WSPÓŁCZESNE RUCHY POLITYCZNE

WSPÓŁCZESNE RUCHY POLITYCZNE
Wykład I
LIBERALIZM
1. Pojęcie liberalizmu.
2. Geneza liberalizmu.
3. Podstawowe wartości liberalizmu.
4. Rozwój liberalizmu – nurty.
Ad. 1. Pojęcia:
a. liberalizm jako postawa człowieka wobec różnych problemów, czyli wobec różnych nurtów
politycznych, a więc pobłażliwość, tolerancja liberała wobec innych nurtów. Obcy jest mu fanatyzm i
dogmatyzm.
b. liberalizm jako kierunek myśli politycznej:
 doktryna liberalizmu ekonomicznego – zasada nieograniczonego zysku (własność prywatna i
wolna konkurencja);
 doktryna liberalizmu politycznego – celem każdego ustroju publicznego winna być zasada, że
interes indywidualny jest podstawą działania
 libertynizm – laicki ruch umysłowy zrodzony we Francji, skierowany przeciwko feudalizmowi i
sceptycznym podejściu do religii (Diderot, Voltaire).
Ad. 2. Geneza liberalizmu łączy się z kryzysem wartości feudalnych i wyłaniania się nowych grup np.
mieszczaństwa, burżuazji, kupców.. Liberalizm jest wynikiem kapitalizmu. Istnienie tezy, która wiąże
liberalizm z ruchami wolnościowymi. Powiązanie liberalizmu z rozwojem teorii sprawowania władzy
(wtedy powstają pierwsze konstytucje). Liberalizm zrodził się z buntu przeciwko klasycznej filozofii
polityki (absolutyzm). Przełom pojawił się w okresie renesansu. Od tej pory obowiązywała klasyczna
filozofia polityki. Upatrywała ona cel państwa w dążeniu do doskonałości, cele jednostki i państwa były
tożsame, a doskonałością była cnota. W renesansie jednak Machiavelli zaczyna zastanawiać się jaka
władza jest skuteczna, a więc zmienia spojrzenie na cel państwa.
Ad. 3. Wartości liberalne:
a. indywidualistyczna koncepcja człowieka, który jest najwyższą wartością sam w sobie, może ze
sobą zrobić wszystko co zechce;
b. uznanie wolności za najwyższą wartość ideologiczną liberalizmu;
c. atomistyczna koncepcja społeczna – społeczeństwo jest to zbiór jednostek gdzie nie ma żadnych
trwałych więzi;
d. równość wobec prawa i w prawie;
e. podmiotowe ujęcie praw naturalnych człowieka (prawo do życia, bezpieczeństwa, własności,
oporu wobec tyranii);
f. idea państwa ograniczonego jeśli chodzi o władzę i funkcje – koncepcja państwa prawa;
g. wolny rynek jako podstawa funkcjonowania społeczeństwa w sferze gospodarczej i społecznopolitycznej;
h. ewolucjonizm – ciągły rozwój społeczny w drodze ewolucji.
Wykład II
1. Style myślenia liberalnego.
2. Główne nurty liberalizmu widziane poprzez fazy rozwojowe.
Ad. 1. Różnorodność myślenia liberalnego leżała u podstaw kształtowania się nurtów. Różnice te
wynikają z różnej genezy liberalizmu. Kolebkami liberalizmu są Anglia i Francja. Pierwszy styl
nawiązuje zatem do rozwoju historycznego Wielkiej Brytanii, drugi zaś Francji. I tak np. liberałowie
brytyjscy odwołują się do rewolucji 1668r. i dynastii Stewardów. Świadectwa różnic myślenia
liberalnego można upatrywać się w następujących nurtach:
 myślenie wigowskie (Wielka Brytania);
 nurt progresywistyczny (Francja) – progresja – postępować do przodu.
WRP v. 1.
1
Nurt francuski jest mocno związany z nadziejami oświeceniowymi [definicja Kanta czym jest
oświecenie]. Cechy francuskiego oświecenia to racjonalizm, kierowanie się rozumem w ułożeniu świata,
co racjonalne to niemal idealne. Wiara w postęp możliwy dzięki rozumowi, który rozwiąże takie
problemy jak nędza i głód. Liberałowie nurtu wigowskiego takiej wiary nie mają, są bardziej sceptyczni.
Cechy myślenia wigowskiego:
 akcentowanie liberalizmu (nie mają złudzeń);
 popieranie naturalnego rozwoju społeczeństwa;
 sceptyczny stosunek do haseł demokratycznych;
 traktowanie demokracji jako prawdopodobnie nieuniknionej;
 odmienne od progresywistów odnoszenie się do elit, które były dla nurtu wigowskiego czymś
naturalnym;
 negacja postrzegania zjawisk życia społecznego przez pryzmat etyki;
 traktowanie człowieka jako z natury skłonnego do zła, który gdyby był dobry to i tak zniekształciłby
własny obraz.
Cechy nurtu progresywistycznego:
 człowiek jest z natury dobry i będąc wolnym będzie się kierował rozumem (wolnomyślicielstwo);
 postęp przejawiał w tym, że człowiek miał się wyzwalać z pewnych wzorców obyczajowych;
 przekazanie większego zakresu roli państwa w społeczeństwie jako funkcję wychodzącą poza
tradycję czystej klasycznej formy;
 wrażliwość na zło, nędzę;
 postęp miał przybliżać zasadę elementu sprawiedliwości społecznej.
Nurty te cechuje brak jednej wykładni sprawiedliwości społecznej, silne upolitycznienie, zidealizowanie.
Style te przewijają się przez ostatnie półtora wieku.
Ad. 2. Liberalizm przeszedł przez 4 fazy rozwojowe: (główne nurty liberalizmu)
a. liberalizm klasyczny (schyłek XVII w. do poł. XIX w.). Przedstawicielem tej fazy był m. in.: John
Lock (1632-1704). Napisał on „Dwa traktaty o rządzie” oraz „Listy o tolerancji”, w których zawarł
kwestie ustroju politycznego i gospodarczego. Twierdził, iż należy dążyć do pewnego consensusu i
harmonizacji różnych interesów (reprezentuje liberalizm polityczny). Optował za monarchią
konstytucyjną, w której władza nie jest skumulowana. Teorię tą uzupełnił Adam Smith (1790 – 1823)
– (reprezentuje liberalizm ekonomiczny). W imię wolności miało dojść do umowy społecznej,
wolności w sferze gospodarowania. Jego praca nosi tytuł „Badanią nad naturą i przyczynami
bogactwa narodów”. Wypracował kanon liberalnej gospodarki jakim miała być sprawcza moc
wolnego rynku. Twierdził, że polityka gospodarcza powinna używać takich instrumentów jak
podatki. Głosił hasło wolności handlu. Kontynuatorem Smitha był David Ricards z dziełem „Zasady
ekonomii politycznej”.
Istotną rolę odgrywały także koncepcje fizjokratów m. in. Franciszka Quesney’a (1674 – 1774).
Quesney odwrotnie niż Smith twierdził, iż podstawą bogactwa jest to co dała natura, czyli ziemia, a
gospodarka rolna powinna być oparta na wolności. Korzeniami swymi tkwił w feudalizmie,
ponieważ wtedy wartością była ziemia.
Wolter wypowiadał się natomiast w „Listach do Anglików” o monarchii jako wzorze dla Francji.
Innym z fizjokratów był Beniamin Constant, który upowszechnił w XIX w. termin liberalizm.
Wypracował ujęcie wolności i sprecyzował je. Dokonywał porównań ze starożytnością w dziele „O
wolności starożytnych w porównaniu do wolności współczesnych”. W starożytności istniało prawo
do współuczestniczenia w życiu politycznym (demokracja bezpośrednia). Dla współczesnych prawo
to musi mieć wymiar indywidualny, zatem istnieje tu niezależność od przymusu. W tę sferę nie
powinno ingerować się przez władze czy inną jednostkę. Koncepcja tzw. wolności negatywnej, a
więc zabezpieczenie przed przymusem. Interpretacja ta była podnoszona zwłaszcza po II wojnie św.
Przedstawicielami liberalizmu niemieckiego byli: Wilhelm von Humldett oraz Robert von Mohlt z
dziełem „Nauka o policji zgodna z zasadami państwa prawnego”. Twierdzili oni, że należy dążyć do
stworzenia państwa prawa.
W USA liberalizm stanowi silną formę. Mieści się w drugim etapie i odbiega od klasycznego nurtu.
b. liberalizm demokratyczny (demoliberalizm) trwał od poł. XIX w. do I wojny światowej. Głównymi
przedstawicielami byli: Anglik John Steward Mill (1806 – 1873), który „O wolności” oraz
WRP v. 1.
2
c.
d.
„Rozważania o rządzie reprezentacyjnym” i Francuz Alexis de Tocquewill (1805 – 1859) z dziełem
„O demokracji w Ameryce”. Dopuszczali oni konieczność demokratyzacji stosunków politycznych i
wyjście ku powszechnemu prawu wyborczemu (w Anglii wynikła dyskusja na ten temat). Mill
przestrzegał przed tyranią większości twierdząc, że demokracja to także uszanowanie praw
mniejszości. Mówił, iż należy próbować zmniejszyć rozpiętości społeczne racjonalizując podział
dochodu narodowego, zmniejszyć podatki, ograniczyć prawa dziedziczenia wielkich fortun. Podkreślał potrzebę respektowania praw kobiet i rozwój ruchów związkowych. Jego celem stało się
dostosowanie poglądów do potrzeb społecznych.
Inni przedstawiciele tego nurtu to m.in.: Andrew Jackson (pocz. XIX w.), prezydent Jefferson – silne
elementy republikańskie, Hans Kelsen (Austryjak z dziełem „O istocie i wartości demokracji” –
wyznawał liberalizm demokratyczny.
liberalizm socjalny (socjalliberalizm) obejmował schyłek XIX w. i trwa do dziś.
W Angin przedstawicielami byli Leonard Hobhouse (1864 – 1909) i jego dzieło „Liberalizm” oraz
John Keynes, który otworzył podstawy dla państwa dobrobytu.
W USA teorię tą głosili m. in. F. D. Roosevelt oraz John Galbaraith, który otrzymał w 1908r.
Nagrodę Nobla. Napisał on takie dzieła jak: „Państwo dobrobytu” i „Nowe społeczeństwo
przemysłowe”.
Adolf Berle był twórcą wariantu kapitalizmu ludowego, dokonał analizy rozwoju takich procesów
jak:
 rewolucja własnościowa – rozpad dotychczasowych przedsiębiorstw w spółki akcyjne;
dekoncentralizacja własności we własność powszechną;
 rewolucja w sferze zarządzania – co stało się funkcją menagerów;
 rewolucjach w dochodach – transfer dochodów z grupy właścicieli do grupy robotników.
liberalizm konserwatywny – nurt wiodący w latach 20-tych i 30-tych XX w. Stał się polemiką z
liberalizmem socjalnym i innymi nurtami kolektywistycznymi. Protoplastą tego nurtu w Anglii był
John Acton (1834 – 1902), którego cechuje nawrót do liberalizmu klasycznego.
Herbert Spencer natomiast próbował przenieść na grunt społeczny ewolucję darwinizmu, czyli wolną
grę sił w sferze ekonomicznej, społecznej i politycznej.
Pozostali przedstawiciele tego nurtu to m. in. Fryderyk A. Von Hayek (1899-l9??) i jego „Droga do
niewolnictwa” oraz „Konstytucje wolności”, Izaak Berli z wykładnią rozumienia wolności, Walter
Lippman, Ludwik von Lizes, Frideman, James Bahamas itd.
Wykład III 19.10.1999
Pojęcie idei wywodzi się z gr. idea, więc myśl; przewodnia, która wyznacza kierunek działania
(niekoniecznie życia politycznego). Pojecie to pozstaje bliskie pojęciom: wyobrażenie, pomysł,
koncepcja, pogIąd. Idea polityczna odnosi się do potrzeb życia politycznego i społecznego. Idee
polityczne są elementarnymi, przewodnimi treściami myśli, ideologii i doktryn politycznych. Pojęcie to
funkcjonuje od starożytności w różnych znaczeniach np.:
Platon uznawał istnienie „królestwa” niematerialnych idei a świat rzeczywisty jest ich odbiciem, idee
istnieją według niego obiektywnie – idealizm obiektywny. Teoria dwóch światów i idei, przemijających
zjawisk. Z idei dobra wywodzi się cały świat.
Arystoteles natomiast dążył do przezwyciężenia dualizmu. Według niego istota bytu znajduje się w nim
samym i urzeczywistnia się przez jej przejawy, bowiem idea i materia nie istnieją oddzieine.
Neoplatoniści twierdzili, że najpierw powstaje świat ducha, który jest sferą idei i wyższego poziomu bytu.
I to na tych wzorach kształtuje się rzeczywistość.
Według teorii iluminacji św. Augustyna idee są prawzorami bytu i istnieją w umyśle Boga oraz odbijają
się w rzeczywistości.
Kartezjusz wyóźnił trzy źródła pochodzenia idei: a. umysł człowieka; b. świat wewnętrzny – przyjęcie i
ukształtowanie idei na podstawie obserwacji; c. zaszczepienie przez Boga – znajdujemy ją niezależnie od
obserwacji, jest wrodzona.
John Lock – idee pochodzą wyłącznie z doświadczeń (spostrzeżenie), rodzą się później. W wyniku
zewnętrznych dokonań powstają idee proste , a z nich umysł jest zdolny tworzyć idee złożone. Wiedza
nie może wykraczać poza doświadczenie. Podstawą są idee podstawowe.
WRP v. 1.
3
J. Berkeley – umysł ma do czynienia bezpośrednio tylko z ideami, które rozumie jako wyobrażenie.
Istnienie idei abstrakcyjnej (np. rozciągłości) jest fałszywe. Wszelkie rzeczy istnieją wtedy gdy na nie
patrzymy. Zejście do absurdu.
Dawid Hume – odbicie impresji, czyli wrażeń. Na drodze takich impresji powstają idee proste. W
procesie kojarzenia następuje powiązanie tych prostych idei i pojawiają się pojęcia, które mają sens, a
wtedy da się je sprowadzić do wrażeń (doświadczenie).
I. Kant – idee są wynikiem poznania. Na podstawie spostrzeżeń formułujemy pojęcia a szczeblem
wyższym są idee. Ideałem czystego rozumu jest Bóg, którego istnienia nie da się dowieść, ani zaprzeczyć.
Bóg pozostaje ideałem bezbłędnym i pojęciem, które koronuje i zamyka cale przeznaczenie.
Marksizm - odbicie w podświadomości rzeczywistości ukształtowanej przez sferę materialną.
L. Krzywicki – idee społeczne są wtórne do elementów materialno-rzeczowych. Są następstwem przemian
zachodzących w gospodarce oraz odzwierciedlają dążenia i kierunki rozwoju. Możliwy jest renesans idei,
odrodzenie w zmienionych warunkach (swoista wędrówka idei) oraz w sensie geopolitycznych i
geograficznym.
Myśl polityczna etymologicznie wywodzi się od pojęcia myśl jako czynność umysłowa (zdolność
myślenia, funkcja umysłu, władza poznawcza rozumu). Myśl polityczna obejmuje te przejawy
aktywności intelektualnej, które odnosi się do polityki. Obejmuje idee dotyczące człowieka w sensie
politycznym oraz jego miejsca w systemie politycznych wyobrażeń, które odnoszą się do organizacji
społeczeństwa. Rozwiniętą formą myśli politycznej są ideologie i doktryny polityczne.
Ideologia wywodzi się z gr. idea logos (słowo). Jest różnie wyjaśniana w naukach społecznych. Po raz
pierwszy użyte przez fran. filozofa Antoniego Tracyta w 1796r. jako nauka o ideach (wyobrażeniach,
myślach przewodnich). Szersze znaczenie temu słowu nadał Napoleon Bonaparte traktując je jako zbiór
poglądów abstrakcyjnych i wątpliwych, ale mogących wpływać na kierunek ludzkich losów.
Karol Marks twierdził, że wyższe klasy tworzą różne ideologie aby oszukać najniższe warstwy.
Karol Durkheim swoim dziele „Ideologia i utopia” traktuje ideologię jako styl myślenia, który dotyczy
interpretacji i oparty jest na nacjonalizmie. Dzieli ideologie na : a. totalne – które objaśniają całokształt
życia; b. szczegółowe – które zajmują się wybranymi zjawiskami np. państwem, społeczeństwem.
Definicje ideologii w kategoriach opisowych:
Ideologia jest rozwiniętą formą myśli politycznej (obok doktryny i programu politycznego), stanowi
usystematyzowany całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne, a także wartości i celów,
właściwych dla danej grupy społecznej, określonego ruchu politycznego, bądź dla partii politycznej.
Ideologia porządkuje idee, tworzy hierarchię, wyjaśnia obraz świata, ale jest bliska światopoglądowi. W
jej skład wchodzą odpowiednio dobrane ustrukturalizowane koncepcje filozoficzne, prawne, etycze,
religijne i ekonomiczne. Wtedy w jakiejś mierze może się podjąć opisania świata. Przez pryzmat wartości
są oceniane różne sfery życia. Ideologia odnosi się do zestawu podstawowych wartości uznanych za
najważniejsze dla zwolenników danej opcji politycznej. Proponuje własną interpretację zjawisk
społecznych, czyni to jednostronnie. Jest to zjawisko naturalne w społeczeństwach pluralistycznych.
Skoro funkcjonują różne ideologie to nie można ich zestawić w jedno, gdyż każda ideologia ma inne
przesłanki. Możliwy jest jedynie consensus i koalicje. Ideologie z natury „upiększają” zakładane cele i
obraz zdolny do zrodzenia celu.
Wszystkie ideologie:
 skracają perspektywę historyczną osiągnięciua celu;
 podkreślają blaski celu, który chcą osiągnąć;
 nie każda ideologia musi się składać z celów prawdziwych;
 nie muszą być usystematyzowane – istotne jest to, że ideologia zawiera określone wartości i już
spełnia określone przesłanki np. ideologia narodowa, która ma doprowadzić naród do pozycji narodu
wybranego, uzyskać państwo dla narodu.
Wykład IV 26. 10. 1999
Doktryna łac. doctryne – nauka, nauczanie, wiedza; zespół poglądów, twierdzeń, przekonań z określonej
dziedziny najczęściej dotyczącej filozofii, teologii, polityki i tym podobnych.
Pojęcie to funkcjonuje w odniesieniu do różnych aspektów życia społeczeństwa. Nie mówi się o
WRP v. 1.
4
doktrynach w takich dziedzinach jak fizyka, matematyka, ale filozofia, prawo, politologia czy nauki
wojenne.
Doktryna polityczna w węższym znaczeniu obejmuje wyodrębniony w czasie i przestrzeni zakres
problemów ideologii. Na tym gruncie mamy najczęściej doktrynę ekonomiczną, społeczną, polityczną.
Na tym samym gruncie mogą występować koncepcje określonych osób np. doktryna prawa natury J. J.
Rosseau, doktryna podziału władzy Monteskiusza czy doktryna Chruszczowa. Doktryna może być
efektem zbiorowej myśli bądź pojedynczego polityka.
Doktryna polityczna w szerokim znaczeniu obejmuje doktrynę jako synonim ideologii stąd pojawia się
doktryna m. in. konserwatywna, liberalna czy socjaldemokratyczna. Z reguły doktryna polityczna jest
konkretyzacją ideologii (zatem nie jest tym samym). Ideologia ma charakter szerszy. Doktryna określa
sposoby osiągania celów, ustala zespół działań i środków jakie prowadzą do tego celu stanowi także
uporządkowany zbiórpoglądow na organizację polityczną społeczeństwa (jednak bardziej precyzyjny niż
ma to miejsce w ideologii), na problemy władzy i inne aspekty życia społecznego.
Ideologia stwierdza, że będziemy dążyć do sprawiedliwości, doktryna natomiast ma określić w jaki
sposób, czy na drodze przekształceń ewolucyjnych, czy walką, strajkiem, protestem, czy też będziemy
bronić obecnego systemu jako optymalnego, a wszystko inne traktować jako złe. Doktryna precyzuje te
założenia, które określa ideologia. Wyznaczenie jednak granicy między ideologią a doktryną jest
niemożliwe i dlatego niektórzy stosują te pojęcia zamiennie. Różnica między ideologią a doktryną polega
na stopniu systematyzacji, uszczegółowienia, a nie na ideach i wartościach, na których się opiera. Ma
zatem charakter ilościowy i określa czas i metody, ale jakościowo od ideologii, z której wyrosła
najczęściej się nie różni.
Doktryna przenosi ideologię na grunt programów politycznych i praktycznej działalności rządu np. w
tej chwili przygotowywany jest projekt budżetu na rok 2000, który jest programem wyznaczającym
działalność rządu, ale w swoich założeniach będzie on się odwoływał do szerszego pojęcia jakim jest
doktryna (wejście do UE, ochrona wartości narodowych). Program polityczny w wąskim czasie wskazuje
na różne metody działania, aby zrealizować szersze cele zawarte w doktrynie i ideologii.
Płaszczyzny podrzędności doktryny w stosunku do ideologii:
 aksjologiczna – system wartości ideologii określa wartości doktryny;
 chronologiczna – ukształtowanie się ideologii z reguły poprzedza doktrynę;
 genetyczna – treść ideologii określa doktrynę (doktryna bardziej sprecyzowana).
Praklyka życia polilycznego:
Na gruncie jednej ideologii może kształtować się kilka doktryn politycznych i to w zależności
od:
 sposobów osiągania celów;
 metod osiągania celów;
 uwarunkowań historycznych;
 uwarunkowań politycznych;
 cech osobowościowych przywódców;
 uwarunkowań ideologicznych.
Jest np. ideologia chrześcijańsko-demokratycznn i na jej podstawie inna doktrynę kształtować będzie
CDU-CSU w Niemczech niż partia chadecka w Ameryce Łacińskiej. Na doktrynę może wpływać fakt
czy jest to kraj zdominowany przez katolicyzm, jak w Austrii, czy są to Niemcy, gdzie chadecja musi
dojść do jakiegoś consensusu między protestantami a katolikami. Nieco inne założenia doktrynalne
przyjmują skandynawskie partie chadeckie, gdyż tam dominuje protestantyzm, a religia jest państwowa.
Poza tym ideologię kształtują tradycje historyczne i charakter narodowy. Ciężko jednak znaleźć
potwierdzenie na taki model, że doktryna wyrasta wprost z ideologii.
Na gruncie jednej doktryny mogą być formułowane różne programy polityczne. Założeniem doktryny
AWS-UW jest dążenie do integracji z Europą Zachodnią. Inne założenia ma w AWS ZChN (narodowcy),
gdyż obawiają się utraty charakteru narodowego, tradycji religijnych. Mimo, że AWS i UW dążą do
integracji z Unią Europejską to liberalna UW akceptuje wspólnotę państw, a AWS wspólnotę narodów.
W szczególnych przypadkach w XX w. doktryna nawiązywała do kilku ideologii. Tzn. istnieje jedna
ideologia, ale pewne założenia są przejęte z innych np. we współczesnym neokonserwatyźmie przyjęto
przynajmniej w dwóch płaszczyznach rozwiązania liberałów Hayeka. Współczesny konserwatyzm
WRP v. 1.
5
przyjął i zaakceptował w swoim programie własnosć prywatną i wolny rynek w mechanizmie
gospodarczym, a także trójpodział władzy i nacjonalizm w formie popularyzatorskiej.
Modele stosunków ideologia – doktryna – program
Model klasyczny
Ideologia
Doktryna
Program
Działanie
polityczne
Z ideologii wyrasta doktryna, która bardziej sprecyzowana daje program polityczny, który w
konsekwencji prowadzi do działania politycznego (ma realizować założenia programu). Czasami zdarza
się:
Mieści się w danej ideologii,
ale również czerpie z innych np.
neokonserwatyzm, socjalIdeologia
D
demokracja (zaakceptowała
własność prywatną),
chrześcijańska demokracja.
D
Na gruncie jednej ideologii może się tworzyć wiele doktryn, a zarazem więcej programów, także w
zależności od regionu świata czy poziomu cywilizacyjnego.
Dobrze sformułowana doktryna określa horyzont czasowy. Ideologia rzuca idee wolności, braterstwa,
solidarności, ale nie mówi kiedy to ma być osiągnięte, doktryna zaś musi operowaa określonym terminem
np. mte-glucja cu ropcjska jest określona czasowo. Program musi zawierać określone środki. Zatem i
doktryna musi o-krc-slać środki techniczne prowadzące do osiągania celu i akceptujące uwarunkowania
zewnętrzne (np. odrzucenie Polski jako przedmurza.Europy, ustosunkowanie się do sąsiadów).
Doktryna musi się odwoływać do znanych dominujących wartości wartósci, do tych które są
akceptowane w społeczeństwie, są przyjęte i podtrzymywane, musi być adekwania do stanu świadomości
społecznej odwoływać się do doświadczeń społecznych, ocen, dążeń społeczeństwa. Musi wypracować
takie mechanizmy, które pozwalają minimalizować błędy uniemożliwiające obserwację procesu zmian.
Doktryna określa granicę kompromisu w stosunku do innych doktryn (np. przy formowaniu koalicji).
Ze względu na różnorodność i rozmycie kryteriów, które występują przy systematyzacji doktryny
polityczne z trudem poddają się klasyfikacji.
Kryteria klasyfikacji doktryn politycznych:
1. związek z określoną ideologią (konserwatywne, liberalne, chadeckie, socjaldemokratyczne,
komunistyczne, ekstremistyczne);
2. dominującego adresata (członków partii politycznej, ruchu politycznego, obywateli państwa, grupy
etnicznej, społeczności międzynarodowej np. nierozprzestrzenianie broni atomowej; z reguły odwołuje
się do szerokiej grupy);
3. rodzaj instytucji albo organizacji, które formułują doktrynę i które ją realizują (partie polityczne, ruchy
polityczne, państwo, związki wyznaniowe, organizacje etniczne);
4. wyrażonych treści; jak jest sytuowana w życiu:
 reakcyjne – reakcja na występujące zmiany;
 konserwatywne – odwołują się do doświadczeń przeszłości, niechętne są zmianom, zakładają
utrzymanie status quo;
 reformistyczne – opowiadają się za reformowaniem (socjaliści i socjaldemokraci);
 rewolucyjne – typowe dla komunizmu (bolszewizm, trockizm, maoizm).
Od XX w. doktryny podobnie jak partie i ruchy polityczne charakteryzowane są jako prawicowe,
WRP v. 1.
6
lewicowe i centrowe. Jest to bardzo niewyraźny podział. Miejsca jakie zajmowały i zajmują partie
kształtują się od Rewolucji Francuskiej. I tak od lewej: partie radykalne, reformistyczne, centrowe,
prawica, skrajna prawica.
Prawica – ideologie i doktryny niechętne radykalnym zmianom, eksponują tradycję i takie waności jak
religia, kultura, tradycja państwowa, duch narodowy. Wyrażają interesy ludzi zadowolonych z
istniejącego porządku, opowiadają się za społeczeństwem naturalnie zróżnicowanym i hierarchicznym z
najwyższą elitą na szczycie.
Lewica – hasła egalitaryzmu, równości, sprawiedliwości społecznej, równość to stan naturalny, domagają
się demokratyzacji życia politycznego, niektóre partie lewicowe akceptują możliwości użycia siły,
przymusu, buntu i rewolucjii w dążeniu do osiągnięcia zmian. Ultralcwica: komunizm, neomonarchizm,
trockizm.
Centrum – opowiadają się za utrzymaniem równowagi między interesami grup społecznych, domagają
się by państwo łagodziło skutki wolnej gry sił rynkowych. Partie chrzcścijańsko-demokratyczne, agrarne,
liberalne.
Funkcje doktryn politycznych:
1. swoiste narzędzie walki o władze polityczną – prezentują własne wartości ideologiczne, krytycznie
odnoszą się do innych wartości formowanych przez inne obozy, głoszą własne programy;
2. służą poszerzaniu akceptacji władzy politycznej (legitymizacji) – przekonują społeczeństwo, że ta
władza jest prawowita;
3. narzędzie propagandy i agitacji – dąży do rozszerzania kręgu zwolenników poza tych, którzy należą do
partii;
4. element integrujący członków partii albo ruchu politycznego – zwolennicy przyjmują dane wartości
ideowe, system wartości i akceptują metody i proponowane działania;
Z reguły doktryna i program realizują wszystkie funkcje jednocześnie, w zależności od sytuacji to
różnicują.
Program polityczny – stanowi konkretyzację doktryny w określonych ramach czasowych, terytorialnych,
spoleczno-politycznych i międzynarodowych. Niekiedy, podobnie jak ideologia utożsamiana jest z
doktryną, tak i program także jest utożsamiany z doktryną. Programy zawierają część wprowadzająca,
nawiązującą do doktryny i ideologii, niekiedy zarys wizji politycznek określonej przez system wartości,
wskazują minimalne i maksymalne cele w kwestiach ustrojowych oraz określają tryb postępowania w
konkretnej rzeczywistości, w konkretnym czasie.
Do podmiotów, które formułują programy polityczne i rrealizują je należą głównie partie, ruchy
społeczne i polityczne, elity władzy, wybitni przywódcy państwowy czy liderzy partyjni.
Program w sensie formalnym jest to po prostu dokument, który zawiera opis celu, opublikowanie
programu partii.
Ruch (kategoria) definiuje wszelkie zmiany i procesy jakie zachodzą we wszechświecie, wszystko co się
rusza: ludzie zwierzęta, rośliny, atomy.
Sposób istnienia materii, a także myślenia stanowi immanentny atrybut rozwoju człowieka poprzez
spostrzeżenia, proces myślenia, dochodzenie do wiedzy, wszelkie postawy. Ruch myśli, kontrowersji,
idei jest cechą immanentną różnych grup społecznych i całej ludzkości. Dzięki ruchom zmienia się nie
tylko świat materialny, ale także człowiek i formy organizacji życia zbiorowego. Zmienia się organizacja
polityczna społeczeństwa, na podłożu działań wielkich grup społecznych rozwijają się ruchy społeczne i
polityczne. Od XVIII i XIX w. ruchy polityczne wywierają duży wpływ na współczesne państwo,
stosunki międzynarodowe i szerzej rzecz biorąc na współczesną cywilizację i organizację polityczną
społeczeństwa.
