu innych ras.
c) Prawo - głównym kryterium sprawiedliwości jest rasa. Określona jest hierarchia ludzkich ras, którą
wspiera dyskryminacja i segregacja rasowa oraz apartheid. Niedopuszczalne w świetle prawa jest
krzyżowanie się ras. Sprawiedliwość zgodna z egalitaryzmem występuje jednak w obrębie danej rasy.
d) Państwo - nie może być państwem liberalno-demokratycznym, kłóci się ono bowiem z rasizmem.
Odrzuca możliwość solidarności pomiędzy rasami. Państwo rasistowskie nie może być słabe, musi mieć
silny reżim polityczny zdolny do kontroli i poniżania ras słabszych. Stąd najbardziej odpowiednie są znane i
nieznane dyktatury, w innych państwach np.USA rasizm ma rację bytu, póki poniżana rasa stanowi
mniejszość. Rasa słaba musi zawsze pozostawać w mniejszości inaczej będzie stanowić zagrożenie.
e) Gospodarka - dla rasizmu najbardziej odpowiednie są modele gospodarek oparte na jak największym
wyzysku ekonomicznym ras niższych przez rasy wyższe. Stąd rasizm staje się ideologią zniewolenia
gospodarczego ras niższych, obok zniewolenia społecznego, prawnego i politycznego. W gospodarce
międzynarodowej postuluje kolonializm i bardziej subtelne jego mutacje - neokolonializm.
f) Zmiany - te zmiany są:
- legalne - dyskryminacja prawna ras niższych, które mają zostać wyniszczone. Instrumenty które mają
sprzyjać temu to: wypędzenia, zmuszanie do emigracji, getta. Dyskryminacja prawna jest stopniowalna,
może dotyczyć jednej dziedziny życia, kilku lub wszystkich.
- nielegalne - równe przejawy gwałtów i przemocy psychicznej i fizycznej w stosunku do dyskryminowanej
rasy.
Rasizm antysemicki
antysemityzm - myśl polityczna skierowana przeciwko Żydom i towarzyszące jej ruchy antyżydowskie
(rasizm antysemicki, rasizm antyżydowski, kwestia żydowska_
Semici to grupa etniczna do której należą Żydzi. Antysemityzm wszedł do obiegu przez publikację
niemieckiego antysemity Wilhelma Mara w 1879 Zwycięstwo żydostwa nad germańskością.
Antysemityzm - wynika z niechęci i nietolerancji nie tyle do semitów co do Żydów.
Rasizm antysemicki - zawiera w sobie przesłanie głoszone przez antysemityzm ale wskazuje także na
różnice dotyczące faktu, że nie każdy rasizm jest antysemicki i na odwrót.
Rasizm antyżydowski - jest skierowany tylko i wyłącznie na Żydów, użyte przez Hannah Arendt
Kwestia żydowska - funkcjonuje od połowy XVIII w. Ma trwałe aspekty: demograficzne, rasowe, religijne,
gospodarcze i kulturowe. Łagodzi wszelkie eufemizmy, brutalne treści, neutralizuje problematykę.
Początki antyżydowskiej myśli politycznej:
a) diaspora - rozproszenie Żydów wśród narodów świata, gdzie utrzymując swą odrębność etniczną i
jednolitość kulturową uniknęli asymilacji
Pod koniec XIX w. na fali szybkiego rozwoju nacjonalizmów i nasilenia ekonomicznej konkurencji w
kapitalizmie nasila się antysemityzm. Żydzi przynosili szkody interesom narodowym np. sprawa Dreyfusa
we Francji, Hilsnera w Czechach, Bejlisa w Belgii.
b) brak asymilacji
c) aktywna działalność w organizacjach ponadnarodowych
d) nasilenie się konkurencji pod koniec XIX w.
Demograficzny i rasowy aspekt kwestii żydowskiej:
- getto - nazwa dobrowolnie obranej lub przymusowo wyznaczonej części miasta, przedmieścia, odrębnego
miasta dla określonej mniejszości religijnej, rasowej lub narodowej; pierwsze w średniowieczu, potem w
okresie II WŚ hitlerowskie "dzielnice żydowskie mieszkaniowe"
- wygnanie - banicja - zalegalizowane, wypędzenia nielegalizowana forma kary, polegała na pozbawieniu
praw określonej osoby lub grupy osób; popularne w XIII-XV w. w Anglii, Francji, Hiszpanii, Portugalii
- emigracja - dobrowolne opuszczanie kraju uznawanego za ojczysty, po 1918 fala europejskich emigrantów
żydowskich do USA, Palestyny
- tumult - stworzenie zamieszania w tłumie przez wrzask, zgiełk, hałas, chaotyczne ruchy dla wzbudzenia
niepokoju, wywołania paniki
- pogrom - bardziej brutalny niż tumult, świadoma, ukartowana masakra ludności np. najczęściej w
Imperium Rosyjskim
- obozy masowej zagłady
Religijny aspekt kwestii żydowskiej:
- w krajach muzułamańskich Żydzi, podobnie jak chrześcijanie, od edyktu kalifa Umara I traktowani jako
tolerowani niewierni
- do Soboru Watykańskiego II niechętny stosunek Kościoła chrześcijańskiego, ekumenizmu
- od XVI w. nietolerancja chrześcijańska wobec Żydów, zmuszanie do noszenia specjalnych odznak,
tworzenia gett wyznaniowych
Prawny aspekt kwestii żydowskiej:
- obejmował antysemityzm legalny - specjalne regulacje odnośnie Żydów
- częste wprowadzanie numerus clausus maksymalnej liczby dopuszczonych prawem Żydów do
określonego rodzaju aktywnośći
- walka o równouprawnienie w formie naturalizacji, uobywatelnienia, tolerancji, integracji, asymiliacji, etc.
- 1862 - deklaracja Lincolna o równości wszystkich ludzi - Żydzi potraktowani na równi z innymi grupami
etnicznymi
- 1789 - natychmiastowe, formalne równouprawnienie Żydów
Rasizm francuski











Artur de Gobineau - ważne wydarzenia w dziejach ludzkości są następstwem istnienia ras wyższych i niższych i ich
krzyżowania się; dociekając zasadnej przyczyny rozwoju społecznego odrzucił determinizm geograficzny, oddziaływanie
środowiska społecznego, właściwości ustgroju politycznego i ekonomicznego, a przyjął za jedyny czynnik różnice rasowe;
rozwój społeczny ras wyższych miał przebiegać szybciej od niższych, dzieje się tak dzięki czystości ras, opartej na czystości
krwi; ludzkość dzielił na 3 rasy, każda charakteryzowana na podstawie cech fizycznych, umysłowych i psyuchicznych
biali - blondyni o niebieskich oczach, szczupli - urodzeni panowie - najczystszą gałęzią rasa aryjska, wśród niej najczystszą
krew miałby posiadać odłam niemiecki
żółta - rasa męska - średni wzrtos i ciemne oczy
czarna - rasa kobieca - zróżnicowana pod względem fizycznym, jednorodna pod psychicznym
rasy nie są sobie równe, prym rasy białej0
wyróżnił 10 cywilizacji: indyjska, egipska, asyryjska, chińska, grecka, italska, germańska (stworzone przez lub przy pomocy
rasy aryjskiej, upadły bo rozpadło się jądro arysjskie), allegamiczna, meksykańska, peruwiańska
historia cywilizacji to historia czystości, aliażu i krzyżowania ras
długotrwała stabilność kultury Chin i Indii świadczy o tym, że zachowały względną czystość rasową
rasa biała czysta do wieków średnich, tworząca arystokratyczne rody Europy, ale przez mieszanie z Anglikami, Finami i
Słowianami, gdzie ci ostatni przez niesłychane skrzyżowanie ras są najbardziej zdegenerowani, utraciła czystość
wobec braku czystości rasowej w Europie, brak czystych form kulturowych i ustrojowych, stąd wynika że rasie aryjskiej
grozi zagłada przez pogrążenie w miernocie ras niższych, jedynym ratunkiem jest społeczne wyniesienie arystokracji o
najwyższym nasyceniu czystą krwią, zapewnienie jej kierownicszych funkcji
myśl Gobineau kontynuował Georges Vacher de Lapouge - za główny wyróżnik ras przyjął wymiary ciała ludzkiego, w
szczególności przez wielkość szkieletu i proporcje długości do szerokości czaszki - wyróżnił 3 główne - aryjska/ nordycka,
alpejska, śródziemnomorska; najbardziej wartościowa rasa arysja z której czystością skojarzył rozwój społeczny, a
wyniszczeniem upadek cywilizacji współczesnej
Rasizm niemiecki



Johann Gottlieb Fichte - Niemcy jako najwcześniej dojrzały naród, który miał przekształcić się w naród panów
Richard Wagner - zwracał uwagę na rozkładowe działanie Żydów, choć sam był Żydem
Paul Anton Lagarde - kult kultury starogermańskiej, wprowadzenie pseudonaukowego antysemityzmu na niemieckie
salony
Friedrich Wilhelm Nietzsche - 3 fazy rozwoju ludzi: przedczłowiek (tożsamy z zwierzęciem), człowiek (od zwierzęcia
różni tylko kultura moralna - symulowanie pozytywnych uczuć w sytuacji zagrożenia), naddczłowiek (wybitna
jednostka, ideał osobowy, doskonały biologicznie człowiek)
Houston Stewart Chamberlain – dostrzegał źródła dziewiętnastowiecznej cywilizacji europejskiej w syntezie
wcześniejszych kultur – Greków (kultura), Rzymian (imperializm, prawo), Żydów (judaizm -> chrześcijaństwo),
Teutonów (cywilizacja nowoczesna); przodująca jest rasa teutońska, dla której przetrwania konieczne unicestwienie
Żydów


USA:


1862 – deklaracja Proklamacji emancypacyjnej Lincolna – równość prawna wszystkich obywateli, niezależnie od różnic
rasowych
3 okresy rasizmu amerykańskiego:
1. eksterminacja ludności indiańskiej i zamknięcie resztek w rezerwatach
2. wykluczenie ludów kolorowych ze społeczności białych jako niezdolnych do asymilacji
3. segregacja rasowa przeciwko Murzynom i emigrantom pochodzenia meksykańskiego – Chicanos
Rasizm afrykański:




refleks polityki kolonialnej głównych mocarstw europejskich pod koniec XIX w.
Przybrał formę misji cywilizacyjnej Europejczyków na „Czarnym Lądzie“
Dykryminacja rasowa połączona z etniczną, wyznaniową, polityczną
Formy: apartheid, segregacja, eksterminacja
NACJONALIZM
1. Nazwa i pojęcie
XVIII w - zaczął się w pełni rozwijać
XIX w. - objął całą Europę
XX w. - objął cały świat
Nacjonalizm pochodzi od słowa naród (łac. natio). Określenie używane szerzej od poł. XIX w. Oznacza procesy
narodowotwórcze, ruchy narodowe, stany świadomości jednostki lub grupy, idee państwa narodowego i ideologie
narodowe. Należy do ideologii agresywnych. Pomiędzy ideologiami nacjonalistycznymi w różnych państwach
występują mniejsze lub większe różnice, mają one jednak pewne cechy wspólne:
Własny naród jest na szczycie hierarchii narodów
Każdy naród ma swój niepowtarzalny charakter stworzony przez tradycje
Każdy naród powinien troszczyć się o własne interesy narodowe za pomocą wszystkich możliwych środków
Każdy naród nie może uniknąć więc walki z innymi narodami jako kierowany własnym egoizmem narodowym
Nacjonalizm jest spokrewniony z patriotyzmem, wyrasta z niego, ale jest jego zdeformowaną postacią jako
patriotyzmu doprowadzonego do skrajności. Na płaszczyźnie SM z patriotyzmem łączy się internacjonalizm i
regionalizm, z nacjonalizmem ksenofobia i szowinizm. Z kolei kosmopolityzm odrzuca patriotyzm i nacjonalizm.
Patriotyzm jest umiarkowanie emocjonalnym stosunkiem do własnego narodu i ojczyzny. Nacjonalizm, podobnie jak
patriotyzm utrzymuje, że dobro i znaczenie obywateli zależą od siły i potęgi ich własnego narodu.
Występują jednak pewne oczywiste różnice:
Nacjonalizm dąży do podporządkowania interesów innych narodów swojemu interesowi
 wyolbrzymienie zalet własnego narodu i domaganie się dla niego przywilejów
 prowadzi do egoizmu narodowego
 szczególny sentyment do własnego narodu z resentymentem do innych
 podobnie jak w patriotyzmie naród wartością najwyższą
Nacjonalizm ma hierarchię narodów, wg patriotyzmu wszystkie narody są równe
Dla nacjonalizmu ludzkość realnie nie istnieje
Nacjonalizm główne cele osiąga na gruncie przemocy, patriotyzxm w drodze współdziałania narodów
Nacjonalizm ma wrogość do innych nacji
 nacjonalizm można zespalać z autorytaryzmem i totalitaryzmem, patriotyzm z ideologiami wolności
Internacjonalizm - ideologia dążenia do równouprawnienia, współpracy i przyjaźni narodów; na gruncie marksizmu
istnieje internacjonalizm proletariacki wzywający do jedności i solidarności klasy robotniczej; gdy nacjonalizm jest
emocjonalny, internacjonalizm wzywa do rozsądku; internacjonaliści chcą jednoczenia, dopuszczają rząd
ponadnarodowy np. typu federacyjnego.
Nacjonalizm jest przeciwieństwem internacjonalizmu i ma niewiele wspólnego z regionalizmem.
Regionalizm - szczególny przejaw internacjonalizmu, jest internacjonalizmem częściowym, bo ogranicza się do więzi
grupy państw pewnego regionu geograficznego
Z nacjonalizmem łączy się:
- ksenofobia - niechęć, wrogość i agresywność w stosunku do innych narodów i ich problemów
- szowinizm - skrajny przejaw nacjonalizmu, bezkrytyczny apologetyczny stosunek do własnego narodu i irracjonalna
pogarda i nienawiść do innych narodów
- etnocentrym - przenika każdy nacjonalizm, jest skłonnością nacjonalistów do uważania własnego narodu za lepszy,
wyższy i doskonalszy od innych narodów
Kosmopolityzm - ideologia podważająca więzi narodowe, za ojczyznę człowieka uznaje cały świat, a ludzkość za
podmiot swoich analiz politycznych. Nie jest przeciwstawny patriotyzmowi i internacjonalizmowi, ale odmienny od
nich. Patriotyzm i internacjonalizm swoje racje odnoszą do narodów, kosmopolityzm do ludzkości. Nacjonalizm
absolutyzuje naród jako wartość, kosmopolityzm absolutyzuje ludzkość.
Nacjonalizm może przybrać postać kwestii narodowej - pojawia się, gdy jakaś grupa narodowa ma świadomość
dykryminacji ze strony innej grupy narodowej lub ze strony władz państwowych, stąd dyskryminowana grupa wyraża
własne aspiracje.
2. Źródła nacjonalizmu:
Pojęcie narodu jest centralną kategorią nacjonalizmu, stąd jego źródła splotły się z procesami narodotwórczymi.
Państwo jako najbardziej utrwalony czynnik polityczny może przyczyniać się poważnie do wewnętrznego jednoczenia
narodu i zabezpieczenia jego bytu przed zagrożeniem zewnętrznym.
Istotny czynnik narodotwórczy stanowi kultura, literatura, sztuka, architektura, pieśni, muzyka, czemu towarzyszy
zwykle mitologia i legendy. Treści zawarte w składnikach kulturowych mogą pobudzać ksenofobię i nadmierne
podkreślanie wartości własnego narodu, co stanowi podatny grunt dla nacjonalizmu.
Procesy narodotwórcze przyspiesza i warunkuje znaczenie wspólnota językowa oraz wspólnota terytorium. To
właśnie wspólnota terytorialna stworzyła podstawę dla pojęcia "ojczyzna" - obszar terytorialny zamieszkały przez
dany naród, będący geograficznym odpowiednikiem narodowego państwa. Na procesy narodotwórcze wpływają też
czynniki ekonomiczne.
Najbardziej istotny dla pojęcia narodu jest element wspólnoty, wyrosły z czynników:
- obiektywnych - politycznych, kulturowych, językowych, terytorialnych i ekonomicznych
- subiektywnych - świadomość i wola bycia narodem
3. Rozwój nacjonalizmu
1) Początkowo prekursorami byli starożytni: Hebrajczycy (przekonanie o „wybraniu” ich narodu, przekonanie o
mesjanizmie, poczucie wspólnej przeszłości i nadzieje na wspólną przyszłość) i Grecy (utrwalili koncepcję nadrzędnej
lojalności wobec polis)
2) Poglądy Machiavellego, protestantyzm (odwoływał się do świadomości jednostki i suwerenności państwowej,
przekład Biblii na języki narodowe ożywił świadomość narodową), powstanie USA i rewolucja francuska
(upowszechnienie koncepcji wolnego, równego i braterskiego społeczeństwa obywatelskiego). Od WRF głównie
ideologia drobnomieszczaństwa i burżuazji, początkowo obejmował wąskie kręgi społeczne.
3) Nacjonalizm nabrał rozpędu po Kongresie Wiedeńskim z 1815 r. który regulował ład międzynarodowy po wojnach
napoleońskich. One rozbudziły zrywy wolnościowe narodów, z których każdy domagał się granic terytorialnych i
suwerenności. Wg Johanna Gottfrieda von Herdera przynależność narodu realizuje podstawowe potrzeby człowieka.
Giuseppe Mazzini - idea federalizmu narodów sąsiadujących ze sobą i pokoju międzynarodowego
4) Wiosna Ludów, wywołane rzez niemieckich nacjonalistów domagających się polityki narodowej opartej na sile i
realistycznie ocenianych własnych interesach (realpolitik).
Nacjonalizm francuski - Charles Mauras, Maurice Barres - związane ze sprawą Dreyfusa
Ideologie osłaniające nacjonalizm - panamerykanizm celem określenia współpracy Ameryki Środkowej i
Południowej, panslawizm propagowany przez carską Rosję, pangermanizm z imperialistycznymi hasłami,
panhellenizm wzywający do zjednoczenia Greków rozproszonych w granicach dawnego Bizancjum, panturkizm jedność etnicza ludów tureckich.
W wieku XIX główną wartością była odrębność narodowa, zaś w XX w. było to posiadanie własnego narodowego
państwa. Po I WŚ stało się możliwe liczne powstanie państw opartych na zasadach narodowych.
Skutki nacjonalizmów
Wybuch II WŚ
Upadek kolonializmu
Powstanie państw w Azji i w Afryce
Utworzenie państw narodowych
Napięcia w stosunkach międzynarodowych
Rozpad ZSRR
4 Nacjonalizm żydowski
Był on nierozerwalnie połączony z syjonizmem. Nazwa wzięła się od góry Syjon na której miał być pochowany
żydowski król Dawid, a wprowadził ją w 1890 r. Natan Birnbaum. Był to początkowo ruch burżuazji żydowskiej ale z
czasem zaczął obejmować masy. Dążył do utworzenia po 2000 latach diaspory państwa żydowskiego (miało to
szczególny wymiar w obliczu nasilającego się antysemityzmu w Europie). Ważne było nawiązanie do tradycji narodu
wybranego i poczucie mesjanizmu. Nawiązywał do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, zaś po powstaniu
państwa do rozwijania solidarności wszystkich rozproszonych po świecie Żydów. Syjonizm uznawał Żydów za
członków ogólnoświatowego narodu, jako bardziej wartościowego od innych narodów.
Narodziny syjonizmu były efektem prześladowań Żydów w poszczególnych państwach (już od średniowiecza np.
pogromy). Rozpoczęto próby poszukiwań nowego terytorium dla prześladowanych Żydów (Palestyna, Madagaskar,
Argentyna, koncepcja Judeo-Polski). Próby skupienia żydów realizowała m.in. organizacja rosyjska powstała w 1881
Miłośnicy Syjonu (Hoveve Zion). Jednolitą ideologię ruchu syjonistycznego sformułował dopiero T. Herzl.
Początkowo opowiadał się za asymilacją Żydów i przechodzeniem ich na chrześcijaństwo lub ruchu socjalistycznego.
Występował w imieniu "ludzi bez ziemi" - Żydów i "ziemi bez ludzi" - Palestyny. Doprowadził do zwołania w 1897 w
Bazylei I Kongresu Syjonistycznego, wtedy powołano Światową Organizację Syjonistyczną i który wybrał Palestynę
na ojczyznę Żydów. Szukali oni poparcia w Turcji, Niemczech, Rosji, Francji i w Wielkiej Brytanii. Ostatecznie ich
cel udało im się w 1948 r., kiedy na mocy decyzji Zgr. Og. ONZ powstało państwo Izrael. Herzl opowiadał się za
państwem będącym republiką arystokratyczną bez klasowego wyzysku. Miało być oo neutralne i szanujące prawa
mniejszości narodowych, z powszechnym szkolnictwem dla dzieci i młodzieży, 7h dniem pracy.
W 1975 Zg. Og. ONZ przyjęło rezolucję uznającą syjonizm za formę rasizmu i dyskryminacji rasowej.
Nacjonalizm polski
Narodził się po 1864 r., kiedy pojęcie narodu szlacheckiego zastąpione narodem polskim. Zawierał w sobie 3
konkurujące koncepcje narodu polskiego:
a) Aleksander Świętochłowski - naród to wspólnota przedsiębiorstwa i pracodawców przypominająca kapitalistyczne
przedsiębiorstwo w swej cywilizacyjnej ekspansji ku pomnażaniu zysków i unikaniu strat
b) konserwatyści galicyjscy (Józef Szujski, Michał Bobrzyński, Władysław Leopold Jaworski) - naród to historycznie
ukształtowany organizm, gdzie siłę władzy tworzą elity ziemiaństwa, burżuazji i intelektualistów, a trud pracy
wytwórczej przypada chłopom i robotnikom; naród polski powstał z połączenia pradawnych rodów i szczepów
ludowych
c) socjaliści polscy - naród to klasowa więź tworząca fundament wspólnoty narodowej
Program Wszechpolaków (Liga Polska - Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Ludwik Popławski)
- zwalczali apolityczność, ugodowość i trójlojalizm konserwatystów
- przestrzegali przed internacjonalizmem proletariackim socjalistów
- zwalczali struktury ponadpaństwowe
- współpraca z Kościołem
- zwalczali masonerię i socjalistów
- antysemityzm
Idee Ligi Polskiej po IWŚ kontynuowała Narodowa Demokracja - endecja, z Romanem Dmowskim na czele. W 1926
po przewrocie majowym utworzył Obóz Wielkiej Polski skupiający przeciwników federalizmu Piłsudskiego. W
nacjonalistycznym programie endecji przejawiały się idee prokatolickie, a jednocześnie antysemickie,
antygermańskie, antydemokratyczne i antysocjalistyczne.
Nacjonalizm hinduski
Pojawił się w latach 80 XIX w. i był skierowany przeciw Brytyjczykom.
Przedstawiciele
Syed Ahmad Chan - początkowo chciał jedności muzułmanów i hindusów, uważając ich za jedność, potem w
obawie przed dominacją hindusów nad mniejszością muzułman bliski koncepcji dwóch odrębnych nacjonalizmów
Muhammad Iqbal - głosił idee separatyzmu muzułmańskiego, które powiązał z dążeniami panislamistycznymi
muzułmanów
Swami Vivekanenda - marzył o społeczeństwie idealnym Indii dzięki zespoleniu wiary religijnej braminów,
kultury kszatrijów, egalitaryzmu siudrów i upowszechniania tego przez wajsjów; prekursor rozwoju socjalizmu
indyjskiego
 Bankim Chandra Chatterjee - nacjonalizm jako powiązanie jednostki ludzkiej z wewnętrznymi i zewnętrznymi
stronami dobra ogółu, czyli narodu; strona wewnętrzna służy zespalaniu siły narodu, zewnętrzna poprzez jej
wykorzystanie uzyskaniu supremacji nad innymi narodami; nacjonalizm podniesiony do godności religii i nie
rezygnując z przekonania o wyższości narodowej hindusów, był przeciwny nacjonalizmowi ekspansywnemu,
toteż dostrzegał możliwość uzgodnienia nacjonalizmu z internacjonalizmem
 Bal Gangadkar Tilaklekamanya - Tiklak - nacjonalizm budowany na starych fundamentach kultury hinduskiej, na
sprawę niepodległości Indii spogląd z perspektywy panazjatyzmu
 Rabindratanath Tagore - pojęcie narodu oparte na krytyce nacjonalizmu, naród zrzeszeniem politycznym i
ekonomicznym, w makiawelistyczny sposób realizujący egoistyczne i materialne jego interesy
Ghandyzm (Mohandas Karamchand Gandhi)
Niepodległość Indii miała zostać osiągniętą za pomocą metody zwanej wierność prawdzie - środki taktyki biernego
oporu. Bronił praw muzułmanów hinduskich, a później stał się przywódcą walki o prawa wszystkich mieszkańców
Indii. W walce o niepodległość postulował bierny opór (zamiast przemocy): strajki, niepłacenie podatków, bojkot
wyborów, głodówki, wiece, demonstracje itp. Było to tzw. nieposłuszeństwo obywatelskie lub odmowa współpracy.
Niepodległość Indii łączył z socjalizmem agralnym. Był inspiracją dla późniejszej działalności Bertrand Russella, M.
L. Kinga.
Nacjonalizm afrykański
Początkowo był to czarny nacjonalizm (czarny rasizm). Został stworzony w USA przez DuBois i M. Garvey na
przełomie XIX i XX w. W połowie XX w. zaczął był wiązany z ruchami narodowowyzwoleńczymi i hasłami „Afryka
dla Afrykanów”. Jest nacjonalizmem antytribalistycznym (przeciw tendecjom separatyzmu plemiennego),
antyimperialistycznym, antykolonialny. Obecnie ustępuje panafrykanizmowi. Jest typem nacjonalizmu pozytywnego
umacniającego jedność społeczeństw afrykańskich wewnątrz i zakładającego ich niepodległość na zewnątrz. Czerpał
inspiracje z ghandyzmu (odrzucenie metod walki zbrojnej). Opierał się na poglądach Frantza Fanona, który
koncentrował się na hasłach: niepodległość, równość, prawo do samostanowienia, odwrócony rasizm o ostrzu
skierowanych przeciwko białym. Wzywał do rewolucji antykolonialnej. Przemoc jako kluczowy i uniwersalny środek
skutecznych dokonań politycznych. Na rozwój nacjonalizmu afrykańskiego wpływ mają religie animistyczne, Islam i
chrześcijaństwo.
Panafrykanizm - idea jedności wszystkich państwa afrykańskich, stąd np. koncepcje federacyjne i federacja Gwinei i
Ghany z 1958
Nacjonalizm mniejszości
- Baskowie
- Szkoci
- Korsyka
- Quebec w Kanadzie
- Flamandowie i Walonowie
- USA (murzyni, Indianie, mniejszości pochodzące z emigracji)
- Jura Szwajcarska
ANARCHIZM
1.POJĘCIE ANARCHIZMU
Nazwa „anarchizm" pochodzi od słowa „anarchia", a to od greckich słów an i arkhe ( brak rządu lub rządzących). Słowo „anarchia"
posiada zarówno pozytywne, jak i negatywne znaczenie. To pierwsze wyraża bezrząd jako postulat zniesienia państwa i utworzenia
bezpaństwowego ustroju społecznego. Doktryny to postulujące zwane są anarchizmem. To drugie znaczenie kojarzone jest z
negatywnie ocenianą samowolą i chaosem.
Prudhon po raz pierwszy użył nazwy „anarchizm" w znaczeniu pozytywnym, stąd nazwano go „ojcem anarchizmu". Wcześniej
dominujące negatywne określenie, stąd Bakunin unikał używania tej nazwy określając ją kolektywizmem.
Pozytywne pojmowanie anarchizmu rozszerzało się od 1880 w Europie i USA.
KRYTERIA WYODRĘBNIANIA WIELU RODZAJÓW ANARCHIZMU:
- kryterium podmiotu realizacji anarchistycznych ideałów → anarchizm indywidualistyczny i wspólnotowy (kolektywistyczny,
komunistyczny, syndykalistyczny, kooperatywny), robotniczy (proletariacki, wielkomiejski),
chłopski (agrarny, wiejski)
- kryterium celów → anarchizm praktyczny i filozoficzny (metafizyczny), epistemologiczny i aksjologiczny, abstrakcyjny i
nihilistyczny, świecki i religijny (chrześcijański), industrialny i agrarny, feministyczny, ekologiczny, socjalistyczny,