Ruch społeczny – określa świadome, zbiorowe dążenie i szczegółową działalność ludzi, którzy
zmierzają do osiągnięcia określonego celu.
Definicja prof. Szczepańskiego – ruch społeczny powstaje wówczas, gdy większa ilość ludzi świadomie,
celowo i wspólnie dąży do realizacji wspólnego celu, stosuje te same drogi działania kierując się
wspólnymi wartościami i powołując się na wspólną ideologię.
Można zatem wskazać, że celem ruchu społecznego jest zbiorowy, nadrzędny interes danej, dużej
grupy społecznej. Celem ruch politycznego czy społecznego może być wprowadzenie zmiany w
stosunkach społecznych, przekształcenie rzeczywistości społecznej, zmiana własnego położenia
WRP v. 1.
7
społecznego (np. mniejsze ruchy społeczne), tworzenie nowego porządku międzynarodowego (ruchy
pokojowe, ekonomiczne).
Klasyfikacja ruchów społecznych:
1. w zależności od kategorii uczestników ruch społecznego:
a. ruch robotniczy;
b. ruch chłopski;
c. ruch młodzieżowy;
d. ruch narodowy;
e. ruch techniczny;
2. ze względu na główne zainteresowania:
a. ruch oświatowy;
b. ruch religijny;
c. ruch młodzieżowy;
d. ruch separatystyczny – zmierza do wyjścia ze struktur jednego państwa i stworzenia własnego np.
IRA.
e. ruch zawodowy;
f. ruch obrońców pokoju.
Z reguły jednak, szczególnie współcześnie, każdy ruch, mimo że można znaleźć siłę dominującą w nim,
stara się przyciągnąć do siebie najszersze warstwy społeczne z różnych kręgów, warstw np. ruch
ekologiczny.
Cechy ruchu społecznego:
1. spontaniczność – u podstaw leży jakiś niepokój, niezadowolenie dużej grupy społecznej albo na tle
materialnym, etnicznym, ekologicznym i międzynarodowym, z ustawodawstwa, zasad moralnych;
2. dążenie do zorganizowanego działania – charakteryzuje się żarliwością przekonań, gotowością do
poświęceń, szczerym zrozumieniem;
3. bezinteresowność działań (na pozór);
4. masowość – zespołowość działań ma zmierzać do zmiany albo utrwalenia takich stosunków, które
przez większość uznawane są za dobre albo złe (element ilościowy i jakościowy – działanie w
interesie dużych grup społecznych);
5. działalność ruchu społecznego jest celowa (strategie, taktyki, metody działania np. wydawnictwa,
wiece, strajki);
6. ruch społeczny jest działalnością, która przebiega w określonym czasie historycznym, nie jest
działaniem jednostkowym – określona seria zjawisk często przechodzących w proces np. ruch
narodowo-wyzwoleńczy, separatystyczny, feministyczny;
7. posiada strukturę – wewnątrz bądź terytorialną, może tworzyć swoje organizacje społeczne albo
włączać się do działań innych organizacji;
8. jest to działalność dużych grup społecznych, nie państwa bądź jego organów w sensie instytucji
państwowych – może wywierać wpływ na działalność instytucji państwowych, może wpływać na
realizację przyjętych celów oraz zmierzać do obalenia istniejących stosunków społecznych; nie jest
tożsamy z państwem.
Państwo może sprzyjać rozwojowi określonych ruchów, może je zwalczać. Ruch społeczne z reguły
wywodzą się z niezadowolenia społecznego, ale są przypadki tworzenia ruchów odgórnie np. BBWR w
latach 30-tych, PRON.
Trwałym elementem ruchu społecznego, szczególnie w jego rozwiniętej fazie, czyli ruchu
politycznym jest ideologia. Pełni ona funkcje więzi, mobilizuje do działania. Ruchom tym często
towarzyszy więź emocjonalna, psychologiczna, duże ruchy tworzą symbole, hasła, slogany, mają dorobki
literacko-artystyczne. Ruchy mające te wszystkie cechy, ale nie zaliczające się do ruchów społecznych to
ruchy mesjanistyczne, sekty – są to takie zachowania zbiorowe, które dążą do utrwalenia stosunków
między ludźmi; ruchy rezygnacji, ucieczki, poszukujące rozwiązań w sferze irracjonalnej. Ruchom
społecznym towarzyszą zjawiska społeczne, ruchy ekspresyjne. Jeśli cliodzi o ruchy religijne to należą
one do ruchów społecznych – fundamentalizm w islamie.
Wykład V 9.11.1999
WRP v. 1.
8
Konserwatyzm - mieści się miedzy liberalizmem a socjaldemokracją, w tym sensie, że podejmuje krytykę
i dyskusję z tymi dwoma nurtami. Samo pojęcie konserwatyzmu znane jest zapewne z tego względu, że
każdy potrafi zrozumieć co to jest konserwa, a konserwa ma to do siebie, że coś zachowuje – łac.
konservare – zachowywać, przechowywać. Konsarwatyzm jest to zatem zachowanie. W języku
potocznym pojęcie to funkcjonuje jako znaczenie pejoratywne, ujemne, jako wprost synonim zacofania,
bierności, niechęci do zmiany, dążenia do zachowania status quo w życiu politycznymi gospodarczym.
Nawet niektórzy przypisują temu pojęciu reakcyjność, a więc chęć powrotu do stanu poprzedniego.
Należy zaznaczyć, że jest to uproszczone rozumienie tego pojęciu, gdyż chociażby niektóre
konserwatywne państwa potrafią znakomicie funkcjonować np. Anglia.
Konserwatyzm z reguły sytuował się między tradycjonalizmem a liberalizmem (demokracją), poszukując
z jednej strony równowagi między ciągłością dziejów, wartościami i doświadczeniem poprzednich
pokoleń a koniecznością zmiany z drugiej.
Samo pojęcie zostało upowszechnione przez Francuza Francua Rene Chatebriand’a. Wydal on pismo dla
konserwatystów La....Od tego czasu konserwatyści opowiadają się za ideą starego, dobrego porządku, a
przeciw nacjonalizmowi oświeceniowemu. Od 1832r. termin ten używany jest przez partię Torysów w
Wielkiej Brytanii, która przyjęła nazwę partii konserwatywnej. Ze względu na to pejoratywne znaczenie
pojęcia konserwatyzmu większość partii konserwatywnych w swoich nazwach unika nazwy
konserwatywna (np. partie brytyjskie, skandynawskie inne nazwy to partia demokratyczna, centrowa,
chrześcijańsko-demokratyczna, CDU-CSU w Niemczech, chadecja).
W naukacy społecznych konserwatyzm występuje w kilku znaczeniach:
1. jako postawa człowieka niechetna zmianom, przywiązanie do tradycji, religii, ustalonego systemu
wartości, toleruje zmiany, ale ewolucyjne, stopniowe;
2. jako myśl polityczna czyli typ filozofii, która wspiera teoretycznie istniejący porządek społeczny, a
szczególnie wspiera działalność partii i ruchów konserwatywnych;
3. jako ruch polityczny – czyli mianem konserwatyzmu określają się partie, ruchy polityczne. Niektórzy
uważają, że ideologia konserwatywna może być pojmowana jako nurt myśli arystokratycznej (w tej
epoce przejście od feudalizmu do kapitalizmu). Konserwatyzm jako zbiór aktualnych idei i wartości –
definicja treściowa; jako ideologia zrodzona ze specyficznego, powtarzającego się zapotrzebowania na
powtarzające się kryzysy porządku społecznego. Myśl konserwatywna i ruch konserwatywny zdobył
większe znaczenie wówczas, kiedy załamały się procesy liberalne np. gdy nastąpił kryzys lat 1929 –
1933, koniec lat 60-tych, po rewolucjach.
U podstaw ideologii konserwatywnej leżą takie wartości jak: tradycja, religia, naród, rodzina,
hierarchia, autorytet, wolność i odpowiedzialność (traktowane razem, jeśli człowiek jest wolny to
zarazem musi być odpowiedzialny), poszanowanie prawa, naturalny porządek społeczny. Związek życia
człowieka i społeczeństwa jest związkiem naturalnym.
Najwybitniejszymi twórcami myśli konserwatywnej byli Edmund Burke, (ojciec konserwatyzmu),
Samuel Taylor, F. R. Chatebriand. Wspólczesni teoretycy: R. Kirk, J. Hallowell, W. Lippman, I. Cristol.
Początki konserwatyzmu sięgają XVIII w. Zrodziły się na gruncie krytyki tych idei oświeceniowych,
które zostały zastosowane w rewolucjach. Paradoksem dziejowym było to, że prekursorzy myśli
konserwatywnej (m.in Burke) byli początkowo gorącymi zwolennikami idei instytucji liberalnej, także
zwolennikami rewolucji francuskiej, a potem stali się jej największymi oponentami, jak na własne oczy
zobaczyli do czego prowadzi rewolucja. Burke nie napisał traktatu, nie miał zamiaru tego czynić, bowiem
uważał, że wszelka teoria jest szkodliwa, że nie trzeba się silić na wypracowanie ideologii, doktryny, bo
wówczas w wielu wypadkach twórcy tych ideologii są skłonni naginać życie do tego modelu
teoretycznego. Potwierdzeniem tej tezy może być bolszewizm, faszyzm.
Natomiast do zalety tej doktryny zaliczamy dywagacje filozofii oświecenia, rewolucji. Konserwatyści
krytycznie odnosili się do wielu założeń rewolucji burżuazyjnej. Zamiast wielu ideologii Burke
opowiadał się za wiodcicą rolą zdrowego rozsądku i doświadczenia nagromadzonego przez wieki przez
poprzednie pokolenia, za wyciągnięciem wniosków, uczeniem się tego co przeżyły, co przeszły te
pokolenia i co się sprawdziło w organizacji życia społecznego, w gospodarce, w stosunkach społecznych.
Uważał te doświadczenia poprzednich pokoleń za największą mądrość polityczną. Sprzeciwiał się
indywidualizmowi, który tak mocno akcentowali liberałowie i twierdził, że to nie jednostka kreuje
społeczeństwo, a wręcz przeciwnie osobowość człowieka jest kształtowana przez społeczeństwo przeszłe,
pokolenie współczesne danej osoby, a nawet pokolenie przyszłe. Uważał, że człowiek jest kształtowany
WRP v. 1.
9
przez tradycję, przez utrwalone systemy wartości tj. normy moralne. Występował przeciwko
racjonalizmowi (a więc szczytowemu osiągnięciu oświecenia i przyjętemu przez liberalizm), bowiem
prowadził on do utylitaryzmu, wygodnego urządzania się, zaspokajania potrzeb swoich i do ateizmu,
ponieważ wszelka wiara nie potrzebuje rozumu, dowodów rozumowych. Na tym polega istota wiary, albo
się przyjmuje dogmaty podstawowe , albo się je odrzuca, a wtedy jest się ateistą. Racjonalizm jako
graficzna całość społeczeństwa prowadzi do egoizmu poszczególnych jednostek, a to jest złe, bo człowiek
jest kształtowany przez grupę społeczną, rodzinę, naród. Odrzucał pogląd myślićieli.pświecema, że
podstawy porządku prawnego stanowią prawa naturalne. O charakterze wszelkich stosunków społecznych
według Burk’a przesądza religia. Bowiem więź religijna, poczucie własnej tradycji budują wielkość i siłę
społeczeństwa. Burkę uznaje własność prywatną za podstawę porządku społecznego. Twierdzi także, że
naród i państwo charakteryzują się jednością moralną i etniczną. Naród jest odwiecznie związanyz
państwem. Mówi o sobie jako zwolenniku utylitaryzmu w sensie politycznym i ekonomicznym,
opowiada się za nierównością rynkową, która w sposób naturalny różnicuje społeczeństwo (odniesienie
do koncepcji wcześniejszych, że społeczeństwo jest zbudowane jak człowiek, ma narządy ważniejsze i
mniej ważne, głowa to elita). Arystokrację czyli elitę sytuował na szczycie społeczeństwa i ją
predestynował do sprawowania władzy jako tą najbardziej majętną, wykształconą, wychowaną w
tradycjach arystokratycznych i w związkach z innymi pokoleniami itd. Odrzucał rewolucję i wszelkie
nagłe zmiany, bowiem one rozbijają wspólnotę, natomiast postęp powinien urzeczywistniać się przez
przystosowanie się do idealnego ustroju społecznego, a więc tego, który był przed w XVIII i XIX w.
Niektórzy z jego kontynuatorów postulowali aby władza państwowa podporządkowana została
zwierzchnictwu papieża (w tamtym czasie uważano papieża za nieomylnego). Doszukiwano się analogii
między władzą państwa a Trójcą Św. (władca  ministrowie  podwładni). W przyszłości instytucje
miały się stać celem dla siebie, być niezależne od idei, które je inicjowały. Jedną z takich grup była grupa
przedstawicieli elitarnego romantyzmu politycznego (Niemcy) – głosili wiarę w to, że można stworzyć
królestwo Boga na Ziemi (przywiązanie do idei państwa). Wśród tych konserwatystów wymienia się
Millera.
Konserwatyści opowiadali się za państwem uniwersalistycznym (ponadjednostkowym), a więc
państwem, które stanowiłoby wartość najwyższą, które oparte byłoby nic na walce między grupami,
klasami, a na solidaryzmie stanów poszczególnych grup. Kręgosłupem uniwersalistycznego państwa,
czynnikiem który skupia wszystkie grupy miał być duch narodowy (Hitler nawiązywał do tego w
faszyzmie). Warunkiem zdrowia społeczeństwa jest przywiązanie do tradycji i obyczajów, podział
według uporządkowanej hierarchii. Źródłem zasad etycznych powiniia być religia, która spaja naród w
państwo.
Istniał także nurt konserwatyzmu rewolucyjnego (też niemieckiego), który reprezentowali Schplanger,
Smith. Konserwatyści wychodzili z krytyki ideologii państwa prawnego liberalnej demokracji, krytyki
suwerenności ludu jako władzy zwierzchniej i ujmowali państwo jako wyraz jedności społeczeństwa,
jako jedyną instytucję, która zabezpiecza integralność społeczeństwa, która to społeczeństwo reprezentuje
wewnątrz i na zewnątrz.
Te wzorce i podstawowe wartości konserwatyzmu od XVIII i XIX w. i współcześnie (szczególnie po
II wojnie) przeszły stopień nobilitacji, tzw. konserwatyzm organiczny R. Kirke, J. Hallowell, L. Straus i
konserwatyzm indywidualistyczny...
W przeszłości i współcześnie konserwatyzm jako orientacja ideologiczna, jako orientacja intelektualna
mimo tych różnych szkół, przeróżnych poglądów wypracowuje pewne niezmienne cechy, to co pozwala
zaliczyć różne organy do konserwatyzmu. Potwierdzeniem jest fragment pracy Śpiewaka „Ideologia
obywatela”.
W cywilizacji zachodniej modelem jest dziedzictwo kultury śródziemnomorskiej, a więc obowiązek i
prawo obrony wartości ogólnoludzkich i tradycji. W toku myślenia tych doktrynalnych założeń
konserwatystów jest możliwy opis świata. W obrębie opisu świata społeczno-politycznego możliwe jest
wykorzystanie „teorii politycznej” do krzewienia odpowiedniej świadomość społecznej. Według tego
rozważania należałoby wyrobić w jednostce przekonanie, że człowiek jest narażony na cierpienia, które
musi znosić dla swojej godności czy z powodu niegospodarności świata społecznego. Człowiek powinien
być do tego wszystkiego przekonany.
Neokonserwatyzm (wspólczesny konserwatyzm) – w latach 70-tych nastąpił renesans myśli
konserwatywnej i ruchu konserwatywnego. Nastąpiło przystosowanie doktryny do warunków
WRP v. 1.
10
współczesnych cywilizacji np. konserwatyści wzięli pod uwagę procesy ateizacji dużych grup
społecznych wysokorozwiniętych państw, stąd też w odniesieniu do religii i tradycji upatrują zapewnienia
światopoglądu w sposób czysto filozoficzny. Odnoszą się z rezerwą do demokracji, wyżej stawiają
hierarchiczność ładu społecznego i silny dualizm. Wyraźnie zaznaczyły się różnice między
konserwatyzmem europejskim a północnoeuropejskim (podobnie jak w liberalizmie).
Neokonserwatyzm cechuje niechęć do precyzyjnego artykułowania swojego stanowiska. To jest
znamienne, bowiem bardzo ciężko pracować nad myślą konserwatywną. Wynika to z pejoratywnego,
negatywnego pojęcia konserwatyzmu, a jeszcze bardziej z przekonania, że nie jest możliwy pełny opis
rzeczywistości współczesnej o-raz pełna artykulacja własnych opinii ludzkich czy grup społecznych w
języku racjonalnym (kierowanie się emocjami). Środki zaradcze to zbliżanie oczekiwań społecznych w
zakresie masowej produkcji (konserwatyści są zbieżni albo całkowicie bliscy z Janem Pawłem II, z
chadecją). Nawołują do przestrzegania tradycyjnych wartości, moralności i postulują szacunek dla
autorytetów.
Te podnoszone wartości nie są tak chętnie przyjmowane przez szerokie rzesze społeczne, bardziej
chwytliwe jednak są hasła liberałów, socjaldemokratów, populistów czy innych. W miejsce wcześniejszej
arystokracji weszła obecnie elita intelektualna. Konserwatyści podtrzymują teorię dwóch prawd: łatwo
przyswajalnej dla „szarego człowieka” oraz „prawdy prawdziwej”, istoty dla których są w stanie ją
zrozumieć, są do tego intelektualnie przygotowane i które są w stanie to znieść.
Kanwę współczesnego konserwatyzmu politycznego stanowią takie same wartości jak wXVIII i XIX
w., a więc: wiara, rodzina, wspólnoty lokalne, naród, poszanowanie dla religii i Kościoła jako
fundamentu więzi społecznej; tradycjonalizm, który gwarantuje zachowanie ciągłości społeczeństwa i
powoduje, że współczesne oraz przyszłe pokolenia są podatne na tradycję, która jest w nich zakorzeniona.
W drugim pokoleniu ludzie asymilują się z innym otoczeniem, a1e w czwartym już powracają do korzeni.
W oderwaniu od tych korzeni nie mogą funkcjonować w innym kraju.
Konserwatysta nie wybiera między rozumem a wiarą, między empiryzmem a jakimiś
niepoznawalnymi zjawiskami. Natomiast wybiera między złem mniejszym a większym. Twierdzi, że
wiary nie da się zastąpić nauką, ale da się zastąpić racjonalizmem, gdyż poza naszą wolą, naszymi
oczekiwaniami istnieją albo objawione albo przyrodzone reguły życia, których należy przestrzegać bez
względu na to jakie są systemy i władze. W miejsce Kościoła jako instytucji współcześnie konserwatyści
powołali byt obszerniejszy w postaci kultury. W kulturze mogą pomieścić się zarówno wyznawcy
Kościoła, religii, a także ateiści oraz ludzie związani z Kościołem, wyznawcy innych wyznań, którzy są
związani z kulturą, tradycją. Role dawnych senatorów, biskupów, królów myślicieli dawnej arystokracji,
która wypowiadała mądrość kultury, powinni wypowiadać i wypowiadają, według konserwatystów,
światłe umysły, ludzie doświadczeni, wykształceni, znający życie polityczne.
Naturalne środowisko w kształtowaniu osobowości (tak jak było poprzednio) stanowią rodzina w
pierwszym rzędzie i wspólnota lokalna, a później naród, społeczeństwo i społeczeństwo globalne jako
wszyscy ludzie na Ziemi. W takim rozprzestrzeniającym się kręgu kształtuje się patriotyzm. Rodzina
jako ta podstawowa komórka społeczna oprócz tego, że daje opiekę i ciepło domowe jest najbardziej
naturalnym środowiskiem rozwoju człowieka, kształtuje samopomoc. To w rodzinie najczęściej
dochodzi do pomocy rodziców, dziadków czy dzieci rodzicom. Kształtuje się odpowiedzialność za to co
się robi, przedsiębiorczość, elementarne zasady ekonomicznego działania. Konserwatyści wskazują
także, że dzięki funkcjonowaniu rodziny i jej funkcjom ksziałtuje się przywiązanie do religii i tradycji.
Dobrze funkcjonująca rodzina zmniejsza koszty opieki społecznej. Funkcja rodziny powinna być
zespolona z zasada równości szans, a nie równości w ogóle.
Konserwatyści starają się o uwzględnienie interesów państwa, prawidłowości zachowań zbiorowych,
mądrości minionych pokoleń. Myślenie o polityce, kulturze powinno opierać się na zasadzie dziejowości,
na zasadzie poczucia każdego człowieka i poszczególnych grup społecznych, że są uczestnikami
pochodu przeszłych pokoleń, że są twórcami historii, twórcami dziejów i w związku z tym powinni
ostrożnie podchodzić do jakichś seryjnych haseł rewolucyjnych., by nie zaprzepaścił tego co dla nich
ważne. Postęp społeczny powinien dokonywać się w sposób cząstkowy, stopniowy, powolny.
Kwestie:
 jednostki;
 społeczeństwa;
 państwa;
WRP v. 1.
11
 ekonomiki;
w ruchach politycznych.
Jeśli chodzi o analizę życia społecznego konserwatyści opierają się na znajomości cech natury
ludzkiej, czym się człowiek charakteryzuje i co mu jest bliskie. Twierdzą, że jednostka jest skazana na
słabość i ułomność. Odrzucają teorie liberalne, socjaldemokratyczne, które głószą możliwość
samodoskonalenia się. Własną pracą, nauką i zrywem rewolucyjnym człowiek nie jest w stanie się
wyzwolić od nieszczęść, od ograniczeń, od zła, które jest nieusuwalną częścią ludzkiego życia. Można je
zmniejszyć, eliminować, ale trzeba mieć świadomość, że te złe rzeczy będą towarzyszyły człowiekowi
(„człowiek człowiekowi wilkiem”).
Będąc częścią natury człowiek posiada takie cech jak: egocentryzm, skłonności do zawiści, nawet
skłonności do działań destrukcyjnych. Konserwatyści mówią, iż człowiek nie jest istotą racjonalną,
chociaż posługuje się rozumem to jednak przy różnych wymogach życiowych, osobistych czy
politycznych, kieruje się również instynktami, emocjami i innymi pozaracjonalnymi pobudkami.
Społeczeństwo można kreować poprzez świadome zawieranie umów między ludźmi (oświecenie),
porozumienie między poszczególnymi ludźmi jest sztuczne dopóki nie potwierdzi tego doświadczenie.
W swych działaniach człowiek powinien szukać wskazówek w religii i odwoływać się do autorytetów
(dlatego konserwatyści postulują szacunek do autorytetów). Państwo, Kościół, rodzina umożliwiają
„kierowanie” zachowaniem jednostki. Konserwatyści podzielają myśl Burke’a, że ludzie nie są sobie
równi i nie będą równi (tylko wymiar podstawowy, że są homo sapiens). Jednostkę kreuje, wychowuje
społeczeństwo, pomaga w tym państwo, Kościół, tradycja, historia, zakorzenienie się w procesie
dziejowym.
Społeczeństwo
Wspólnota jest nadrzędna wobec jednostki, kształtuje osobowość człowieka, przesądza o sposobie
jego istnienia i zasadach moralnych. Społeczeństwo kształtuje i rozwija się w sposób naturalny przez
ewolucyjną adaptacyjność czyli poprzez adopcję do zmieniającej się obiektywnie rzeczywistości.
Społeczeństwo jest ograniczoną całością, stanowiącą powiązania rodzinne i lokalne poprzez historyczne
doświadczenia narodów, społeczeństw, państw, ale jednocześnie jest zbiorem zatomizowanych jednostek
(ujęcie liberałów), jednostek wyobcowanych. Społeczeństwo jest wspólnotą osadzoną w wartościach,
które są łącznikiem między pokoleniami, buduje tożsamość grup (powoduje, że czymś, te grupy się
różnią), wyznacza trwałe wymiary interesów społecznych. Konserwatyści krytycznie odnoszą się do
rewolucji, które nie lubią „ciepłych” stanowisk, wymagają bowiem jednoznacznego opowiedzenia się za
lub przociw, są prowodyrami do zachwiania jedności społecznej. Konserwatyzm broni życia
wspólnotowego przed centralizmem (szczególnie totalitarnym), demokracja liberalną, skrajnym nacjonalizmem i egalitaryzmem. W myśl zasady organicyzmu społeczeństwo stanowi nienaruszalny układ,
regularny, spójny więzami grupowymi o charakterze wspólnotowym. Podział ról społecznych w ramach
ułożonych hierarchicznie struktur powoduje wzajemną współzależność i naturalne uszeregowanie. Takie
rozumowanie konserwatystów stanowi punkt wyjścia do krytyki egalitaryzmu. Krytycznie odnoszą się do
centralizmu i nadmiernie rozbudowanej administracji państwowej (biurokracja niszczy życie
stowarzyszeniowe, rozbija więzi społeczne, atomizuje społeczeństwo, niszczy ducha inicjatywy).
Społeczeństwo prowadzi do zaradności zbiorowej, odciąża od ingerencji w sprawy, które jednostka
powinna wykonywać samodzielnie. Społeczeństwo to istota zhierarchizowana, w której działa prawo
naturalne – jednostki mocniejsze eliminują jednostki słabsze (pewne elementy darwinizmu – Lorentz – w
społeczeństwie są naturalni przywódcy tak jak w świecie zwierząt).
Konserwatyści krytykują społeczeństwo masowe, w którym zanika poszanowanie dla tradycji.
Potrzeba więzi społecznych i przynaleźność do grupy staje się niepotrzebna. Poglądy ludzi kształtowane
są przez radio, telewizję, następuje spadek religijności i upadek tradycyjnych autorytetów.
Wykład VI 16.11.1999
W kwestiach ustrojowych konserwatyzm dostosował się do realiów i rozwiązań, które obecnie
dominują. Mimo swego egalitaryzmu uznali, że demokracja przedstawicielska jest najlepszym ustrojem
godzącym ideę silnego państwa z wolnością obywateli i autorytetem. Do samej demokracji jako systemu
władzy konserwatyści odnosili się z rezerwą nadając jej swoistą interpretację. Idea silnego państwa
wynika z oceny osoby człowieka jako ułomnej, podatnej na niekorzystne działania i dlatego państwo ma
WRP v. 1.
12
pomagać tej osobie, ma się nią opiekować.
Od kryzysu lat 30-tych ukształtowały się dwie opcję na role państwa, które sięgają odmiennych tradycji:
1. nurt paternalistyczny, akceptujący pewną opiekuńczość państwa (kolektwistyczny);
2. nurt indywidualistyczny, wywodzący się z tradycji indywidualistycznych.
Ad. 1. Ukształtował się pod wpływem krytyki doktryny socjaldemokratycznej odnośnie
rozwiązywarua problemów społecznych. Konserwatyści nurtu paternalistycznego zaproponowali
swoje rozwiązania:
 postulują jedność narodową;
 narodowy charakter państwa i przywództwa;
 lojalność obywateli wobec państwa, zgoda społeczna;
 wyrażają aprobatę dla interwencjonizmu państwowego, który w ich wydaniu nazywa się
paternalizmemm
Teoretykiem tego nurtu był HaroldMacMillan. Nurt.ten początkowo występował pod nazwą
elitastyczny, a w latach 60-tych przerodził się w konserwatyzm reformistyczny i
interwencjonalistyczny. Krytykiem tych koncepcji i myśli paternalistycznych był Franciszek von
Hayek, który znajduje się na pograniczu – w liberalizmie jest na prawym skrzydle (w Polsce
Korwin-Mikke liberał konserwatywny).
Ad. 2. Nurt indywidualistyczny wyraża głównie szacunek dla XIX-wiecznych idei i doświadczeń
liberalizmu klasycznego. Opowiada się za ograniczoną rolą państwa. Ma silniejszy związek ze
współczesnym neoliberalizmem (odchodzi od koncepcji państwa dobrobytu). Postulowali za
ograniczeniem roli państwa, gospodarką rynkową, wolnym i odpowiedzialnym społeczeństwem.
Szukając tendencji, która dominuje można stwierdzić, że jest trochę tej i trochę tej, zależy to od
kraju. Właściwie dominuje synteza tych nurtów.
Z ideą państwa i społeczeństwa wiąże się problem wolności. W liberalizmie wolność ma
charakter negatywny, jest wolnością od czegoś (od nacisków i ograniczeń), liberalizm jest otwarty
na dzień powszedni i przyszłość. Pogląd ten podzielają również konserwatyści, ale wolność nie
może być użyta przeciwko prawom natury. Zakres wolności jest u konserwatystów węższy, bo
ograniczony nie tylko prawami, ale i szacunkiem do tradycji, religii, autorytetu. Uważają oni, że
człowiek winien być wolny, ale nie może przeciwko tym wartościom występować, ani ich
naruszać. Swoje stanowisko argumentują tym, że wolność nie jest wartością pierwszą i hierarchicznie najwyższą. W imię wolności nie można lekceważyć tradycji, związku z pokoleniami, nie
wolno działać przeciwko dobru wspólnemu, bo społeczeństwo, jak zakładano, służy zaspokojeniu
niejednej wartości, ale wszystkich aspiracji i potrzeb ludzkich. Wolność według nich nie powinna
służyć realizacji podstawowych zasad moralnych.
Neokonserwatyści nie oponują też wobec liberalnej zasadzie równości, jednak dowodzą, że uległa
ona przekształceniu, przyjmując formę utopijną ideologicznie. Nastąpiło zdegenerowame hasła
równości, przechodząc od zasady równości szans do zasady równości rezultatów (do tego aby
wszyscy mieli po równo). Próbę zrównania rezultatów podjęli komuniści, ale nie na drodze
podwyższenia stopy życiowej od dołu do góry, ale poprzez „zaciąganie wszystkich do parteru”. W
miarę zmniejszania się różnic ludzie coraz częściej porównywali swój los z losem innych.
Udowodniono, że w miarę upływu stuleci zakres wolności, uprawnień i demokracji jest coraz
większy.
Neokonserwatyści wskazują, że na gruncie amerykańskim ukształtowały się dwie tradycje
ukształtowania demokracji:
 realistyczna (republikanie);
 utopijno-idealistyczna (demokraci).
Między liberałami a neokonserwałystami różnica dotyczy nawet symboli narodowych.
Liberałowie akceptują symbole narodowc (flaga, godło), ale jako idealiści nie przywiązują do nich
większej wagi. Konserwatyści akcentują potrzebę mocnych i stabilnych symboli, uważają bowiem,
że państwo musi być także oparte na emocjach, na które wpływ mają właśnie symbole.
Ustrój gospodarczy
W polityce ekonomicznej konserwatyzm przyjął orientację neoliberalną. Opowiada się za
WRP v. 1.
13
prywatną własnością i gospodarką rynkową. Od końca XVIII w. ma miejsce ochrona własności
prywatnej, która niezbędna jest nie tylko ze względu na zaspokojenie potrzeb ludzkich, ale kumuluje
osobistą odpowiedzialność. Jeżeli ktoś coś ma i tego używa to jest za to odpowiedzialny.
Prymat własności prywatnej w stosunku do innych form wynika z 3 podstawowych przesłanek:
 motywacji etycznej;
 praw nntury;
 przyrodzonego prawa człowieka.
Wynika to z zasad ustrojowo-politycznych. Własność prywatna gwarantuje wolność polityczną i
cywilną. Hamuje dominację państwa i władzy politycznej. Jest czynnikiem, który umożliwia wybór,
rozprasza „siłę”, demokratyzuje państwo poprzez sam fakt istnienia władzy prywatnej. Jeśli ktoś ma
kapitał to może pozwolić sobie na krytykę. Własność służy właściwej organizacji społecznej, wytwarza
szacunek dla własności innych – własność jest podstawowym filarem socjalnej gospodarki rynkowej
(albo żyj sam albo pozwól żyć innym). Prywatna gospodarka kapitalistyczna jest najefektywniejszą
formą tworzenia bogactwa narodowego, ma najwyższą rentownośći i wydajność.
Rozpatrywano siłę państwa w sensie ekonomicznym. Własność prywatna zmusza także państwo
(może poza Danią są państwa gdzie własność państwa jest minimalna) do włączania się w mechanizm
własności prywatnej. Konserwatyści są zwolennikami małego przedsiębiorstwa (small business).
Uważają, że poza produkcją i szybkim reagowaniem na potrzeby rynku, człowiek nie alienuje się od
metod swojej pracy, widzi to co robi, wiąże się z tym. Konserwatyści mniej oponują przeciwko kartelom
jak liberałowie, bo jeśli porządek społeczny byłby ograniczony na konkurencję, to będzie ograniczona
własność. Popierają ratowanie niektórych firm, których upadek byłby bardzo szkodliwy. Następuje
minimalizacja interwencjonizmu państwa i jego gospodarczej woli. Konserwatyści potrafią też być
bardzo konsekwentni, jeżeli uznają, że jakąś gałąź gospodarki należy dofinansować, bo jest nierentowna
np. decyzje Margaret Tchather o zamknięciu kopalni. Według nich ingerencja państwa prowadzi do:
- spadku efektywności;
- inflacji, a nawet bezrobocia;
- nie są zadowoleni z państwa jako nocnego stróża, a państwo powinno zająć się produkcją takich
towarów i usług jak: system informacji, ochrona (system prawny), dbanie o wartość waluty;
- zmniejszanie odpowiedzialności osobistej i inicjatywy społecznej.
Obecnie sytuacja się zmieniła. Dopuszczają interwencjonizm państwa, ale państwo nie może samo
robić nic poza usuwaniem przeszkód dla własnej inicjatywy. Powinno zająć się produkcją takich usług,
które nie podlegają komercjalizacji, a więc ochroną narodowej drogi i systemu informacji, systemu
prawnego i dbaniem o wartość waluty, zbiorczym bezpieczeństwem politycznym podatków i
bezpieczeństwem pieniężno-kredytowym. W stosunkach państwowych odrzucają państwową politykę
płac i cen. Państwo nie powinno bowiem wchodzić w stosunki pracodawca – pracownik.
Od końca lat 70-tych w krajach rządzonych przez kapitalistów monitorowano procesy gospodarcze (w
Anglii, Japonii, Turcji, USA). Nastąpił zwrot od politycznej orientacji keynesowskiej do ekonomii
monetaryzmu (opartej na pieniądzu), a więc ekonomicznej podróży do teorii wyboru społecznego.
Friedmann: ilość pieniędzy jest jedynym czynnikiem, który wpływa na powstające bogactwo.
Kontrolę nad całą gospodarką można prowadzić nie poprzez oddziaływanie na stopę procentową jak u
Keynsa, ale w ramach teorii racjonalnych oczekiwań.
Państwo wyznacza rolę tworzenia stabilnych cen, funkcjonowanie gospodarki, zapobiega inflacji,
przestrzega długofalowych reguł gry i ułatwia przestrzegania informacji. Jest to koncepcja produkcji w
ramach szerokiego dostępu do informacji.
Ruch polityczny konserwatyzmu – partie, organizacje:
Konserwatyści byli niechętni masowym ruchom politycznym (co było typowe dla socjaldemokratów,
ludowców). Klasyczni konserwatyści skupiają się w małych kręgach, w swoich klubach, łączy ich
bardziej poczucie „smaku” wartości estetycznych niż wspólnych programów politycznych w sensie
ideowym. W swoich zachowaniach konserwatyści cenią pamflet, ironię, kpinę, szyderstwo i aluzję.
Konserwatyści są głównie nastawieni na krytykę innych, często zajmują pozycję drwiącą (np. stańczycy).
Przywiązują mniejszą wagę do wielkich traktatów filozoficznych. Nie zajmują się namiętnie polityką, nie
szukają wiecowego poparcia sprzecznego z konserwatywnym pojęciem uprawiania polityki, a więc w
cieniu gabinetów, a nie na wiecach masowych. Polityka powinna milczeć do elity. Najpierw arystokracja
ziemska, potem intelektualna, a nie motłoch. To parlamentaryzm i mechanizm demokracji politycznej
WRP v. 1.
14
(wybory powszecline, rząd) spowodowały, że konserwatyzm musiał organizować się w partie,
organizacje społeczne, bo bez nich trudno zorganizować elektorat.
Do najstarszych partii konserwatywnych zalicza się:
 partia republikańska w USA (1857);
 partia konserwatywna w Wielkiej Brytanii – Partia Konserwatywna i Unionistyczna (1870) –
kontynuatorka Torysów;
 Partia Konserwatywna w Norwegii (1884);
 Umiarkowana Partia Szwecji (1886);
 Konserwatywna Partia Ludowa Danii;
 Koalicja Narodowa w Finlandii.
Możliwość łączenia się partii spowodowała nasilenie się sojuszy partii, głównie chrześcijańskich
(zwłaszcza katolickich) z partiami konserwatywnymi.
Partie chrześcijańsko-demokratyczne zbliżają się częściowo do nurtu konserwatywnego np. CDU-CSU
w Niemczech, Austryjacka Partia Ludowa, Partia Nacjonalistyczna na Malcie, Włoska Partia Ludowa,
także współcześnie działające poprzez połączenie chadecji i konserwatystów (w wyniku fuzji) – Sojusz
Ludowy w Hiszpanii. Ze wzglądu na zbieżność ideowo-programową chadecji i konserwatyzmu można
zaobserwować, że gdzie istniewą partie chadeckie tam nie ma konserwatywnych (np. Niemcy) i
odwrotnie (np. Wielka Brytania). Wyjątkiem jest Skandynawia, gdzie istnieją partie chadeckie i
konserwatywne. Chadecja nawiązuje do Kościołów narodowych luteranizmu. Na przełomie lat 60 i 70tych dojrzała myśl powstania konserwatywnych ugrupowań międzynarodowych. Wymagała tego sytuacja
międzynarodowa. Kierowały nią motywy pragmatyczne związane z wyborami do Parlamentu
Europejskiego. Wiodącą rolę odegrały partie konserwatywne Austrii (Alous Mosk), .Niemiec (Helmut
Kohl), Wielkiej Brytanii (M. Teatcher).
24.04.1978r. – powstała Europejska Reprezentacja Partii Niekonserwatywnych pod nazwą Europejska
Unia Demokratyczna (EUD). Ukształtowała się na bazie wcześniejszych organizacji Robotniczej
Wspólnoty Demokratycznej, Chrześcijańskiej i innych partii niekolektywistycznych. W obradach jej
wzięli udział przywódcy 18 partii (8 z nich uczestniczyło na statusie obserwatorów). Przyjęty został
dokument programowy pod nazwą: „Deklaracja Wspólnoty RoboczejChrześcijańskich, Demokratycznych,
Konserwatywnych i innych partii niekolektywistycznych” (nie socjalistycznych). W następnym Kongresie
w 1979r. uczestniczyła reprezentacja organizacji młodzieżowych. Były to: Europejski Związek Młodych
Europejczyków i Europejski Związek Studentów Demokratycznych. Powołano 4 komitety:
- ds. polityki europejskiej;
- ds. środowiska naturalnego;
- ds. zatrudnienia;
- ds. lewicy europejskiej.
Na początku lat 90-tych do EUD należało 30 partii politycznych. Rozpoczęto działania mające na celu
doprowadzenie do integracji ruchu konserwatywnego w innych regionach świata i powołania
ogólnoświatowej organizacji z inicjatywy EUD.
22.06.1982r. – w Tokyo powołano Unię Demokratyczną Pacyfiku grupującą partie konserwatywne
Australii, Japonii, Nowej Zelandii, USA oraz inne mniejsze. Prowadziło to do umfikacji partii
konserwatywnych w skali globalnej.
W 1983 odbył się w Londynie Kongres Zjednoczeniowy Europejskiej Unii Demokratycznej i Unii
Demokratycznej Pacyfiku, na którym powołana została do życia Międzynarodowa Unia Demokratyczna.
Sekretariat Unii mieści się w Londynie. W jej skład weszła .również Karaibska Unia Demokratyczna.
Znamienne jest w niej to, że wśród partii zrzeszonych tylko 6 posługuje się przymiotnikiem
konserwatywna. Organizacje te mają swoje podbudówki w organizacjach młodzieżowych,
dziennikarskich, sportowych i kobiecych. Wśród organizacji stowarzyszonych można wymienić także
Młodzieżową Wspólnotę Demokratyczną i Europejską Unię Kobiet: Organem prasowym jest
„Międzynarodowa Demokracja".
Pod koniec lat 80-tych Międzynarodówka skupiała ok. 30 partii. Powołanie Międzynarodowej UniiDemokratów było wyrazem konsolidacji sił co pozwoliło na aktywizację różnych ośrodków. Partie
konserwatywne wyrastały w określonym kontekście narodowym, w powiązaniu z patriotyzmem, mocno
akcentując koncepcje narodowe.. Konserwatyści mają jednak kłopoty z organizowaniem się z powodu
większej specyfiki wartości. Do dziś w Parlamencie Europejskim dochodzi do wyłaniania się frakcji,
WRP v. 1.
15
które nie chcą zaakceptować wspólnych platform, nawet politycznych, nie mówiąc już o ideologicznych.
Wykład VII 23.11.1999
Chrześcijańska Demokracja (chadecja) – pojęcie używane na określenie:
 myśli społeczno-filozoficznej (myśli, doktryny, ideologii);
 chadeckiego ruchu politycznego, czyli partie polityczne, organizacje stowarzyszone (szczególnie z
międzynarodówkami chadeckimi), młodzieżowe, zawodowe, kobiece;
 ruchu ponadnarodowego (międzynarodówki chadeckie);
Wszystkie one, zarówno myśl i doktryna, jak i założenia programowe i organizacji ponadnarodowych
czerpią przesłanki ideowe, doktrynalne i wartości z zasad etycznych chrześcijaństwa (nie tylko z
katolicyzmu, ale z nauki społecznej chrześcijaństwa), w pierwszym rzędzie z katolicyzmu (historycznie i
współcześnie ten nurt dominuje), ale także z ideałów protestantyzmu, szczególnie w Skandynawii,
krajach Beneluxu, a także w Niemczech (niemiecka CDU łączy w sobie treści katolickie i protestanckie,
CSU – Unia Chrześcijańsko-Społeczna Bawarska jest w 100% katolicka). Niektóre partie i organizacje
sięgają do prawosławia. Do niedawna była to głównie chadecja grecka, ale do tych ideałów i wartości
sięga odradzający się, bądź tworzący się dopiero ruch chadecki w Bułgarii, na Ukrainie, Białorusi w
Federacji Rosyjskiej (na terenach b. ZSRR, a więc w tych krajach gdzie dominującą religią jest
prawosławie).
Po raz pierwszy terminu Chadecja użył jeden z prekursorów społecznego ruchu chrześcijańskiego
(bowiem powstanie partii poprzedzał taki etap ruchu społecznego) profesor seminarium duchownego w
Liege ks. Antoni Potier. Tą nazwę zaakceptował papież Leon XIII, od którego datuje się rozwój
współczesnej nauki Kościoła Katolickiego w encyklice „Graves de Communi” z 1901r. Jest to druga pod
względem znaczenia encyklika tego papieża. Pierwszą była „Rerum Novarum”. „Graves de Communi”
przyjęło się określać mianem „konstytucji” chrześcijańskiej demokracji, bowiem tam głównie wyłożono
zasady ruchu społecznego katolików świeckich. Wówczas bardziej akceptowano społeczny wymiar
ruchu chrześcijańskiego oraz ostrożnie traktowano kwestie zaangażowania chadecji w politykę, rządy,
wybory, zarówno w sensie uczestnictwa jak ich udziału w wyborach. W encyklice papież pisał: „nazwa
chrześcijańskiej demokracji nie godzi się podsuwać myśli politycznych, jakkolwiek demokracja jest tym
samym co panowanie ludu jednak w rzeczy, o której mówi należy ją tak pojmować aby wykluczała
wszelką myśl polityczną, a nic innego, nie oznaczała jeno dobroczynną akcję chrześcijańską dla ludu”.
Daje to odpowiedź na pytanie czy ruch ten był na początku ruchem społecznym? Intencją Watykanu było
to żeby nie angażować się w politykę sensu stricto.
Jednym z głównych teoretyków demokracji chrześcijańskiej był profesor ekonomii Uniwersytetu w
Pizie Giusseppe Toniolo (1845-1918). W jego rozumieniu demokrację tworzyły: ustrój polityczny oparty
na władzy ludu, idea wolności i równości społecznej oraz konflikt między warstwami niższymi i
wyższymi, w którym przewagę uzyskują warstwy niższe (przez to wyraża się demokrację). Natomiast
sprawiedliwość społeczną i tą, którą nacjonaliści budowali w tamtym czasie w ramach walki klas
powinno zastąpić miłosierdzie i harmonia klas. Demokracja winna być rozpatrywana pod kątem etycznospołecznym, a nie sprzeczności klasowych.
W innym kontekście, Toniolo definiował chrześcijańską demokrację jako porządek społeczny, w
którym wszystkie siły społeczne, prawne, ekonomiczne, w pełni swego rozwoju hierarchicznego
współdziałają proporcjonalnie dla dobra wspólnego, czyli dobra społecznego, aby osiągnąć ostateczny
cel, czyli przeważającą korzyść dla klas najniższych. Był to program na łagodzenie konfliktów
społecznych.
Toniolo rozróżniał demokrację społeczną, prawną i religijną, która powinna być konsekwencją zasad
Ewangelii i religii chrześcijańskiej. Uznawanie i popieranie takiej demokracji było obowiązkiem
moralnym każdego katolika z tego względu, że wywodziła się ona z Ewangelii i z nauki Kościoła. Z
drugiej strony demokracja polityczna, która stanowiła formę ustrojową państwa, i z kolei mogła budzić
wątpliwości wśród katolików, powodowała różnice zdań między nimi, powodowała spory między
katolikami (czy ustrój republikański, czy monarchia, ustrój prezydencki, autorytaryzm). W tej dziedzinie
demokracji politycznej, szczególnie ustroju politycznego, Toniolo dopuszczał dyskusje i różnicę zdań
wśród katolików, natomiast w zakresie demokracji społecznej nakazywał kierowanie się etyką katolika.
WRP v. 1.
16
Stąd też demokracja społeczna miała dla niego znaczenie zasadnicze, zaś polityczna drugorzędne i na tym
tle dopuszczał dyskusję (od czasu Leona XIII papieże i Kościół zabraniali katolikom udziału w życiu
politycznym i w partiach politycznych jako niegodzących się z etyką katolicką). Wraz z rozwojsm nauki
społecznej Kościoła od pontyfikatu Leona XIII aż do Jana XXIII, Pawła VI i Jana Pawła II, wraz z
rozwojem myśli społeczno-politycznej katolików świeckich, założenia doktrynalne chadecji uległy zmianie i ewolucji. Encykliki i inne dokumenty Kościoła nie są tylko dziełem poszczególnych papieży. Przy
dużych epokowych encyklikach pracowały całe instytuty wyższych szkół katolickich, zespoły katolików
świeckich. Jedni z nich wspierali procesy uwspółcześniania Kościoła, inni hamowali, bądź przyjmowali
postawę reakcyjną. Był i jest to proces trwający nieraz 10, 15, 20 lat.
Mimo ewolucji chadecja zawsze kształtowała się w opozycji z jednej strony wobec indywidualizmu
liberalnego, ;i więc wyobcowanej jednostki i z Drugiej strony wobec socjalistycznego kolektywizmu. W
miarę upływu lat chadecja przystosowywała niektóre zasady polityczne, społeczne i ekonomiczne innych
nurtów, w pierwszym rzędzie konserwatyzmu, który jest bardzo bliski w swoich założeniach endecji, ale
także neoliberalizmu, ludowego kapitalizmu, a nawet można się doszukiwać wpływów socjaldemokracji.
Najbliższe chadecji są głównie wartości konserwatywne indywidualizmu, rodziny, tradycji, szacunku
dla własności. ewolucyjnego rozwoju społecznego (bez wstrząsów) i antykomunizmu w określonym
czasie.
Generalnie chrześcijańską demokrację cechuje różnorodność ideowa i różnorodność organizacyjna, a
także elastyczność w dostosowywaniu się do różnych warunków społecznych, historycznych, a także
geopolitycznych w zależności od tego czy ten ruch działa w Europie Zachodniej, Ameryce Łacińskiej czy
Dalekiej Azji, krajach Pacyfiku, czy niektórych krajach afrykańskich. Wszędzie jednak dominuje
odwoływanie się do religijnej motywacji i przekonań religijnycli oraz uznania za wartość nadrzędną
osoby człowieka (nie jednostki, a właśnie osoby, co ma swój głębszy wymiar – osoby stworzonej na wzór
i podobieństwo Boga). Wpływ na podkreślenie tej wartości i uznanie za naczelną, poza religią,
personalizm społeczny Emmanuela Mouniera i Jaquesa Monitena.
Współczesna chadecja stali się ruchem ogólnochrześcijańskim, który wykracza poza naukę tylko
Kościoła Katolickiego, zarazem nie jest świeckim rozumieniem Kościoła. Nie jest to organizacja
powołana, żeby załatwiać problemy Kościoła jako religii czy Kościoła jako instytucji, nie ma charakteru
wyznaniowego (szczególnie w polskich warunkach).
We wszystkich programach dojrzałych politycznie partii chześcijańsko-demokratycznych akcentuje się
inspirację katolicką, akcentuje się wartości katolickie jakie leżą u podstaw, ale podkreśla się też rozdział
od kościołów, akcentując, że jest to w tej chwili polityczna organizacja katolików świeckich. Na tym
etapie społecznego katolicyzmu dużą rolę odegrali księża, nawet jako twórcy różnych organizacji oraz
prekursorzy partii politycznych. Chadecja mimo, że inspiruje się wartościami chrześcijańskimi i zasadami
wypływającymi z etyki chrześcijańskiej to rozdziela sferę polityki od sfery religii.
Stanowisko takie potwierdził Sobór Watykański II, uznając zasadę pluralizmu katolików
(różnorodności podlądów katolików) w kwestii państwa, systemów ustrojowych i autonomii katolików
(niepełnej zależności autonomii katolików) oraz oddzielenia hierarchii kościelnej od spraw społecznopolitycznych. Jest to delikatna kwestia, dużo bowiem zależy od ludzi, a hierarchia kościelna nie powinna
w sferze społecznej i politycznej angażować się w życie tych partii. Natomiast obowiązkiem katolika,
protestanta jest dokonywać wyboru poprzez pryzmat wartości jakie ze sobą ta religia niesie. Powinna być
mu bliższa przy głosowaniu partia chadecka niż socjalistyczna, ale tego nakazywać nie można, bo istnieją
różne stanowiska w tej mierze. Nie każda chadecja, choć do tak szczytnych wartości się odwołuje, umie
rządzić, bądź chce rządzić. Wówczas trzeba dokonywać wyboru między różnymi opcjami.
Filozofia polityczna opiera się na następujących głównych zasadach:
1. wolności – podstawą aktywności publicznej powinna być osoba, a nie jednostka czy kolektyw (nie
jednostka wyzuta, pozbawiona głębszych wartości, związaną z naturą, z tradycją, religią i także nie
kolektyw jak to było szczególnie w komunizmie). Osoba stworzona przez Boga może we współpracy z
innymi osiągnąć pełny rozwój duchowy i intelektualny;
2. solidarności – zgodnie z nią człowiek jako byt społeczny zdolny jest do poszukiwania dobra
wspólnego, a społeczeństwo pojmowane jest jako organiczna całość wewnętrznie zhierarchizowana i
spójna więzami społecznego idealizmu. To społeczeństwo tworzy w pierwszym rzędzie rodzina jako ta
najmniejsza społeczność, wspólnoty lokalne, naród, państwo, społeczność międzynarodowa, ludzkość.
3. pomocniczości (subsydiarność) – w niej zawiera się postulat decentralizacji władzy, postulat
WRP v. 1.
17
przekazania tego co jest możliwe na szczeblu niższym (samorządu, rodziny, poszczególnych ludzi)
tam gdzie może te problemy rozwiązać człowiek, rodzina, wspólnota lokalna. Nie powinno w
problemy te wkraczać państwo ponieważ to ono ma zrzekać się swoich kompetencji, uprawnień na
rzecz niższych jednostek.
Początki i rozwój chrześcijańskiej demokracji:
Powszechnie przyjmuje się, że w rozwoju myśli społecznej Kościoła Katolickiego ważne były encykliki
„Rerum Novarum” i „Graves de Communi”, a także inne dokumenty papieża Leona XIII. Dawały one
równocześnie, poza wszelkimi innymi postulatami, „zielone światło” duchowieństwu i ogółowi katolików
do ożywienia działalności społecznej i politycznej (mimo, że Leon XIII zakazał wyraźnie włączania się
do rozgrywki politycznej). Źródeł chrześcijańskiej demokracja należy doszukiwać się także w
protestanckiej myśli społecznej. Dlaczego następowały zmiany?
Po rewolucji francuskiej 1789-1799, po reformach napoleońskich, które posiadały charakter świecki.
Kodeksie Napoleońskim, który upowszechniał się coraz bardziej w Europie i prądach ideologicznych
Wiosny Ludów (1848-1849) Kościół Katolicki znalazł się w defensywie i tracił swoją nadrzędną, ideową
pozycję nad systemami ówczesnych państw. W doktrynie liberalnej została podważona tradycyjna
pozycja instytucji kościelnych w życiu społeczeństwa i państwa, ponieważ liberalizm stał na stanowisku,
że człowiek i lud jest największym suwerenem, bo od niego pochodzi władza.
W poł. XIX w. nowe niebezpieczeństwo przyniósł rozwój socjalizmu i ruchu robotniczego, a więc
jeszcze bardziej groźnego nurtu. Postulował on bowiem całkowite odrzucenie religii czy też uznanie jej
tylko za osobistą sprawę człowieka, każdej jednostki. Popierał rewolucję, walkę klas oraz system wyzuty
i pozbawiony wszelkich wartości etycznych wypływających z chrześcijaństwa. A przecież już w
końcówce Cesarstwa Rzymskiego odgrywało ono poważną rolę i miało autentyczny, poważny wkład w
rozwój cywilizacji europejskiej, bez którego to wkładu trudno byłoby wyobrazić sobie kulturę, myśl
społeczną, systemy polityczne współczesnej Europy. Przyśpieszeniu uległy procesy rozwoju
cywilizacyjnego, techniki, urbanizacji, przemiany klasowe społeczeństwa, migracje ludności. Najistotniejsze było pojawienie się nowej klasy najemnej, skupionej w coraz większych aglomeracjach, czyli
proletariatu, pozbawionego początkowo praw socjalnych i skłonnego zawierać tzw.„umowę z
pracodawcami” (stawał do tej umowy początkowo z pozycji niezwykle niekorzystnej). Rozwój
urbanizacji i przemysłu powodował migracje. Tradycyjne oparcie religii o więź zahamowało się, bo
pojawiło się coś nowego. Wiązało się z tym szereg problemów, które podejmowali liberałowie,
konserwatyści, partie chłopskie. Także Kościół próbował rozwiązywać te problemy, aby nie stracić
wpływów, włączyć się w procesy modernizacji oraz wyrazić swoje stanowisko na ten temat. To
pociągnęło za sobą przekształcenia życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Dokonywał się
rozwój środków masowej komunikacji i propagandy, a więc poprzednio nieznanych mechanizmów
demokracji.
Próby ratowania papieskiego autorytetu oraz początkowo uprawianej totalnej krytyki liberalizmu i
socjalizmu były podejmowane przez tradycjonalistów, konserwatystów kościelnych czy ultramonoterów
(charakteryzowali się tym, że stali na stanowisku zwierzchności politycznej papieża nad narodem) nie
przynosiły pożądanych rezultatów (klątwy, ostra krytyka tych zjawisk nie przysporzyła sławy i nie
wpływała na wzrost znaczenia Kościoła czy też utrzymania jego pozycji w życiu społecznym).
Szersze możliwości dawała myśl modernistyczna, która poszukiwała trzeciej drogi miedzy
indywidualizmem liberalnym a socjalistycznym kolektywizmem i zarazem myśl, która znalazła by się
między Kościołem jako religią, a między Kościołem a instytucją w systemie kapitalistycznym. Kościół
był przyzwyczajony do stałej pozycji, niezachwianej przez setki lat, a tu trzeba było odnaleźć się w nowej
rzeczywistości. W obawie przed wzrostem wpływów socjalizmu Kościół, w pierwszym rzędzie,
poszukiwał kompromisu z burżuazją i państwem kapitalistów. Szukano odpowiedzi czy ma nastąpić
definitywny rozdział Kościoła od państwa?; czy religii uczyć czy nie uczyć? Rozwój katolickicj nauki
społecznej od tego czasu przebiegał w walce, bądź polemice z doktrynami socjalizmu i liberalizmu (mysi
katolicka ma największego przeciwnika w liberaliźmie).W tej chwili komunizm przestał już grozić jako
system, jednak jest nadal groźny w swoich pozostałościach w psychice, sposobie myślenia, etyce,
szczególnie tych, którzy przeszli przez socjalizm. Doktryna liberalna natomiast dlatego jest groźna gdyż
ma duże wpływy i w wielu przypadkach jest nie do pogodzenia z myślą katolicką (co do osoby, co do
wartości).
Socjalizm potępiono głównie za ateistyczne skłonności, za niechęć w stosunku do własności
WRP v. 1.
18
prywatnej, za odrzucenie prywatnej własności, a także za utopijne koncepcje powszechnej równości (to
obiecywano i wielu wtedy wieżyło w te koncepcje realnego socjalizmu). Była to ideologia przyciągająca
rzesze słabo wykształconych proletariuszy, ale także szerokie kręgi inteligenckie. Pierwsze partie
socjalistyczne tworzyli wykształceni inteligenci, wielu literatów, poetów. Np. w II poł. XIX w. i w
zasadzie I poł. XX w., nawet po rewolucji październikowej wielu francuskich liberałów było autentycznie
zafascynowanych drogą, która miała doprowadzić do pełnej wolności, sprawiedliwości i do realizacji
tych haseł, które na swoich sztandarach wypisała rewolucja francuska: równość, wolność,
sprawiedliwość. Socjalizm krytykowano także za brak szacunku dla instytucji rodziny (szczególnie
utopijni socjaliści), za program przemian rewolucyjnych, który był nie do przyjęcia przez naukę
społeczną Kościoła, a także negowanie tradycji i wartości narodowych. To przechylenie kierunku
internacjonalizmu niekiedy utożsamiane jest z kosmopolityzmem.
Z kolei liberalizm był atakowany przede wszystkim za indywidualizm prowadzący do rozbicia
tradycyjnych społeczności. W liberalizmie jednostka ma sama się uszczęśliwić, wykreować, a nie we
wspólnocie, rodzinie. Liberałów krytykowano za uniwersalizm, który godził w wartości tradycji
narodowej (podobnie jak przy internacjonalizmie), za afirmację gospodarki kapitalistycznej (ale nie tyle
atak szedł w kierunku negowania mechanizmów gospodarki rynkowej i rynku jako regulatora gospodarki,
ale głownie w kierunku konsekwencji tej gospodarki prowadzących do powiększającego się podziału
społeczeństwa na bardzo bogatych i bardzo biednych), za sposób redystrybucji wytworzonych dóbr. Poza
tym krytykowano relatywizm liberalnej idei wolności – ta wolność ma być tylko w granicach prawa a
wszystko inne można robić. Myśl katolicka, chadecka i konserwatyści stanowią tu pewne granice nie
tylko wynikające ze stanowionego prawa, ale wynikające z prawa naturalnego, etyki humanitaryzmu itd.
Istotne znaczenie miały też koncepcje stosunków państwo – Kościół, jak się mają kształtować?;
kwestie miejsca i roli katolików w życiu społecznym i politycznym; czy oni maja się słuchać księży,
hierarchów czy mają jakiś wolny wybór, pole manewru jeśli chodzi o życie polityczne? Kwestie te
rzutowały bezpośrednio na walkę, nie tylko o „rząd dusz”, ale kto ma być pierwszy, kto ma mieć
najistotniejszy wpływ na kształtowanie osobowości człowieka, duchowości i jego całej osobowości, ale
także o władzę.
Myśl społeczną „Rerum Novarum” kształtowało w XIX w. wielu myślicieli, filozofowi ośrodków
katolickich. Prekursorami nowych poszukiwań w zakresie chrześcijańskiej myśli społecznej był obok
Portiera i Tonioło Fransua Rene de Chateaubriand. Był on jednym z czołowych przedstawicieli
liberałów katolickich i opowiadał się za odnowieniem chrześcijaństwa przywróceniem mu społecznego
charakteru.