komunistyczny, kapitalistyczny
- kryterium formy walki o anarchistyczne cele → anarchizm pacyfistyczny i wojowniczy, reformistyczny i rewolucyjny, jawny i
konspiracyjny, legalny i nielegalny
- kryterium związku doktryny anarchizmu z innymi doktrynami → anarchokolektywizm, anarchokomunizm, anarchosocjalizm,
anarchosyndykalizm, anarchokooperatyzm, anarchokapitalizm, anarchofeminizm
- kryterium krajowego oblicza anarchizmu → angielski, niemiecki, francuski, rosyjski, amerykański, polski etc.
CZTERY GŁÓWNE NURTY ANARCHIZMU: Chronologicznie najpierw pojawił się anarchizm indywidualisty- czny, następnie
anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny, a potem anarchizm syndykalistyczny.
DEFINICJA ANARCHIZMU WG. KROPOTKINA: „Anarchizm to nazwa praktyki i teorii życia, według której społeczeństwo nie posiada żadnego rządu. W takim społeczeństwie harmonia zagwarantowana jest nie przy pomocy prawa lub
posłuszeństwa jakiemuś autorytetowi, lecz dzięki porozumieniu zawartemu na zasadzie wolności między różnymi grupami
terytorialnymi i zawodowymi, utworzonymi w celu produkcji nieskończonej różnorodności potrzeb i aspiracji cywilizowanych
istot”.
2.ŻRÓDŁA I EWOLUCJA ANARCHIZMU
Trzy poglądy na wyjaśnianie źródeł anarchizmu:
- Według pierwszego poglądu anarchizm wynika z uniwersalnej i ahistorycznej skłonności wolnościowej (liberalnej) jednostek
ludzkich, występującej w całych dziejach – bunt jednostki wobec ograniczeń narzucanych przez świat jest równie stary jak
ludzkość, za protoplastów anarchizmu uznaje np. Prometeusza, Robin Hooda, husytów, cyników itd.
- Według drugiego poglądu (rozwiniętego przez amerykańskiego etnografa Lewisa Morgana) anarchizm wywodzi się ze wzorów
życia społeczeństw prymitywnych - anarchii prymitywnej. Jego zwolennicy dużą wagę przywiązują do opisów lokalnego kolorytu
anarchizmu. Gdy jednak społeczeństwa prymitywne zastygły w swej niezmienności, społeczności cywilizowane cechuje duża
dynamika. W krajach rozwiniętych gospodarczo ruch i ideologia przemysłowa i miejska, w zacofanych agrarna i wiejska.
- Według trzeciego poglądu anarchizm wywodzi sie, podobnie jak większość współczesnych ideologii politycznych, z myśli oświecenia
i wydarzeń rewolucji francuskiej. W świetle tego poglądu, anarchizm zaczerpnął: z liberalizmu ideę wolności, z socjalizmu idee
syndykalistyczne i kooperatystyczne, zaś z komunizmu idee wspólnotowe
Rys historii anarchizmu:
Największy jego rozkwit następował w latach 1880-1930. Na samodzielny rozkwit i ewolucję anarchizmu miały wpływ różne
wydarzenia, głównie jednak rozłamy w I Międzynarodówce, rewolucje rosyjskie, hiszpańska wojna domowa i kontrkultura Nowej
Lewicy. W drugiej połowie XIX wieku powstały liczne organizacje międzynarodowe i ruchy w celu realizacji anarchistycznych
ideałów (we Francji, Szwajcarii, Włoszech, Hiszpanii, Rosji i w krajach bałka-ńskich). W okresie 1930-1960 rozwój anarchizmu
osłabł, lecz w latach 60-tych zaznaczyło się jego odradzanie, przede wszystkim wśród studenckiej młodzieży Zachodu.
3.IDEE ANARCHIZMU
Porządkowanie obce duchowi anarchizmu, bo zmierza on do sytuacyjnej spontaniczności, uzgodnionej z pełnią wolności ludzkiej.
Stąd niektórzy anarchiści odrzucali wyodrębnianie dogmatycznie określanych i utrzymywanych idei anarchizmu, poza ideą
wolności, co wyraziła koncepcja anarchizmu bezprzymiotnikowego (hiszpańska).
Przewodnią ideą sprowadzona do skrajności wolność jednostki ludzkiej.
Idea człowieka:
Człowiek ukazywany jest w świetle manichejskiej wizji świata, w którym siły dobra zmagają się z siłami zła. Dominuje przekonanie,
że natura człowieka jest z natury dobra. Przyczyn złego postępowania upatrują anarchiści w zewnętrznych uwarunkowaniach życia
ludzi. Wierzą w pozytywne zmiany tych uwarunkowań na drodze wychowania i edukacji człowieka, ale głównie poprzez wyzwolenie go spod dolegliwości zniewalających autorytetów, władzy, szczególnie państwa. Z tego względu „prawdziwy anarchista"
nigdy nie chce być zwierzchnikiem, żołnierzem, policjantem. Nie podporządkowują jednostki ludzkiej społeczeństwu, lecz dążą do
dobrowolnego uzgodnienia ich celów. Anarchizm interesuje się istotą każdego, pojedynczego, konkretnego człowieka. Człowiek
raczej homo ludens niż homo faber. Życie to raczej strumień przeżyć przypominających twórczość artystyczną. Anarchizm polega
bardziej na emocjach niż rozumie. Aktywistyczna i indywidualistyczna koncepcja człowieka, jednostki nie podporządkowują się
społeczeństwu, ale dążą do dobrowolnego uzgodnienia swych celów.
Idea władzy:
Władza nie może być zredukowana do krytyki władzy państwowej. Anarchizm zawsze krytykuje i odrzuca państwo, często rząd i
niekiedy również inne przejawy władzy. Zarzuca państwu: sztuczność - sprzeczną z naturalnością więzi społecznych, przymusowość
- godzącą w wolność człowieka, hierarchiczność - naruszającą równość wszystkich ludzi. Anarchizm odrzuca zarówno rządy
niedemokratyczne jak i demokratyczne jako przejaw logicznej sprzeczności bo psychicznie niemożliwa jest zgoda wszystkich na
władzę oligarchiczną, jaką rzeczywiście jest rząd demokratyczny. Anarchizm odnosi się wrogo do narzędzi państwa - polityki i
polityków, partii politycznych i prawa. Traktuje z nieufnością religię i Kościół, gdyż utrwalają one przejawy jakiejś władzy i
hierarchiczności. Sprzeciwia się nawet historii i tradycji. Anarchizm uznaje za możliwe natychmiastowe „zniesienie" państwa.
Idea wolności:
Wolność jest ideą przewodnią, naczelną i absolutną. Anarchizm domaga się pełni wolności dla swobodnego wyboru celów
spontanicznego, autonomicznego, kreatywnego działania jednostek ludzkich i grup społecznych. Pełna wolność w pełni czyni ludzi
panami swego losu, w pełni odpowiedzialnymi za swoje czyny, w ich dążeniach do pełnej realizacji moralnie uzasadnionych celów,
jako pełnego wyrazu samorealizacji. Anarchizm jest ideologią wolności dążącą do syntezy wolności negatywnej z wolnością
pozytywną. Wolność negatywna oznacza tutaj życie bez przymusu narzucanego przez różne formy władzy. Wolność pozytywna
wyraża się w realnym, a nie jedynie deklaratywnym osiąganiu celów jednostek ludzkich i grup społecznych. Anarchizm domaga
się zakotwiczenia celów w moralności, szczególnie sprawiedliwości i równości. WOLNOŚĆ JEDNOSTKI W KAŻDYM
ANARCHIZMIE JEST DOMINUJĄCA.
Idea społeczeństwa:
Dominuje przekonanie o istnieniu naturalnej harmonii między człowiekiem i przyrodą, której część podporządkowaną jej prawom
stanowi społeczeństwo. Podstawową zasadą anarchizmu jest dobrowolność przy powoływaniu i utrzymywaniu wszelkich
organizacji tworzących ramy społeczeństwa (antyetatyzm). Zasadę tę aprobują wszystkie nurty z wyjątkiem anarchizmu
indywidualistycznego Anarchizm dopuszcza istnienie elementów organizacji, z powodu zrozumienia konieczności ich istnienia,
wyrażając jednocześnie obawy przed zagrożeniami z ich strony dla wolności jednostek ludzkich. Nigdy jednak nie dostrzega konieczności istnienia organizacji państwowej. Zmierza do społeczeństwa bezpaństwowego, które miałoby się składać z różno- rodnych,
spontanicznie, dobrowolnie powstających, ale względnie skoordynowanych organizacji, spełniających wespół wszystkie funkcje
produkcyjne, wymiany i konsumpcyjne, niezbędne dla harmonijnego przebiegu życia społecznego.
Idea równości:
Równość powiązana jest ściśle z ideą sprawiedliwości, a obie tworzą podstawy funkcjonowania gospodarki. Na ogół anarchizm
traktuje ludzi jako w zasadzie równych sobie, w rozumnym osądzaniu swoich dążeń do wolności w życiu doczesnym (tylko anarchizm
chrześcijański rozciąga równość na równość dusz). Gdy anarchizm indywidualistyczny skłania się ku jedynie formalnemu,
deklaratywnemu pojmowaniu równości, anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny domagają się równości
materialnej, faktycznej, aż do pełnego zaspokojenia potrzeb jednostki ludzkiej, określanych pełnią jej wolności. Według anarchizmu
równości sprzeciwiają się organizacje oparte na zasadach hierarchiczności, centralizacji i koncentracji decyzji; opowiada się on
przeto za demokracją bezpośrednią, decentralizacją i dekoncentracją decyzji.
Idea zmiany:
Zmiany obejmują rozległe spektrum taktyk i strategii opartych na środkach przemocy i pokojowych, rewolucyjnych i
reformistycznych, zorganizowanych i spontanicznych, jednorodnych i łączących ich elementy. W anarchizmie przemoc (violence)
odróżniano od siły (force). Przemoc nierzadko otaczano niemal kultem, upatrując w niej siłę oczyszczającą i otwierającą szansę
budowania nowego i dobrego. Anarchiści fascynowali się burzycielską mocą dynamitu, określając go mianem „uniwersalny
zrównywacz”. Aprobowano „propagandę za pomocą śmierci", skierowaną głównie przeciwko głowom przodujących państw utożsamianych ze złem, np. cesarz pruski Wilhelm I czy prezydent USA McKinley. W końcu XIX wieku było 1120 anarchistycznych
zamachów w Europie i 522 w USA. Z anarchizmem kojarzono też niektóre akcje terrorystyczne szerzące się od lat 60-tych XX wieku
(Czarna Ręka w Hiszpanii, nieczajewszczyzna w Rosji). Aprobując przemoc anarchizm przeciwstawiał ją sile państwa narzucającego
ludziom zło, nierówność i niesprawiedliwość. Anarchiści opowiadali się za spontaniczną rewolucją ludową jako imperatywem
moralnym, a nie koniecznością historyczną. Wyżej stawiali „propagandę czynem" niż „propagandę słowem". Głosili różne
koncepcje rewolucji: politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturalnej, zbrojnej, pokojowej. Praktykowali powstania, reformy,
strajki generalne, marsze głodowe, bierny opór i różne formy perswazji - słowem, obrazem, pieśnią, muzyką.
4.KLASYFIKACJE ANARCHIZMU
Anarchizm indywidualistyczny:
- zwany również anarchoindywidualizmem, charakteryzuje się dążeniem do pełnej, absolutnej wolności jednostki ludzkiej,
unikającej podporządkowania grupowym formom współżycia
- ze względu na konieczność zachowania pewnych elementów organizacyjnych, tradycyjnie związanych ze społeczeń- stwem i
państwem anarchoindywidualiści godzą się jedynie na „minimum społeczeństwa, organizacji i państwa”
- anarchoindywidualizm czerpie ze wszystkich nurtów myślowych pochwalających indywidualizm i egoizm
- największe znaczenie osiągał kolejno anarchoindywidualizm angielski, niemiecki, francuski, rosyjski i amerykański
Przedstawiciele anarchoindywidualizmu:
William Godwin: (1756-186, angielski pastor, „Rozważania dotyczące sprawiedliwości politycznej”) – początki doktryny
- prawdziwe szczęście człowieka upatruje w rozwoju jego indywidualności
- opowiadał się za anarchią jako stanem permanentnego chaosu społecznego, który „rozbudza umysł, uruchamia energię i
inicjatywę społeczną"
- anarchia miałaby z jednej strony burzyć wszelkie przejawy państwowego i społecznego zniewolenia jednostki, z drugiej zaś
strony otwierać przed nią świetlane perspektywy: „wolnej szkoły", pełnego uspołecznienia własności, ograniczenia pracy do pół
godziny dziennie po wyeliminowaniu potrzeb luksusowych, rewolucji moralnej eliminującej konieczność rozbudowanego
administrowania, przymuszania, karania
- kierowana utylitaryzmem jednostka ludzka, podejrzliwa wobec wszelkich form współpracy miałaby oceniać to, co dla niej
pożyteczne, dobre, właściwe, niezbędne
Max Stirner: (właściwie Kacper Schmidt, 1806-1856, niemiecki nauczyciel, „Jedyny i jego własność”) - filozoficzne
podstawy
- krzewił kult „jedynego", czyli jednostki ludzkiej przenikniętej duchem indywidualizmu, anarchizmu, ateizmu, amoralizmu i
egoizmu
- za jedynie realny byt uznawał jednostkę ludzką obdarzoną pełną autonomią w celu egocentrycznego poszukiwania tylko w sobie
najwyższych egoistycznych wartości
- za hipostazy tyranizujące, zniewalające, poniżające i upokarzające jednostkę uznawał Boga, religię, duchowieństwo, naród, państwo, społeczeństwo, a nawet rodzinę
- odrzucał związane z nimi idee i praktyki, normy i wzorce zachowania, koncepcje ustrojowe i istniejące ustroje
- popularyzatorem poglądów Stirnera był John Mackay (1864-1933) tworzący zgodnie z hasłem „dbaj o swój interes i pozwól mi
troszczyć się o mój"
Pierre Joseph Prudhon: (1809-1865, francuski deputowany, „Co to jest własność”) – uznawany za głównego twórcę
- zyskał miano „ojca anarchizmu" dzięki nadaniu słowu „anarchia" pozytywnego sensu porządku społecznego, nie opartego na
przymusie politycznym
- uważał, że „swobodne stowarzyszenie, wolność - której wyłączną funkcją jest utrzymywanie równości w środkach produkcji i
wzajemności w wymianach - stanowi jedyną możliwą, jedyną słuszną formę społeczeństwa"
- za najbardziej właściwą miarę stosunków społecznych przyjmował sprawiedliwość, którą miała zapewniać umowa, która
skutecznie zastąpi przymus państwowy, zapewni wolność i równość ekwiwalentnej wymiany ekonomicznej i wprowadzi
wzajemność (mutualizm) we wszystkich stosunkach międzyludzkich
- marzył o społeczeństwie mutualistycznym, które nazywał także społeczeństwem gwarantystycznym
- własność niepochodzącą z własnej pracy oceniał jako kradzież, odrzucał pieniądz jako zło umożliwiające osiąganie dochodów bez
pracy, proponował, aby wymianę bezpieniężną realizowały banki wymiany towarów, udzielające także pracownikom
bezprocentowych kredytów w dobrach powszechnego użytku i środkach produkcji
- opowiadał się za pokojową drogą organizowania społeczeństwa anarchistycznego, rewolucję określił jako „tyranię najgorszą z
tyranii", wybory powszechne jako fikcję, zasadę przedstawicielstwa jako sprzeczną z suwerennością całego narodu, wszelką władzę
polityczną jako przejaw despotyzmu
- czołowymi krzewicielami idei Proudhona: Emile Armand, Lew Tołstoj (przedstawiciel anarchizmu chrześcijański ego)
USA – Henry David Thoreau, Benjamin Tucker
Anarchizm kolektywistyczny:
- zwany również anarchokolektywizmem, główną wartość upatruje w wolności jednostki ludzkiej, która może być zrea- lizowana w
kolektywie społecznym
- kolektywistyczną zasadę zespołowości działania jednostek uzgadnia z zasadą możliwie największej ich wolności
- jest doktryną solidaryzmu, altruizmu i współżycia kolektywnego w ramach społeczeństwa bezpaństwowego
- w anarchokolektywizmie społeczeństwo i państwo, a właściwie tworzące je kolektywy, jawią się jako wspólne dobro jednostek
realizujących w nim swoją wolność
Przedstawiciel anarchokolektywizmu:
Michaił Bakunin: (1814-1876, rosyjski oficer, „Państwo a anarchia”)
- sam usiłował utworzyć organizację międzynarodowego ruchu anarchistycznego - w 1864 roku Bractwo Międzynarodowe, a w
1868 r. Międzynarodowy Alians Demokracji Socjalistycznej
- Bakunin krytykował wszelkie państwo i tworzone przez nie prawo, jako sztuczne instytucje przemocy, ogranicza- jące wolność
jednostki, sprzeczne z naturą człowieka, a więc i z prawem natury
- wszelkie państwa wrogiem wolności, niezależnie od formy
- dowodził, że w stosunkach wew. rządzący niosą zniewolenie rządzonym, a w stosunkach międzynarodowych państwa potężne
państwom małym
- sprawowanie władzy nawet prze najlepszych psuje, bo sprawując ludzie pogardzają masami i przeceniają własne zasługi
- nie dostrzegał pozytywnej roli prawa w społeczeństwie, nawet gdy oparte na naukowych podstawach
- pragnął rewolty życia przeciw nauce i prawu, wolności absolutnej, nieograniczonej („Wolność jest niepodzielna”)
- absolutną wolność można pogodzić z dobrowolnym podporządkowaniem swego „ja"- „ogólności"( kolektywom), kładąc przy
tym nacisk na dobrowolność, a nawet spontaniczność pojednania jednostki z kolektywem
- społeczeństwo bezpaństwowe naturalnym środowiskiem bytowania jednostek ludzkich
- pochwalał więzi społeczne oparte na obyczajach, tradycji i solidarności, które przeciwstawiał krytycznie więziom politycznym
wymuszanym przez państwo
- dążył do natychmiastowego zniesienia państwa, prawa i zrealizowania własnego ideału - kolektywistycznego społeczeństwa
anarchistycznego na drodze żywiołowej rewolucji robotniczo-chłopskiej, wywołanej przez tajną organizację spiskową, nie
unikając stosowania przy tym terroru (twierdził, że „bez walki społeczeństwo jest martwe")
- odrzucał formę własności prywatnej środków produkcji i dziedziczenie własności, przewidywał uspołecznienie środków
produkcji i równościowy podział produktów dzięki czemu miałaby się kształtować równość społeczna
Anarchizm komunistyczny:
- zwany również anarchokomunizrnem, zmierza do pełni wolności jednostki, którą osiągnie w społeczeństwie zorganizowanym w
kolektywy tj. we wspólnoty
- podczas gdy anarchokolektywizm aprobuje różne rodzaje kolektywów, anarchokomunizm pozostaje na jednym – wspólnocie
- można uznawać za jedną z odmian anarchokolektywizmu
- w II połowie XX wieku anarchokomunizm znalazł teoretyków i zwolenników, wśród ugrupowań Nowej Lewicy
Przedstawiciel anarchokomunizmu:
Piotr Kropotkin: (1842-1921, rosyjski książę, „Anarchizm, jego filozofia i ideały”)
- dostrzegał w świecie istot ożywionych powszechną pomoc wzajemną – mutualizm, uznany przez niego za powszechne prawo
przyrody
- na niższym poziomie moralności wolność, równość, solidarność, spięte klamrą sprawiedliwości, na wyższym bezinteresowna
ogólnoludzka życzliwość i sympatia jako warunek pełni siły moralnej i szczęścia wewnętrznego człowieka
- połączył postulat absolutnej wolności jednostki z zasadą komunizmu ekonomicznego, rozumianego jako wspólnota własności
środków produkcji i produktów konsumpcyjnych
- wolność określał w sposób negatywny jako „możność działania wolnego przed karą społeczną (przymus fizyczny, groźba głodu)
otwierającą pełnię możliwości dla wolności pozytywnej
- ekonomikę komunistyczną pojmował jako związek samorzutnie powstałych wspólnot produkcyjnych
- podkreślał konieczność zniesienia państwa i natychmiastowego przejścia do bezpaństwowego komunistycznego społeczeństwa
anarchistycznego, nie dostrzegał też potrzeby istnienia stanowionych przez państwo praw
- twierdził, że rewolucja musi być poprzedzona dobrym przygotowaniem, głównie propagandowym i militarnym
- „książę anarchistów” marzył o ustroju społecznym dobrobytu materialnego, doskonałości moralnej, w którym ludzie kierowaliby
się jedynie „nawyknieniami towarzyskimi i społecznymi”
- nie dostrzegał potrzeby istnienia państwa ani prawa wymuszanego kosztem wolności jednostki ludzkiej
- za główny czynnik rozwoju społecznego uznawał pomoc wzajemną (mutualizm), a nie walkę o byt, która jest zawsze szkodliwa
dla gatunku ludzkiego, zaś pomoc wzajemna jest gwarancją jego bezpieczeństwa i postępu
- Kropotkin uznawany jest za najwybitniejszego myśliciela anarchizmu wszechczasów, gdyż pozbawiał anarchizm piętna
ekstremizmu, a dzięki zasadzie wzajemności połączony z nim komunizm tracił cechy ideologii walki, przeobrażając się w ideologię
życzliwości, współpracy i solidarności
Anarchizm syndykalistyczny:
- zwany również anarchosyndykalizmem lub syndykalizmern (przez jego zwolenników) rozwija projekty ustroju społecznego opartego na syndykatach, czyli związkach zawodowych łączących władzę polityczną z władzą ekonomiczną, a obie z polityką kulturalną
- każda gałąź przemysłu miałaby być zorganizowana w syndykaty, czyli zespoły niezależnych kolektywów związków
robotniczych, sprawujących kontrolę nad produkcją, dystrybucją i kulturą; specjalne rady robotnicze koordynowałyby współpracę
syndykatów wszystkich gałęzi przemysłu
- syndykaliści odrzucali rewolucję i parlamentaryzm jako formy walki, polegając przede wszystkim na różnych formach presji
ekonomicznej robotników na kapitalistów: legalnej i nielegalnej, czynnej i biernej, cichej i głośnej zawsze jednak miałaby być
„akcja bezpośrednia", gdzie najbardziej dojrzałą formą strajk generalny nazywany „wielkim świętem proletariatu"
- anarchosyndykalizm nawiązywał zarówno do myśli anarchistycznej jak i socjalistycznej
- głosi postulat całkowitego zniesienia państwa, w imię możliwie najpełniejszej wolności jednostki ludzkiej
- nie odrzuca wszelkiej władzy, polega na władzy syndykatów, których woli podporządkowuje wolność jednostki
- głosi uwielbienie dla maszyny i preferowanie modelu gospodarki opartej tylko na przemyśle bez rolnictwa
- władza może być ograniczona do „administrowania” tj. zastępowania kierowania ludźmi zarządzaniem rzeczami (zatem
człowiek przestaje być przedmiotem władzy)
- administrowanie miałoby być czymś prostym, możliwym do realizacji nawet przez samych robotników
- anarchosyndykalizm rozwinął się u schyłku XIX wieku, a jego złoty okres przypadł na pierwsze ćwierćwiecze wieku XX kiedy to
anarchiści, wydalani z partii robotniczych i komunistycznych szukali oparcia w związkach zawodowych
- ojczyzną anarchosyndykalizmu stała się Francja, a jego prekursorem Fernand Pelloutier (1867-1901)
Przedstawiciel anarchosyndykalizmu:
Georges Sorel: (1847-1922, francuski inżynier dróg i mostów, „Przyszłość syndykatów socjalistycznych”)
- syndykatom przypisywał rolę podstawowej, wielofunkcyjnej organizacji robotniczej, zdolnej do wyzwolenia robotników spod
wpływów burżuazji i inteligencji, ukształtowania własnej ich postawy moralnej i politycznej
- syndykaty miałyby doprowadzić do przeobrażenia ustroju kapitalistycznego w ustrój socjalistyczny, oparty na federacji
syndykatów
- przeczył, aby masy ludowe mogły być silą napędową dziejów; za siłę taką uważał elity przywódców robotniczych
popychających pasywne masy do działania przy pomocy mitów społecznych
- idea strajku powszechnego jest mitem, który porwie klasę robotniczą do rewolucyjnego zniesienia kapitalizmu i ustanowienia
ustroju wolnych wytwórców zrzeszonych w syndykaty – społeczeństwa anarchosyndykalistycznego
- odrzucał utopie, jako wyspekulowane i nierealne wizje przyszłości, demoralizujące i demobilizujące masy ludowe
- mit strajku powszechnego miałby kształtować podstawy nowej kultury proletariackiej o cechach antyracjonalnych,
emocjonalnych, instynktownych i woluntarnych; przestawał być środkiem do celu nabierając cech samoistnego celu
- pod wpływami sorelowskiej koncepcji strajku powszechnego przejściowo Edward Abramowski, którego idee wywarły wpływ na
rozwój ruchu spółdzielczego w Polsce i dyskusji na temat humanizmu socjalistycznego
5.NEOANARCHIZM
- podobnie jak liberałowie anarchiści domagają się wolności, podobnie jak komuniści żądają równości
- po II wojnie światowej anarchiści współcześni uznają wolność i równość za wartości komplementarne
- odrzucają ideę postępu społecznego, ponieważ twierdzą, że istotą życia społecznego jest ciągła walka między rządzący- mi i
rządzonymi, posiadającymi i nieposiadającymi, pragnieniem władzy i pragnieniem całkowitego jej unicestwienia
- coraz silniej narasta pragnienie organizacji, ale bez posługujących się jakimkolwiek przymusem autorytetów
- sprawowane funkcjonowanie organizacji nie musi wcale wspierać się na władzy autorytetu
- anarchiści odrzucają instytucjonalizację organizacji i rozwijają własną teorię organizacji wg. której organizacje mia- łyby być dobrowolne, funkcjonalne, małe, elastyczne w czasie i przestrzeni
- do głównych zadań anarchistycznej koncepcji organizacji miałoby należeć rozwiązywanie problemów pracy i wła- sności,
nadawanie pracy charakteru przyjemności ale to organizowanie pracy winno należeć do samych pracujących
- według współczesnych anarchistów prawo własności określonej osoby do określonej rzeczy nie powinno zależeć od tego, kto ją
wyprodukował, kupił, darował, odziedziczył, znalazł itp., lecz wyłącznie od uzasadnionych potrzeb
- są antymilitarystami, ale niekoniecznie pacyfistami; odrzucają wojnę, bo wiąże się z potępianym przez nich państwem i jego
przemocą, jednocześnie nie odmawiają często uczestnictwa w wojnach
- dopuszczają stosowanie przemocy, o ile prowadzi ona jako śro- dek do anarchistycznych celów i wartości, zaś każde użycie
przemocy musi być poprzedzone głębokim namysłem
- większość anarchistów współczesnych pochwala postawy racjonalistyczne, humanistyczne, agnostyczne, świeckie, zaś sprawy wiary
religijnej pozostawiają w sferze decyzji osobistych jednostki
- ośrodki anarchizmu współczesnego w świecie najczęściej działają nielegalnie; we Francji była zdelegalizowana Lewica Proletariacka
czy Ruch 22 Lipca, w RFN terrorystyczna grupa Baader-Meinhof (Frakcja Armii Czerwonej), we Włoszech Czerwone Brygady, w
USA Partia Wolnościowa (przedstawiciel libertarianizmu) czy anarchofeministki
- rozbieżności organizacyjne i koncepcyjne poszczególnych ośrodków współczesnego anarchizmu usiłują przezwycięża ich centra
międzynarodowe; ale charakter międzynarodowy zyskały tylko Federacja Anarchistów w Londynie organi- zująca nieregularnie
kongresy anarchistów i Międzynarodówka Sytuacjonistów powołana w 1957 roku
- współczesny anarchizm mniej uwagi poświęca zagadnieniom teoretycznym, a więcej na konstruowaniu programów
społeczeństwa anarchistycznego; to bardziej zestaw luźnych postulatów i idei niż zwarta doktryna polityczna
- anarchiści współcześni rozwinęli głównie treści krytyczno-destruktywne; silnie zarysował się antykomunizm, antysowietyzm i
antyglobalizm, w mniejszym stopniu wątki antykapitalistyczne
6.ANARCHIZM W POLSCE
Anarchizm na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku:
- do propagatorów i teoretyków polskiego anarchizmu, a głównie anarchosyndykalizmu zalicza sie Józefa Zielińskiego, Augusta
Wróblewskiego, Wacława Jana Machajskiego, a głównie Edwarda Józefa Abramowskiego
- Edward Józef Abramowski głosił, że podstawową wartością jest wolność człowieka, rozumiana jako brak wszelkiego
przymusu i przemocy zbiorowości nad jednostką, w okresie rewolucji 1905 r. propagował ideę „zmowy powszechnej
przeciwko rządowi", wskazywał, że rewolucję społeczną powinna poprzedzić przebudowa moralna społeczeństwa, której
dokonają zrzeszenia spółdzielcze (kooperatywy), opowiadał się za odzyskaniem niepodległości i stworzeniem
demokratycznego państwa polskiego (które w perspektywie należy zastąpić bezpaństwową organizacją społeczeństwa), z
demokratycznie wybranym parlamentem, wspartym samorządem wiejskim i miejskim, był zwolennikiem przejęcia interesów
społeczeństwa przez spółdzielnie spożywców, rolne, towarzystwa wzajemnego kredytowania, sąsiedzkie związki wzajemnej
pomocy („związki przyjaźni"), tworzył Koła Oświaty Ludowej, Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej, Towarzystwo
Kooperatystów
Organizacje i grupy anarchistyczne w III Rzeczypospolitej:
- w Polsce
neoanarchizm pojawia się dopiero wraz z ruchem „Solidarności” w latach osiemdziesiątych
- geneza pierwszych
grup anarchistycznych wiąże się z grupami gdańskiej alternatywy, działającymi od 1978 r. na pograniczu opozycji i
kontrkultury, związanymi z pismami „Nietoperz" i „Gilotyna"; w czerwcu 1983 r. działacze gdańskiej alternatywy Janusz Waluszko, Wojciech Jankowski i Krzysztof Skiba powołali Ruch Społeczeństwa Alternatywnego (RSA) postulując
przeniesienie własności środków produkcji, na rzecz tych, którzy za ich pomocą pracują (fabryki dla robotników); RSA
posiadał własny organ prasowy „Homek”
- w latach 80-tych we Wrocławiu Waldemar Fydrych
„Major" i Krzysztof Skiba powołali Pomarańczową Alternatywę, która na happeningach, stosując kpinę i ironię,
wykazywała absurd ówczesnej rzeczywistości
- w 1985 r. powstał Ruch „Wolność i Pokój" (WiP) głoszący hasła
wolności człowieka, walki o niepodległość narodową, przeciwdziałania zagrożeniom atomowym i walki z militaryzacją życia
społeczno-politycznego
- z inicjatywy Janusza Waluszki (RSA) i Krzysztofa Galińskicgo (WiP) w 1988 r. powołano
Międzynarodówkę Anarchistyczną (MA) celem integracji polskich grup anarchistycznych, którą w 1989 r. przekształcono
w Fe- derację Anarchistyczną (FA); w ‘95 r. FA wzywała do bojkotu wyborów prezydenckich; głosi antymilitaryzm
(opowiada się za armią zawodową, przeciwna wejściu Polski do NATO) i antyklerykalizm (uznaje prawo każdego człowieka do
wolności sumienia, wyznania, sprzeciwia się dominacji Kościoła i jego ingerencji w życie polityczne)
- wiele grup anarchistycznych swoim rodowodem sięga lat 90-tych, np.: Radykalna Akcja Antyfaszystowska (RAAF)
powstała w 1992 r. w odpowiedzi na nasilającą się aktywność nacjonalistycznych grup skinheadów, dekla- ruje użycie
przemocy w celu samoobrony; Stowarzyszenie Inicjatyw Wolnościowych „An Arche" (1994) oficja- lnie zarejestrowane,
działa na rzecz obrony i rozszerzenia indywidualnej wolności człowieka, jest bliskie amery- kańskiemu libertarianizmowi; Sieć
Autonomicznych Grup Aktywności (SAGA) (1995) angażuje się głównie w akcje wolnościowe i ekologiczne;
Anarchistyczny Czarny Krzyż (ACK) (1996) niesie pomoc uwięzionym bądź prześladowanym „wolnościowcom"
(anarchistom, pacyfistom, działaczom mniejszości narodowych), w ramach ACK Życie prowadzi m.in. pomoc prawną
oskarżonym lub zatrzymanym, dążąc do uniknięcia kary więzienia; Radykalna Grupa Anarcho-Feministyczna „Wiedźma”
(1996), do której należą kobiety i mężczyźni, występuje przeciw indoktrynacji Kościoła katolickiego, domaga się wolności
kobiet w sprawach seksu, macierzyństwa i antykoncepcji, jest za aborcją, prowadzi akcje przeciwdziałania przemocy
seksualnej i rodzinnej
- organizacje anarchistyczne mają luźną strukturę i płynne stany liczebne, zmieniające
się w zależności od okoli- czności i podejmowanych akcji; charakterystycznym zjawiskiem ostatnich lat jest
ukształtowanie się na skra- jnej lewicy swoistego zawodu „zadymiarzy", dla których motywacje ideowe są tylko swoistą
zasłoną dymną
- czasopisma anarchistyczne: „A-Capella", „Iskra", „Lokomotywa Bez Nóg", „Anarcholl", „Rebeliant Poranny", „Rewolta”,
„Fraternite", „A-tak", „Lagazeta", „Opór", „Mać Pariadka", „Inny Świat", „Gazeta Ań Arche"
Idee i programy:
- neoanarchiści polscy odwołują się do podstawowych idei anarchizmu, często traktują je wybiórczo, a także czerpią
inspirację z innych nurtów lewackich, jak Nowa Lewica, sięgają do idei anarchosyndykalizmu (w tym Edwarda
Abramowskiego), amerykańskiego libertarianizmu, sytuacjonizmu, w większości polscy anarchiści działają w duchu „nonviolence" (wyjątek RAAF, Anty Nazi Front)
- krytykują ideę demokracji, ale brak im konsekwencji programowej w stosunku do wyborów parlamentarnych i
prezydenckich
- w sprawach religii i Kościoła w Polsce uznają prawo każdego człowieka do wolności wyznania, rzadko kry- tykują same
zasady wiary, nietolerują innych wyznań (Świadkowie Jehowy, Adwentyści), przeciwni są aborcji, homoseksualizmowi,
mieszanym małżeństwom, krytykują „Radio Maryja", widzą pozytywne działania Watykanu
- głoszą antymilitaryzm: sprzeciw wobec służby wojskowej, służby zastępczej i przystąpienia Polski do NATO
- w sprawach społeczno-gospodarczych głoszą postulaty powszechnego uwłaszczenia robotników poprzez bezpła- ten
przekazanie im zakładów pracy, wszystkie funkcje instytucji i podmiotów gospodarczych państwa należy przekazać
wspólnotom samorządowym, gospodarka powinna być oparta na zasadach wolnorynkowych (liberta - riańskich) co oznacza
brak podatków i likwidację monopoli, a także likwidację wszelkiej „opieki i zdobyczy socjalnych", trzeba znieść powszechny
obowiązek nauczania i państwową kontrolę nad szkolnictwem, postulują zniesienie przymusowych ubezpieczeń i utworzenie
niezależnych od państwa funduszy emerytalnych