Natomiast Fransua Emmanuel Fodore opowiadał się za programem obrony niższych klas
społecznych, za reformami społecznymi, ustawodawstwem pracy, za interwencjonizmem państwowym w
gospodarce. Przyjął on katalog spraw niezbędnych do rozwiązania w ówczesnej fazie rozwoju
kapitalizmu, oraz katalog spraw, które dotyczyły świata pracy, proletariatu czy rodzących się klas
robotniczych, opracowując koncepcję rozwiązania tych problemów na zasadach etyki katolickiej,
zasadach chrześcijańskich, a nie socjalistycznych czy liberalnych.
Do grona tego typu myślicieli należał także liberał katolicki Felicite Robert de Lamennais.
Proponował wolność religii, wyboru religii, wolność Kościoła, nauczania, zrzeszania się, prasy,
zgromadzeń, poglądów, wolności politycznej rozumianej przez niego głównie jako autonomię
samorządów terytorialnych. Już na tamtym etapie wielu myślicieli, teoretyków katolicyzmu społecznego
adoptowało niektóre kwestie z liberalizmu czy nawet socjalizmu tylko na innym gruncie je rozpatrywano
i inne proponowano rozwiązania tych problemów, a problemy te dostrzegane były w zasadzie przez
wszystkich. Katoliccy przedstawiciele romantyzmu społecznego:
Adam Miller – uważał, że Kościół pomagał myśli konserwatywnej. Inni przedstawiciele tego samego
nurtu balansując już prawie na granicy herezji, z aprobatą odnieśli się do rewolucji, nowych wartości
społecznych, skłaniając się nawet do rozwiązań socjalistycznych i ogólnie myśli socjalistycznej. Z kolei
zwolennicy socjalizmu chrześcijańskiego opowiadali się za reformami społecznymi widząc w nich
możliwość zachowania tradycyjnych wartości, spójności społecznej przed wpływami ideologii
materialistycznej.
Na drodze rozwoju kapitalizmu społecznego ważną rolę odegrała szkoła reformy społecznej (Fryderyka
Leblaya) i szkoła nauk społecznych z przełomu XIX i XX w. Szczególne znaczenie w badaniach tych
szkół miały rozważania nad rodziną (jaką funkcje pełni, jak ma wyglądać), nad reformami społecznymi,
WRP v. 1.
19
które byłyby oparte na zasadach prawa naturalnego; rozważania nad religią, własnością, nad ustrojem
korporacyjnym (była koncepcją szeroko rozpowszechnioną w okresie międzywojennym). Postulowano
oparcie rozwoju gospodarczego na korporacjach, tworzenie korporacyjnych związków zawodowych czyli
takich do których by należeli w danej branży właściciele środków produkcji, pracownicy i urzędnicy.
Rozważano zagadnienia dotyczące roli państwa, decentralizacji władzy, roli religii w państwie,
stosunków jednostka – społeczeństwo. Te właśnie szkoły były „kuźnią” koncepcji, które znalazły wyraz
w innych encyklikach, a później w encyklice „Quadreqessimo Anno” (193lr.).
Początki katolicyzmu społecznego są ściśle związane z grupą myślicieli określoną jako reformatorzy
chrześcijań-sko-społeczni. wśród których czołowe miejsce w zarządzaniu miały szkoły niemiecka,
francuska, włoska i ausny-jacka. Były to szkoły nie w sensie instytucjonalnym, ale grupy uczonych,
myślicieli. Zasługą tych szkół było stworzenie, po raz pierwszy w nowożytnej katolickiej myśli
społecznej, zwartej logicznie, zbudowanej koncepcji systemu społeczno-gospodarczego. wizji lepszej
przyszłości, wizji przebudowy życia społecznego na zasadach moralności chrześcijańskiej. Z tych
różnych koncepcji, dzięki tym szkołom, ukształtowano cały system poglądów na społeczeństwo, państwo,
religię, życie polityczne. Podstawy tej wizji stanowił system filozoficzny tomizmu. a więc system, który
uwzględniał te elementy myśli liberalnej i socjalistycznej, które mogły być pomocne w wypracowaniu
własnego programu, adekwatnego do zaistniałych zmian, do ówczesnego i przewidywalnego etapu
rozwoju cywilizacyjnego.
Wśród myślicieli reformatorów należy wymienić ks. Henricha Pesz, Franca Higce’a, Tur Dupina,
Alberta Demuna i postać najwybitniejszą arcybiskupa Mogucji Wilhelma Emmanuela von Kettelera
(1811-1877).
Społeczny katolicyzm rozwijała Unia Fryburska – instytucja zjazdu uczonych katolickich. Prace te
kontynuowała tzw. Unia Mechlijska od zjazdu w Malince, a od lat 1918/1919 także inne ośrodki
katolicyzmu społecznego m.in. . KUL. W okresie powojennym KUL zdobył liczącą się pozycję naukową
(do 1937r. KUL nie miał uprawnień, egzaminy magisterskie odbywały się we Lwowie).
Wraz z rozwojem filozofii i doktryny katolicyzmu kształtowały się koncepcje udziału katolików w
życiu społecznym, politycznym, a więc w ruchu chrześcijańsko-demokratycznym. Katolicy liberalni
opowiadali się za wolnymi zrzeszeniami pracowniczymi o charakterze samopomocowym i
dobroczynnym (nie była to oryginalna myśl). Stowarzyszenia te miały nieść pomoc tym, którzy ulegli
wypadkom, zostali pozbawieni pracy.
Za wolnością zrzeszeń i tworzeniem wolnych korporacji chrześcijańskich opowiedział się Kongres
Katolików Liberalnych w Angeres. Wówczas to Kettler dostrzegając nową rzeczywistość społeczną, jaką
stała się klasa robotnicza, przyznawał jej prawo zrzeszania się na podobieństwo innych grup społecznych,
zrzeszania się po to by bronić swoich praw i uczestniczyć w życiu społeczeństwa, aby tworzyć wspólnoty
produkcyjne. Opowiadał się także za niezależnymi od państwa powszechnymi związkami zawodowymi.
Związki zawodowe w koncepcji katolickiej miały integrować pracowników danej branży. Związek
korporacyjny miał eliminować sprzeczności po przez udział w danym związku wszystkich zatrudnionych
– rozwiązywanie problemów we własnej „rodzinie produkcyjnej”. Wypracowując koncepcję
pracowniczych związków zawodowych biskup Kettler korespondował w tej sprawie z Ferdynandem
Lassalim (najwybitniejszym socjalistą).
Ks. Adolf Kolpina były czeladnik szewski, w 1850r. założył pierwsze stowarzyszenie czeladników.
Następnie rozrosło się ono w Reńską Ligę Czeladników (która liczyła wówczas 12 tyś. ludzi). Związki te
często nazywane ketlerowskimi szybko się rozrastały. W 1912r. na świecie istniało 1259 takich związków
z liczbą 221 tyś. członków.
Pod wpływem Wiosny Ludów próbę naprawy porządku społecznego podjęła grupa księży
francuskich, zwolenników polilycznego liberalizmu, ale zarazem wiernych Rzymowi w sprawach wiary
(byli to m.in. profesorowie Sorbony). Uznać ich można za prekursorów postępowego nurtu społecznego
w katolicyzmie. Grupa ta nazywała się Nowa Era, a należeli do niej m.in. Jan Baptysta Lapoter i
Fryderyk Chanan („czanan”).
Na rozwój austryjackiej partii chrześcijańsko-społecznej i jej słynne przez długie dzieśięciolecia tezy
haidzkie wywarł duży wpływ Karl von Woguzang (przedstawiciel austryjackiej szkoły katolicyzmu
społecznego). Za wolnością ruchu zawodowego opowiadał się także ks. Pottier.
W zasadzie wszystkie ówczesne koncepcje związków zawodowych i samorządu społecznogospodarczego miały charakter korporacji i opierały się na solidaryzmie (wyjątek koncepcja Kettlera). W
WRP v. 1.
20
tym czasie , w poł. XIX w. rozpoczęło działalność pierwsze ugrupowanie, które pozyskało status partii
politycznej (inne były związkami zawodowymi, organizacjami charytatywnymi, samopomocowymi) o
nazwie Niemiecka Partia Centrum, znana z historii z okresu Kulturkampfu. Z nią i z Kościołem
Katolickim o wpływy walczył Bismarck (atak na Kościół wiązał się z polskością i z językiem polskim).
Od 1852r. w parlamencie pruskim pojawiła się frakcja katolicka. Po 1918r. jej kontynuacją była
Chrześcijańska Partia Ludowa.
Idee chrześcijańsko-spoleczne zaczęły rozwijać się także w tym czasie w USA. Reprezentował je
m.in. kardynał James Dibbons, a od lat 80-tych XIX w. Związek Robotników Chrześcijańskich, który
liczył w tym czasie 700 tyś. członków. Początkowo był potępiany przez Episkopat Kanady i Rzym.
Później uznano, że nie można występować przeciwko procesowi, który następuje, ale trzeba wchodzić do
niego ze swoimi wartościami i tak go kształtować aby był zgodny z zasadami chrześcijańskimi.
Katlicyzm społeczny dotarł także w tym czasie do Ameryki Łacińskiej. W 1872r. w Urugwaju
powstała Katolicka Unia Urugwaju. W 1935r. Rafael Kaldera utworzy Katolicką Federację Studentów
Wenezuelskich pod nazwą Narodowa Unia Chrześcijańska.
Na przełomie XIX i XX w., szczególnie w Europie powstało dużo organizacji bądź kół katolickich
takich jak: we Włoszech Zjednoczenie Katolickich Studiów Społecznych (Entoniolo), Partia Ludowa
Luigi Sturco, Koło Studiów Społecznych, które proponowały idee francuskiego ruchu chrześcijańskodernokratycznego m.in. skupione wokół Landeta. Grupa księży tzw. Ojców demokratów, lewicowy
odłam chrześcijańskiej demokracji we Francji, reprczentowała ruch Lasillon 1894r. kierowany przez
Marka Sagniera. W 1910r. został potępiony przez Piusa X za radyklizm i poddał się presji Rzymu –
rozwiązał się. Podobny los spotkał inną organizację katolicką Action France 1899r. Charla Maurasa za
głoszenie prymatu polityki nad moralnością, za tendencje monarchistyczne, a nawet nacjonalistyczne.
W końcu XIXw. ukształtowała się we Francji partia chrześcijańsko-demokratyczna o tendencjach
liberalnych. Podobne partie powstawały także w Belgii i innych państwach. Tworzono katolickie związki
zawodowe, organizacje kobiece, młodzieżowe i charytatywne. W Niemczech powstał Caritas (1897r.).
Na ziemiach polskich także powstawały takie organizacje: Towarzystwa Robotników Polskich w
Poznaniu, Związek Katolicki.
Przed I wojną światową na wzór międzynarodówek socjalistycznych zaczęto tworzyć organizacje
ponadnarodowe. W 1909r. powstała Międzynarodowa Organizacja Pracy i jej organ Międzynarodowe
Biuro Pracy w Hadze. Była to późniejsza tzw. żółta międzynarodówka związków zawodowych
działających pod egidą chrześcijańskiej demokracji. W Kolonii powołano Międzynarodowy Sekretariat
Chrześcijańskich Związków Zawodowych, który po przerwie w działalności w latach wojny został
odnowiony w 1920r. na Kongresie w Hadze i tam też powołano Międzynarodową Konfederację
Chrześcijańskich Związków Zawodowych, tą tzw. żółtą międzynarodówkę. Przez wiele dziesięcioleci trzy
związkowe centrale światowe odgrywały dużą rolę: Konfederacje Wolnych Związków Zawodowych
(socjaldemokratyczne), Międzynarodowa Konfederacja Chadeckich Związków i Światowa Federacja
Związków Zawodowych będące pod wpływem ruchu komunistycznego.
Wiele partii chadeckich powstało w okresie międzywojennym np. Włoska Partia Ludowa (1919r.), we
Francji (1924r.), w Hiszpanii (1922r.), w latach 20-tych w Belgii, Holandii, Polsce.
Na wzrost znaczenia tego ruchu wskazują w latach 20-tych reprezentacje w parlamentach, a w latach
30-tych pojawienie się w składach gabinetów rządowych. Nie odniosły one w dwudziestoleciu
międzywojennym większych sukcesów politycznych, ze względu na to, że później kształtowały się
struktury polityczne chadecji.jak i socjaldemokracji, liberałów czy nawet agrarystów. Poza tym stała na
przeszkodzie ofensywa faszyzmu (Włochy, Niemcy), a także kryzysy społeczno-gospodarcze, wobec
których idee miłości bliźniego, solidaryzmu itp. nie bardzo pasowały i nic dało się na tej płaszczyźnie
rozwiązać istotnych sprzeczności. Ponadto w jakiejś mierze przyczyną była w latach 30-tych
zachowawczość Watykanu hamująca czy wtrącająca się w ruch chadecki.
W latach II wojny światowej większość tych partii podjęła działalność w ruchu oporu, tak w państwach
faszystowskich jak i okupowanych przez III Rzeszę. Niektóre z tych partii m.in. chadecję niemiecką
starano się w tym okresie obarczać winą za poparcie czy niezbyt energiczne przeciwstawianie się dojściu
Hitlera do władzy. Chadecji włoskiej zarzucano zbytni mariaż z Mussolinim i z ruchem faszystowskim.
Jednakże trudno powiedzieć na ile te zarzuty były słuszne.
W warunkach narastania socjalizmu, komunizmu i bolszewizmu siłą rzeczy Watykan i część partii
chadeckich, przeciwstawiając się tym tendencjom, szukało poparcia na prawicy. Stawały one przed
WRP v. 1.
21
wyborem (te partie z reguły zajmują pozycję centrum politycznego) i w warunkach zagrożenia ze strony
lewej szukały oparcia w prawicowych ugrupowaniach, a niekiedy nawet skrajnie prawicowych, uważając
że jest to lepsze wyjście.
Wykład VIII 30.11.1999
Chadecja – według M. P. Fogorty jest to ruch, którego celem jest rozwiązywanie, zgodnie z zasadami
chrześcijańskimi oraz „technikami demokratycznymi”, problemów świeckich z zakresu wielokrotnie i
dobitnie uznawanego przez Kościół za należący ostatecznie do kompetencji społeczeństwa świeckiego i
niepodlegajacy bezpośredniej kontroli Kościoła. Jest to ruch mający ideologie przyjmującą zasady i
doktrynę etyki chrześcijańskiej. Chce rozwiązywać problemy współczesne i kreować przyszłość
wykorzystując techniki liberalno-demokratyczne, które upowszechniły się we współczesności.
Chadecy twierdzili, że pole działania określa Kościół Katolicki pozostawiając jakąś sferę działalności
dla chadecji. Pasuje to do polskiej sytuacji, za wąsko byłoby dla RFN czy Włoch, bo sama chadecja
opanowuje większość sfer życia politycznego.
Celem chadecji jest realizacja w płaszczyźnie politycznej zasad życia społecznego wypływających z
wartości etyki chrześcijańskiej.
Zachodnia chadecja opiera się na następujących zasadach:
 zasada chrześcijańska – udziela poparcia dla praw człowieka, a zwłaszcza praw jednostki;
 zasada demokracji (w węższym znaczeniu niż w liberalnej demokracji) – wolności nie można
używać przeciwko wartościom, na których opiera się chadecja; przyjmuje metody, ale nie podziela
wartości;
 zasada integracji – zaangażowanie w porozumienia klas i grup społecznych, opartych na współpracy i
solidaryźmie;
Chadecja opiera się na idei partii narodowych o szerokim zapleczu łączącym katolików i chrześcijan
oraz innych (bezwyznaniowców) uznających wartości chadeckie.
Do poł. XX w. poszczególne ruchy polityczne miały swoją bazę, podstawę polityczną (chłopi,
drobnomieszczaństwo, robotnicy i inni). Obecnie partie przyjmują ogólnonarodowy charakter, oparte są
na szerokiej bazie społecznej. W apelach wyborczych podkreśla się: aklasowość, dążenie do stworzenia
alternatywy, pragmatyzm o nachyleniu personalistycznym.
Program polityczny chadecji światowej został przyjętymi 06. 07. 1947r. w Rzymie na zebraniu światowej
Chadecji.
Uwzględniono następujące postulaty:
 zróżnicowane warunki działania partii chadeckich ze względu na terytorium, położenie itp.;
 odmienne poglądy wynikające z różnic między chadecja europejską a latynoamerykańską;
 wspólne zasady budowy przyszłego społeczeństwa: wolne, sprawiedliwe, wspólnotowe,
personalistyczne, akcentujące nadrzędność osoby ludzkiej;
 budowa społeczeństwa wspólnotowego, a więc wspólnoty osób wolnych;
 społeczeństwo pluralistyczne (zróżnicowane);
 na wyższym etapie budowa wspólnoty wspólnot (czy lokalnie czy globalnie);
 budowa systemu społecznego opartego na wartościach etycznych, humanistycznych i
demokratycznych – misja chadecji i jej ostateczny cel polega na zbudowaniu małych i solidarnych
społeczności.
Polityczny katolicyzm w Ameryce Łacińskiej ma inną historię. Chcąc zostać centrową siłą polityczną
między silnymi, rewolucyjnymi organizacjami politycznymi, chadecja występuje z programem, który
uwzględnia rzeczywistość, odmienną od Europy Zachodniej. Dąży do stworzenia społeczeństwa
pluralistycznego, niezależności narodowej (przede wszystkim od USA), domaga się rewolucyjnych zmian
w życiu społecznym (reforma rolna, nacjonalizacja, zmniejszenie udziału kapitału obcego w życiu
gospodarczym, nacjonalizacja przemysłu, podniesienie kultury i oświaty, demokratyzacja życia, rozwój
technologiczny w gospodarce).
Wymiary problemowe:
Człowiek – w doktrynie chadeckiej zajmuje miejsce centralne, podstawowe, jest najwyższą wartością,
stworzony na obraz i podobieństwo Boga. jest wolnym i rozumnym stworzeniem wyposażonym w
WRP v. 1.
22
najwyższe wartości przez Boga, obdarowanym wieczystym przeznaczeniem nie może być zredukowany
do narzędzia produkcji (jak w starożytności), nie może być zredukowany do sługi społeczeństwa, ma
swoje wnętrze, przysługują mu niezbywalne prawa do nietykalności osobistej, godnego bytu, do pracy,
wyżywiania, mieszkania, założenia rodziny, zabezpieczenia na starość.
Wolność człowieka wywodzi się z jego wolnej woli, która jest darem Boga, stad wywodzi się
wolność jako nat raine prawo dane przez Boga, a nie przez prawo stanowione z „łaski” władcy czy
Konstytucji. Człowiek ma prawo do wyboru zawodu, zrzeszania się wyznawania religii itp. Jego wolność
może być ograniczona tylko przez chrześcijański kodeks moralny i dobro ogółu. Nienaruszalnymi
prawami są godność osoby ludzkiej, prawo do życia (także nienarodzonego) niezależnie czy odnosi
sukcesy czy też nie. Człowiek jest stworzony do nieskrępowanego rozwoju we współżyciu z innymi jako
istota narodu. Winien więc postępować rozsądnie l moralnie, powinien korzystać z wolności tak aby nie
ograniczać jef innym ludziom. Człowiek rozwija się we wspólnocie i musi się uczyć współźycia z
innymi.
Przyjęcie prymatu człowieka nad otoczeniem. Świat nakłada obowiązki także na państwo. Unia
chrześcijańsko-społeczna (chadecja bawarska) w programie z 1976r. określiła cele jednostki. Państwo ma
jej zagwarantować rozwiniecie inicjatywy prywatnej, zapewnić korzystanie z boskich uprawnień.
Państwo nie może zmuszać jednostki do jakiegoś działania i nie może dopuścić by inni zmuszali ją do
wyboru. Państwo ma stanowić i strzec porządku prawnego oraz prowadzić politykę społeczną.
Umożliwia jednak kształtowanie swego życia według własnych wyobrażeń, by jednostka sama się
doskonaliła nie oglądając się na pomoc państwa. Państwo spełnia swe zadania, gdy zapewnia wolność
jednostki, realizuje demokratyczną wolę większości, ale chroni także prawa mniejszości.
CSU – zamierza ograniczyć potęgę inieresów zorganizowanych, aby zagwarantować swobodę
jednostki, aby nie tylko państwa, ale i inne grupy nie zmuszały człowieka do czegoś. Podstawę
filozoficzną stanowi personalizm katolicki.
Społeczeństwo – wolne i sprawiedliwe, pcrsonalistyczne i wspólnotowe. Jest ono pojmowane jako
ograniczona całość (nie zbiór jednostek), wewnętrznie zróżnicowana (podobnie jak u konserwatystów
warstwy niskie, średnie i wyższe), składająca się naturalnych grup:
a. rodzina;
b. wspólnota lokalna (naturalna, osadzona na określonym terytorium);
c. naród;
d. państwo (jest wyodrębnione, bo może być wielonarodowe);
e. społeczność międzynarodowa (wspólnota wspólnot, narodów, nacji, mniejszości narodowych, a nie
państw) –chadecja w dążeniu do tworzenia wspólnej Europy miała duży wkład. Twierdziła, iż
spoiwem tych społeczności powinny być więzy solidaryzmu, a nie walka klasowa.
Taki model przyszłego społeczeństwa przyjęła międzynarodowa chadecja w Manifeście Pokoju z
1976r. Zostało w nim zawarte pojęcie pokoju, wspólnota ludzi wolnych, społeczeństwo pluralistyczne.
Komórką pierwotną jest rodzina, tu kształtują się podstawy etyki, moralności, religii, patriotyzmu; jest
najważniejszym miejscem wychowania, indywidualnego bezpieczeństwa, kształtowania osobowości.
Rodzina jest warunkiem rozwoju społecznego (zdrowa rodzina – zdrowe społeczeństwo) i źródłem
moralnej siły narodu.
Chadecja domaga się ochrony życia rodzinnego, poparcia państwa dla stwarzania rodzinie dobrych
warunków egzystencji i ochrony ze strony, państwa dla życia nienarodzonego. Jest to koniecznością, bo
jednostka nie może rozwijać się bez społeczeństwa i odwrotnie. Jednostka i społeczeństwo w naturalny
sposób skazane są na współistnienie, solidarność, która jest podstawą wspólnoty i natury człowieka.
Jednostka musi liczyć na pomoc wspólnoty i państwa. Solidarność grupowa odgrywa ważną rolę, gdy
dotyczy problemów międzynarodowych, antagonizmów czy rozwiązywania zadań natury globalnej,
poprzez sposoby godne człowieka.
Państwo i ustrój polityczny – państwo jest naturalną organizacja struktur społecznych, która
ukształtowała się w procesie historycznym. Pożądaną formą państwa jest demokracja gwarantująca
wolność moralną, społeczną i polityczną oraz wymaga stałego dialogu między rządzącymi i rządzonymi.
Powinna to być demokracja reprezentacyjna, która umożliwia polityczną odpowiedzialność. Odpowiada
jej wolny mandat, który nie powinien uzależniać deputowanego od zarządzeń partii, jej wytycznych, ale
powinien działać w imię odpowiedzialności osobistej.
Chadecja uznaje ustrój demokratyczny, ale nie zakłada preferencji żadnej z istniejących form rządów,
WRP v. 1.
23
tyle tylko aby były legalne, uczciwe i sprawiedliwe. Opowiada się za ograniczeniem nadmiernej roli
państwa przeciwstawiając mu pluralizm polityczny i zasadę subsydiaryzmu, a więc przekazanie przez
państwo części swoich uprawnień różnym grupom społecznym, zawodowym i lokalnym oraz
poszczególnym ludziom.
Państwo powinno pozbywać się tych prerogatyw, które mają rozwiązywać inne podmioty
samodzielnie (np. samorząd terytorialny, zawodowy). Pluralizm polityczny daje szansę rozwoju różnym
ruchom politycznym, organizacjom i instytucjom. Chadecja zawsze sprzeciwiała się dominacji Kościoła
w życiu politycznym. Dla chadeków najlepszą drogą do zbudowania państwa demokracji politycznej,
ekonomicznej i społecznej jest parlamentaryzm połączony z zasadą subsydiarności. W okresie
międzywojennym chadecja lansowała korporacjonizm, łączenie solidarności społecznej z zasadą udziału,
a więc dialog między rządzącymi a rządzonymi np. na poziomie przedsiębiorstw (tzn. związki zawodowe,
korporacyjne łączące wszystkich). Po II wojnie światowej ideę tą zmodyfikowano do koncepcji
współrządzenia bądź partnerstwa socjalnego, która polega na współdziałaniu władz, przemysłowców,
związków zawodowych i innych grup interesów.
CDU – państwo jest organizacją wolną i za siebie odpowiadającą. Swój autorytet czerpie ze związku z
godnością ludzką i niezbywalnymi prawami obywateli. Państwo ma wspierać dobro obywateli i
współpracą chronić prawa obywatelskie oraz zapobiegać nadużywaniu siły, zachowywać i rozwijać
porządek prawny, bezpieczeństwo wewnętrzne, gwarantować pluralizm polityczny, ideologiczny i
swobodę poglądów, wspierać samoodpowiedzialność za dobro ogółu, chronić słabych, gwarantować
osobiste zabezpieczenie bytu, współkształtować środowisko społeczne, chronić obywateli przed
zagrożeniem z zewnątrz, bronić ich interesów oraz gwarantować wartości ogólnoludzkie.
CSU (chadecja bardziej konserwatywna) – akcentuje silniej wartości religijne. Państwo to ustrojowy
organizm narodu z woli Boga i tylko w ustroju natchnionym przez chrześcijańskiego ducha
urzeczywistnia się dobrobyt, bezpieczeństwo, porządek i naturalny rozwój. W doktrynie chadecji
funkcjonuje idea państwa społecznego czy państwa socjalnego, które powinno troszczyć się o
zabezpieczenie bytu jednostki, zabezpieczenie społeczne, ale nie powinno zabezpieczać wszystkiego.
Obywatel musi być odpowiedzialny, musi dbać o swoje interesy. Państwo ma zapewniać warunki do
samoodpowiedzialnego kierowania życiem. Chadecja dopuszcza interwencjonizm polityczny.
Rafael Caldera – odrzuca koncepcję państwa opiekuńczego jak i koncepcję państwa „żandarma”, nie
akceptuje szkodliwego wpływu i wkładu państwa jak i rozwiązań zwolenników dominacji państwa. Nie
może być bierności i dominacji państwa, państwa urządzającego życie.
Istotne znaczenie ma pogląd na stosunki państwo – Kościół i znaczenie religii w życiu społecznym (są
zróżnicowane poglądy). Generalnie chadecja odrzuciła wszelkie koncepcje uczestnictwa Kościoła w
wyznaczaniu treści czy zadań politycznych. Kościół ma być autonomiczny.
CSU – religia jest filarem systemu narodowego, kulturowego, nie może być walki między państwem a
Kościołem, musi być pokój państwa z Kościołem i uznanymi wspólnotami religijnymi. Opowiadają się
przeciwko każdemu rodzajowi Kościoła państwowego. Akcentuje się dużą rolę religii i Kościoła w
wychowaniu dla poszanowania wartości, łączenie myśli obywatelskiej z religią w życiu społecznym i
kształtowaniu osobowości. Kościoły muszą współdziałać z państwem, nieść pomoc rodzinie, prowadzić
działalność oświatową.
CDU - szkoły wyznaniowe i bezwyznaniowe (dotyczy to grup etnicznych). Szkoły prywatne powinny
być tak samo traktowane jak szkoły państwowe o ile odciążają państwo od wydatków. Szkolnictwo
podstawowe jest obowiązkowe i powszechne. Rodzice mają prawo i obowiązek wychowania, państwo
może wychowywać na tyle na ile społeczeństwo danego państwa mu na to pozwala. Wola rodziców
odnośnie wychowania w szkole jest bardzo ważna. Istnienie prawa Kościoła do odpowiedniego wpływu
na wychowanie młodzieży.
Ustrój gospodarczy – uznanie prywatnej własności środków produkcji. W okresie katolicyzmu
społecznego (I poł. XX w.) pojawiła się zasada nienaruszalności wszelkiej własności danej przez Boga.
Kapitał i praca są ściśle ze sobą powiązane. W latach 30-tych (encyklika Quadragessimo Anno) zasadę
katolicyzmu społecznego wzbogacono o katolickie wartości i korporacjonizm. Uznano prawo państwa do
ograniczenia prywatnej własności o ile jest to niezbędne (autostrady, lotniska). Po II wojnie światowej
pojawił się problem zniesienia proletariatu, poszukiwano możliwości rozwiązania problemów
społecznych, chciano upowszechnić własność, każdy człowiek miał mieć coś na własność (sklepik,
warsztat rzemieślniczy, kantor, udział w przedsiębiorstwie, oszczędności w banku). Na tej drodze
WRP v. 1.
24
widziano możliwość zniesienia proletariatu. Postulowano udział w zarządzaniu i zyskach. Płaca ma
zapewnić godne warunki egzystencji pracownika i jego rodzinie oraz możliwość oszczędności. Była to
idea bliska liberalnej doktrynie ludowego kapitalizmu (ze względu na akcjonariat kapitalizm się
upowszechnił).
Upowszechniło się pojęcie własności uświęconej przez Kościół w sensie religijno-teologicznym, stosunek
do własności i roli państwa w kierunku liberalnego rozwoju gospodarki rynkowej (chadecja francuska
szła w kierunku gospodarki planowej, niemiecka interwencjonizmu państwowego).
CSU (64) – własność prawem naturalnym, każdy musi mieć własność, bo jest to moralnie słuszne.
Podstawą zdrowej gospodarki są zakłady należące do warstw średnich i małych, dla których domagano
się poparcia i ochrony przed likwidacją i wchłonięciem przez monopole i silne korporacje.
Państwo może sterować gospodarką z punktu widzenia dobra ogółu. To uczynili Włosi –
znacjonalizowali sektor i uznali to za ideę korporacji na wsi. Państwo ma uzupełniać ideę solidarności.
Chadecja zachodnia lansuje program społecznej gospodarki rynkowej. Jej zasady to: wolny wybór
sprzedaży i produkcji, miejsca pracy, wykonywania zawodu, wolność i ryzyko przedsiębiorstw, społeczna
sprawiedliwość.
Ruch polityczny współczesnej chadecji
Ukształtował się po II wojnie światowej. Partie przyjmowały nazwę chrześcijańsko-demokratycznych.
Podkreślały charakter międzynarodowy, a nie tylko katolicki, nawiązywały do tradycyjnych stronnictw
religijnych i w ogóle do katolicyzmu społecznego. Są to partie o wybitnie nowoczesnym charakterze,
reprezentują wielką siłę polityczną w Europie Zachodniej i Ameryce Łacińskiej. Od lat 50-tych są to
partie profesjonalno-wyborcze, demokratyczne i ogólnonarodowe, mobilizują elektorat do walki o władzę
z socjaldemokratami, skrajną prawicą i liberałami. Ich wpływy rozciągają się na mieszczan, chłopów i
część wyższych warstw (wierzących i praktykujących) oraz na tych, którzy są w stanie zaakceptować ich
program.
Niektóre z partii chadeckich po wojnie uzyskały duże wsparcie w rozwoju ze strony hierarchii
kościelnej i Watykanu (zwłaszcza partie w Niemczech i we Włoszech). Partie te zadeklarowały świecki i
bezwyznaniowy charakter (wśród członków nie wymaga się wyznania wiary), oraz niezależność od
hierarchii kościelnej. Cechuje je pragmatyzm, akceptują pluralizm, następuje nawiązanie dialogu z
ewangelikami, protestantami, prawosławiem (analogia do ekumenizmu).
Powstają partie chrześcijańsko-demokratyczne o rodowodzie protestanckim lub protestanckokatolickim np. Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny (piotestancko-katolicki) w Holandii, Związek
Chrześcijańsko-Demokratyczny w Szwecji, Chrześcijańska Partia Ludowa w Norwegii. Nastąpił rozwój
partii chrześcijańsko-demokratycznych w Ameryce Łacińskiej, oraz wyjście na Afrykę i Azję (niewiele).
Odbudowano partie chrześcijańsko-demokratyczne w państwach powstałych na terenie byłego ZSRR
(Litwa, Łotwa, Estonia). Rozbudowano struktury międzynarodowe i porozumienia regionalne.
W grudniu 1998r. funkcjonowało ok. 100 partii chadeckich na świecie, w tym:
 25 w Europie Zachodniej (największe znaczenie poza Anglią – tam jest partia konserwatywna i
Islandią;
 16 w Europie Środkowo-Wschodniej;
 8 w krajachi byłego ZSRR;
 3 w Federacji Rosyjskiej;
 35 w Ameryce Łacińskiej;
 6 w Azji;
 2 w Oceanii;
 2 w Afryce.
W 12 krajach w latach 1945-1998 na 367 gabinetów rządowych 212 było z udziałem partii chadeckich,
19 utworzyli tylko chadecy (Włochy, Belgia), w 122 premierami byli politycy chadeccy. Średnio na
partie chadeckie głosowało od 30% społeczeństwa w latach 1940-1950 do 40% w latach 80-tych. W
Parlamencie Europejskim chadecia zajmuje I miejsce, socjaldemokraci są na II miejscu.
W skali międzynarodowej integracja chadecji po II wojnie miała się następująco:
 w 1948r. utworzono Nowe Ekipy Międzynarodowe – Międzynarodowa Unia Chrześcijańskich
Demokratów;
 w 1965r. przemianowano na Europejską Unię Chrześcijańskich Demokratów;
WRP v. 1.
25
 w 1976r. powołano Europejska Partię Ludową w związku z wyborami do Parlamentu Europejskiego.
Światowy ruch chadecki od 1951r. skupiał się w Chrześcijańsko-Demokratycznej Unii Światowej, od
1963r. do dziś partie te tworzą Międzynarodówkę Chrześcijańskich Demokracji. W 1997r. należało do
niej 75% partii chadeckich świata.
Wykład IX 7.12.1999
Socjaldemokracja – pochodzi z języka łac. socjalizm – społeczny, w domyśle socjalizm, oraz od słów
greckich demos – lud i kratos - władza, rządzić. Pojęć socjaldemokracja i socjalizm demokratyczny,
które funkcjonują w publicystyce i literaturze naukowej, często używa się zamiennie. Jest to znacznie
uproszczone, gdyż socjalizm demokratyczny jest przede wszystkim ideologią i doktryną współczesnej
socjaldemokracji, a nie całym ruchem politycznym.
Pod pojęciem socjaldemokracji rozumiemy ideologię i doktrynę nurtu reformistycznęgo w ruchu
robotniczym. Całość ruchu robotniczego dzielono na nurt reformistyczny i rewolucyjny, który od czasów
międzynarodówki komunistycznej nazywał się ruchem komunistycznym (i do tej pory funkcjonuje). Po
drugie pod nazwą socjaldemokracja będziemy rozumieli ruch polityczny, który obejmuje partie
polityczne socjaldemokratyczne i socjalistyczne oraz inne związane z nimi, a głównie te, które od 1951r.
należą do Międzynarodówki Socjalistycznej.
UWAGA!!! w literaturze politologicznej, a jeszcze bardziej w publicystycznej nie odróżnia się partii
socjalistycznych i socjaldemokratycznych, traktując je jako jednorodne. W wielu wypadkach jest to
zasadne i słuszne bowiem ta etykieta partyjna, ta nazwa tylko niekiedy wywodzi się z tradycji
historycznej (tak się nazywała w XIX w. i tą tradycje utrzymuje). Często zatem mógł zrządzić przypadek,
że przyjęto nazwę nie socjalistyczna a socjaldemokratyczna.
Nie ma istotnych różnic między partią socjalistyczą SFIO we Francji, a socjaldemokratyczną partią
Niemiec SPD, mimo że nazwy tych partii są różne. Niekiedy jednak występują istotne różnice
programowe i to dotyczy głównie tych krajów, gdzie ruch socjalistyczny podzielił się na dwie partie np.:
we Włoszech działa Włoska Partia Socjaldemokratyczna i Włoska Partia Socjalistyczna; w Japonii –
Partia Socjaldemokratyczna i Socjalistyczna Partia Japonii. U nas także istniało takie zjawisko: była PPS
i SDKPiL czy Socjaldemokracja Galicji i Śląska Cieszyńskiego – można było znaleźć między nimi
różnice.
Współcześnie socjaliści są bardziej radykalni, bardziej lewicowi. Socjaldemokraci są bardziej
programowo umiarkowani, ale bywa i odwrotnie, nie ma reguły, trzeba po prostu analizować program i
działalność danej partii. Należy przy tym zaznaczyć, że podobnie jak przy innych ruchach politycznych
część partii socjaldemokratycznych w ogóle nie ma w swojej nazwie, ani socjalistyczna, ani
socjaldemokratyczna, a noszą takie nazwy jak Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, Partia Robotnicza,
Partia Akcji Demokratycznych, Partia Ludowo-Republikańska. O tym czy jest ona socjaldemokratyczna
dopiero świadczy ideologia i program a często także fakt czy należy do Międzynarodówki
Socjalistycznej.
Jeszcze większe problemy występują przy próbie zdefiniowania socjaldemokracji jako odrębnej
ideologii, bowiem współczesna socjaldemokracja w swojej tradycji odwołuje się do idei socjalistycznych
(nawet niektórych marksistowskich), a także do doktryn liberalnych w niektórych płaszczyznach. Można
tam znaleźć elementy neopozytywizmu, personalizmu (Molera i Marlena), a nawet niektórych zasad
chrześcijaństwa głównie wywodzących się z odłamu protestanckiego czy nawet neogandyzmu.
Neomarksizm np. kwestionował możliwość realizacji ideałów socjalistycznych w warunkach
monopolistycznej struktury kapitału i dominacji ponadnarodowych organizacji finansowych. Wychodząc
od tego założenia niektórzy socjaldemokraci zaczęli głosić konieczność powrotu wprost do ortodoksji
socjalistycznej, do koncepcji alternatywnej strategii politycznej opartej na dominacji sektora publicznego,
czyli na znacjonalizowanych środkach produkcji. Socjaldemokracja dostosowując swoją doktrynę, a
jeszcze bardziej praktykę działania do dążeń współczesnych, do wyobrażeń współczesnych systemów,
skłonna jest do kompromisu. Wyrazem tego jest np. akceptacja liberalnych praw i wartości
zaadoptowanych do wolności, swobodnego wyboru pracy, stylu życia, wyznania, religii itp. Natomiast
dalej idzie od wartości liberalnych (bardziej na lewo), domagając się nie tylko zagwarantowania praw
demokratycznych, ale także praktycznego urzeczywistniania warunków realizacji tych praw, a
szczególnie dotyczy to dochodów, stopy życiowej, zabezpieczenia socjalnego.
U podstaw członkostwa w tych partiach od kilkudziesięciu lat leży pluralizm polityczny i
WRP v. 1.
26
światopoglądowy, czyli partie te odmiennie niż w XIX w. czy w poł. XX w. nie domagają się od swoich
członków czy sympatyków akceptacji określonej ideologii, określonego światopoglądu. Dążenie do
osiągnięcia celów może mieć różną motywację. W Deklaracji z Frankfurtu nad Menem, kiedy to
utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną, przyjęli następujące założenie: „Socjalizm demokratyczny
jest ruchem międzynarodowym, który bynajmniej nie wymaga jednolitych poglądów bez względu na to czy
socjaliści wywodzą swe przekonania z wyników marksistowskiej czy innej analizy społecznej, czy też
zasad religijnych, nawet czy z zasad ogólnohumanistycznych, bowiem wszyscy oni zmierzają do jednego
celu, do ustroju sprawiedliwości społecznej, dobrobytu, wolności, pokoju”.
A więc partie te stając się czy aspirując do partii ogólnonarodowych odeszły od tych wymogów, które
szczególnie stosowały partie ortodoksyjne, komunistyczne np. tam trzeba było zapisać się do partii,
złożyć wyznanie wiary, że się uznaje materializm dialektyczno-historyczny, światopogląd marksistowski,
natomiast u socjaldemokratów, jak wynika z tego stwierdzenia, najważniejszy jest cel, czy dany
zwolennik przyjmuje określone cele polityczne tego ugrupowania i czy chce je realizować.
Socjaldemokracja nie ma jednolitej podstawy filozoficznej, w jej ideologii dominuje próba pogodzenia
założeń socjalizmu z liberalizmem i ze współczesnym państwem burżuazyjnej demokracji. W Paryżu
odbył się Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej (odbywa się co 2 lata) i tam właśnie nastąpił główny
podział na nurty bardziej ortodoksyjnych socjaldemokratów, którzy chcięli się trzymać poprzedniej
doktryny i socjaldemokratów liberalnych, którzy bardziej skłonni są do akceptacji wielu rozwiązań, myśli
i nurtu liberalnego, w tym także jeśli chodzi o problematykę gospodarki i problematyki polityki
społecznej.
Huntington – określa takie zjawisko mianem ideologii sytuacyjnej, która podlega przekształceniom,
modyfikacjom w zależności od otoczenia społecznego tj. od potrzeb, od oczekiwań, wymogów np. walki
politycznej z innymi ugrupowaniami. A więc nie trzymanie się twardo określonych zasad ideologicznych,
ale przystosowywanie się do zmian otoczenia (do tego jak zmienił się układ sił politycznych, specyfika
społeczeństwa, jakie cele międzynarodowe stały się istotne).
Według Crosslanda do podstawowych założeń aksjologicznych socjaldemokracji w latach 50-tych i 60tvch należały:
 akceptacia liberalizmu politycznego (ustrój państwowy, odrzucono wszelkie programy dotyczące
rewolucyjnych zmian, dyktatury proletariatu, przewodniej roli parlii socjalistycznej);
 uznano mieszaną ekonomię: własność prywatną, spółdzielczą i państwową;
 dążyli do zbudowania „państwa dobrobytu”, nie było to coś nowego, była to koncepcja przeniesiona z
liberalizmu okresu przedwojennego;
 wyrażali wiare w możliwość transformacji kapitalizmu, a1e nie potrzeby odrzucania; ale zmian
transformacji w kierunku równości społecznej i solidaryzmu grupowego;
 akceptowano wówczas także liberalne zasady ekonomiczne johna Keynesa „popytowej teorii
dochodu”, która polegała na prostym mechanizmie: stwarzać popyt inwestycyjny, czyli
rozbudowywać, budować itd. to da pełne zatrudnienie. Zatrudnienie przyczyni się do przepływu
pieniędzy dla obywateli – napędzanie koniunktury gospodarczej.
Celem zasadniczym transformacji systemu kapitalistycznego było dążenie w kierunku większego
egalitaryzmu (większej równości) i większej sprawiedliwości.
W następnych dziesięcioleciach socjaldemokracja odchodziła od treści i aksjomatów tych założeń, a
głównie od koncepcji państwa dobrobytu. Okazało się, że niemożliwe jest zrealizowanie pełnego
zatrudnienia. Niektórzy wychodząc z analizy celów socjaldemokracji określają ten ruch terminem
„parlamentarnego socjalizmu”, dlatego że zaakceptował grę wyborcza, grę sił politycznych i mechanizm
parlamentarny. Ze względu na przyjętą strategię zmian opartą na reformach, na ewolucyjnych zmianach
systemu, określa się ten nurt pojęciem socjalizmu reformistycznego albo reformistycznego odłamu nurtu
robotniczego.
Do czołowych ideologów współczesnej socjaldemokracji w szerszym znaczeniu należą: Edward
Berenstain,Karl Kausky, Herz Deman, Richard Rey, Adam Ciołkosz (socjalista, emigrant, uznany działacz
międzynarodówki socjalistycznej).
Geneza rozwoju:
Jest to najstarszy ruch polityczny, jeśli chodzi o Europę, szczególnie zachodnią, odgrywa on czołową rolę
(są 3 siły polityczne, które najczęściej zmieniają się przy władzy: konserwatyści, chadecy i
socjaldemokracja, a przenika je myśl liberalna). Liberałowie nie stworzyli masowych partii politycznych i
WRP v. 1.
27
ich udział w reprezentacjach narodowych. parlamentarnych nie sięgał nawet 10% w okresie powojennym.
Początki sięgają XIX w. oraz ideowych i politycznych założeń asocjanizmu oraz okresu zrzeszeń
robotniczych (kasy samopomocowe). Socjaldemokracja w tamtym okresie odrzucała porządek feudalny,
była sprzymierzeńcem liberalizmu, ale zarazem też odrzucała pewne koncepcje liberalizmu np. koncepcje
państwa nocnego stróża. Potem pojawił się socjalizm literacki, ukazało się wiele utworów opisujących
krzywdę świata pracy, a także wizję równości i sprawiedliwości społecznej. Wówczas też pojawiły się
koncepcje upowszechnienia własności tzw. socjalizm drobnomieszczański, socjalizm rolniczy, nawet
socjalizm chrześcijański.
W I poł. XIX w. szersze rozmiaiy przyjał socjalizm utopijny (Saint-Simon, Fourier, Owen).
Charakteryzował się on niebywałym bogactwem myśli, wielością koncepcji. Jego twórcy dokonali dość
wnikliwej analizy mechanizmów funkcjonowania ówczesnego kapitalizmu wolnokonkurencyjnego(tego
„krwiopijczego” kapitalizmu, który był w „Ziemi Obiecanej” na przykładzie Łodzi), a także dali
wnikliwą analizę źródeł nierówności i niesprawiedliwości społecznej. Nie była utopią, natomiast
proponowane rozwiązania charakteryzowały się naiwnością, życzeniowym podejściem, wzorce nowego
porządku opierały się o paternalizm (opiekuńczość) – musiały więc upaść o ile ci bgaci będą mieli
poczucie sprawiedliwości bliźniego i dzielili się tym dochodem. To było utopijne i z tego względu
koncepcje te nie zostały zrealizowane, mimo że były świetlane od czasów Morusa i „Państwa Słońca”.
Dla dalszego rozwoju myśli socjalistycznej istotne znaczenie miały nie tyle koncepcje utopistów i to
co oni głosili, ale stosunek do innych, do tego co pisali i dziedzictwa, które zostawili po sobie. Ten
właśnie stosunek do utopistów dał początek kształtowania się socjalizmu reformistycznego, czyli
socjaldemokracji i z drugiej strony socjalizmu rewolucyjnego, czyli późniejszego komunizmu, który jak
się okazało był utopią. Falangi, falanstery miały zasięg lokalny, czy państwo pomarańczowe anarchistów;
tak komunistyczne było 1/3 powierzchni Ziemi.
W II poł. XIX w. zaczęły powstawać pierwsze partyjne organizacje robotnicze (do tego czasu były to
różne asocjacje). Wywodziły się, jeśli chodzi o Europę Północną, głównie ze związków zawodowych,
najpierw powstawały związki, zrzeszenia, a później na tej bazie wyłaniała się partia polityczna.
Ewidentnym przykładem jest brytyjska Partia Pracy, która do tej pory jest ściśle związana ze związkami
zawodowymi, które finansują jej działalność.
W Europie Południowej, Środkowej nie zawsze ruch związkowy poprzedzał powstanie partii.
Początkowo przyjmowały one ideologię rewolucyjną, określoną jako marksizm po upowszechnieniu się
idei K. Marksa, F. Engelsa i innych.
W końcu XIXw. ukształtowały się dwa nurty: rewolucyjny i reformistyczny.
Rewolucjoniści wychodzili z założenia, że ustrój kapitalistyczny jak niereformowalny i
skompromitowany, i że tylko rewolucja zbrojna może doprowadzić do obalenia systemu politycznego,
systemu gospodarczego, kapitalizmu, do przejęcia władzy przez proletariat i umożliwienia zbudowania
nowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, nowego społeczeństwa, ludzi równych i
wolnych od nędzy, oraz szczęśliwych.
W procesie kształtowania się założeń politycznych ważną rolę odegrały trzy nurty, przypadające na
okres działania II Międzynarodówki Socjalistycznej, która rozpadała się w latach rozpoczęcia I wojny
światowej.
Do tych nurtów należały:
 lassalizm;
 fabianizm;
 rewizjonizm.
Nurt reformistyczny związany z Ferdynandem Lassalem i z Powszechnym Niemieckim Związkiem
Robotników (była to pierwsza partia niemiecka) głosił, że państwo jest ponadklasową organizacją
społeczeństwa i służy dobru powszechnemu. Był to wyraźny wymóg w doktrynie socjalistycznej
ówczesnego okresu kiedy uważano, że każde społeczeństwo jest narzędziem w rękach jednej klasy
(panującej, klasy posiadaczy). Lassal dowodził, że państwo jest dobrem ogólnonarodowym, chociaż nie
każdemu dobrze mogło się w nim żyć. Występował zatem przeciwko roli rewolucji socjalistycznej, a
nawet przeciwko ruchowi strajkowemu uważając, że ekonomicznie osłabia państwo. Postulował
natomiast poprawę warunków życia proletariatu poprzez robotnicze zrzeszenia wytwórcze (coś w rodzaju
kooperatyw, spółdzielni), które stopniowo miały zastępować prywatne przedsiębiorstwa kapitalistyczne
będące w jednych rękach, czy rękach spółki bądź rodziny.
WRP v. 1.
28
W angielskim ruchu politycznym podobny program przyjęło Towarzystwo Fabiańskie (1884r.).
Fabianie także odrzucali gwałtowne przemiany społeczne i opowiadali się za stopniowym, ciągłym i
jednolitym rozwojem procesów społecznych zmierzających w perspektywie ku socjalizmowi, ale bez
nagłych zmian. Opowiadali się za gradualizmem (gradus – stopień) oznaczającym doprowadzanie do
zmian. Nazwa Towarzystwa Fabiańskiego pochodzi od rzymskiego konsula Fabiusza Kunktatora (stad
też kunktatorstwo). On to podczas wielkiej wojny punicidej z Hannibalem, posiadającym wówczas „broń
pancerną”, będącą oddziałami złożonymi ze słoni, wiedząc o tym, że jest słaby, unikał za wszelką cenę
ostatecznego rozstrzygnięcia w otwartej bitwie „rewolucji”, prowadził walkę podjazdową w stosunku do
armii Hannibala (półpartyzantkę) i tym sposobem osiągnął swój cel i uchronił Rzym (w legendzie
pozostało, że to gęsi uratowały Rzym, bo obudziły swoim gęganiem bojowników). Stąd też przyjęto
przymiotnik Towarzystwo Fabiańskie nawiązując do koncepcji unikania przy problemach społecznych
jakichś jednorazowych rewolucyjnych rozstrzygnięć. Wyrażali oni wiarę w stopniowe przemiany
społeczeństwa, które mogą być dokonywane przy pomocy wykształconej elity. Byli przekonani, że me
można go obalać. Zakładali, że przemiany będą miały charakter demokratyczny, stopniowy, pokojowy,
zgodny z Konstytucją, z zasadami moralnymi, a więc nie będą poruszać tej podstawowej tkanki
społeczeństwa i państwa. Widać tu duży wpływ konserwatyzmu brytyjskiego. W sprawach
ekonomicznych uważali, że w przyszłym społeczeństwie socjalistycznym powinny być zachowane trzy
formy własności: państwowa (samorząd lokalny, socjalizm municypalny), spółdzielcza i prywatna (miała
dotyczyć drobnej wytwórczości, handlu, usług).
W końcu XIX w. teoretyczne podstawy marksizmu poddano dość głębokiej rewizji. Bardzo krytycznie
się ustosunkowano. Pierwsi dokonali lego intelektualiści uniwersyteccy: Ludwik Brentario, Gustaw
Smoller. Werner Sombard, którzy postulowali odrzucenie rewolucji na rzecz stopniowych reform.
Uzasadniali i podejmowali naukową dyskusję z Marksem czy Engelsem, ich myśl rewizjonistyczna
zyskała nazwę „socjalizm z katedry”. Najpełniej tę doktrynę przedstawił Ludwik Brentario, który dokonał
dość głębokiej analizy sytuacji gospodarczej i sytuacji społecznej w Anglii (która wówczas dość
spokojnie i sukcesywnie rozwijała się gospodarczo), oraz dowodził postępującą poprawę położenia
proletariatu (a więc określone godziny pracy, ubezpieczenia społeczne, budownictwo mieszkaniowe
przyzakładowe). Twierdził, że w miarę poprawy sytuacji proletariatu można zahamować napięcie między
klasą robotniczą a burżuazją. Postulował przeprowadzenie reform socjalnych, podwyżkę płac robotników
i uważał (wówczas Niemcy przodowały w rozwoju ruchu robotniczego), że należy przenieść
doświadczenie angielskie na teren niemiecki i to będzie wystarczającym substytutem rewolucji, że
proletariat odstąpi od koncepcji rewolucji, obalania i zabijania swoich chlebodawców czy pracodawców.
Czołowym teoretykiem rewizjonizmu (inaczej reformizmu) był Edward Berenstein (1850-1932). Był
to teoretyk najbardziej, najsilniej krytykowany i wybrzydzany przez komunistów w okresie międzywojnia
i po wojnie. On w cyklu artykułów „Problemy socjalizmu” a następnie w pracy zawartej w książce
„Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji” odrzucił filozofię marksistowską jako podstawę
socjalistycznej myśli politycznej. Uważał, że nie musi ona stanowić członu. Zakwestionował też
celowość dokonywania rewolucji socjalistycznej, przeciwstawiając się ustanawianiu dyktatury
proletariatu stwierdzając, że każda dyktatura jest zła, czy to większości czy mniejszości. Twierdził także,
że aby stworzyć socjalistyczne państwo i społeczeństwo nic potrzebne jest budowanie komunistycznej
formacji, można tak reformować i dokonywać takiej transformacji systemu kapitalistycznego, że zbuduje
się podstawy społeczeństwa socjalistycznego. Odrzucił marksistowskie pojęcie klasy robotniczej.
Marksiści wyodrębniając klasy społeczne za podstawowe kryterium brali stosunek do środków produkcji,
czyli kto ma środki to jest burżuj, przeciwnik, a kto nie ma własności to jest proletariusz. Wreszcie
wyodrębniali klasę przejściową chłopską, która była wykorzystywana przez:komunistów i marksistów ze
względu na ich nieświadomość. Chłop był posiadaczem i pracownikiem zarazem, dlatego ich nie lubili.
Postulował przyjęcie za teoretyczną podstawę wyodrębniania klas wielkość osiąganego dochodu, czyli
to co się teraz nazywa stratyfikacją społeczną (dzielić społeczeństwo na podstawie dochodu jaki
uzyskuje). Twierdził, że dojście do socjalizmu powinno dokonywać się na drodze stopniowych
przeobrażeń kapitalizmu i reform o charakterze socjalistycznym, ale dokonywanych w łonie tych formacji
(nazywał to „pierwiastkami socjalistycznymi” w łonie tych formacji). Do nich zaliczał związki
zawodowe, spółdzielczość handlową, samorząd terytorialny. Stąd też w okresie międzywojennym PPS
wśród różnych form własności najwyżej stawiała spółdzielczość kooperatywną. Poza tym postulował o
zwiększenie liczby miejsc w parlamencie i liczby mandatów w samorządzie terytorialnym. To by
WRP v. 1.
29
umożliwiało realizację socjalistycznych postulatów bez potrzeby obalania parlamentu i tego systemu.
Realizację celów widział w demokracji parlamentarnej bez potrzeby jej obalania. Życie potwierdzało
większość jego założeń, bowiem występowała ogólna poprawa sytuacji materialnej robotników w miarę
upływu czasu.
Pozostały wpływy polityczne partii robotniczej, która wprowadzała coraz więcej swoich
przedstawicieli do parlamentu, prowadzili tam walkę o ubezpieczenia społeczne itd. (ostro krytykowani,
bo komuniści, początkowo odrzucali tzw. kartę wyborczą, np. KPRP zbojkotowała wybory po I wojnie
światowej, podobnie inne partie komunistyczne bojkotowały parlamenty europejskie, później jeśli
wchodzili to tylko po to by „złapać” trybunę do głoszenia swoich poglądów. Socjaldemokraci starali się
wprowadzać zmiany.
Dla Berensthaina bardziej istotnym stał się ruch polityczny niż ostateczny cel i wizja sprawiedliwego i
równego. Żadna ideologia nie jest w stanie w pełni się zrealizować, trzeba do niej dążyć powolnymi
krokami, ale mieć na uwadze, że wielkie ideały na padole ziemskim są prawie nieosiągalne. Dodatkowym
argumentem za rewizjonizmen była postawa światłych elit liberałów, konserwatystów, chadeków,
będących przy władzy. Wówczas działało to na korzyść, ponieważ początkowo bano się socjalizmu, który
głosił potrzebę rewolucji, obalenia władzy, odebrania własności itd. W miarę jak elity rządzące
przekonywały się, że jest nurt w ruchu robotniczym, który nie zmierza do obalania tego systemu, oraz
uznaje różne formy własności za niesprawiedliwe np. nacjonalizacja. Coraz szerzej upowszechniało się
przekonanie, że w warunkach kryzysowych można władze oddać socjaldemokratom, bo oni są w stanie
lepiej, łagodniej rozwiązać nabrzmiałe problemy społeczne, a zarazem stanowią gwarancję, że system ten
nie zostanie obalony. Ten kierunek reformistyczno-rewizjonistyczny rozwijali twórcy tzw.
austromarksizmu (na których się często powoływała PPS, Socjaliści Galicyjscy jak Adler, Baner,
Hillfedning). Później w latach 20-tych, 30-tych rozwijali tą koncepcie tzw. neomarksiści, czy twórcy
krytycznej teorii z tzw. szkoły frankfurckiej, Fro, Habermas. Walka pomiędzy marksizmem a
reformizmem w łonie II Międzynarodówki przyczyniła się do jej upadku w okresie I wojny światowej.
Wykład X 14.12.1999
Ruch chłopski. Agraryzm.
Zarówno w aspekcie historycznym jak i współcześnie organizacje chłopskie wykazują bardzo dużą
różnorodność i ideologiczną i organizacyjną. Wynika to:
 ze zróżnicowanej tradycji historyczrej;
 z poziomu rozwoju cywilizacyjnego wsi, rolnictwa, chociaż wszędzie wieś była bardziej
cywilizacyjnie opózniona w stosunku do miasta;
 w zależności od regionów świata (wieś polska, wieś duńska, szwedzka, a wieś w Czarnej Afryce czy w
Azji).
Poza tym w poszczególnych państwach, czy poszczególnych narodach, odgrywało duże znaczenie w
życiu społeczno-gospodarczym. Do tego zróżnicowania (ogólnie można powiedzieć natury
cywilizacyjnej) dochodziły problemy niepodległości, suwerenność narodowej w tych regionach, które
pozostawały pod zaborami, a więc dotyczyło to Europy Środkowo-Wschodniej: Polski, Czech, Słowacji,
Pł. Słowian – Jugosławii, a na północy Norwegii i Finlandii (wiek XIX to problem odzyskania
niepodległości). Te ruchy musiały jeszcze uwzględniać ten aspekt, który potrzebny był patriotom
chłopskim np. w Niemczech, Francji czy we Włoszech. Dochodziły jeszcze do tego inne specyficzne
cechy. W niektórych krajach jedyną żywicielką była ziemia. Nie było tak wszędzie. W większości krajów
Skandynawskich było to morze, ludzie żyli z rybołówstwa, a w Finlandii podstawowym bogactwem był
las.
Jeszcze jedno zróżnicowanie natury politycznej. Od przełomu XIX i XX w., tj. od czasu kiedy zaczęły
kształtować się główne nurty polityczne w drodze demokracji: konserwatyści, narodowcy, socjaliści,
komuniści, wieś stawała się obiektem penetracji różnych ruchów politycznych, stowarzyszeń religijnych,
które szukały wpływów w tej społeczności. W tamtym okresie 60% – 80% ludności zamieszkiwało na
wsi, wieś była producentem wytwarzającym podstawowe dobra. Z tego względu ruchy chłopskie
wykazywały większą różnorodność ideowo-polityczną, programową niż liberalizm, konserwatyzm,
socjaldemokracja. Na wsi wpływów szukały różne nurty. Wieś bowiem to różni ludzie, od wielkich
posiadaczy ziemskich, optujących za nurtem narodowym czy konserwatywnym, po robotników,
WRP v. 1.
30
bezrolnych i zamożnych chłopów (PSL „Piast” – bogatsi, PSL-Wyzwolenie – biedniejsi, Stronnictwo
Chłopskie – jeszcze biedniejsi).