- anarchiści krytycznie odnoszą się do procesów globalizacji, a szczególnie negują transnarodowe korporacje ka- pitałowe,
sprzeciwiały się wejściu Polski do UE ze względu na zagrożenie dla polskiej tożsamości kulturowej i su- werenności narodowej
oraz na możliwość głębokich zróżnicowań w dochodach ludności
Populizm (lac. populus- lud)
Dla populistów lud=naród
Definicje populizmu:
Peter Worsley: populizm jako ideologia postkolonialnych, jednopartyjnych państw Azji i Afryki, cechy:
współpraca w ramach niewielkiej wspólnoty(brak antagonizmów społecznych), wrogość wobec wielkiego
przemysłu.
Franciszek Ziemski: populizm poszukuje drogi rozwoju, wyjścia z zacofania społ-gosp.
Edward Shils: populizm określa napięcia między metropolią a prowincją
Alistair Hennessy: każdy ruch nie oparty na specyficznej grupie społecznej
G.A O’Donnell: populizm jako system polityczny oparty na wieloklasowej koalicji interesów, na sektorze
publicznym i promocji początkowych faz uprzemysłowienia
Di Tella: pop. jako ruch polityczny, cechy: koalicyjny charakter ugrupowań, niedookreślenie ideologiczne,
występowanie przeciwko elitom
R. Tokarczyk: forma ruchów polit. w których przywódcy zabiegają o popularność wśród ludu,
manipulowanie masami przy użyciu demagogii
Jerzy J. Wiatr: ruch dążący do mobilizacji mas pracujących w imię niezawisłości, sprawiedliwości
socjalnej i postępu.
D. Robertson: populizm jako myśl polit. ruchów Ameryki Łacińskiej i europejskich, mobilizuje uboższe
warstwy społeczne przeciw instytucjom państwowym pod kontrolą charyzmatycznego przywódcy
Typologia:
A) kryterium czasu:
- historyczny(klasyczny): wiejski w USA i socjalistyczny w Rosji
- współczesny: kraje Ameryki Łacińskiej, postkolonialne, komunistyczne i
postkomunistyczne
B) kryterium źródła:
- odgórny: władza populistyczna szuka poparcia w ludzie
- oddolny: lud upatruje populistycznej władzy
C) kryterium siły społecznej, na której opiera się pop.:
- chłopski (farmerski , agrarny, wiejski)
- robotniczy(industrialny, przemysłowy, miejski)
- chłopsko- robotniczy lub robotniczo- chłopski
- lumpenproletariacki
D) kryterium stopnia radykalizmu:
- wieloklasowa partia, integrująca, o umiarkowanych poglądach, przywódca z warstw wyższych , ma
poparcie w klasach wyższych i niższych
- ugrupowania głoszące umiarkowany radykalizm, szukaj oparcia w klasie robotniczej i niższych warstwach
klasy średniej
- ugrupowania reformistyczne, przywódcy wywodzą się z klas wyższych, ale nie mają ich poparcia
- partie rewolucyjne- bazują na klasie robotniczej i chłopach, przywódcy z klasy średniej, ale wyalienowali
się z niej i tworzą elitę rewolucyjną ( Castro)
E) kryterium treści żądań:
- polityczny- skoncentrowany wokół reżimu państwowego
- społeczny- koncentracja na dobrobycie ekonomicznym
F) kryterium form organizacyjnych:
- partyjny
- syndykalistyczny/ związków zawodowych
- spontaniczny ruch ludowy
G) kryterium związku z innymi doktrynami:
- liberalny
- konserwatywny
- socjalistyczny
- komunistyczny
- nacjonalistyczny
- faszystowski
H) Kryterium kręgu kulturowego
- rosyjski
- północnoamerykański
- latynoamerykański
- indyjski
- europejski
Źródła populizmu:
1. pojawia się zawsze w okresie depresji gosp., które dotykają najniższe warstwy społeczne(lud)
2. lud nie jest jednorodną warstwą, jest to konglomerat zawodowy, warstwowy, klasowy, wyznaniowy
3.ten zróżnicowany społecznie lud jest w stanie powściągnąć autorytarny przywódca, za pomocą demagogii,
prostych prawd, wywodzących się z „mądrości ludu”. Kieruje on agresję ludu przeciw wyimaginowanemu
wrogowi
Historia:
Początki populizmu wywodzą się od ugrupowania politycznego w starożytnym Rzymiepopularów(populares), rywalizując z optymatami wykorzystywali urząd trybuna ludowego dla głoszenia
obietnic politycznych i socjalnych. Później znaczenie populistów zmalało: w średniowieczu to Bóg
decydował o wszystkim, w odrodzeniu i oświeceniu- władca absolutny. Nikt nie pytał ludu w sprawach
politycznych. Dopiero od rewolucji francuskiej mamy do czynienia z rozwojem populizmu. Rosja XIX w.dekabryści, rewolucyjni demokraci i narodnicy, Ameryka Płn. XIX/XX w.- ruchy farmerskie przerodziły się
w populistyczne, Ameryka Płd.- lata 30 i 40 XXw.
Cechy charakterystyczne:
- brak wybitnych myślicieli
- treści populistyczne( zapożyczone z innych doktryn) głoszone głównie przez polityków
- posługuje się rozmytymi pojęciami, uproszczonymi schematami
- nie można mówić więc o zwartym, odrębnym nurcie myśli politycznej
- największą popularnością cieszy się w momencie kryzysów społecznych (optymistyczne
rozbudzają nadzieje prostych ludzi i motywują do działania)
- większa efektywność w opozycji niż w okresie sprawowania władzy
wizje
IDEE POPULIZMU:
CZŁOWIEK- z ludu: prosty, zwykły, religijny, pracujący, wyższość rozsądku prostego człowieka(
posługuje się instynktowna mądrością) nad intelektualizowaniem elit, prymitywizm kulturowy- człowiek
naturalny, nieskażony cywilizacją ( rosyjski narodnik, amerykański farmer)
LUD- ogół ludzi prostych, biednych, z miasta i wsi, uciskani polit, skrzywdzeni ekonomicznie. Lud jako
źródło cnót i wartości, mitologizacja ludu. Wrogowie ludu- władze, elity, „obcy”( społecznie, klasowo,
kulturowo, etnicznie, wyznaniowo), spiskowa teoria dziejów- odwieczna walka ludu z jego wrogami.
SPOŁECZEŃSTWO- składa się z małych wspólnot miejskich i wiejskich, złożonych z jednostek (obszczina
w Rosji, farma w USA, panczajat w Indiach, kibuc w Izraelu, gmina w Europie). Wspólnoty są wewnętrznie
solidarne-wiążą je więzi kulturowe, historia, podobne położenie ekonomiczne, wspólne cele polit..
Społeczeństwo w ujęciu populistów obejmuje szerokie masy ludowe- każdego, kto nie jest zadowolony ze
swego losu i nie należy do elit. , społeczeństwo pierwotne wobec państwa
PRZYWÓDCA- charyzmatyczny przywódca, demagogiczny trybun, uważa się za „ojca narodu”, obiecuje
natychmiastowe rozwiązanie problemów, odwołuje się do psychologii
tłumu, istnieje tylko dzięki aprobowaniu go przez populistyczne masy.
PAŃSTWO- instytucje państwowe uważane za wrogie, odrzucenie hegemonii określonej klasy społecznej,
państwo kompromisu państwowego, przywódca neutralizuje konflikty i walki klasowe. Populizm utożsamia
demokratyzm, wolność i sprawiedliwość z intencjami politycznymi przywódcy, jako zawsze wyrażającego
wolę ludu.
GOSPODARKA- poszukiwanie „trzeciej drogi” między modelem socjalistycznym i kapitalistycznym.
Tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel
zagraniczny, sprawiedliwość społeczna i redystrybucja dóbr oparta na egalitaryźmie jest ważniejsza niż
wzrost gospodarczy. Nieufność wobec nowoczesnych technologii, wielkiego przemysłu. W sferze obietnic
bliższy socjalizmowi, w praktyce kapital.
ZMIANA- potrzeba szybkiej zmiany na lepsze, nie są wynikiem intelektualnego podejścia ale
irracjonalnych zachowań mas ludowych, reformy są hamowane przez konieczność kompromisu z klasami
wyższymi i wewnętrzną biurokrację. Populiści łatwo przechodzą od lewicowej retoryki w czasach kampanii
do konserwatywnych zachowań, gdy są u władzy.
Populizm jako doktryna(elementy):
 modernizacja: głównie w miastach( Ameryka Łacińska, Indie, Rosja), jedynie w USA elektorat
farmerski
 wieloklasowość: populizm jako ruch mas ( robotnicy miejscy, drobna burżuazja, migranci wiejscy,
inteligencja, studenci i żołnierze
 ekspansywność: populiści rzadko dotrzymują obietnic złożonych wyborcom, wobec czego następuje
zmniejszanie się elektoratu, muszą ciągle zabiegać o poparcie coraz to nowych grup społecznych
 antyelityzm: nieufność wobec profesjonalnych polityków, teorie konspiracyjne, dążenie do
demokracji populistycznej, preferowanie charyzmatycznego dyktatora, skłonność do anarchizmu
 przywództwo charyzmatyczne:
paternalistyczna więź między przywódcą i masami
przywódca czynnikiem konsolidującym masy
wyalienowany z własnych, wyższych grup klasowych (Peru, Rosja)
ROZWÓJ POPULIZMU:
USA
- Lata 90-te XIX w.
- wyrasta ze sprzeciwu wobec monopoli i arystokracji, haseł dostępu „zwykłych ludzi” do
gospodarki i polityki.
- uwaga skupiona na farmerach ( dotknięci skutkami wojny, depresji gospodarczej)
- Teksas: Przymierze Farmerskie, oparte na związkach samopomocowo-samokształceniowych,
z czasem rozprzestrzenia się na inne stany,
- w 1892r. powstaje Partia Populistyczna (występuje w imieniu ludu i reprezentuje interesy prostych ludzi,
przeciw: „plutokratom”-bankierom z Wall Street, monopolistom przemysłowym i kolejowym.
- kandydat PP na prezydenta James B. Weaver w wyborach 1892- 9%głosów (program: nieograniczone
bicie
srebrnych monet, progresywny podatek dochodowy, ograniczenia pracy imigrantów kontrola państwa nad
monopolami, tanie kredyty dla farmerów, państwowe kasy oszczędnościowe dla farmerów).
- 1912 PP zostaje wchłonięta przez Partię Demokratyczną
- myśl populistyczna nasilała się w okrsesie depresji gospodarczych i kryzysów społecznych
- założenia populistyczne znalazły oddźwięk w kampanii F. D. Roosevelta – New Deal (wyrównanie
pozycji
wielkiego kapitału i zwykłych ludzi, zasiłki dla bezrobotnych, kredyty dla farmerów)
- lata 50- te XX w. MACCARTYZM (J.R. McCarthy- senator z Wisconsin): ruch skierowany przeciwko
komunistom, zyskał poparcie ponad połowy społeczeństwa. Populizm stał się zagrożeniem dla demokracji
(hasło: to do czego dąży lud, musi być właściwe, prowadzi do odrzucenia profesjonalizmu, ograniczeń
konstytucyjnych, stosowanego systemu prawnego)
- lata 60 George Wallace( kandydat na prezydenta) odwoływał się bezpośrednio do niższych warstw społ.,
przeciwnik desegregacji rasowej i polityki proinflacyjnej,
- 1972r. George S. McGovern, kandydując na prezydenta, posługiwał się populistyczną retoryką( politycy są
związani z wielkim biznesem, jedynie nowi przywódcy są w stanie coś zmienić)
- 1976 James E. Carter podczas kampanii wyborczej uważał się za populistę, odwoływał się do narodu jako
całości, ale unikał demagogii, obietnic bez pokrycia, kładł nacisk na problemy ekonomiczne, redukcję
wydatków rządowych i zbilansowany budżet, krytykował polityczny establishment
- 1992 Henry Ross Perot, miliarder z Teksasu, niezależny kandydat na pezydenta, krytyka zawodowych
polityków, plutokratyczny populista- odszedł od „ideologii małego człowieka” w kierunku interesu
ekonomicznego.
- OCENA: 1. populizm jako ideologia farmerów w początkowej fazie industrializacji
2. maccartyzm uważany za zalążek ruchu faszystowskiego
3. pop. wyraża tęsknoty niższych wastw społecznych
ROSJA:
- rozwój w XIX w., był dziełem inteligencji, która występowała w imieniu chłopów (stosunki feudalnopańszczyźniane, wspólne gminy- obszcziny: wspólna ziemia, ograniczone prawo przemieszczania się)
- inteligencja, żyjąc w warunkach państwa despotycznego, mając u buku zacofany lud, pragnęła radykalnego
przewrotu, usunięcia wszelkiego zła.
SŁOWIANOFILE:
1. wyższośc kultury słowiańskiej nad zachodnią
2. wartości: harmonia społeczna, duchowość, Rosja powinna manifestować własną odrębność
3. Rosja nie potrzebowała prawnych zabezpieczeń demokracji (sama w sobie była jednolita i spójna)
4. ideał: gmina rosyjska, mir, przemysłowy artel- oparte na idei braterstwa
ALEKSANDER HERCEN
ojciec populizmu (chociaż sam nie był populistą)
„O rozwoju idei rewolucyjnych w Rosji” 1850
„Lud rosyjski i socjalizm” 1851
 wspólnota chłopska przechowuje kolektywizm w idealnej formie
 naród rosyjski może ominąć stadium burżuazyjne i od razu przejść do socjalizmu
 przed wojną krymską wierzył w triumf Słowiańszczyzny i zbawienie przez nią świata, gdy tak się nie
stało, wyczekiwał ogólnoświatowej katastrofy, w której Rosja odegrać miała bardzo ważną rolę
NIKOŁAJ CZERNYSZEWSKI
- nie idealizował chłopów, byli oni jednak zdolni do przeciwstawienia się kapitalistycznej modernizacji
Rosji
- główne zadanie inteligencji: zaspokajanie potrzeb ludu
MICHAŁ BAKUNIN
nawoływał inteligencję do „chodzenia w lud”, wierzył, że chłopi są przygotowani do rewolucji
socjalistycznej
akcja „pójścia w lud” w 1874- aresztowano 800 osób, okazało się, że chłopi nie myślą o rewolucji
ZIEMIA I WOLA
- partia populistyczna powstała w 1876r
- podział ziemi między chłopów, wolność wszystkich obywateli Rosji, powołanie samorządu lokalnego
- ideał: Rosja socjalistyczna, pozbawiona autokratycznego rządu, nierówności społecznych i ekonomicznych
- antykapitalistyczny socjalizm agrarny
- członkowie mieli obsesję terroru, konflikty wokół tej kwestii spowodowały rozłam Ziemi i Woli na: Wolę
Ludu(terroryści) i Czarny Podział (przeciw terroryzmowi)
ESEROWCY:
 1901-Partia Socjalistów Rewolucjonistów
 baza społeczna: chłopi, robotnicy i inteligencja
 partia ponadklasowa, oparta na „ludzie pracowniczym”
 populistyczna krytyka kapitalizmu ,socjalizacja ziemi (zachowanie wspólnoty gminnej)
 terroryzm jako jedyny sposób działania
 po przejęciu władzy przez Lenina w 1917r zlikwidowano partię, (chociaż Lenin przejął rozwiązania
zawarte w programie socjalistów- rewolucjonistów, tak samo posługiwał się terrorem,
charyzmatyczne przywództwo doprowadzone do kultu jednostki w okresie stalinowskim)
OCENA:
- populizm w Rosji obejmuje zarówno rewolucjyjne jak i nierewolucyjne ideologie
- chłopi zostali osamotnieni jako źródło idei populistycznych, sami mieli niewiele współnego z populizmem
- idealizowanie wiejskiego chłopa
- pod koniec XIX w. rywalizacja między populizmem (romantyczny mesjanizm) a marksizmem
(obiektywizm, nauka), wiele kół radykalnych odeszło od populizmu na stronę marksizmu.
AMERYKA ŁACIŃSKA
-oparcie w miastach, rozwój w latach 1930-1960, był odpowiedzią na strukturalne kryzysy
ŻETULIZM (Brazylia)
 Getulio Vargas, dwukrotny prezydent kraju, gdy utracił poparcie armii popełnił
samobójstwo(w1954), populizm istniał do zamachu stanu w 1964r
 populizm autorytarny- nacjonalizacja wybranych gałęzi gospodarki(głównie z obcym kapitałem),
przeprowadzenie reformy rolnej zaspokajającej żądania chłopów, industrializacja, rozwój oświaty i
opieki zdrowotnej
 nowy styl dyktatury- dobroczyńca i przyjaciel ludu,(powołanie Min.Pracy, 8h dzień pracy, płaca
minimalna, odszkodowania, płatny urlop; jednocześnie: zakaz strajków, ograniczenie roli związków
zawodowych , zakaz tworzenia partii polit.
 Vargas ojcem całego narodu ( nie tylko ludu), Nowe Państwo opiera się na warstwach średnich i na
klasie robotniczej,
 okres Nowego Państwa miał stanowić przejście do interwencjonizmu państwowego,
 po II w.św. w miejsce Nowego Państwa- Państwo Narodowe(oparcie na klasach niższych, zwrot w
kierunku lewicy)
 1945- Brazylijska Partia Pracy (PTB) i Partia Społeczno-Demokratyczna (PSD)
 lata 50-te: Vargas jako prezydent próbował łączyć ustępstwa gosp. i socjalne na rzecz mas ludowych
z pozostawieniem status quo klas wyższych
PERONIZM (Argentyna)
 Juan Domingo Peron (1895-1974), dwukrotny prezydent
 duże znaczenie miał kult jego żony Evity i Izabelity, która przejęła władzę po jego śmierci
 Od początku zabiegał o poparcie szerokich mas społeczeństwa, bazował na klasie robotniczej (zyskał
poparcie związków zawodowych)- peronizm socjalny: ustawodawstwo pracy, płace minimalne,
zabezpieczenia socjalne, prawa wyborcze dla kobiet
 Peronizm polityczny: sojusz wieloklasowy, kojarzony z korporacjonizmem, faszyzmem i
falangizmem
 Wraz z załamaniem się powojennego boomu eksportowego peronizm zaczął upadać
 1955 zamach stanu, Peron ucieka z kraju, w 1973r w wyborach wygrywa peronista, który przekazuje
mu władzę
APRYZM (Peru)
- Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy (APRA) , założony w 1924 przez Victora Raula
Haya de la Torre
- APRA: braterstwo, zaufanie do charyzmatycznego przywódcy, wywodzącego się z klas