Podstawowe cechy konstytuujące ruch chłopski – przez długie dziesięciolecia należały do nich:
a. baza społeczna organizacji – w tamtym okresie ugrupowania chłopskie nie wychodziły poza wieś;
jeśli sięgały inteligencji to właśnie elit związanych z wsią (nauczyciele wiejscy, niekiaidy księża,
duchowni, lekarze, inni społecznicy, którzy w tym kręgu społecznym się znajdowali, byli to np.
farmerzy w Anglii czy w USA);
b. ideologia agraryzmu (od lat 20-tych XX w.) – to podstawa ideologiczna w ruchu chłopskim. Odnosiło
się to do politycznego ruchu chłopskiego (czyli do partii politycznych, które miały takie nazwy jak
partie ludowe, partie agrariuszy).
Polityczne ruchy agrarne, w przeszłości, rzadziej niż inne ugrupowania używały pojęcia partia,
szczególnie w tych krajach, które nie miały niepodległości np. Polska. Częściej w ich nazwach
spotykamy nazwę związek, stronnictwo. Można to wiązać solidaryzmem klasowym, który był lansowany
w większości partii chłopskich.
Partia z łac. pars – cześć, z istoty swej jest częścią, a więc uchwala i wprowadza do społeczeństwa
podział na partię socjalistyczną, na ludową. Natomiast w tych krajach, szczególnie w tych, które nie
miały niepodległości górowały hasła czy tendencje solidaryzmu wszystkich warstw jedności działania
wobec zaborcy.
Terminem ruchy chłopskie będziemy określać:
 partie chłopskje – czyli partie ludowe czy partie agrariuszy bez względu na nazwę partii czy
stronnictwa, czy zjednoczenia, które swoje założenia programowe opierają na ideologii agraryzmu, a
współcześnie neoagraryzmu;
 inne organizacje związane ze wsią – rolnicze np. Spółdzielnia Wiejska; wytwórcze np. Samopomoc
Chłopska; handlowe, które sensu stricte nie mają charakteru politycznego, to ich działanie ma wpływ
na życie polityczne, w przeszłości i współcześnie stają się one często ważnymi elementami gry
politycznej bądź pomagają organizować elektorat wyborczy przed wyborami prezydenckimi,
parlamentarnymi czy samorządowymi.
Dotyczy to przede wszystkim (biorąc pod uwagę organizacje pozapartyjne) tych państw, w których
partie chłopskie zakończyły swoją działalność, bądź jej w ogóle nie było, a część tych funkcji, które
partie pełniły przejmowały właśnie takie organizacje typu samopomocowego jak organizacje społeczne,
kooperatywy wiejskie czy handel wiejski. Należy mieć zatem na uwadze, że ruchy chłopskie nie tylko
przechodziły ewolucję ideowo-programową wykształcąjąc w lalach 20-tych i 30-tych ideologię
agraryzmu, ale także zmieniały swoją bazę członkowską i zakres reprezentacji interesów.
Na początku była to baza chłopska, albo część tej klasy, a później dołączyły inne grupy społeczności
wiejskiej: inteligencja, rzemieślnicy, robotnicy rolni, a obecnie drobnomieszczaństwo (middle class –
klasa średnia) w małych ośrodkach wiejskich. Ten proces bardzo wyraźnie można było obserwować na
przykładzie Skandynawskiej Partii Centrum. Były to swego czasu partie chłopskie i teraz przybrały
charakter ogólnonarodowych organizacji, które skupiały chłopów, farmerów, rzemieślników, inteligencję
i inne warstwy klasy średniej, a więc zmierzały do osiągnięcia statusu partii ogólnonarodowej, tak w
sensie bazy członkowskiej i elektoratu wyborczego jak też bazy społecznej.
Na polskiej scenie politycznej w PSL, zwłaszcza Kalinowskiego toczyła się batalia i dyskusje o
stosunku do tradycji i polrzebie zamkniecia PSL w ramach ludności wiejskiej i stania się reprezentantem
całej tej ludności. Okazuje się, że we współczesnym świecie to się nie udaje, bo wieś jest reprezentowana
w niemniejszej mierze przez SLD, które zdobyło w wielu rejonach więcej głosów niż PSL. Swój udział
ma również Chadecja i ZChN. Interesy wsi są obecnie reprezentowane przez różne ugrupowania. PSL
musi obecnie przyjąć szeroką formułę, stawać się partią ogólnonarodową, a więc sięgać nie tylko do
ludności wiejskiej, ale także do inteligencji, bowiem w tej chwili nie jest ważna masa społeczna, korzenie
członków, ale to czy akceptują założenia programowe jakie dany ruch niesie. Taki proces czeka PSL.
Tendencje
Za kolebkę samodzielnego ruchu politycznego chłopskiego uważana jest Europa II poł. XIX w. Można
by powiedzieć, że geneza ruchu chłopskiego sięga tego samego regionu geograficznego co liberalizm,
konserwatyzm, socjaldemokracja i wiele innych. Podłożem aktywności ludności wiejskiej jest w
pierwszym rzędzie rozwój kapitalizmu w rolnictwie (wieś się otwierała na świat dzięki komunikacji,
dzięki przepływowi informacji, dzięki prasie). Z drugiej strony potrzeba tej aktywności rodziła się z tego,
WRP v. 1.
31
że pozostałości feudalizmu były likwidowane na wsi z oporami w porównaniu do szybkich przemian
jakie występowały w mieście, czy w ośrodkach zurbanizowanych. Powstanie tych partii z reguły
poprzedzała działalność różnych organizacji społeczno-gospodarczych, bądź społeczno-oświatowych
(można znaleźć pewne analogie do socjaldemokracji).
Istotną rolę w budzeniu świadomości obywatelskiej i emancypacji społeczno-politycznej chłopów
odegrali społecznicy (w tych przypadkach społecznicy lokalni odgrywali większą rolę przy kształtowaniu
podstaw ruchów chłopskich niż przy innych). Wywodzili się oni z reguły z kręgów inteligencji związanej
z wsią np. Nikołaj Fryderyk Seweryn Gruntvik – teolog, twórca duńskiego ruchu uniwersytetów
ludowych. Od niego uczył Ignacy Solarz z Galicji i Anderson Hausen – duński pisarz ludowy.
Prekursorem ruchu ludowego w Galicji był ks. Stanisław Stojałkowski.
W kształtowaniu postaw ludności wiejskiej, w kształtowaniu założeń programowych tych organizacji
ważną rolę odegrały też na pierwszym etapie pisma, pisemka, gazety o tematyce wiejskiej i tak np. w
Danii wychodził „Przyjaciel ludu” od 1824r., w Galicji „Przyiaciel ludu” oraz „Wieniec”, „Pszczółka”.
Ten pierwszy etap to społecznicy, nauczyciele związani ze wsią i różne pisemka dotyczące środowisk
chłopskich. Organizacje stronnictw chłopskich o charakterze politycznym powstawały pod koniec XIX w.
do lat 20-tych XX w., a więc nieco później niż partie liberalne, konserwatywne czy socjaldemokratyczne.
Pierwsza partia pod nazwą Lewica Chłopska Versle powstała w 1870r. w Danii z połączenia różnych
grup chłopskiej lewicy, które wcześniej działały, ale nie miały charakteru partii politycznej. Działalność
poprzedników,Versle musiała być dość znacząca bowiem w momencie powstania partii miała ona 43
mandaty w Folketingu (parlamencie duńskim), czyli już poprzednicy wprowadzili swoich deputowanych
do parlamentu.
Następnie takie partie kształtowały się na ziemiach polskich pod zaborami: Stronnictwo Ludowe
1895r., Mazurska Partia Ludowa 1896r., Polski Związek Ludowy 1904r., Ludowcy w Galicji posiadali
reprezentację w Sejmie Ludowym we Lwowie, który działał na mocy autonomii Galicji, ale także w
Parlamencie Wiedeńskim, a więc parlamencie Austro-Węgier, m.in. I. Daszyński, W. Witos i wielu
innych. Po 1918r. najlepszymi pracownikami byli socjaliści, ludowcy, którzy wyszli z zaboru austrowegierskiego.
Kolejna partia chłopska powstała w Bułgarii 1889r. Bułgarski Ludowy Związek Chłopski.
Na początku XX w. partie takie powstawały w innych krajach europejskich. Jeszcze przed wybuchem
I wojny światowej w Czechosłowacji, na Węgrzech, w Finlandii zwana zazwyczaj Unią Agrariuszy albo
Partią Agrarną, czy w Szwecji. Poza Europą Środkową Skandynawia była terenem gdzie ruch chłopski
rozwijał się najmocniej. W 1916r. powstała w Islandii Partia Postępu, którą tworzyli odmiennie niż u
nas, nie rolnicy a hodowcy owiec. Szereg partii powstało w latach 20-tych, po II wojnie światowej w
Rumunii, w Szwajcarii, Norwegii, Irlandii, Grecji, na pd. Francji. W latach 20-tych rozpoczęła też
działalność partia chłopów włoskich zwana Demokracją Wiejską.
W okresie międzywojennym pierwsze partie chłopskie zaczęły powstawać także poza Europą. W
1922r. w Jponii, a także w Meksyku. W latach 1918-1939 partie chłopskie przeżywały największy okres
rozkwitu, osiągnęły pod względem liczebności i wpływów politycznych apogeum, już taki okres więcej
się nie powtórzył. Rozwijały się liczebnie, wiele z nich uzyskało wpływ na władzę państwową, a
wówczas rozwijały różne rodzaje samorządności ludzkiej i w tamtym okresie wykształciły własną
ideologię, którą przyjęło nazywać się agraryzmem. O tej silnej pozycji ruchu ludowego świadczy także
przywódca PSL-„Piast” Wincenty Witos, będący 3-krotnie premierem rządu w latach 1920-1921, 1923,
1926. Aleksander Stanboliński stał na czele rządu w Bułgarii w latach 1920-1923. Silny wpływ na
politykę mieli także agrariusze czescy, a ich przywódca Milan Hodza był premierem w latach 1935-1938.
W początku lat 20-tych Partia Drobnych Rolników na Węgrzech zaliczała się do rzędu najbardziej
wpływowych partii politycznych. Olbrzymie wpływy miała też po II wojnie św., ale unicestwili ją
komuniści. Od 1919r. agrariusze w Finlandii pod względem liczby mandatów byli drugim klubem, w
latach 1918-1965 na 49 gabinetów w Finlandii w 41 zasiadali ludowcy, z tej partii było 17 premierów, 3
prezydentów, wielu przewodniczących parlamentu. W 1931r. do rządu weszli też agrariusze norwescy, a
potem także duńscy. W latach 1901-1953 do agrariuszy należała połowa rządów. Na życie polityczne
tych krajów wywierały wpływ także inne partie polityczne niż chłopskie np. Zjednoczenie Niemieckich
Chrześcijańskich Zrzeszeń Chłopskich.
W latach międzywojennych partie chłopskie ulegały ciągłym przekształceniom, jedne powstawały,
inne traciły popularność i zamierały, jeszcze inne zmieniały swą nazwę, często dochodziło do rozłamów.
WRP v. 1.
32
To w dużej mierze wynikało z tego, że jako partie centrowe, partie chłopskie poddawane były dosyć
silnemu oddziaływaniu innych nurtów politycznych. Zarówno z lewej strony oparcia poszukiwali
komuniści, a w jeszcze większym stopniu ugrupowania prawicy jak chadecja, partie narodowe,
konserwatywne, bowiem wiele elementów programowych było tożsamych z tymi ugrupowaniami.
Niekiedy nawet pod wpływem oddziaływania różnych grup partie te traciły swoje chłopskie odbicie
agrarne. Tak np. radykalne i komunistyczne partie chłopskie dostają się pod wpływy Międzynarodówki
Komunistycznej. Z ich inspiracji w 1923r. została utworzona Międzynarodówka Chłopska właściwa
nazwa to Międzynarodowa Rada Chłopska z rosyjskiego „Krestinter”. Skupiała ona organizacje chłopskie
z kilkudziesięciu krajów, głównie z ZSRR i Europy. Pod jej skrzydłami działał Międzynarodowy Instytut
Agrarny założony w 1926r. Do jej działaczy należeli Smirnoff, Tomasz Gabal, który z ruchu ludowego
przeszedł do komunistycznego. W końcu lat 30-tych, kiedy Stalin zlikwidował KPP, poniósł śmierć na
terenie „Ojczyzny Komunizmu”. Międzynarodówka rozwiązana została w 1931r. Na gruncie polskim w
tym czasie istniało Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”. Była to, legalna przybudówka KPP,
niezależna partia chłopska, część autentycznego ruchu chłopskiego.
Rozwarstwienie wsi wraz z penetracją tych różnych ruchów ideowych spowodowało, że w wielu
krajach istniało po kilka partii chłopskich, które reprezentowały rożne odłamy ludności wiejskiej (jedne
tych bogatszych, inne średnich czy biedniejszych). Wskazać należy, że w latach 30-tych oparcia na wsi
poszukiwały także partie faszystowskie i ugrupowania o programach autorytarnych czy programach
populistycznych. W tym też okresie znaczenie polityczne ruchów chłopskich spadło, niektóre partie
zostały całkowicie wyeliminowane z wpływu na władzę państwową. W pierwszym rzędzie dotyczyło to
państw faszystowskich: Włoch i Niemiec, gdzie wprowadzono zakaz istnienia wszelkich partii i
organizacji poza partiami faszystowskimi. To zjawisko obserwuje się również po wydarzeniach brzeskich
w Polsce, kiedy oparcia na wsi poszukują ugrupowania o charakterze autorytarnym (OZON, BBWR). W
latach II wojny św. w szczególnej sytuacji znalazły się partie ludowe w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej, także Europy Zachodniej, Danii, Finlandii, Norwegii (Szwecji nie, bo była neutralna,
chociaż o tej neutralności mówi się różnie.
Partie te znalazły się w szczególnej sytuacji podczas II wojny św., bowiem musiały określić swoje
stanowisko, wobec presji faszyzmu i wobec ZSRR, wypracować koncepcję walki wyzwoleńczej i
koncepcję przeobrażeń ustrojowych po wojnie (nie tylko ustroju wsi, ale i państwa).
Chociaż w ruchu podziemnym dominującą pozycję utrzymywały partie agrarystyczne, to w wielu
krajach znajdujących się pod wpływami komunizmu rosło znaczenie partii radykalno-lewicowych. W
podziemiu dokonywały się rozłamy inspirowane przez komunistów. W Polsce np. SL „Roch” i Bataliony
Chłopskie pozostały na gruncie legalizmu, uznawały rząd polski na obczyźnie, zwłaszcza w okresie
rządów Mikołajczyka, dążyli do przywrócenia rządów republikańskich po wojnie i odrzucali wszelkie
programy komunistyczne. Opozycyjne stanowisko wobec komunizmu zajmowały partie chłopskie w
Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech, Słowacji, chociaż w niektórych krajach partie te wchodziły do
antyfaszystowskich frontów, czyli szerszych ugrupowań organizowanych z inicjatywy komunistów, tak
było na przykład w przypadku partii chłopskiej na Węgrzech, która poparła inicjatywę komunistów
zorganizowania frontu węgierskiego. W Rumunii front rolników i inne ugrupowania utworzyły z
inicjatywy komunistów Patriotyczny Krąg Antyfaszystowski, oczywiście zachowując autonomię. Do
podobnego kręgu w Bułgarii przystąpiły partie ze Związku Rolniczego (Puol).
Po II wojnie św. kraje, które znalazły się w radzieckiej strefie wpływów (decyzja przypieczętowana w
Poczdamie), gdzie władze przejęli komuniści, partie chłopskie opozycyjne, te które opierały się na
ideologii agraryzmu zostały rozbite. Zastosowano wobec nich naciski administracyjne i terror aparatu
bezpieczeństwa, aresztowania. prześladowania, szeroką bezpardonową propagandę zarzucając im
reakcyjność, a nawet antynarodowe oblicze. Tymi metodami nie dopuszczono ich do wyborów, czy też
unieważniono listy wyborcze w poszczególnych okręgach w 1947r. w Polsce. Doprowadzono do
wyeliminowania ich ze sceny politycznej, dotyczyło to przede wszystkim PSL Mikołajczyka,
Czechosłowackiej Partii Ludowej, Niezależnej Partii Drobnych Rolników na Węgrzech, Narodowej
Partii Chłopskiej w Rumunii, a także opozycyjnej części Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego.
W systemach politycznych tylko trzech krajów (w systemach demokracji ludowej) pozostały partie
chłopskie: w Polsce ZSL, w Bułgarii Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, w byłej NRD – Niemiecka
Demokratyczna Partia Chłopska. Na Kubie istniał Narodowy Związek Drobnych Producentów, w innych
krajach socjalistycznych działały tylko społeczno-zawodowe organizacje rolnicze np. organizacje
WRP v. 1.
33
pracowników gospodarstw państwowych. PGR-y czy spółdzielcze produkcyjne.
Warunkiem pozostawienia albo zorganizowania ruchu ludowego było:
 ograniczenie działalności;
 odejście od ideologii agraryzmu (stawiał na czołowej pozycji chłopa i ludność wiejską – nie był do
pogodzenia z ideologią komunistyczną, która stawiała proletariat miejski na pierwszym miejscu jako
siłę przodującą);
 musiały partie chłopskie uznać statutowo i programowo przewodnią rolę partii komunistycznej – w
przypadku Polski PZPR;
 także statutowo musiały zapisać, że celem nadrzędnym tych partii jesi budowa socjalizmu;
 tylko w odróżnieniu od partii komunistycznych nie musiały zapisywać w swoich statutach, że opierają
się na ideologii marksizmu-leninizmu.
Nie można uznać za samodzielną partię polityczną takiej, której się postawiło takie warunki. Były one
w pewnej mierze przybudówkami partii komunistycznej. Ich samodzielność została ograniczona , a w
niektórych okresach np. w I poł. lat 50-tych sprowadzono ich znaczenie do roli tzw. transmisji idei
komunistycznych na wieś. Miały realizować cele gospodarcze wypracowane przez partię komunistyczną.
Duże partie komunistyczne reglamentowały ich liczebność, ustalały jakiego pułapu może dana partia
sięgnąć.
W okresach kryzysu systemu komunisłycznego, przy pewnej ewolucji totalitaryzmu komunistycznego
w kierunku autorytaryzmu, partie te przejawiały pewne znamiona samodzielności i spełniały pozytywną
rolę w kształtowana np. polityki rolnej, stosunków społecznych na wsi, może jeszcze większą w rozwoju
oświaty, kultywowaniu kultury ludowej, tradycji rozwoju wiejskich ochotniczych straży pożarnych
(domena ruchu ludowego od zaborów). Dla wielu ludzi, szczególnie z kręgu inteligencji, przynależność
do partii chłopskich otwierała możliwość awansu, działalności zarobkowej, a nawet działalności
społeczno-politycznej i działalności państwowej zarezerwowanej dla nomenklatury komunistycznej. Jeśli
chciał ktoś awansować, a nie chciał należeć do PZPR to zapisywał się do ZSL, SD, a więc do tych mniej
istotnych ideologicznie partii, ale stojących na gruncie socjalizmu. Wówczas wypracowano pewien klucz
na jakie stanowiska można ludowców dać, czy to na stanowisko marszałka, wojewody, czy przewodniczącego wydziału rolnictwa. Obiektywnie, mimo wszelkich ograniczeń dobrze, że te partie
działały. Tym samym komuniści mogli zdominować wszystko. To, że w Polsce nie znacjonalizowano
rolnictwa było w jakiejś mierze zasługą ZSL (na Węgrzech, Czechosłowacji, ZSRR rolnictwo zostało
znacjonalizowane). Nastąpił rozwój bibliotek, klubów ruchu, innych placówek oświatowych,
utrzymywano zespoły orkiestr ludowych. W pewnym sensie przeplatało się to w kontekście politycznym
wsi i jej postępu. Na Zachodzie partie te zakończyły swój żywot, znikła baza społeczna, a w to miejsce
weszły partie chadeckie, niekiedy konserwatywne, w mniejszym stopniu socjaliści i liberałowie. Część
tych zadań, które ruch ludowy realizował na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej przejęły organizacje
społeczne rolników czy farmerów (we Francji czy we Włoszech).
Ideologia
W procesie kształtowania się ideologii ruchów chłopskich aż do lat 30-tych na te różne organizacje, a
także organizacje typu partii politycznych, na kręgi przywódcze oddziaływały różne idee i ideologie
liberalne, konserwatyzm E. Burke’a i takie wartości jak rodzina, wiara, rola wspólnot lokalnych,
poszanowanie dla religii i tradycji. Duży wpływ na ruch ludowy miała nowożytna myśl społeczna
Kościoła Katolickiego, szczególnie encykliki Rerum Novarum Leona XIII i Quadresimmo Anno Piusa
XI. W innych krajach np. skandynawskich ruch chłopski znał także myśl protestancką, która również
oddziaływała na nie. Można tam znaleźć elementy i koncepcje pozytywizmu. W Europie ŚrodkowoWschodniej swego czasu żywa była myśl rosyjskich narodników z hasłem pójścia w naród. Z tymże
trzeba zaznaczyć, że chociaż myśl ludowa była niezwykle wrażliwa na te bodźce z zewnątrz, na różne
idee głoszone czy proponowane przez inne ruchy polityczne to niekiedy przyswajane i wykorzystywane
one były do konstrukcji własnej ideologii, nie przyjętej od innych.
W okresie międzywojennym polityczny ruch chłopski dopracował się własnej ideologii agraryzmu.
Początki tej idei sięgają końca XIX w., a więc tego okresu kiedy rodziły się partie polityczne. Swą
genezą sięgały ówczesnego ruchu społeczno-gospodarczego w Niemczech. Twórcą pojęcia był A.
Schaffle. Podstawy naukowe ruchu agrariuszy zbudował Ruhland. W USA, w tym okresie, zaczął
rozwijać się podobny do europejskiego ruch społeczny farmerów. Wystąpił on z programem nie tylko
poprawy położenia materialnego ludności wiejskiej, ale także zwiększenia udziału farmerów w życiu
WRP v. 1.
34
społecznym i politycznym Ich doktrynę, wyrosłą na tym gruncie nazwano ruralizmem. Wywodził się on
z pojęcia o wąskim znaczeniu jakim było planowanie przestrzenne wsi i obszarów wiejskich, natomiast w
szerszym znaczeniu ruralizm to powstanie i rozwój wiejskich form osadniczych.
Na gruncie europejskim
Jednym z czołowych teoretyków, twórców agraryzmu był szwajcarski ekonomista rolny profesor
Politechniki w Zurychu Ferdinand Ernst Laur (1871-1984). W latach 1898-1939 był przewodniczącym
Szwajcarskiego Związku Chłopskiego. W Czechosłowacji myśl agrarną rozwijał Milan Hodza
przywódca. prawego skrzydła agrariuszy i premier rządu w lalach 1935-1939.
Na gruncie polskim ideologiem agraryzmu był Stanisław Miłkowski (1905-1945) spółdzielca,
ekonomista, działacz ruchu ludowego. Swoje idee głosił w pracach „Agraryzm jako forma przebudowy
ustroju społeczno-gospodarczego” i „Agraryzm jako ideologia wsi i Polski” wydanych w latach 30-tych.
Od lat 30-tych czyli od powstania SL (zjednoczenie PSL-„Piast”, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo
Chłopskie) agraryzm był oficjalną doktryna, ideologią SL. W pojęciu agraryzmu zawiera się ideologia,
ruch społeczno-polityczny chłopski, a nawet swego rodzaju światopogląd. W nim znalazły wyraz dążenia
klasy chłopskiej i uzasadnienie jej dążeń do współdecydowania o charakterze państwa, o losach
społeczeństwa, wyrażał on postawę chłopa obywatela. Z ideologii klasowej agraryzm aspirował do
ideologii wsi i państwa. Ogólnie określa się, że agrariusze poszukiwali trzeciej drogi miedzy
kapitalizmem indywidualistycznym a kolektywizmem marksistowskim, między dyktaturą kapitału, nie
kapitalizmu całego, a dyktaturą państwa socjalistycznego. To poszukiwanie trzeciej drogi wyrastało także
z usytuowania chłopów po środku hierarchii społecznej, a więc między robotnikiem, który nic nie
posiadał i między wielkim posiadaczem, obszarnikiem czy kapitalistą. Chłopi, rolnicy są drobnymi
posiadaczami ziemi i jednocześnie ludźmi pracy. W związku z tym zarządzają własnym warsztatem
wytwórczym, własną ziemią, własnym gospodarstwem i dla tej sytuacji, dla tego usytuowania
społecznego, socjologicznego poszukiwano ideologii i w tym agraryźmie, w tej ideologii agraryzmu
interesy tej klasy chłopskiej znalazły wyraz.
Agraryzm poszukiwał drogi między indywidualizmem kapitalistycznym, bowiem z państwa
kapitalistycznego akceptował zasady moralnej demokracji, spółdzielczości, interwencjonizm państwowy,
który bliski jest liberalnej doktrnie dobrobytu. Nawet można powiedzieć, że agraryzm akceptował
reformizm socjaldemokracji, opowiadał się za stopniowyini reformami, które mają doprowadzić do
społecznej sprawiedliwości.
Agraryzm jako ideologia i ruch społeczno-polityczny rozwinął się głównie w Europie ŚrodkowoWschodniej, Szwajcarii i w krajach skandynawskich. Odrodził się w II poł. lat 40-tych, ale potem
dopiero w okresie „jesieni ludów” 1989r. Stanowił podstawę ideową działalności partii chłopskich,
głównie w Skandynawii.
Obecnie dostrzegamy, że ideologia ta w formie neoagraryzmu, w pewnym sensie, przeżywa renesans
w Europie Środkowo-Wschodniej. Partie agrarne są w Polsce, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Bułgarii,
Chorwacji, na Litwie, Łotwie, Estonii, częściowo na terenie b. ZSRR (Ukraina).
Wykład XI 04.01.2000
Ruch agraryzmu
Zwolennicy tego ruchu wywodzili swoje prawa z prawa do ziemi. Chłopi bowiem są warstwą najstarszą,
podstawową, moralnie najzdrowszą i twórczą.
Głębokie wartości moralne mieli wszyscy mieszkańcy wsi. Społeczność wiejska powinna stanowić
jedną solidarną całość, decydować o swoim losie. Tylko na gruncie wiejskim można było stworzyć wzór
godny naśladowania (miasto degeneruje jednostkę i ją wypacza). Następuje konsolidacja wsi, ale i
separatyzm chłopski. Istotne były idee etyczne i moralne, ogólnochrześcijańskie i wynikające z tradycji
wsi.
Ludowcy niekiedy występowali przeciwko duchownym, choć sam ruch nigdy nie odwracał się od
chrześcijaństwa.
1920r. Chrześcijańska Norweska Partia Chłopska podkreślała idee chrześcijaństwa (podobnie partie
polskie).
 dążenie do podnoszenia ładu panującego w przyrodzie wpływającego na życie społeczne;
 twierdzenie, że wszelkie działanie ma wartość, gdy jego wyniki będą służyły człowiekowi;
WRP v. 1.
35
 dążyli do uszlachetnienia człowieka.
Od narodzin ruch ludowy dążył do:
 transformacji zamkniętej przestrzennie społeczności wiejskiej (lokalnej), przełamania barier i
utworzenia społeczności narodowo-państwowej;
 transformacji człowieka, chłopa przywiązanego do ziemi, do pozycji człowieka wolnego mającego
nieograniczoną przestrzeń.
Te procesy postępowały w niewielkim okresie czasu i w zależności od obszaru np. zabór austryjacki i
rosyjski. Proces ten warunkował proces cywilizacyjny. Ideologia agraryzmu głęboko tkwiła w ideach
narodowych – „Żywią i bronią”. Organizacje chłopskie trudno porozumiewały się z innymi ruchami.
Jednostka: swobody obywatelskie, równość wszystkich wobec prawa, postępowanie praworządne –
wolność i odpowiedzialność.
Społeczeństwo: zasadniczą rolę odgrywały problemy społeczności wiejskiej. Tradycyjna wieś stanowiła
obok rodziny grupę pierwotną. Cechowała ją względna izolacja społeczna, skupiała ludzi o podobnym
statucie społecznym, rządzących się zwyczajowo ukształtowanymi, nieformalnymi zasadami.
Mieszkańców cechowała jednolitość postaw, opinii, wartościowania, na których straży stała opinia
społeczna wraz z sankcjami. To kształtowało psychikę chłopa – władza i wykształcenie dla elity.
Świadomość narodowa chłopa (od 1905r. do II wojny św.). W miarę zaniku izolacji następowały zmiany
w społecznym życiu chłopów. Transformacji sprzyjała rozbudowa dróg, przywiązanie do historii,
bohaterów. Wiązanie wartości narodowych z wartościami chrześcijańskimi. Inicjowali i przyspieszali
procesy narodotwórcze: rozbudowa szkolnictwa i oświaty, walka o pełnię praw obywatelskich. Dbano o
zachowanie indywidualności jednostki.
I wojna św. wpłynęła na wzrost świadomości politycznej, naruszyła bariery stanowe, hierarchiczność
społeczną. II wojna św. tę hierarchiczność zburzyła, swoistą demokrację stanowił powszechny obowiązek
służby wojskowej. Agraryzm kształtował wzór osobowy: postawa chłopa obywatela, żołnierze wzorem
obywatela. Przeciwstawiali się działaniom ekstremalnym, nawoływali do legalizmu, poszanowania
prawa.
Neoagraryzm kieruje się tolerancją, poszanowaniem przekonań, bez uprzedzeń, wartość jednostki
ocenja się przez pryzmat pracy. Po II wojnie św. odeszli od tezy, że chłopi są predestynowani do władzy
w państwie. Obecnie istnieje równowaga, chłopi są pełnoprawnymi gospodarzami kraju.
Ustrój gospodarczy: uspołeczniony indywidualizm (samopomoc wsi), zrealizowanie demokracji
gospodarczej jest fundamentem do demokracji politycznej. Podstawa rolnictwa opiera się na średnich
gospodarstwach rolnych. Obowiązkowa parcelacja wielkiej własności ziemskiej, które nie była wydajna i
mało moralna. Stwarzanie najkorzystniejszych warunków dla wychowywania obywateli.
Samowystarczalna gospodarka miała eliminować wyzysk (podobnie konserwatyzm, chadecja, myśl
społeczna Kościoła Katolickiego).