wyższych, używanie religijnej retoryki (chrześcijańska misja uwolnienia narodu spod
władztwa faryzeuszy politycznych) - tylko APRA może zabezpieczyć Peru
- brak haseł walki klasowej,
- nacjonalizacja zagranicznej własności ziemi i przemysłu, walka z imperializmem USA
- ruch antyimperialistyczny, antyfeudalny, nacjonalistyczny i ludowy, hasła solidaryzmu
społecznego, podniesienie poziomu moralności w życiu publicznym
- kreował się jako ruch ponadnarodowy, latynoamerykański
- 1968r. władzę przejmuje wojsko, przejmując także niektóre hasła apryzmu
INDIE
MAHATMA GANDHI
1. trzy cele:
-zaszczepienie ludzkości zasad moralnych
-przeprowadzenie reform strukturalnych
-walka o niepodległość
2. był blisko ludu, przemawiał w miejscowym języku, widział potencjał w szerokich masach społ., dążył do
ich uaktywnienia
3. zasada walki bez gwałtu (niewykonywanie pracy, strajki, demonstracje, niepłacenie podatków, głodówki)
4. cel: powstanie społeczeństwa uwolnionego od państwa(oświecona anarchia), społ.
zorganizowane na wzór panczajatu- samorządu wiejskiego
5. modernizacja jako zło, hasło powrotu do tradycyjnych stosunków produkcji (odrodzenie rzemiosła) i
samowystarczalności
JAWAHARLAL NEHRU
 źródła: myśl Gandhiego, ideały socjalizmu
 partia: Indyjski Kongres Narodowy
 wprowadzenie sprawiedliwości społ., rozwiązanie sprzeczności klasowych bez walki, poprzez
kompromis interesów klas wyższych z potrzebami klas niższych
 hasła: demokracja parlam, planowanie gospodarcze, nacjonalizacja przemysłu, postęp techniczny
państwo świeckie, równouprawnienie, rolnictwo oparte na spółdzielczym systemie uprawy ziemi,
INDIRA GANDHI
-hasła dobrobytu gospod, stabilności politycznej, integracji narodowej
-zwrot ku masom, próby wprowadzenia zasad sprawiedliwości społecznej(kontrola cen, walka ze spekulacją
żywności
- interwencjonizm państwowy, przyspieszona industrializacja, umocnienie sektora państwowego,
- reforma rolna: podział nadwyżek ziemi między bezrolnych, wydzielenie działek dla biedoty wiejskiej pod
budowę domów
EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA
 pojawił się pod koniec XIXw , jako wynik narastającego niezadowolenia mas chłopskich(głód, brak
ziemi)
 populizm jako ważna faza rozwoju w rozwoju ruchu chłopskiego (W. Witos B. Wysłouch- Polska,
A. Stambolijski- Bułgaria, K. Stere- Rumunia), przywódcy chłopscy nie chcieli utożsamiać się z
myślą populistyczną,
 idee pop. przejęte przez ugrupowania faszystowskie i komunistyczne,
 sensu stricto populistyczny charakter miała opozycja w krajach realnego socjalizmu (PolskaSolidarność, Bułgaria- Związek Sił Demokratycznych, Rumunia-Front Ocalenia Narodowego,
Węgry- Węgierskie Forum Demokratyczne, Czechosłowacja- Forum Obywatelskie, NRD- Nowe
Forum.)
 poparcie szerokich mas
 powszechne niezadowolenie społeczne
 jasno zdefiniowany wróg
 charyzmatyczny przywódca
 obecnie pop. związany z nacjonalizmem, przywiązanie do tradycji narodowej, wartości
chrześcijańskich, wyszukiwanie „wrogów”
AGRARYZM
Pochodzenie słowa: ager - ziemia, rola, pole
agrarius – dotyczący roli, rolny, rolnik.
Albert Eberhard von Schäffle- w latach 90-tych XIX w. pierwszy raz użył tego pojęcia dla określenia ruchu
chłopskiego. Autor pracy Ryzyko agraryzmu dla Niemiec.
Agraryzm jest to doktryna społeczno-polityczna powstała w Europie na przełomie XIX i XX w, oparta na
zasadzie solidaryzmu klasowego i separatyzmu chłopów, postulująca konieczność ewolucyjnej drogi
przebudowy społecznej ze szczególnym uwzględnieniem interesów rolnictwa i pod politycznym
kierownictwem warstwy chłopskiej. Była to jedna z koncepcji trzeciej drogi pomiędzy kapitalizmem a
socjalizmem. Możemy wyróżnić agraryzm zielony (rodowodu chłopskiego), czarny (interpretacja
faszystowska), czerwony (interpretacja komunistyczna) i rewizjonizm agrarny (kwestionowanie poglądu
Marksa utrzymującego, że koncentracja kapitału odnosi się tylko do przemysłu).
ŹRÓDŁA AGRARYZMU
 Myśl francuskich fizjokratów
 Wśród pionierów wyróżniamy Charles de Sismondi, który postulował ekonomikę drobnotowarową
zdominowaną przez drobnych rolników i rzemieślników cieszących się protekcjonizmem państwa.
Nieprzejednany krytyk kapitalizmu.
 Edward David - drobne gospodarstwa mają przewagę nad wielkim gospodarstwem rolnym , dzięki
czemu zachowa swą trwałość w kapitalizmie (przez co naraził się na krytykę ze strony Lenina)
 Romantyzm ekonomiczny i rewizjonizm agrarny – rosyjscy narodnicy w końcu XIX w.
 Największe sukcesy ruch agraryzmu święcił w latach 1893 – 1930. Agraryzm rozwijał się głównie w
Niemczech, Polsce, niektórych państwach Europy Środkowej, w Skandynawii i w USA.
 W Polsce, Czechach i Słowacji agraryzm nosił podobne znamiona, bo łączył się z problemem
uwłaszczenia.
 W 1924 partie te utworzyły Międzynarodowe Biuro Agrarne – Zielona Międzynarodówka, z siedzibą
w Pradze (skupiło 20 europejskich partii, PL reprezentowało PSL „Piast”). Obecnie agraryzm jest
ruchem marginalnym. W Polsce jest reprezentowany głównie przez PSL.
 Rezolucja MBA wyraziła credo ideowe: postulat prywatnego, ale zdemokratyzowanego władania
ziemią, uznanie rolnictwa za podstawę dobrobytu narodu i siły państwa, właściwego udziału
chłopów we władzach państwowych; etc.
IDEE AGRARYZMU
Myśl ta jako jedna z nielicznych dąży do określenia trwałej hierarchii wartości. Wg koncepcji Milana Hodzy
piramida wartości składa się z 4 poziomów – ziemia, człowiek, praca, potem rodzina, gmina, samorząd,
następnie naród, ojczyzna, państwo, na czwartym ludzkość.
Ziemia jest naturalną podstawą bogactwa narodu i głównym źródłem rozwoju gopspodarczego. Powinna
należeć do tych, którzy na niej pracują czyli do chłopów. Opowiada się za prywatną własnością ziemi
podzielonej między gospodarstwa rodzinne. Odrzuca gospodarkę wielkoobszarniczą. Przemysł na drugim
miejscu w gospodarce, preferowany rolno – spożywczy. Różne formy spół dzielności miałyby wypełniać
luki między rolnictwem a przemysłem.
Gospodarka podstawą jest ziemia. Jeśli chodzi o przemysł jest on plasowany na drugim miejscu. W
niektórych gałęziach przemysłu tj. przemysł ciężki, wydobywczy, zbrojeniowy powinna zostać zachowana
kontrola państwa.
Człowiek jest kojarzony głównie z chłopem, rolnikiem. Idealizuje on cechy osobowe chłopów gloryfikując
ich siłę fizyczną, zdrowie i moralność. Stanowią oni najbardziej wartościowy element społeczeństwa.
Tężyzna fizyczna wynika z ciężkiej pracy, nieskazitelność moralna z obcowania z nieskażoną negatywnymi
skutkami cywilizacji przemysłowej przyrodą. Ze względu na swoje cechy powinni sprawować władzę
polityczną. Szczególnie gloryfikują tzw. chłopski rozum, cechujący się pragmatyzmem, realizmem,
umiarkowaniem.
Praca powinna być jedynym kryterium miejsca jednostki w społeczeństwie. Jej jakość zależy od stopnia
upowszechnienia oświaty. Przeciwstawiono to kapitałowi jako źródłu utrzymania i brakowi wiedzy wynikłej
z oświaty i wykształcenia. Chłopi mają poprzez pracę wspólnotę interesów z robotnikami i inteligencją, są
jednak w opozycji do kapitalistów. Podczas, gdy robotnikom i inteligencji ktoś organizuje pracę, chłopi
muszą robić to samodzielnie. Nadto, rytm pracy zakłóca natura. Ponadto uwarunkowania społeczne i
przyrodnicze sprawiają, że chłopi wyróżniają się wielką pracowitością, obowiązkowością, oszczędnością,
odwagą wobec przeciwności losu.
Rodzina cieszy się ogromnym szacunkiem. Powinna być złożona z małżeństwa, dzieci i ogółu krewnych.
Obok funkcji prokreacyjnych, socjalizacyjnych, ciągłości kulturowej i organizowania życia członków
rodziny, to rodzina prowadzi gospodarstwo rolne realizując jednocześnie funkcje prokreacyjną,
socjalizacyjną i zapewniającą ciągłość kulturową. Gloryfikuje rodziny wielopokoleniowe. Dominującą rolę
ma mieć ojciec.
Gmina pozostaje najważniejszą jednostką samorządu terytorialnego w oparciu o wieś jako jednolity
homogeniczny i odrębny kompleks socjalny. Przedstawiciele tego ruchu propagandową opisują uroki życia
na wsi w przeciwieństwie do życia w mieście. Szczególnie silnie akcentuje się wspólnotę kulturową,
wyznaniową i sąsiedzką.
Samorząd jest podstawą administracji państwowej i potwierdzeniem demokratycznej formy państwa,
przejawem ludowładztwa, potwierdzeniem demokratycznej formy państwa i źrenicą wolności
obywatelskiej. Dzięki samorządowi chłopi jawią się jako współrządzący państwem. Agraryzm postuluje
szerokie przyznanie uprawnień organom samorządowym, co ma zrównoważyć władze lokalną i władzę
centralną.
Naród - ideologia ta deklaruje ścisłe związki z tym co narodowe pod warunkiem, że jest to równocześnie
chłopskie. Podkreśla udział chłopów w walkach narodowowyzwoleńczych i ich liczebność w siłach
zbrojnych. Stwierdza wręcz, że to oni są żywicielami narodu. Naród wiąże swój byt z tym terytorium, na
którym chłopi zaczynają uprawiać ziemię.
Ojczyznajest utożsamiana z całością kultury państwa, w którym urodził się dany człowiek wzbogacona o
treści kojarzone z rodziną, rodem i spadkiem. Szczególne miejsce zajmuje tu ojcowizna, czyli rodzima,
uprawiana ziemia będąca najczęściej przekazywana z ojca na syna. Idea ta ma szczególny wymiar w Polsce.
Państwo powinno unikać dyktatury i anarchii. Najszerszą aprobatę zyskuje państwo demokratyczne z
trójpodziałem władz, niezawisłym sądownictwem i suwerennością ludu (liberalny model państwa).
Opowiada się za zmniejszaniem różnic majątkowych, interwencjonizmem, korygującym spontaniczności
mechanizmów rynkowych w trosce o rozwój rolnictwa.
Zmiany powinny być to reformy w myśl „trzeciej drogi”, usytuowanej między drogami socjalizmu i
kapitalizmu, komunizmu a liberalizmu, dokonywane ewolucyjnie i w sposób przemyślany, kontrolowany
przez państwo. Uwzględnia środki odgórne, jak i oddolne oddziaływania politycznego.
Po 1989 r. nastąpiło niewielkie odrodzenie się agraryzmu pod postacią neoagraryzmu w programach
niektórych partii i stronnictw chłopskich (głównie PSL).
******************************************************************************************
ODWOŁUJE SIĘ DO:
 Liberalizmu – podobny stosunek do własności, wolności osobistej, trójpodział władzy, rozdział
państwa i kościoła. Nawiązywali do francuskich fizjokratów (pierwszorzędna rola rolnictwa w
gospodarce i drugorzędna rola rzemiosła i, przemysłu i handlu)
 Konserwatyzm E. Burke’a – wartości: rodzina, wiara, rola wspólnot lokalnych, tradycja
 Nauka społeczna Kościoła – doceniano pracę człowieka, godziwe życie, praca człowieka ubogaca
 Protestantyzm – etos pracy, praca powoduje samodoskonalenie
 Myśl rosyjskich narodników – uważali, że należy kształcić ludność wiejską.
OKRESY HISTORYCZNE:
 koniec XIX w. aż do końca I wojny światowej:
 kształtują się partie oraz ruch i ideologia
 zwłaszcza w RFN, Szwajcarii, Skandynawii, Europie Środ.-Wsch. W pewnym sensie w USA
 okres międzywojenny
2.1 najbardziej prężny ruch (rozkwitł)
2.2 najczęściej wchodzili do parlamentu i rządów
2.3 wypracowali system wartości, w tym koncepcję państwa
2.4 powstaje Zielona Międzynarodówka
 okres po II wojnie
3.1 odradzają się partie:
Polska – PSL Mikołajczyka
Węgry – Niezależna Partia Drobnych Rolników, F. Nagy, Z. Tildy
Rumunia – Narodowa Partia Chłopska,
Bułgaria – Bułgarski Ludowy Związek Chłopski im. Petkow
 po 1947 r. Nie ma agraryzmu w Europie Środ.-Wsch
 w Europie Zach. partie agrarne znikają ze sceny politycznej, gdyż elektorat zasilił szeregi elektoratu
partii chrześcijańsko-demokratycznych, konserwatywnych, narodowych i socjaldemokracji.
 po 1989 – neoagraryzm i odbudowa partii agrarnych w Europie Środ.-Wch.
4.1 sytuacja w Polsce:
- partie agrarne są w parlamencie
-kandydaci w wyborach prezydenckich: w 95’ Pawlak, w 2000r. Kalinowski, w 2005 nie wystawili
kandydata
Partie agrarne w Skandynawii po II wojnie straciły charakter partii agrarnych i przyjęły elementy z
liberalizmu i socjaldemokracji. Zmieniły nazwę partii np. w Szwecji Związek Chłopski w 1957 na Partię
Centrum, w Norwegii w 1959 Partia Chłopska na Partię Centrum. Stały się partiami środka.
******************************************************************************************
NIEMCY
Pierwszeństwo agraryzmu niemieckiego, tam początki współczesnej ideologii agraryzmu oraz
wprowadzenie nazwy dla ideologii
Albert Eberhard von Schäffle (początkowo zafascynowany agraryzmem później jego krytyk)
Gustaw Ruland ( był pierwszym ideologiem)
Ruch wielkich właścicieli ziemskich – niemiecki ruch polityczno – gospodarczo – społeczny, zwany
agrarystycznym – rozwój od lat 70. XIX w., postulował wprowadzenie państwowego monopolu na zboże,
chciał ochrony interesów rolnictwa w relacjach z innymi gałęziami gospodarki
1893 – powstaje Związek Rolników – realizacja agrarystycznych celów
Gustaw Ruhland – doradca ww. Związku
SZWAJCARIA
Jan Charls Leonard Sismonde de Simondi (opowiadał się za protekcjonizmem państwa, ekonomiką
drobnotowarową, romantyzmem ekonomicznym tzn. krytykował kapitalizm i z rezerwą patrzył na
socjalizm)
Ferdinant Ernst Laur (popiera protekcjonizm państwowy)
CZECHOSŁOWACJA
Przed I WŚ doktryny agraryzmu wokół idei miłości do ziemi, wzmocnienie po powołaniu do życia
Czechosłowacji w 1918
Milan Hodza - (przyczynił się do powstania Międzynarodówki) – warstwa chłopska zespolona więzami
solidarności pozostaje największą i przodującą siłą w życiu społecznym i politycznym, postulat przeobrażeń
ustrojowych zgodnych z interesami chłopów, reforma rolna upowszechniająca drobną własność, liberalizm
demokratyczny, w sferze społecznej na interwencjonizmie państwowym zabezpieczającym potrzeby
socjalne
Antoni Svehla
BUŁGARIA
Aleksander Stambolijsli (agraryzm radykalny tzn. chłopi powinni przejąć władzę bo 90% ogółu ludności to
chłopi oraz gospodarka ma być podporządkowana celom rolnictwa, ustrój rolny miał polegać na rodzinnych
gospodarstwach chłopskich wykluczających jakiekolwiek relikty feudalizmu i kapitalizmu, gospodarka
podporządkowana celom rolnictwa)
USA
Powstaje Przymierze Farmerów w latach 80-tych XIX w.w Teksasie skupiające farmerów z Greenback
Party, zwani greenbackerami i członków z Grange National – grangerami. Obawiali się wielkiej własności
ziemskiej toteż postulowali poprawę warunków życia. Ruch ten przekroczył granice Teksasu i powstał ruch
- kształceniowe, pogłębili
świadomość polityczną chłopów ich poziom kultury oraz przyczynił się do rozwoju problematyki badawczej
zwanej socjologią wsi. Wkrótce ruralizm został wchłonięty przez ruch populistyczny a ten reprezentowała
Partia Demokratyczna. Ruralizm nie osiągnął poziomu ideologii politycznej, ale zwrócił uwagę na
problematykę wsi.
POLSKA
Początki związane z publicystyką czasopisma Zaranie – ruch zariański w latach 1907-1914, potem
dojrzewał w ramach Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej, Małopolskim Związku Młodzieży, Polskiej
Akademickiej Młodzieży Ludowej. Przejęły one założenia ideowe deklaracji Słowiańskiego Związku
Młodzieży Wiejskiej uchwalonej na jego I Kongresie w Lublanie, 1924.
Jan Dąbski :
 zniesienie pracy najemnej w rolnictwie – ostatnia forma niewolnictwa
 nadanie chłopom ziemi, która jest warsztatem pracy i przedmiotem miłości
 prymat w życiu narodowym i państwowym chłopów, wynikający z roli społecznej żywicieli i obrońców
 rolnictwo najważniejszą gałęzią wytwórczą
 zasada samorządności i demokracji parlamentarnej
 Stany Zjednoczone Europy pod przewodnictwem chłopów
W latach 30-tych Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”
 Krytyka feudalizmu w rolnictwie
 Idea solidaryzmu chłopskiego
 Ostrze antykapitalistyczne
 Najwybitniejsi działacze: Józef Niećko, Ignacy Solarz

Stanisław Miłkowski:
 Idea naturalnego związku chłopa z ziemią, warunkującego efektywność gospodarczą rolnictwa i rozwój unikalnych
wartości kultury ludowej
 Własność prywatna ziemi, samorządowa, spółdzielcza i państwowa
 Dostrzeżenie potrzeby sojuszu chłopów z robotnikami
Jerzy Kuncewicz (przebudowa ustroju rolnego)
Agraryzm profesorski Franciszek Bujak, Wincenty Styś, Stefan Inglot, Władysław Grabski, Józef Chałasiński.
Stronnictwo Ludowe w 1935 uznało agraryzm za oficjalną doktrynę ruchu.
1923 r. powstaje Międzynarodówka Chłopska skupiająca 20 partii, podlega jej Międzynarodowy Instytut
Agrarny założony w 1926r.
NEOAGRARYZM
Kieruje się historycznymi zasadami: tradycyjna tolerancję i poszanowaniem osobistych przekonań
politycznych oraz wyznaniowych. Wartość jednostki ocenia przez pryzmat jej stosunku do pracy i
przydatności dla społeczeństwa. Naczelne zasady neoagraryzmu to: dbałość o godność zawodu rolnika i
prestiż, troska o wychowanie młodego pokolenia w tradycji ludowej, przeciwdziałanie degradacji wsi i
ochrona środowiska naturalnego. Odeszli od tezy, że chłopi jako ‘rdzeń narodu” i ich partia są
predysponowani do dominacji w państwie.
KATOLICYZM
1. Nazwa i istota
Najodpowiedniejszą nazwą będzie tu katolicka nauka społeczna (synonimicznie doktryna społeczna katolicyzmu)
jako oficjalnie aprobowana przez papiestwo, jednak w katolickiej litaraturze naukowej także inne nazwy.
W skład doktryny KNS wchodzą dwie sfery: a) sfera myśli (doktryny, myśli, etyki), b) sfera praktyki (nauczanie).
Zbyt szerokie są określenie społeczna nauka Kościoła, społeczno - polityczna myśl Kościoła, bo Kościół czerpie także
z myśli niekatolickiej, w tym doktryn protestanckichj i prawosławnych.
Każda doktryna katolicyzmu jest doktryną społeczną Kościoła, ale nie każda doktryna społeczna Kościoła jest
doktryną katolicyzmu.
Katolicka nauka społeczna to ta część całej nauki katolickiej, która za pomocą ocen moralnych wartościuje myśl i
praktykę społeczną, gospodarczą i polityczną.Całokształt tych ocen tworzy katolicką etykę społeczną, a jej praktyczne
nauczanie i stosowanie katolicką moralność społeczną.
Katolicyzm pochodzi od greckiego słowa kathololikos, czyli powszechny. Współczesna KNS ukształtowała się w
XIX w. Podstawę stanowiły encykliki, przemówienia papieskie. Zaangażowanie Kościoła w życie społeczne nastąpiło
po Rewolucji Francuskiej i był odpowiedzią na liberalizm, a później na socjalizm. Pontyfikat Grzegorza XVI i Piusa
IX charakteryzował się upartym trwaniem w profeudalnych pozycjach i krytyką osiągnięć ludzkości od czasów
Oświecenia. Potępiali oni ruchy narodowowyzwoleńcze oraz wszelki postęp. Dopiero od roku 1878 Kościół
zdecydował się na kompromis z kapitalizmem (w pewien sposób wybierając mniejsze zło). Dużą rolę odegrali
katoliccy myśliciele: W. von Kettler i H. Pesch oraz J.Maritain i E. Mounier. Pontyfikat Jana XXIII zapoczątkował
trzeci etap w rozwoju KNS. Zaczęła się ona zajmować wolnością jednostki, kształtem ustroju społecznego i
problemem formy własności. Zupełnie nową jakość przyniósł pontyfikat Jana Pawła II, który zapoczątkował teologię
tworzenia wyczuloną na wyzwania czasów i zdolną do kreowania roli Kościoła w porządku społeczno-politycznym.
2. Idee
Katolicyzm jest doktryną religijną, niedogmatyczną (nie pozostaje stała jak dogmat, ale wskutek zmian w świecie
modyfikowana), integralną (spójność wewnętrzna i zdolność asymilacji dla własnych potrzeb osiągnięć naukowych i
treści akceptowanych doktryn politycznych), eschatologiczną (podporządkowanie życia doczesnego celowi
ostatecznemu), humanitarną (naczelna wartość człowieka) i powszechną. Idee wysuwane z założeń myślowych
chrześcijaństwa.
Człowiek
Dużą rolę odgrywa tu personalizm chrześcijański (jedność sfer duchowej i cielesnej). Człowiek zajmuje naczelne
miejsce w hierarchii świata ożywionego głównie ze względu na swoją duchowość co dodatkowo pozwala ma na
uczestnictwo w życiu wiecznym. Personalizm ukazuje człowieka w wymiarach: biologicznym, psychologicznym,
społecznym i nadprzyrodzonym. W człowieku poszukiwał sił do pracy, w jego wnętrzu - dobra, prawdy, w relacjach z
innymi - wolności, miłości i sprawiedliwości. Życie zgodne z KNS miało zapewnić człowiekowi godne życie na ziemi
i życie wieczne. Personalizm staje humanizmem antropocentrycznym w życiu ziemskim, zaś życiu pozagrobowym
humanizmem teocentrycznym. Razem tworzą one humanizm integralny. Człowiek ma swoją osobowość. Zapewnia
mu ona uczestnictwo w myśli Bożej, niepowtarzalność, autonomię, odpowiedzialność, moralność, wolność. Dzięki
osobowości człowiek może być podmiotem własnych myśli.
Prawo
Inspiracją jest tu współczesna modyfikacja tomizmu (podział na prawo wieczne, boskie, naturalne i ludzkie, prawo
wieczne jest źródeł pozostałych) - neotomizm. Główną rolę odgrywa prawo naturalne, które jest uwzględnione o
prawo boskie. Leon XIII i Pius XI przyznawali prymat prawu naturalnemu, podczas gdy późniejsi papieże począwszy
od Piusa XII starali się równoważyć oba porządki
Wolność
Nieodzowny wątek idei człowieka. Najbardziej istotna wolność religijna. Do Piusa XVIII prawdziwość religii
katolickiej miała pierwszeństwo przed wolnością religijną, która była zawężona do religii katolickiej. Zmiany
nastąpiły wraz z pontyfikatem Jana XXIII i zwołaniem Soboru Watykańskiego II. Zdefiniowali oni wolność religijną
jako wolność od jakiegokolwiek przymusu w sprawach religii ograniczoną jedynie wymaganiami porządku
publicznego. Przyznaje równe prawa wszystkim wiernym różnych wspólnot religijnych i zakazuje nieuczciwego
pozyskiwania nowych wiernych.Wolność chrześcijańska oznacza z jednej strony uwolnienie się od zła i grzechu, z
drugiej zaś swobodę w podążaniu w kierunku dobra i sprawiedliwości
Społeczeństwo
Jest to organiczna całość złożona z powiązanych ze sobą więzami biologicznymi, psychicznymi, społecznymi i
politycznymi, a przede wszystkim religijnymi. W jego skład wchodzą np. takie grupy jak rodzina, grupy produkcyjne
czy związki zawodowe. Grzeszni ludzie nie mogą tworzyć idealnego społeczeństwa. Postuluje solidarność i jedność w
miłości; małżeństwo wg katolicyzmu to nierozerwalny związek kobiety i mężczyzny. Do grup produkcyjnych
adresowana zasada korporacjonizmu chrześcijańskiego organizująca życie gospodarcze społeczeństwa na wzór
średniowiecznych cechów.
Sprawiedliwość
Opiera się na przekonaniu o konieczności oddawaniu każdemu co mu się słusznie należy. Rozróżniano
sprawiedliwość zamienną (jednostka a jednostka), rozdzielczą (regulującą stosunki we wspólnocie) i legalną
(jednostka a wspólnota). Pius XIII prefreował zamienną, Pius XI dążył do zrównoważenia i połączenia tych rodzajów
sprawiedliwości wprowadzając sprawiedliwość społeczną, która stopniowo zaczęła zyskiwać na znaczeniu jako
mająca rządzić wszelkimi stosunkami międzyludzkimi. Za pontyfikatu Jana Pawła II idea sprawiedliwości społecznej
przekształciła się w idee miłosierdzia chrześcijańskiego. Ma służyć w walce z biedą i nierównościami
cywilizacyjnymi.
Pokój
Jest darem Bożym, mającym zapewnić człowiekowi pełnię człowieczeństwa, zdrowie i bezpieczeństwo. Pokój jest
porządkiem życia społecznego opartego na sprawiedliwości Dla jego istnienia musi być stale wypracowywany i
utrzymywany. Ludzie muszą wyrzekać się przemocy, przebaczać i miłować nieprzyjaciół. Dużo o pokoju w myśli
katolickiej pisał Benedykt XV i Pius XI. Jan Paweł II głosił iż pokój jest prawdą, wzywał do kształtowania kultury
pokoju i tworzenia ram instytucjonalnych w celu jego zapewnienia.
Gospodarka
Koncentruje się na formach własności, znaczeniu pracy, stosunków pracodawcy z pracownikami i na pożądanych
strukturach całej gospodarki. W wieku XX widać swoistą ewolucję poglądów na gospodarkę: od akceptacji tylko
własności prywatnej do dopuszczenia różnych form własności z uwagi na dobro wspólne. Leon XIII aprobował tylko
własność prywatną, ganiąc wspólną za przeciwność wobec prawa natury. Od Piusa XI coraz szersze dopuszczanie
innych form pod warunkiem nieograniczania inicjatywy przedsiębiorczych, ale i na drodze legalnej i za
odszkodowaniem. Krytykuje socjalistyczne podejście do zagadnień gospodarczych. Katolicyzm kładzie nacisk na
powszechne prawo do pracy z godziwym wynagrodzeniem, relację na płaszczyźnie pracownicy - pracodawcy. W
myśli Jana Pawła II możemy także znaleźć krytykę kapitalizmu mimo zasadniczej aprobaty dla tego modelu.
Państwo
Idea o dwóch aspektach: władzy papieskiej i władzy świeckiej. Władza papieska wyróżnia się wśród innych tym że
jednoczy treści teokratyczne, monarchiczne i republikańskie (wybór).Cechą władzy papieskiej dążenie do dominacji
nad świecką. Do czasów Rewolucji Francuskiej władza papieska niemal panowała nad świecką. Po tym wydarzeniu
dostrzegamy osłabianie tych tendencji poprzez postulat rozdziału Kościoła od państwa i kształtuje się to zależnie od
modelu regulacji stosunku państwa z Kościołem w konkretnym przypadku. Pius X krytykował rozdział. Jego następcy
poszukiwali miejsca Kościoła w państwie. Sobór Watykański II stwierdził że wspólnota państwowa i kościelna są od
siebie niezależne i autonomiczne. Dopiero Jan Paweł II nawoływał do współdziałania Kościoła i państwa. KNS
podkreśla niezmiennie, że władza pochodzi od Boga. Państwo to zorganizowana wspólnota, która powinna służyć
godnie jej członkom zgodnie z prawem naturalnym i ochranianą przez Boga. Państwo nie może naruszać katolicyzmu.
Katolicyzm przeciwstawia się totalitaryzmowi i pozwala na interwencjonizm (od Piusa XI rozwiajny związek
subsydiarności papiestwa wobec państwa) dla dobra wspólnego. KNS potępia zarówno kapitalizm jak i socjalizm,
choć akceptuje demokratyczne instytucje wytworzone w tym pierwszym. Jest natomiast w bezwzględnej opozycji do
komunizmu.
Zmiany
Zmiany nie mogą być rewolucyjne lecz powinny przebiegać na drodze reform. Postęp jako cel społeczny zastępowany
jest przez rozwój społeczny. Kościół od statycznego nauczania do nauczania dynamicznego wykorzystującego
najnowsze osiągnięcia technologiczne propagując ekumenizm (ponowne zjednoczenie chrześcijan wszystkich
wyznań)
Źródła i ewolucja