Rolnictwu miały być podporządkowane inne gałęzie gospodarki. Uznawali władze państwową w
zakresie przemysłu wydobywczepo, transportu, bankowości. Akceptowali też drobne warsztary.
Równowaga między rozwojem rolnictwa, przemysłu i usług. Do końca II wojny św. opowiadano się za
ustrojem pośrednim. Obecnie: kapitalizm przy zastosowaniu interwencjonizmu państwowego
zagwarantuje rozwój.
Zdania pośrednie: niezbędne minimum interwencjonizmu, inni domagają się aktywności w dziedzinie
cceł i cen. Podejmują zadania adekwatne do istniejących problemów np. w Irlandii wyludnienie się
obszarów wiejskich, w Danii ingerencja państwa ograniczona do niezbędnego minimum. Partia
Radykalnych Liberałów chciała pozostawić gospodarstwa ponad 2 ha, państwo powinno posiadać prawo
pierwokupu. W Norwegii nastąpiła rozbudowa systemu komunikacyjno-transportowego, w Finlandii
wyższość gospodarki prywatnej nad państwową, system wolnej ekonomiki.
Wykład XII 15. 02. 2000
Autorytaryzm (autorytac – władza) – jest to z jednej strony doktryna polityczna, z drugiej forma ustroju
państwowego (reżim). Niekiedy traktuje się autorytaryzm jako ideologię, chociaż w porównaniu z
liberalizmem, socjalizmem czy chadecją nie ma on tak całościowo rozwiniętej myśli politycznej, stąd też
częściej mówi się o samej doktrynie autorytarymu niż o ideologii. Reżimy autorytarne niesłusznie
utożsamiano z faszyzmem. Autorytaryzm nie jest także mieszaniną systemu totalitarnego i
WRP v. 1.
36
demokratycznego.
Autorytaryzm stanowi samodzielną formę systemu politycznego z bardziej bądź mniej rozwiniętym
uzasadnieniem doktrynalnym (ideowo-doktrynalnym). Nie znaczy to, że nie posiada on niektórych cech
typowych dla totalitaryzmu (bolszewizmu, faszyzmu).
Za prekursora tej doktryny i takiego reżimu uważa się Napoleona Bonaparte. W istocie jednak te
systemy uksztaitowały się po I i II wojnie św.
Po I wojnie św. podłożem tych reżimów był brak stabilizacji politycznej, brak odpowiedniego stopnia
rozwoju gospodarczego. Szereg państw europejskich było, w porównaniu z krajami Zachodu,
niedorozwiniętych, miały znaczne przeżytki struktur feudalnych. Wprowadzone systemy liberalnoburżuazyjne nie mogły się utrzymać wielokrotnie ze względu na to, że nie mogły wytrzymać nacisku
walk partyjnych, a jeszcze bardziej nie mogły spełnić żądań społeczno-ideologicznych wysuwanych
przez proletariat chłopów, w mniejszym stopniu przez nieliczną klasę średnią w Europie ŚrodkowoWschodniej czy na Półwyspie Apenińskim.
W tamtym czasie doświadczeniom bolszewizmu nie były znane rewolucja lutowa czy październikowa
w Rosji. Rewolucje na Węgrzech stwarzały nadzieję na sprawiedliwe rozwiązanie problemów
społecznych. Z perspektywy lat 70-tych można to inaczej oceniać. Uległy przyśpieszeniu procesy
radykalizacji najniższych i średnich warstw aż do wystąpień rewolucyjnych. Nad Europą, w latach 20tych, zawisła groźba systemów totalitarnych. Te systemy przekreślały jakiekolwiek formy demokracji
parlamentarnej, bo zarówno system bolszewicki jak i faszystowski przekreślały parlamentaryzm i
pluralizm polityczny. I z tego względu doktryna autorytarna i późniejsze systemy autorytarne zwracały
się zarówno przeciwko demokratyzmowi, który zagrażał istnieniu państwa, a rozbicie lego pańsiwa przez
siły polityczne (w latach 1918-1926 średnio w Polsce rząd funkcjonował pół roku) nie wpływało
korzystnie na stabilizację, a świadczyło o demokracji przechodzącej niekiedy w działanie destabilizujące.
A więc z jednej strony przeciwko demokratyzmowi i liberalizmowi, a z drugiej strony przeciwko
ideologii lewicy, anarchizmowi, komunizmowi, a nawet socjaldemokracji. Tłumaczono tą postawę tym,
że lepiej prowadzić rządy autorytarne, zachować system państwowy, zapewnić mu funkcjonowanie niż
narazić się na zło gorsze w postaci wprowadzenia systemu totalitarnego.
Autorytaryzm nawiązywał do ideologii konserwatyzmu akceptując głównie i adaptując do myśli
politycznej ideę ładu naturalnego w społeczeństwie (życia zgodnego z naturą) hierarchii i elitaryzmu
(zamiast egalitaryzmu, który niosły za sobą lewica i liberalizm). Nawiązywano także bardzo silnie do
ówczesnej katolickiej nauki społecznej, do praw naturalnych, które ona głosiła, do idei korporacjonizmu
zamiast rozbicia partyjnego, do tych myśli, które były zawarte w encyklice „Quadregessimo Anno”.
Zarys tej teorii znajdujemy w pracach Karola Smittcha, którego w ostatnich kilkunastu latach uważa się
bardziej za twórcę doktryny faszystowskiej, niż jak powszechnie uważano, za prekursora doktryny
faszystowskiej.
Do teoretyków i prekursorów zalicza się Antonio de Olivere Salazara „Rewolucja pokojowa” i
„Estano Novo” („Nowe państwo”) oraz Engela Bert’a Dollfuss’a. Zmierzali oni do stworzenia państwa
autorytetu, w którym istniałby bezpośredni przymus i przymus skuteczny, umożliwiający
funkcjonowanje, władzy ale taki przymus, który łączyłby się zarazem z poparciem aktywniejszych elit
politycznych, niekoniecznie mas niższych i średnich.
Autorytaryzm szuka poparcia elit. Baza rekrutacyjna i sieć powiązań przywództwa politycznego w
tych systemach rozciągała się na elity cywilne, wyższe cywilne warstwy społeczne, elity w rozumieniu
majątkowym i umysłowym, hierarchie Kościołai Katolickiego oraz kadrę dowódczą wojska.
Salazar (ten reżim trwał najdłużej) nigdy nie odwoływać się do mas, tak jak i zresztą Dollfuss.
Podobnie działał Piłsudski i jego późniejsi następcy Mościcki, Rydz-Śmigły. Opierali się oni na wyższych
warstwach cywilnych i wojsku, mniejsze znaczenie u Pilsudskiego miał Kościół.
Zjednoczony portugalski establishment podporządkował się wartościom, które znalazły wyraz w
salazarowskiej Konstytucji „Estano Novo” z 1933r.
Odwołanie się z kolei do mas z elementami populizmu było bardziej charakterystyczne dla reżimów
autoryrartarnych Kamela Atakirke (Turcja), który starał się unowocześnić Turcję (właściwe nazwisko
Mustafa Kamal Pascai). Po II wojnie światowej w wielu krajach postkolonialnych systemy autorytarne
odwoływały się do mas, używały często haseł populistycznych.
Cechy systemu autorytarnego:
Dobrem nadrzędnym jest państwo jest ono ważniejsze od społeczeństwa, od narodu, grup, jednostek,
WRP v. 1.
37
ponieważ pnństwo gwarantuje zbiorowości przetrwanie w dziejach, egzystencję, życie społeczności,
koordynuje działanie grup społecznych, działa w interesie najwyższej racji stanu, czyli zachowania
całości państwa i porządku społecznego w administracji.
W II RP lat 30-tych w systemie edukacyjnym, wychowawczym wychowanie państwowe stoi na
pierwszym miejscu. Społeczeństwo jako zwartą całość stawiało się na miejscu drugim a ono z kolei było
ważniejsze od grup poszczególnych, klas zawodowych czy jednostek.
Całe państwo jest reprezentowane przez autorytarne kierownictwo, które tworzy rząd o rozległych
kompetencjach o szerszych kompetencjach niż to ma miejsce w liberalnej demokracji.
Engelbert Dollfuss w 1930r. pisał: „autorytet to uporządkowana władza, a nie samowola czy
dyktatura, charakteryzuje się ona hierarchicznym systemem państwowym (większa centralizacja i
hierarchia niż demokracja), znajduje poparcie społeczeństwa, które wypływa z szerokiej sfery wolności
duchowej” (znamienne jest, że przywódcy autorytarnii nie odwoływali się do praw politycznych czy
wolności politycznej, tylko do duchowych: przywiązania do narodu, państwa). Silna władza państwowa
rozumiana była tradycyjnie jako duże uprawnienia głowy państwa (w naszej Konstytucji prezydent
odpowiedzialny jest przed Bogiem i historią) i dowódcy sił zbrojnych przy znacznie uszczuplonych
uprawnieniach parlamentu.
Szczególnie po II wojnie światowej w krajach posttotalitamych autorytaryzm ma często wymiar
militarystyczny, na czele państwa stają generałowie czy pułkownicy, często władze przejmują w
warunkach zamach stanu, ale nie zawsze tam gdzie rządzi wojsko istnieje wojskowa dyktatura, czy wielki
reżim autorytarny. W wielu krajach armia jest jedyną siłą, która jest zdolna zorganizować państwo w
sensie administracji, zarządzania i nie zawsze jest to jedynie wynik ambicji politycznych dowódców
chcących zaspokoić swoje żądze władzy. Ze względu na brak inteligencji, wyraźnych układów
klasowych, niedorozwoju ekonomicznego, po wycofaniu się metropolii (urzędników angielskich czy
francuskich z Afryki), nie ma siły zdolnej do zorganizowania państwa, jedyną tą siłą zostaje wojsko. Nie
zawsze rządy wojskowe są totalitarnymi, a bardzo często są reżimami autorytarnymi.
Państwo autorytarne najlepiej spełnia swoje funkcje przez system korporacyjny, a nie partyjny.
Twierdzi się, że poprzez korporacje powinien realizować się także udział obywateli we władzy.
Korporacjonizm był „najbardziej płodny” w okresie międzywojennym, mniej teraz. Także np.: związki
zawodowe uważały (wynikało to z nauki Kościoła) współdziałanie właścicieli środków produkcji,
administracji przedsiębiorstwa i pracowników.
Twierdzono, że jedność państwa, system partyjny rozbija i jest to poniekąd słuszne. Systemy partyjne,
wielopartyjne rozbijają społeczeństwa, wchodzą w różne ideologie, różne opcje polityczne, dlatego też
starano się zastąpić układ partyjny układem korporacyjnym, który integruje (oparty na solidaryzmie
wszystkich).
Autorytarna władza państwowa ma kompetencje rozległe, szerokie, ale nie tak wszechogarniające jak
w faszyzmie (nie pochłania całego społeczeństwa). Autorytaryzm nie dąży do opanowania całego
człowieka z jego myślami, jego dążeniami, koncepcjami poza zasięgiem autorytarnej władzy pozostają
pewne sfery egzystencji społeczeństwa, jednostki. Niektóre systemy autorytarne tolerują ograniczony
pluralizm. Tak było w Polsce, osłabiono w czasie wyborów brzeskich ruch ludowy, socjalistyczny, a nie
zdelegalizowano Stronnictwa Ludowego, PPS. Robiono wszystko, aby główne oparcie we władzy
(naciski administracyjne) przejął BBWR.
Głowa państwa w tych systemach nie jest wodzem jak w faszyzmie czy bolszewizmie. Reżimy
autorytarne dążą do monopartii, ale nie zawsze ją osiągają, zadawalając się uprzywilejowaną pozycją
własnej partii czy własnego ugrupowania. Niekiedy toleruje się partie opozycyjne, ale dotąd dopóki nie
zagrażają one autorytetowi władzy.
Generalnie autorytaryzm charakteryzuje się:
 ograniczonym pluralizmem (jakiś istnieje);
 ograniczonym zakresem wolności politycznej (wybory pod presjami administracyjnymi, naciski);
 postępująca depolityzacja – władza robi wszystko, aby społeczeństwo odciągnąć od polityki, aby
umysły, dażenie do aspiracji skierować na inne tory (posługiwano się często nacjonalizmem w tych
sprawach), w naszych warunkach koncepcje kolonii, mocarsrwowość i antysemityzm, miały odciągnąć
znaczną część społeczeństwa od myślenia nad tym jaka to jest władza czy demokratyczna czy nie, a
więc zainteresowanie nie rozwojem pluralnym, ale depolityzacją;
 kreuje się polityczne sterowanie nastrojami społeczeństwa (manipulacje);
WRP v. 1.
38
 istnienie elitarności form działalności politycznej, autorytaryzm nie lubi masowych partii czy
korporacji, bazuje na celitach (szczególnie portugalski, austryjacki, hiszpański czy polski);
 jednostka musi podporządkować się najwyższym celom państwa i narodu bowiem są wartościami
pierwotnymi, a prawa obywateli są wartością wtórną (faszyzm w zasadzie nie uznawał praw jednostek,
całkowite podporządkowanie się państwu);
 autorytaryzm wymagał głównie politycznego podporządkowania jemu, ale nie zmuszał do totalnego
podporządkowania się, nie żądał „całego człowieka” włącznie z jego dążeniami, myśleniem,
aspiracjami, ideami (tak czynił faszyzm i bolszewizm);
 autorytaryzm nie odrzucał tradycji, religii (wykorzystywał to dla wzmocnienia), kultury, obyczajów
(czyniły to systemy totalitarne). Autorytaryzm przyjmował także społeczeństwo, jakie ukształtowały
dzieje, jakie było, żądał tylko politycznego podporządkowania się , uznania autorytetu, nie dążył do
rewolucyjnej przebudowy jak systemy totalitarne.
Zarówno w przeszłości jak i współczesne reżimy autorytarne wykazują dużą różnorodność, specyfikę
narodową, geopolityczną w zależności od konfliktów (różni się Portugalia Salazara od reżimów
afrykańskich czy latynoamerykańskich).
Do najstarszych należą autorytaryzmy korporacjonistyczne opierające się na „organizowanej
demokracji”, na ograniczeniu konfliktów przez działania administracyjne, nawet poprzez
przeciwdziałanie, rozwijanie się przymusu.
Do najstarszych systemów autorytarnych należały rządy Antonio de Oliveiry Salazara w Portugalii
1932-1968 (rewolucja goździków) i Dollfussa w Austrii (1934-1938). Przyjmuje się także reżim w
Hiszpanii gen. F. Franco po wojnie domowej 1936r. Hiszpania była państwem autorytarnym,
zmodyfikowanym modelem konserwatywno-nacjonalistycznej dyktatury starego typu z domieszką
klerykalnego konserwatyzmu. Frankizm, jak się ocenia, podjął się usunięcia głębokich podziałów w
społeczeństwie hiszpańskim, które powadziły do spadku lojalności wobec władzy poszczególnych
regionów i mniejszości narodowych (wykorzystywał hegemonię Kastylii, dławił konflikty przez
narzucanie centralistyczno-autorytarnego reżimu w stosunku do mniejszości narodowych). Twierdzi się
także, że taką formę ustrojową w końcowej fazie miały Włochy Benito Mussoliniego po 1934r. Nie był to
totalitaryzm, a była to władza autorytarna. W tej grupie reżimów mieści się także ideologia i praktyka
polityczna sanacji w Polsce.
Ruchy autorytarnych reżimów modernistycznych
Rządy Atakirke w Turcji dążącego do modernizacji państwa, unowocześnienia go poprzez legalne
reformy struktur politycznych i społeczno-gospodarczych. Z tym, że o ile w tamtych starych reżimach
autorytet, władza autorytarna opierała się głównie na elitach, to tu Atakirke działał w interesie drobnych
posiadaczy w miastach i na wsi i u nich szukał poparcia, a więc w tych warstwach, którym bliska była
idea narodowa i idea nowoczesnego państwa tureckiego.
Ze współczesnych autorytaryzmów wymienia się następujące:
1. reżimy biurokratyczno-militarne – występują one zwykle tam gdzie system partyjny nie istniejący albo
słabo wykształcony nie jest w stanie wytworzyć stabilnych rządów, nie ma wykształconych tych
pluralizmów, które występują w Europie od stuleci. Stąd też reżimy te z reguły kierowane są przez
pragmatycznych wojskowych i z nimi mamy najczęściej do czynienia w Ameryce Łacińskiej;
2. reżimy pokoleniowo-mobiliwiące – występują w krajach postkolonialnych, w tych którym wyznaczono
sztuczne granice, podzielonych etnicznie, językowo, religijnie. Charakteryzują się słabą biurokracją
administracyjną nie mają także tradycji legalnego autorytaryzmu, najczęściej ta grupa autorytaryzmów
pada w wyniku puczu wojskowego, albo zmieniają się we władze jednostki. I z tego typu
autorytaryzmem mamy do czynienia głownie w Afryce;
3. „rasowe i etniczne demokracje” – występują tam, gdzie prawo uczestnictwa w demokratycznych
procedurach należy do grup rasowo uprzywilejowanych, a inne rasy są pozbawione praw
demokratycznych np. RPA, Rodezja;
4. reżimy religijne – występują w tych państwach, głównie muzułmańskich, gdzie decydujący wpływ na
życie polityczne mają kręgi polityczne (fundamentaliści islamscy);
5. reżimy autorytarne komunistyczne – ustroje państw Europy Środkowej i Wschodniej, które
destabilizowały się od lat 50-tych.
Żarnowski podzielił autorytaryzmy na:
a. konsultacyjno-autorytarne – NRD, Rumunia, Bułgaria;
WRP v. 1.
39
b. quasi konsultacyjno-autorytarne – Czechosłowacja przed l968r., Polska, Węgry (kraje gdzie
totalitaryzm rozluźniał się);
c. pluralistyczno-autorytarne – autorytarne z demokratycznymi tendencjami, Czechosłowacja w czasacii
rządów Aleksandra Dubczeka; Polska w latach 80-tych premierostwa Rakowskiego; Jugosławia po
1966r. z samorządowym socjalizmem.
Totalitaryzm – z łac. totus – cały system organizacji państwa i rządów, w którym całość życia
politycznego, ekonomicxznego, społecznego, kulturalnego i ideologicznego także jest poddana arbitralnej
kontroli władzy.
Niektórzy korzeni totalitaryzmu doszukują się już w starożytnej myśli politycznej Platona (jego
idealizmu), w następnych wiekach Machiavellego, Rosseau, Hegla, Marksa. Współcześnie w XX w.
termin państwo totalitarne dosłownie lastato totalitario, został użyty w pejoratywnym, niekorzystnym
znaczeniu, w 1924r. we Włoszech przez przeciwników faszyzmu. Tak się potem stało, że termin ten
został przyjęty przez samych faszystów i Mussuliniego. Stwierdził on tak: „totalitaryzm to zasada
polityczna, która głosi nic przeciw państwu, nic poza państwem, nic bez państwa” – podstawową
wartością jest państwo. Potem określenia tego używał Żekile na określenie państwa, które dysponuje
pełnią władzy nad obywatelami.
Cechy totalitaryzmu:
1. totalitaryzm odrzuca ideę demokracji parlamentarnej;
2. odrzuca rywalizację międzypartyjną;
3. odrzuca wszelkie przejawy pluralizmu ideologicznego (zabrania myślenia w kategorii różnych
ideologii) oraz pluralizmu politycznego (zabrania organizowania się ludzi w partie polityczne inne niż
partia faszystowska).
Początkowo za klasyczne państwa totalitarne uznawano:
 faszystowskie Włochy do śmierci Mussoliniego;
 Niemcy hitlerowskie III Rzeszy.
Powojenne analizy dowiodły także, że były takimi totalitarnymi państwami także państwa
komunistyczne, a więc początkowo Rosja Radziecka i później ZSRR oraz państwa tzw. demokracji
ludowej przynajmniej okresu stalinizmu do poł. lat 50-tych. Późniejsze lata skłaniają do określania tych
systemów jako jakiejś formy autorytaryzmu. Obecnie z takimi systemami mamy do czynienia w państwie
Czerwonydh Khmerów w Kambodży, w Chińskiej Republice Ludowej, w Korei Północnej i na Kubie
jako totalitaryzmami komunistycznymi. Istnieją także systemy totalitarne w postaci monarchii absolutnej
jak Kuwejt, Butan i Katar.
W poł. lat 50-tych Kal Friedrich pracy wydanej razem ze Zbigniewem Brzezińskim „Totalitarne
dyktatury” i autokracja” w 1958r. określił syndrom sześciu cech warunków koniecznych, które jeśli
występują wspólnie tworzą ustrój totalitarny:
1. jedna oficjalna ideologia państwowa – aspirująca do określania wszystkich aspektów ludzkiej
egzystencji (marksizm-leninizm musiał przewidzieć historię, nauki, sfery produkcji); ma ona monopol
na prawdę i z tego tytułu racje bytu jako jedyna. W marksizmie-leninizmie przyjęto, że jest to
ideologia naukowa oparta na naukowych przestankach, a zatem wszystkie inne ideologie są niedobre,
bowiem nie może być wiele naukowych ideologu. Po co mieszać w głowie innymi ideologiami skoro
ta jest oparta na naukowych przesłankach, a więc należy ich zakazać każdemu człowiekowi, każdej
grupie, a wpoić tą ideologię, która tłumaczy wszystko.
Funkcją tej jednej ideologii jest uzasadnienie systemu i planowanie przeszłego, idealnego stanu
ludzkości i nowego ładu społecznego. Ma ona dążyć do przekształcenia samej natury człowieka. Jak
pisze Hanah Arad należy przebudować psychikę i styl myślenia oraz stworzyć nowego człowieka. W
dużej części osiągnięto te cele tworząc homo sovieticusa. Ideologie totalitarne mają charakter
mistyczny, posiadają prakselans, cechy wiary religijnej, są oparte na dogmatach, a wręcz bywają
nazywane w literaturze „religiami politycznymi” bądź „magicznymi racjonalizmami”. Faszyzm i
komunizm docelowo miały stworzyć raj na ziemi. W miarę upływu czasu ideologie te i idące za nimi
ruchy popadają w dogmatyzm, unikają rzeczywistości na rzecz fikcji, w większym lub mniejszym
stopniu prowadzą do ideokracji, do przemknięcia niejednokrotnie wszystkich sfer życia i ustroju, w
którym ta nadrzeczywi-stość ideologiczna (to co wymyślono) wypiera realność, obiektywne prawa
rozwoju i przemian całkowicie niezgodne z tymi założeniami. Na minach wolności totalitaryzm chce
zbudować ziemski raj według przyjętego ideologicznego wzorca. Przykłady: ideologia faszystowska,
WRP v. 1.
40
marksistowsko-leninowska, fundamentalizm islamski.
2. monopol jednej masowej partii – monopartii, partii zorganizowanej hierarchicznie, scentralizowanej,
kontrolowanej przez oligarchię, szczególnie w przypadku komunizmu (biuro polityczne bądź
jednostka). Monopartia stoi ponad biurokracją rządową i jest bardzo silnie spleciona z administracją
rządową poprzez system nomenklatury oraz występujących zastrzeżeń, które stanowiska mają być
zajmowane przez członków partii. Istnienie Rady Wojewódzkiej, Urzędu Wojewódzkiego oraz
Komitetu Wojewódzkiego PZPR. będącego ośrodkiem decyzyjnym, którego uchwały przenoszone
były poprzez członków na szczeble decyzji państwowych.
Administracja państwowa bardzo silnie spleciona jest z aparatem partyjnym stojącym ponad nią, w
którym ulokowany był ośrodek decyzyjny.
3. rozbudowany system kontroli i terroru – wojsko, policja porządkowa, policja polityczna i
rozbudowany system terroru. Oddziaływanie na poszczcgólnych ludzi poprzez terror fizyczny (areszt,
więzienie, obozy pracy, obozy masowej zngłady). Terror ten skierowany jest przeciwko „jawnym”
wrogom reżimu, a więc opozycji, ale także przeciwko domniemanym przeciwnikom, którzy
ewentualnie, potencjalnie mogli być przeciwnikami reżimu czy też przeciwko całym grupom
społecznym np. starej inteligencji, kułakom na wsi, ludziom bogatym. Wykonawcami wyroków była
policja polityczna, organizacje paramilitarne, wojsko. Charakter partii był w półmilitarny,
funkcjonariusze posiadali broń.
4. monopol środków komunikacji społecznej, monopol państwowy – prasa, radio, telewizja i silna
kontrola nad pozostałymi. Jeżeli coś nie było państwowe np. Caritasu, Kościoła lub innego
stowarzyszenia to przechodziło przez urząd cenzorski.
5. monopol na broń i inne środki przemocy - tylko wybrańcy mogli mieć przydział.
6. nacjonal;izacja środków produkcji – dotyczyło to głównie totalitaryzmów komunistycznych, mniej
faszystowskich, natomiasi wspólne było kierowanie gospodarką, wszelkimi przejawami aktywności
gospodarczej indywidualnej czy grupowej. Różniły się w tej mierze najbardziej totalitaryzm
faszystowski i komunistyczny, przy czym faszyzm tolerował prywatność poddaną kontroli, natomiast
komunizm dążył do całkowitej nacjonalizacji.
W starych systemach dyktatorskich (państwo Faraonów, starożytne Chiny) wystarczała lojalność i
posłuszeństwo wobec dyktatora. W systemie autorytarnym istniało także posłuszeństwo wobec autorytetu
władzy. W systemie totalitarnym społeczeństwo i jednostki muszą być stale aktywne, muszą wyrażać
entuzjazm wobec wodza, władzy, partii wiodącej. Systemy totalitarne wymagają stałego demonstrowania
przywiązania do tego systemu, uznania go i popierania.
Stapianie w jedno tego co państwowe, społeczne i prywatne powodowało totalną reglamentacje i
odgórna instytucjonalizacje zbiorowości. Całkowitą i absolutną władzę nad partią, państwem,
społeczeństwem, jednostką sprawuje wódz (dyktator, oligarchia, wąskie grono). Podporządkowanie jest
bezwzględne, wszechogarniające aż po prywatne życie jednostki. Wódz jest źródłem wszelkich norm,
także norm moralnych, jest twórcą i interpretatorem ideologii. Przykłady twórców ideologii i ruchów
totalitarnych, zasady rządzące polityką i całym porządkiem świata są dla społeczeństwa nieznane, tylko
nieliczni są predestynowani do przewodzenia. Według Lenina byli to zawodowi rewolucjoniści, według
Hitlera „polityczni apostołowie i wojownicy”, którzy jako posłuszni funkcjonariusze, stosownie do
swoich umiejętności, służyć będą swojemu ruchowi.
Reżim totalitarny może ulec złagodzeniu, może przekształcić się w reżim autorytarny np. Włochy,
Hiszpania, a może także nastąpić proces odwrotny np. Hayder w Austrii, Le Penn we Francji czy
neofaszyści w Niemczech.
Reżim totalitarny zdaniem Sartoriego, odróżnia się od autorytarnego totalną ideologią,
upaństwowieniem społeczenstwa obywatelskiego i ograniczoną arbitralnością władzy centralnej, rolą
partii rządzącej. Nie ma obrońców totalitaryzmu poza nimi samymi. Do autorytaryzmu należy
podchodzić analizując konkretne sytuacje. Z punktu widzenia demokracji liberalnej autorytaryzm jest
czymś gorszym, ale niekiedy możliwym wyjściem, aby nie doprowadzić do anarchii.
Niekiedy reżimy autorytarne przyspieszyły rozwój ekonomiczny kraju np. w Hiszpanii, Portugalii. W
autorytatyzmach postkolonialnych nie ma innej możliwości zorganizowania państwa.
Wykład XIII 29. 02. 2000
WRP v. 1.
41
Ekstremizm – skrajność, ekstremizm polityczny dotyczy organizacji i ugrupowań skrajnych, które są
po dwu stronach bieguna: lewicowy usytuowany jeszcze bardziej na lewo niż ugrupowania
komunistyczne, po drugiej stronie ekstremizm prawicowy: neofaszyzm bądź ugrupowania tzw. skrajnej
prawicy.
Do ugrupowań skrajnie lewicowych zalicza się głównie: neoanarchizm, trockizm, mniej znaczący w
tej chwili maoizm, a niektórzy zaliczają także tzw. nową lewicę.
Anarchizm – z gr. brak rządu, bezrząd, jest to jedno z najbardziej liczących się skrajnych ugrupowań
ujawniających się w momentach zakłóceń życia politycznego, ale nie są ugrupowaniami dochodzącymi
często do władzy. W dziejach myśli społecznej elementy anarchizmu wystąpiły w starożytności, poza tym
można się dopatrzyć pewnych elementów w ruchach plebejskich średniowiecza, szczególnie reformacji,
także w teorii praw naturalnych XVII i XVIII w.
Jako ideologia i doktryna ruch polityczny anarchizmu rozwinął się w XIX i XX w., a współcześnie
określany jest jako neoanarchizm (różni się od anarchizmu przełomu XIX i XX w.).
Anarchizm ukształtował się jako skrajnie lewicowy ruch krytyki z jednej strony kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego a zarazem marksistowskiej wizji państwa socjalistycznego.
Przewodnie idee:
1. postulat bezwzględnej, absolutnej, totalnej wolności jednostki pozbawionej jakichkolwiek form
przymusu (ideologicznego, politycznego, fizycznego, moralności absolutnej), wolność od wszelkich
zewnętrznych ograniczeń. Anarchiści twierdzili, że to one właśnie z natury dobrą istotę ludzką czynią
złą (oddziaływanie partii, autorytetu), prowadzą do ukształtowania się niesprawiedliwych stosunków
społecznych. Za wolnością opowiadają się liberałowie, ale nie jest to wolność absolutna, lecz w
ramach systemu demokratycznego. Konserwatyści i chadecy także opowiadają się za wolnością
ograniczoną prawem naturalnym bądź prawem boskim – dekalogizm.
2. największym złem jest organizacja polityczna, a największą organizacją polityczną jest państwo, stąd
postulat obalenia państwa, jego władzy politycznej, ekonomicznej, ideologicznej, atakowali na
państwo (społeczeństwo istniało zanim powstało państwo), bo to właśnie stworzenie państwa
zdeprawowało społeczeństwo i wprowadziło nirówność. Anarchiści uważali, że państwo jest z natury
złe. Społeczeństwo anarchistyczne miało przyjąć naturalną, bazpaństwową formę oparta na zasadach
moralności, na racjonalizmie, na dowolności.