chrześcijaństwo obecnie największą religią świata, ok. 1,8 mld wiernych, w tym 970 mln katolików

oficjalna doktryna społeczna katolicymu obecnie zawarta jest w encyklikach i dokumentach soborowych

encyklika (gr. enkyklikos - pismo okólne) - kierowana przez papieża do ogółu wiernych o znaczeniu
ogólnokościelnym w sprawach doktrynalnych

tytuły encyklik pochodzą od ich pierwszych słów, encykliki nie tworzą dogmatów, lecz są zwykłym
nauczaniem

obok encyklik i dokumentów posoborowych istnieje nieoficjalny nurt KNS rozwijany przez wybitnych
myślicieli katolickich; drugim nieoficjalnym są ideologie i ruchy chadeckie

katolicyzm został zmuszony do dostosowania do otaczającego go dynamicznwego świata bo stracił
dominującą pozycje polityczną oraz był stale opóźniony w stosunku do tempa życia społecznego

4 okresy pofeudalnej doktryny katolickiej: lata 1789-1878 (sojusz z pozostałościami monarchicznego
absolutyzmu, potępianie idei wolnościowych, suwerenności narodów, etc.), lata 1878-1958 (dojrzewanie
kompromisu KNS z treścią przemian kapitalizmu), od pontyfikatu Jana XXIII 3.etap (aprobata liberalizmu
burżuazyjnego, osłabienie krytyyki socjalizmu, centralne formy zainteresowań to zakres wolności jednostki,
kształt ustroju społecznego i problem formy własności, doktryna wychodzi poza wymiar europocentryczny),
od JPII czwarty okres
Aprobata legitymizmu

po upadku feudalizmu Kościół sięgnął w obliczu upadku swojej pozycji do legitymizmu, czyli powoływania
na odwieczność własnych praw, miało być to odpowiedzią na postępującą laicyzację życia i obojętność głów
państwa wobec religii

socjalizm chrześcijański - powstał we Francji, kierowany przez ks. Felicite Roberta Lamennaisa - chcieli
zerwać z archaicznym legitymizmem i absolutyzmem w Kościele na rzecz dążenia ku egalitaryzmowi i
demokratyzmowi; potępione przez papieża Grzegorza XVI, potem Piusa IX (1870 - rok dogmatu o
nieomylności papieża), który wydał encyklikę Quanta cura i dołączony do niej Syllabus z głównymi błędami
XIX wieku - wykaz kościelnych potępień
Architekci doktryny

po WRF życie katolickie osłabiał ateizm

część myślicieli katolickich chciała wskrzerzenia średniowiecznego ideału społeczeństwa teokratycznego, inni
proponowali wzbogacenie doktryny osiągnięciami naukowymi, inni chcieli kompromisów z zlaicyzowanym
światem

do narodzin współczesnej, oficjalnej papieskiej doktryny przyczynili się Wilhelm von Kettler i Heinrich
Pesch, do jej soborowego i papieskiego dostosowywania do współczesności Jacques Maritain i Emmanuel
Mounier

Kettler - duchowe życie chrześcijan łączy ścisła więź z życiem społecznym, skłaniał Kościół do podjęcia
kwestii socjalnej i zwrócenia uwagi na trudne warunki bytowe robotników, podkreślił iż wiara katolicka
domaga się dbałośći o zaspokajanie materialnych potrzeb ludzi

Pesch - bez rzetelnej pracy, moralnego postępowania, współpracy ludzi i przestrzegania cnót obywatelskich
nie można znaleźć dobrej koncepcji ekonomicznej; wg niego Kościół nie zajmował żadnego stanowiska w
kwestii gospodarczej i ekonomicznej

Maritain - proponował odejście od nowożytnego humanizmu antropocentrycznego do chrześcijańskiego
humanizmu teocentrycznego, stał na stanowisku katolicyzmu otwartego, nieingerencji Kościoła w sprawy
polityczne, przeobrażania kapitalizmu w reformistyczny socjalizm

Mounier - twórca personalizmu otwartego, zmierzał do uwolnienia chrześcijaństwa od kryzysu
cywilizacyjnego powodowanego indywidualizmem liberalizmu; krytykował liberalizm i totalitaryzm
3. KNS w myśli papieży



Leon XIII - jako pierwszy z papieży zaakceptował zasady ustrojowe kapitalizmu. Wprowadził neotomizm jako
oficjalną filozofię Kościoła Katolickiego. W swoich encyklikach wypowiadał się w kwestiach: problematyki
jednostki ludzkiej, będącej podstawą personalizmu katolickiego Aeterni Patris z 1879; socjalizmu w Quod
Apostolici muneris, pochodzenia władzy państwowej w Diuturium illud czy o stosunkach państwo-Kościół w
Immortale Dei, Humanum genus o potrzebie powołania struktur pośrednich w państwie, libertas o
chrześcijańskiej koncepcji wartości odrzucającej liberalizm, Sapientiae christianae o obowiązkach społecznych
katolików. Szczególne miejsce zajmuje jednak encyklika Rerum novarum (Rzeczy nowe). Wg Piusa XI Magna
Charta ustroju społecznego. Była odpowiedzią na socjalizm i kapitalizm i poruszała kwestię robotniczą. Wg niej
socjalizm jest sprzeczny z prawami naturalnymi tj. z prawem do własności, godności i zasadą solidarności
społecznej. Encyklika jest całościową krytyką socjalizmu, mimo iż podtrzymuje założenie socjalizmu o wielkim
zróżnicowaniu społeczeństwa w kapitalizmie. Krytyce poddawana jest także warstwa światopoglądowa
człowieka. W kwestii kapitalizmu krytykowali to, że prawo własności jest wykorzystywane niezgodnie z
przeznaczeniem dóbr. Za słuszne uznaje zasadę ograniczonej interwencji państwa w sprawy kapitału prywatnego.
Krytykuje też warstwę ideologiczną kapitalizmu. Przyznaje robotnikom prawo do własnych organizacji
zawodowych na wzór gildii i cechów. Prawo to jako wyraz idei solidaryzmu społecznego zwraca się przeciwko
idei walki klasowej. Państwo może interweniować w dziedzinie socjalnej: obronie zagrożonej własności
prywatnej, ochronie materialnych warunków pracy robotników, współdecydować o wysokości ich płacy. Leon
XIII sformułował też zasadę "sprawiedliwej" płący rodzinnej - wystarczającej na utrzymanie własne, żony, dzieci
i oszczędzenie na dojście do skromnego mienia.
Leon XIII nie był zwolennikiem ani liberalizmu ani socjalizmu. Nieprzychylny zwłaszcza socjalizmowi.
Pius X - Vehementor nos o stosunkach Kościół - państwo i Pascenai Dominici gregis mandatum o potępieniu
modernizmu. Nawracał do polityki Piusa XI, umacniając w Kościele absolutyzm i monokrację, poza Kościołem
zwalczając demokrację i nowe myśli społeczne.
Benedykt XV - jego pontyfikat zajmował się problemem pokoju. Rozwój ruchów socjalistycznych chciał
zatrzymać demokratyzacją państw kapitalistycznych. Zwany papieżem sprawiedliwości i pokoju. Ad beatissimi
apel do panujących o zachowanie pokoju, Ubi acrano Dei o poszerzeniu zakresu myśli i wolności katolików w
kwestiach bezpiecznych dla wiary i dyscypliny, Pacem, Dei munum pulcherrimum o zachowaniu pokoju na
świecie. Ogłosił nowy Codex Iuris Canonici w 1917 obowiązujący do 1983.
Pius XI - ogłosił 20 encyklik (Non abbiano bisogno potępiającą niektóre hasła faszyzmu włoskiego, Mit brenner
Sorge o krytyce hitletyzmu, Divini Redemptoris o krytyce komunizmu), otwarty wróg komunizmu i socjalizmu,
jego pontyfikat jest ważny z punktu widzenia encykliki Quadragessiomo Anno (W czterdziestą rocznicę). Wzywa
w niej do potrzeby dialogu z innymi nurtami politycznymi, krytykuje korporacjonizm. Akceptuje kapitalizm i jego
zasady własności prywatne. Zasadę pomocniczości traktuję jako podstawę stosunków między państwem a
społeczeństwem.
Pius XII - zwany papieżem pokoju (Summi pontificatus o stosunkach obywatel - państwo, Sertum laetitae o
miłości i sprawiedliwości), nie zajmował się zbytnio polityką. Od 1942 r. szczególną rolę zajmują jego orędzia
noworoczne. Mówił w nich prawach człowieka. Rozwiązywanie problemów społecznych musi być misją
społeczną Kościoła. W encyklice Optatissima Pax wzywał do pokoju światowego i zjednoczenia Europy,
przemawiał o godności człowieka. W Miranda prorsus określił stosunek Kościoła do mediów. Powtarzał zasadę
pomocniczego charakteru państwa w zakresie organizacji produkcji.
Jan XXIII - zwołał Sobór Watykański II (Vaticanum II) na któym zostały opracowane zadanie reform Kościoła,
dostrzegł państwa Trzeciego Świata, propagował rozwój ducha ekumenicznego, własność prywatną uznawał za
podstawę wolności. Rozpoczął proces aggiornamento, czyli uwspółcześniania KNS. Wydał dwie encykliki Mater
et Magistra o współczesnych przemianach społecznych w której zawiera liczne wskazówki dla świata
kapitalistycznego i Pacem in terris w której pisze o pokoju i problemach społecznych. W obu encyklikach mamy
do czynienia z uniwersalizacją doktryny społecznej katolicyzmu. Funkcje państwa mieszczą się w ramach
interwencjonizmu państwowego zbliżonego do idei państwa dobrobytu. Państwo powinno troszczyć się o dobro
ogółu, obronę porządku społecznego i przestrzegać zasad sprawiedliwości zasad społecznych. Jako pierwszy
wysuwał człowieka dla którego dobra jest podporządkowane dobro wspólne. Zachowanie prywatnej własności
środków produkcji niemożliwe, bo jest pogwałceniem prawa boskiego i naturalnego. Sama własność jest
podstawą wolności i źródłem pracowitości, gospodarności, inicjatywy i oszczędności. Własność wspólna
wypacza. Mimo to akceptowane są niektóre socjalistyczne rozwiązania gospodarcze.
Jan XXIII opiera się na niezmienności prawa naturalnego i bożego, prawie papieża do podawania ich bieżącej
interpretacji, i wyraża gotowość udziału Kościoła w przemianach wspołczesności. Wskazuje na zamiar
uniwersalizacji katolicyzmu czyli przystosowanie KNS do całego zróżnicowanego świata. Potwierdza iż wszelka

władza pochodzi od Boga usiłując uzasadnić to naukowo. Aprobuje zasadę pomocniczości władzy politycznej.
Funkcje państwa mieszczą się w ramach umiarkowanego interwencjonizmu państwowego niekiedy zbliżonego do
doktryny welfare state, celem państwa winna być troska o dobro ogółu i obrona porządku społecznego i
przestrzeganie zasad sprawiedliwości. Na pierwszy plan wysunięty zostaje po raz pierwszy człowiek, którego
dobru podporządkowane jest dobro wspólne.
Sobór Watykański II - 1962-1965 - zwrócono uwagę na godność i wartość jednostki ludzkiej - szacunek powinien
przejawiać się w czynnej miłości bliźniego, zapewnieniu człowiekowi wolności religijnej, społęcznej i cywilnej,
dążeniu do egalitaryzmu społeczneego, znoszeniu wszelkiej dyskryminacji.
Paweł VI - starał się pogłębić myśl Jana XXIII. Dążył do poprawy warunków bytowania niżej usytuowanych grup
ludności. Jako pierwszy starał łączyć się socjalistyczne elementy uspołeczniania ludzi z kapitalistycznym
elementem ich odpowiedzialności. Populorum progressio o postępie i rozwoju moralnym, społecznym i
ekonomicznym; Ecclesiam suam o dialogu ze światem. Dążył do poprawy warunków niżej sytuowanych grup
ludności. Widział nowy ustrój polityczny łączący socjalistyczne elementy uspołecznienia ludzi z kapitalistycznym
elementem ich odpowiedzialności osobistej.
Jan Paweł II - swoje poglądy wyraził w encyklikach Redemptor hominis (personalistyczne uzasadnienie godności
człowieka, pokój, potępienie terroryzmu, rozwój ekumenizmu, zwiększenie obecności Kościoła na świecie),
Laborem exercens (zawierała zręby teologii tworzenia, praca ma być źródłem egzystencji materialnej i duchowej
człowieka, należy przezwyciężać bezrobocie, za prace należy się godziwe wynagrodzenie, ważne są także
warunki pracy), Solicitudo rei socialis (dotyczy spraw społecznych, wyklucza utopijne marzenia o doskonałym
społeczeństwie, grzech i godność człowieka wynikają z jego wolności. Państwo powinno być środkiem dla
zabezpieczenia praw ludzkich, przestrzega przed konsumpcjonizmem), Centisimus annus (ostrzega przed
powrotem totalitaryzmów po upadku komunizmu, ocenia także systemy gospodarcze z punktu widzenia wymagań
godności człowieka, wypowiada się za demokratycznym państwem opiekuńczym, jednak ani gospodarka ani
państwo nie powinno by celem człowieka), Ewangelium vitae (zachęca do ochrony życia ludzkiego, sprzeciwia
się antykoncepcji, eutanazji, aborcji i karze śmierci)
4. Teologia wyzwolenia
Jest to radykalny nurt myśli politycznej i społecznej Kościoła Katolickiego w Ameryce Łacińskiej potępiany przez
Watykan. Przyczynami jego powstania były: hasło dialogu z innymi nurtami politycznymi na Soborze Watykańskim
II, ubóstwo i wyzysk w Ameryce Łacińskiej i instytucjonalna przemoc. Teologia wyzwolenia czerpała swoją
inspiracje m. in. z marksizmu. Jej założenia zostały sformułowane przez Konferencje Episkopatu
Latynoamerykańskiego w Medelin i Puebla, a jej twórcą był Gustavo Gutierrez. Inni przedstawiciele to: H. Assman,
C. Boll, E. Dussel, I. Sobrino, bracia Carneval, O. Romero. Teologia wyzwolenia zmierzała do pogodzenia marksizmu
z wiarą katolicką. Dla przywrócenia sprawiedliwości społecznej dopuszczała różnego rodzaju rewolucje. Widziała w
Kościele organizatora rewolucji społecznej. Zmierza ona do przekształcenia chrześcijańskiej idei zbawienia w
polityczną koncepcję wyzwolenia na drodze walki rewolucyjnej z wszelkimi przejawami niesprawiedliwości
społecznej. Symbolem teologii wyzwolenia jest Chrystus z karabinem w ręku. Teologii wyzwolenia ostro sprzeciwiał
się Jan Paweł II i obecny papież Benedykt XVI będąc prefektem Kongregacji Nauki Wiary.
5. Wpływ Soboru Watykańskiego II
Jednym z głównych jego celów była obrona wartości jednostki i godności ludzkiej. Ludzie powinni dążyć do czynnej
miłości bliźniego, zapewniać wolność religijną, społeczną i cywilną, zapobiegać wszelkim przejawom dyskryminacji.
Powinna być także przestrzegana zasada sprawiedliwości w skali państwa i w stosunkach międzynarodowych. Kościół
zaczął także poszukiwać dialogu z innymi religiami i z ateizmem. Miejsce Kościoła we współczesnym świecie miała
zawierać konstytucja Guadiam et spes. Jest ona najpełniejszym i najobszerniejszym oficjalnym wykładem katolickiej
nauki społecznej. Nie mogło wiec w nim zabraknąć miejsca na temat stosunku kościoła do państwa. Nie ma mowy
oczywiści w dokumencie soborowym o związaniu kościoła i państwa. Przeciwnie mamy wyraźne oświadczenie, że
kościół mocą swej misji oraz zgodnie ze swą istotą nie powinien się wiązać, z żadną szczególną formą kultury,
systemem politycznym, gospodarczym czy społecznym. Nie pragnie on niczego goręcej, jak żeby służyć dobru
wszystkich, mógł swobodnie się rozwijać pod jakimkolwiek rządem uznającym fundamentalne prawa ludzkie oraz
potrzeby dobra wspólnego. Mamy jasne personalistyczne postawienie sprawy ludzkiej, udziału człowieka w życiu
gospodarczym, jako podmiotu i przedmiotu tego życia. Geudium et spes mówi o życiu ekonomiczno-społecznym, a
nie tylko o ekonomicznym podkreślając przez to jego społeczny, humanistyczny, charakter, nierozdzielne przenikanie
przez sfery gospodarcze i społeczne. Dlatego też w dziedzinie produkcji usługi zostały postawione na równi z
wytwórczością dóbr gospodarczych, zarówno rolniczych, jak i przemysłowych. Słowa „pracownik” używa
konstytucja w szerokim znaczeniu twórcy, dóbr i usług.