Nurty:
1. anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualzm) – przedstawiciele: Max Stimer (właściwe
Karol Schmit), Goodwin, Pierre J. Proudhon, A. Tołstoj. Nurt ten wyraża! skrajny indywidualizm
oparty na absolutnej wolności jednostki, odrzucał wszelką władze państwową, prawną, partie
polityczne, instytucje społeczne, akceptował własność prywatną, ale domagał się sprawiedliwej
dystrybucji bogactwa i dominacji drobnej wytwórczości.
2. anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm) – przedstawiciele: Michał Bakunin, który
opowiadał się za natychmiastowym zniesieniem państwa, żywiołową rewolucją wywołaną przez tajne
organizacje, zniesieniem własności prywatnej. Twierdził, że wolna jednostka może tylko dobrowolnie
podporządkować się społeczeństwu, może dobrowolnie podporządkować się różnym kolektywom
ludzkim. Całe społeczeństwo stanowi związek wolnych kolektywów produkcyjno-konsumpcyjnych.
3. anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm) – przedstawiciele: Piotr Kropotkin. Zakładał obalenie
stosunków kapitalistycznych nawet na drodze krwawej rewolucji i stworzenie społeczeństwa opartego
na zasadzie absolutnej wolności na zasadzie komunizmu ekonomicznego, opowiadał się za związkiem
wolnych stowarzyszeń, które powstałyby nakładem wspólnej własności środków produkcji i
konsumpcji. W takim ustroju pozbawionym skonfidowanych praw przymusu, możliwe jest
funkcjonowanie oparte na zasadach dobra, sympatii, współdziałania, samopomocy, ciesząc się pełną
wolnością osobistą, inicjatywą, możliwością łączenia pracy fizycznej z umysłową.
4. anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm) – przedstawiciele: Georges Soler, Antonio
Labriola, Leoni. Samo jego ukształtowanie się można uznań za wyraz niewiary w możliwość
funkcjonowania społeczeństwa bez żadnej organizacji (możemy o tym mówić w klasycznym
anarchizmie). Po szeregu doświadczeń okazało się, że aby społeczeństwo mogło funkcjonować to musi
być porządek moralny, prawny, funkcjonalny, ale jakiś musi być zorganizowany. Stąd przeniesiono
anarchizm na grunt związków zawodowych, uważano bowiem, że społeczeństwo można zorganizować
na zasadzie ruchu związkowego.
WRP v. 1.
42
Nurt ten pojawił się głównie w życiu politycznym Francji, we Włoszech, a szczególnie w Hiszpanii w
okresie wojny domowej 1936r. Na terenach zajętych przez siły wyrażające ideologię anarchistyczną
siłą zmuszono ludzi do tworzenia związków anarchosyndykalistycznych. Można wspomnieć tu o
działalności Marchio na Ukrainie.
Anarchosyndykalizm nie odrzucał wszelkiej władzy politycznej i w pełni nie akceptował
indywidualizmu. Podstawą organizacji społeczeństwa miały być syndykaty robotnicze (związki
zawodowe robotników, początkowo wzorowane na angielskich). Zakładano, że człowiek, kiedy
zostanie uwolniony od przymusu politycznego państwa, sam zacznie zarządzać (administrowanie)
ekonomiką, współpracą, wymianą produktów między poszczególnymi syndykatami. Sorel uważał, że
siłą napędową historii wielkich ruchów dziejowych były mity i przemoc.
Motorem przemian i ruchu społeczeństwa socjalistycznego miał być mit „strajku powszechnego”,
który sparaliżowałby działalność istniejącego państwa i prowadził do przemian moralności, psychiki
proletariatu, wyzwalałby heroizm, ofiarność, etos walki. Strajk generalny miałby zainspirować elity
przywódcze i pociągnąć do niego masy. Pewne koncepcje związane z poglądami solerowskimi można
było zauważyć u NSZZ „Solidarność”, kiedy przed wprowadzeniem stanu wojennego pojawiła się
idea strajku generalnego.
Główne zasady ruchu anarchosyndykalistycznego zostały uchwalone na Konsresie w 1906r. w tzw.
Karcie z Alwenu.
Po II wojnie światowej anarchizm odrodził się głównie w latach 60-tych w postaci młodzieżowych
organizacji i ruchów politycznych. Jego idee upowszechniały pisma: „Przebudzenie anarchisty”
wydawane od 1945r. w Szwajcarii i „La divercion” we Francji.
Do propagatorów i interpretatorów współczesnego anarchizmu należeli Cehn-Benit, w Szwajcarii Hains,
Dorentso, w RFN Duczke.
W skali międzynarodowej działalność prowadziła Federacja Anarchista z siedzibą w Londynie i
Międzynarodówka Sytuacjonistów we Francji. W krajach zachodnich działało kilkadziesiąt grup
zorganizowanych, neoanarchistycznych o różnych odcieniach programowych, niektóre działają do tej
pory. Ruch ten zaczął się także rozwijać w krajach postkomunistycznych, jak w Krakowie
„Pomarańczowa Alternatywa”. Do najbardziej głośnych należały Brygady Roso we Włoszech (Czerwone
Brygady założone przez Kurczia), Frakcje Czerwonej Armii początkowo tzw. bader maina. Studenci na
rzecz Demokratycznego Społeczeństwa (SDS). Wyrażały one przekonania, że ruch studencki i terror są w
stanie wzbudzić masowy ruch przemocy materialnej i stworzyć nowe świetlane, sprawiedliwe i wolne
społeczeństwo. Do umiarkowanych należały nurty kontrkultury dążące do odrzucenia pewnych kanonów
i wartości kultury, a także nurt materii, nurty kontestatorskie, ruch hippisowski czyli tzw. dzieci kwiaty i
komutersi (dobie duszki moralne). Inne to Państwo Albionu w Anglii i Ruch 22 marca we Francji. Od lat
90-tych ruchy te i organizacje powstają w państwach postkomunistycznych w Europie Środkowej i
Wschodniej. W Polsce pojawiają się Konfederacja Anarchistyczna, Polska Partia Polityczna i
„Pomarańczowa Alternatywa”. Grupy lewackie działają także w Japonii.
Trockizm – nazwa tego ruchu pochodzi od Lwa Dawidowicza Trockiego, właściwie od Lwa Bronstein’a
(1879-1940). Charakteryzuje się skrajnym lewicowym radykalizmem. Jednym z najbliższych
współpracowników Lenina w okresie rewolucji był sam Trocki. W znacznej części był współautorem
sukcesu rewolucji październikowej, jednym z organizatorów Krasnej Armii, pełnił ważne funkcje w partii
bolszewickiej, od początku rewolucji był bardziej radykalny niż postulował to Lenin. Negował zawarcie
porozumienia pokojowego z Niemcami. Trocki przewodniczył obradom i wbrew stanowisku Lenina
zerwał te obrady. Jego zdaniem stanowiło to zagrożenie dla rozprzestrzeniania się rewolucji
proletariackiej na teren Polski, Niemiec i innych państw Europy.
Trocki wychodził z założenia, że zwycięstwo rewolucji proletariackiej w jednym państwie nie jest
możliwe, jeśli nawet władzę się przejmie to ona się nie przyda np. Węgierska Republika Rad. Sukces
można osiągnąć dopiero wtedy, gdy zyska ona zasięg co najmniej europejski i dlatego też na
przeniesienie rewolucji należy zaryzykować sukces bolszewików rosyjskich. Stąd też to co się tyczyło
„cudu nad Wisłą” to nie tylko wojna Rosji z Polską, ale chęć rozprzestrzeniania rewolucji bolszewickiej.
Negował możliwość pokojowej koegzystencji państw o odmiennych systemach. Rewolucje
socjalistyczną o zasięgu międzynarodowym należy przyspieszyć przy pomocy wojny powszechnej: idea
eksportu rewolucji.. System gospodarczy i polityczny państwa powinien być zorganizowany na wzór
WRP v. 1.
43
potencjału wojennego, wszystko na wpół zmilitaryzowane, istnienie organizacji paramilitarnych.
Postulował całkowitą industrializację kosztem rolnictwa. Opowiadał się za przedłużeniem komunizmu
wojennego, militaryzacją procesu produkcji i upaństwowieniem środków produkcji. Mimo zakazów
próbował prowadzić działalność frakcyjną partii bolszewickiej, zdecydowanie wystąpił przeciwko NEP.
Rozwinięciem postulatów Trockiego była koncepcja tzw. permanentnej rewolucji, obejmowała ona
trzy grupy problemów:
 przejście od rewolucji burżuazyjnej do socjalistycznej;
 charakter rewolucji socjalistycznej;
 międzynarodowy zasięg rewolucji.
Permanentna rewolucja miała nie dopuścić do stabilizacji, a nawet sztucznie prowokować starcia i
konflikty, ponieważ gdy nastąpi stabilizacja będzie ona prowadziła do konserwatyzmu i odradzania się.
Po śmierci Lenina, na skutek konfliktu z nowym kierownictwem partii, ze Stalinem, Trocki został
zmuszony do emigracji do Ałma-Aty, później do Turcji, wreszcie do Meksyku. Stał się nieprzejednanym
krytykiem systemu radzieckiego, piętnując jego centralizm i biurokratyzm. Analizę tego przedstawił w
pracy „Zdradzona rewolucja”. W 1938r. udało mu się zorganizować IV Międzynarodówkę tzw.
trockistowską, która miała być przeciwwagą dla stalinowskiego Kominternu. Jej manifest nosił tytuł
„Agonia kapitalizmu i zadania IV Międzynarodówki – program przejścia”. Stwierdzono, że we
wszystkich rozwiniętych krajach kapitalistycznych istnieją obiektywne warunki do rewolucji
socjalistycznej, ale wybuch jej jest opóźniony przez oportunistyczny charakter kierownictwa proletariatu,
czyli przez partie komunistyczne. Zdobył on zasięg w Europie Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i
Ameryce Łacińskiej.
W wybuchu II wojny światowej trockiści upatrywali nadzieję na wielką światową rewolucje
socjalistyczną, aby powtórzyła się historia z I wojny światowej, gdzie końcówka wojny przyniosła falę
rewolucyjną. Po zakończeniu wojny nastąpił wyraźny regres ruchu trockistowskiego. Ponownie rozpoczął
się na przełomie lat 50-tych i 60-tych. Rozpadła się IV Międzynarodówka i wyodrębniły się 4 regionalne
ośrodki trockistowskie: Zjednoczony Sekretariat IV Międzynarodówki, Międzynarodowy Komitet IV
Międzynarodówki, Tendencja Marksistowsko-Rewolucyjna IV Międzynarodówki i Latynoamerykański
Klub IV Międzynarodówki. Nastąpiła pewna reorganizacja zasadniczych koncepcji programowych i
strategii, w wyniku tego, że dostrzegali rewolucyjną intencje prasy robotniczej, że proletariat połowy tego
wieku nie ma misji rewolucyjnej, ma mniejsze znaczenie. Stąd też nastąpiło zastąpienie ruchu masowego
działalnością małych grup działających na pograniczu legalizmu albo stosujących rewolty, pojawił się
terroryzm polityczny, oraz taktyka entryzmu, czyli wchodzenia do związków zawodowych innych
organizacji, aby tam montować programy, pokierować ich działalnością w kierunku partii rewolucyjnych.
W ostatnim okresie koncepcje te zaczęły przyjmować po „jesieni ludów” w 1989r. partie w Europie
Środkowowschodniej.
Wykład XIV 7. 03. 2000
Terroryzm – z łac. terror – strach, drżeć; terrere – przerażać. Jest to forma rządów państwowych
opartych na szerokim stosowaniu przemocy. Od XIX w., od czasu kiedy mamy do czynienia z
organizacjami i ugrupowaniami skrajnie lewicowymi, bądź skrajnie prawicowymi jest to metoda walki
politycznej, stosowana przez jednostki lub grupy ludzi. Jest to taka metoda, która polega na świadomym
stosowaniu przemocy, albo groźby przemocy w celu wywarcia wpływu na władzę państwową, czy opinię
publiczną.
Ze względu na polityczny charakter tych działań do terroryzmu nie zalicza się aktów przemocy o
podłożu kryminalnym czy psychologicznym mających na celu zastraszenie. Przyjmuje się rozróżnienie
pojęcia terroryzm, a przemoc. Przemoc jest często usankcjonowania prawnie, ale stosowana przez
państwo. Natomiast terroryzm jest przemocą, ale stosowaną przez podmioty pozapaństwowe, jednostki
czy grupy zorganizowane. Biorąc pod uwagę stronę psychofizyczną, możemy ogólnie stwierdzić, że
„terror to gwałt i przemoc silniejszych organów państwa wobec słabszych obywateli, natomiast terroryzm
to gwałt i przemoc słabszych obywateli wobec silniejszych organów państwa”.
W XX w. pojawiła się forma przemocy państwa wykraczająca poza centralne kategorie terroru i też
mająca charakter terroryzmu, tzn. że państwo stosuje nie tylko terror w stosunku do obywateli, ale że
państwo stosuje także terroryzm głównie w ramach ruchu międzynarodowego w postaci pomocy
WRP v. 1.
44
finansowej i szkoleniowej organizacjom terrorystycznym.
Ze względu na złożoność tego zjawiska sformułowanie jednoznacznej definicji jest niemożliwe (IRA,
Kurdowie). Ales Smidth odnalazł 109 definicji sformułowanych w latach 1936 – lata 80-te.
Cechy terroryzmu:
 stosowanie siły jako wyłącznej metody czy techniki;
 celem terroryzmu jest osiągnięcie strachu, zagrożenie strachem.
Te spektakularne akty przemocy mają wywołać efekt psychologiczny. Terrorysta dąży do uzyskania
rozgłosu. Współcześni terroryści zdają sobie sprawę z tego, że dokonanie aktów terroru nie spowoduje
przewrotu politycznego, ale akty te mają dowieść bezradności władzy państwowej wobec terrorystów,
albo wciągnąć państwo w działalność terrorystyczną. Ma to doprowadzić do przebudowy społeczeństwa,
do tego żeby w społeczeństwie ukształtował się pogląd, że to słaba władza, że nie da sobie rady, a w
związku z tym trzeba ją odrzucić.
W działaniach terrorystycznych strach jest zamierzonym efektem i produktem ubocznym, tak jak ma
to miejsce przy przewrocie kryminalnym. Terror polityczny ma wywołać powszechny niepokój. Jest to
forma walki psychologicznej. Ofiara tego aktu nie jest tożsama z celem aktu terrorystycznego, może to
być przypadkowa grupa ludzi.
Wśród celów działalności terrorystycznej można wyróżnić:
 wymuszanie koncesji;
 okup na cele organizacyjne;
 uwolnienie więźniów;
 dążenie i doprowadzenie do publikacji programów ruchów ekstremalnych;
 zwrócenie uwagi na wyznawane idee anarchistyczne, trockistowskie;
 doprowadzenie do ogólnego chaosu i załamanie istniejącego porządku;
 działania represyjne rządu (wymuszenie świadome);
 wymuszenie posłuszeństwa i współpracy;
 ukaranie osób i instytucji uznanych za winne czegoś.
Od lat 70-tych obserwuje się w niektórych organizacjach tendencje polegającą na tym, że terror
traktowany jest jako idea (terroryzm dla samego terroryzmu), a nie jako instrument dla osiągania
określonych celów ideowo-polilycznych. Przemoc staje się wartością samą w sobie, a nie techniką
działania. Eskalacja przemocy ma doprowadzić do nowego ładu politycznego, społecznego, zgodnego z
koncepcjami dawnych organizacji lewackich.
Na gruncie politologii podejmuje się próbę klasyfikacji organizacji terrorystycznych. Do końca XX w.
istniał tradycyjny podział na tzw. terroryzm „czerwony” – lewacki i terroryzm „czarny” bądź „brunatny”
– skrajnie prawicowy.
Biorąc z podstawę cel i formy działania różnych grup terrorystycznych wymienia się następujace nurty:
1. terroryzm lewacki o podłożu anarchistycznym – grupy terrorystyczne, które opowiadają się za
ideologią i doktryną anarchizmu. Były to m.in. Brygada Rose (Czerwone Brygady we Włoszech),
niemiecka Frakcje Czerwonej Armii oraz maoistowski „Świetlisty Szlak”;
2. lewacko-ekstremistyczne – urugwajska Tupac Amarac i japońska Armia Czerwona;
3. separatystyczno-narodowe – IRA, ETA (Kraj Basków i Wolność);
4. narodowo-wyzwoleńcze – Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Czarny Wrzesień;
5. o podłożu neofaszystowskim – Nowy Ład we Włoszech oraz grupy w Niemczech, Danii, Francji;
6. nacjonalistyczny – Ludowa Walka Rewolucyjna w Grecji, ruchy skinheadów;
7. prawicowo-totalitarne – Szwadrony Śmierci w Ameryce Łacińskiej często tworzone przez siły
bezpieczeństwa do zwalczania ekstremizmu lewicowego;
8. religijno-nacionalistyczne – Partia Boga Hesbollach w Libanie, Hamaz – islamski ruch oporu na
terenie Palestyny, Tamilskie Tygrysy, fundamentaliści chrześcijańscy, Przetrwanie Świata w USA,
Najwyższa Prawda w Japonii, po części Front Wyzwolenia Kelberga;
9. ekoterroryzm – (związany z nurtem ekologii) – Front Wyzwolenia Zwierząt w Wielkiej Brytanii i w
USA oraz inne.
W ostatnich dziesięcioleciach rośnie niebezpiecznie zjawisko jakim jest współdziałanie tych ruchów i
ukształtowanie się „terroryzmu międzynarodowego”. Poprzednio był on w granicach prowincji czy
miasta, teraz stał się terroryzmem wielu krajów i przybrał charakter terroru międzynarodowego. Ten
WRP v. 1.
45
terroryzm obejmuje akty wewnątrz narodu, ale o międzynarodowym znaczeniu np. akty terroru
kierowane w dyplomatów (akcja wewnątrz państwa, ale reperkusje międzynarodowe), przywódców
państw, rządy, lotnictwo cywilne oraz akcje terrorystyczne o zasięgu międzynarodowym przeprowadzone
wspólnie przez różne grupy.
Dosżło do powstania Międzynarodowych Struktur Terrorystycznych (Międzynarodówek), które
zrzeszają grup terrorystyczne o podobnym podłożu ideologicznym. To takie organizacje jak Nowy
Porządek Europejski, teraz nazywany Czarną Międzynarodówką. Obecność faszystów, nazistów
koncentruje się w partiach syjonizmu w Izraelu, ruchu palestyńskim.
Od 1971r. istnieje Czerwona Międzynarodówka Terrorystyczna. Wchodzą do niej: IRA, ETA, RAF,
Iracki Front Narodowy, Turecka Armia Wyzwolenia Narodowego, Japońska Armia Ludowa, Ruch 2
Czerwca, Czerwone Brygady, Tupac Amaru i wile innych organizacji.terrorystycznych
latynoamerykańskich.
Ocenia się, że w końcu XX w. istniały trzy liczące się centra terroryzmu międzynarodowego
skupiające grupy terorystyczne:
1. zachodnioeuropejskie;
2. bliskowschodnie;
3. południowoamerykańskie.
W Eeuropie najbardziej liczącymi się organizacjami o zasięgu międzynarodowym były Frakcje
Czerwonej Armii, ETA, IRA, Czerwone Brygady, Francuska Akcja Bezpośrednia. Na Bliskim Wschodzie
Czamy Wrzesień II Abu Nidala, Hesbollach, Hamaz. W Ameryce Łacińskiej Tupac Amaru, Świetlisty
Szlak.
W umiędzynarodowieniu terroryzmu odegrały dużą rolę niektóre ugrupowania palestyńskie takie jak
Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny pod przywództwem Habosza, Czarny Wrzesień, Japońska Armia
Ludowa, Turecka Armja Wyzwolenia Narodowego, a także organizacje mniejszości etnicznych.
Znaczne rozmiary przybrał terroryzm państwowy w Ameryce Łacińskiej np. Latynoamerykańskie
Szwadrony Śmierci, grupy partyzanckie i paramilitarne tworzone przez organy bezpieczeństwa. Są to
m.in. Szwadrony Śmierci w Brazylii, Argentyński Alians Antykomunistyczny, Paramilitarne Bojówki w
Gwatemali wzorowane na francuskich.
Do działań międzynarodowego terroru państwowego, określanego niekiedy jako „wojna zastępcza”
należą akcje służb specjalnych, a więc specjalnych oddziałów wojskowych prowadzone poza granicami
własnych krajów np. grupy tworzone przez ZSRR, obecnie specjalne siły USA, Izraela, Francji,
Hiszpanii, Egiptu. Do takich działań, które mieszczą się w kategorii terroryzmu państwowego należą np.
bombardowanie libijskich obiektów wojskowych przez USA, atak obiektów w Pakistanie, atak Izraela na
OWP, akcje komandosów.
Organizacje terrorystyczne były wspierane materialnie i szkolone np. w ZSRR, państwach bloku
komunistycznego, teren b. NRD, Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii. Np. w 1974r. zaoferowano
Palestyńczykom i innym obcokrajowcom ze strony ZSRR 54 kursy dotyczące terroryzmu. W rejonie
pomocnego Szerina b. NRD funkcjonował obóz międzynarodówki terrorystycznej. Terroryści bez
względu na podziały często szkolili się w tych samych obozach, tam nie wnikano w kwestie ideologiczne.
Zwalczania terroryzmu międzynarodowego podjęło się ONZ:
 1963r. – Konwencja w Tokio;
 1970r. – Konwencja w Hadze;
 1979r. – Konwencja w Nowym Yorku, zakazano brania zakładników;
 przyjęto Europejska Konwencję do Zwalczania Terroryzmu w 1976r., na podstawie której mogły
działać służby specjalne;
 przyjęto umowę dotyczącą stosowania Europejskiej Konwencji do Zwalczaniu Terroryzmu w Berlinie.
W ramach działań ochronnych w zwalczaniu terroryzmu wiele państw posiada określonych
przywódców, a nawet wprowadza stan wojenny. Wiele państw posiada formacje antyterrorystyczne.
Wykład XV 14. 03. 2000
Nurt neoanarchistyczny.
Frakcja Czerwonej Armii (RAF) – organizacja lewacka, neoanarchistyczna i terrorystyczna. Swymi
początkami sięga połowy lat 60-tych. Było o niej głośno do lat 90-tych. Powstała na fali buntu młodzieży,
WRP v. 1.
46
studentów i opozycji pozaparlamentarnej. Był to bunt wobec systemu wartości, wobec niepewności
społecznej młodego pokolenia (szczególnie widoczny w USA i w Japonii).
Na ukształtowanie się podstaw ideowych, różnych odcieni ruchów młodzieżowych (kontestacyjne,
„dzieci kwiaty”) duży wpływ wywarła tzw. krytyczna teoria społeczeństwa (Teodor Adorno, H. Marcuse,
Jurgen Habermas). Sięgano w swoich uzasadnieniach do psychomarksizmu (połączenie marksizmu z
froydyzmem), a także do idei anarchizmu, anarchosyndykalizmu. W ich działaniach można było
zauważyć fascynacje ruchami wyzwoleńczymi w krajach postkolonialnych, szczególnie jeśli chodzi o
Amerykę Łacińską, z próbą przeniesienia na grunt europejski metod walki partyzanckiej organizacji
miejskiej i wiejskiej. Taką inspirującą rolę w kształtowaniu się tych ruchów na terenie b. NRD odegrały
takie organizacje jak: Zjednoczona Czerwona Armia, tzw. Metereologowie z USA, Czerwone Brygady z
Włoch.
Na terenie RFN jednym z głównych propagatorów neoanarchizmu był Deutsche (Duczke). Był
przywódcą legalnego socjalistycznego związku studentów i w jakiejś mierze współdziałał, ze względu na
ekstremistyczne poglądy, z anarchistami. Wydal „Bibliografie rewolucyjnego socjalizmu”. W RFN
wówczas powstały organizacje anarchistyczne takie jak: Komuna I, Komuna II, Komuna przy ul. Wilanda
w Berlinie Zachodnim, Akcja Front Młodzieżowy, Ruch 2 Czerwca.
Od 1968r. (apogeum ruchów młodzieżowych w zach. Europie) kształtowała się wokół Welma
Baadera i Urliche Mainchoffa grupa „Baader-Mainchoff”. Pierwszą akcją tej grupy było podpalenie
02.04.1968r. z inspiracji Kumuny I, dwóch domów towarowych. Od 1971r. organizacja przyjęła nazwę
RAF, wypracowano wówczas koncepcje teoretyczną, która dotyczyła celów i metod walki. Na pierwszy
plan w tym programie została wysunięta walka zbrojna zgodnie z przekonaniem, że tylko karabiny i
bomby stanowi ą skuteczny środek dla obalenia istniejącego systemu i stworzenia innego, który byłby
oparty na powszedniej wolności, równości i sprawiedliwości. To przyjęcie koncepcji karabinów i bomb
przypomina ideę maoizmu.
RAF nawiązała współpracę z innymi ugrupowaniami lewackimi, w tym szczególnie z Ludowym
Ruchem Wyzwolenia Palestyny. W jednym z obozów Ludowego Ruchu Wyzwolenia Palestyny w 1970r.
czołówka organizacji odbyła szkolenie w zakresie walki. W 1975r. przeszkolenie na terenie Jemenu
odbyli terroryści niemieccy. Jak się potem okazało, niemiecka policja polityczna wspierała centralę KGB
w Wiedniu, podobnie ośrodek z terenu Czechosłowacji. Obok szkoleń powiązania ugrupowań lewackoterrorystycznych (narodowo-wyzwoleńczych) umożliwiały wymianę informacji, produkcję, wymianę
dokumentów podróży, ukrywanie terrorystów, zaopatrzenie w broń, materiały wybuchowe i pomoc
finansową na prowadzenie działalności.
RAF w swej strukturze posiadała szereg oddziałów: Komando 15, Juni, Rure Armia, Komando
Urliche Mainchoff, Komando Waisa, Komando Katariny Hamersmith.
W latach 1972 – 1976/77 policja zdołała aresztować większość przywódców RAF-u, tzw. twardego
jądra. Wielu z nich popełniło samobójstwo w więzieniach lub zginęło w nieznanych okolicznościach. W
więzieniu Mais w wyniku głodówki umarł Urliche Mainchoff, Baader i Schubert popełnili samobójstwo
w więzieniu w Monachium.
Pod względem celu organizacje terrorystyczne można podzielić na:
 przemoc przeciwko rzeczom, symbolom zwalczanego systemu – podpalenia budynków sądów,
administracji;
 przemoc przeciwko ludziom – eksplozje materiału wybuchowego w październiku 1975r. na dworcu
kolejowym w Hamburgu;
 przemoc przeciwko ludziom reprezentującym instytucje bądź idee zwalczane przez terrorystów –
naloty bombowe na obiekty wojsk USA i NATO;
 terror indywidualny skierowany na poszczególnych ludzi – uprowadzenia, zabójstwa w stosunku do
tych osób, które reprezentowały system, bądź porwane w celu wymuszenia na władzach zwolnienia
aresztowanych członków tych organizacji.
W całokształcie działalności RAF dominowały akcje indywidualne. Najbardziej spektakularne były:
zabójstwo prezesa Najwyższej Izby Gintera von Drunkmana, zamach na córkę senatora Urlicha Kluga w
1975r., zabójstwo prezesa zarządu Banku w 1977r. oraz zabójstwo dyrektora Departamentu Politycznego
MSZ.
Znamienne dla powiązań międzynarodowych były akcje prowadzone głównie z Palestyńczykami:
WRP v. 1.
47
zajęcie siedziby OPEC w Wiedniu, porwanie samolotu Air France, porwanie samolotu Lufthansa w
Mogadiszu.
14.04.1992r. RAF wystosowała do władz list otwarty powiadamiając, że zaprzestaje działalności w
związku ze zmianą sytuacji jaka nastąpiła po zjednoczeniu Niemiec. Mimo tego oficjalnego oświadczenia
Komando Hamersmith dokonało w 1993r. zamachu bombowego na nowo zbudowany areszt śledczy.
Jeszcze przez jakiś czas na mniejszą skalę RAF prowadziła działalność: Ansluss Organization (Frakcje
Czerwonej Armii, Połączona Organizacja). We wrześniu l999r. zastrzelony został Horst Ludwik Meier z
RAF-u.
Czerwone Brygady – terrorystyczne ugrupowanie działające we Włoszech w latach 70-tych i na
początku lat 80-tych. Organizacja ta wywodzi się z ruchu kontestatorskiego z lat 60-tych. Niektórzy
przedstawiciele tej organizacji poszukiwali idei dla swojego ruchu w marksizmie, chińskiej rewolucji
kulturalnej czy w walce rewolucyjnej oddziałów partyzanckich na terenie Ameryki Łacińskiej. Poza tymi
przesłankami uważali, że tylko walka zbrojna, tylko przemoc służą najlepiej celom rewolucyjnym i w
krótkim czasie mogą doprowadzić do celu ostatecznego czyli propagowania ruchu terrorystycznego wraz
z jego ideami i wartościami.
Formalnie Czerwone Brygady zostały utworzone w 1970r. przez Renato Curcio(?)i Margentę Carol.
Miały bardzo scentralizowane struktury organizacyjne oraz bezwzględnie obowiązywała zasada, że
decyzje „góry” są wykonywane, a odpowiedzialność pochodzi z „dołu” i to czyniło z Czerwonych Brygad
formacje bardzo sprawną i bardzo trudną do wykrycia. W latach 1971-1972 Czerwone Brygady
zorganizowały serię ataków skierowanych przeciwko symbolom państwa represyjnego i symbolom
nierówności. Ataki te sprowadzały się do zamachów na służby policyjne, więzienie, koszary wojskowe.
Były to ataki wymierzone w sfery finansowe, przemysłowe i najbogatszych. Należały do nich także akcje
sabotażowe w fabrykach.
Następne dwa lata 1973-1974 Czerwone Brygady poświęciły na doskonalenie struktur organizacyjnych
i metod działania. W 1974r. uprowadzono sędziego Mario Sosiego. Akcje tę przeprowadzono pod hasłem
„Atak w serce państwa”. Przystąpiono do niszczenia instytucji państwowych, co pociągnęło za sobą
uderzenie w partie polityczne, w ich siedziby (szczególnie chadecji, ale też inne np. komunistów).
Kierowano to uderzenie na związki zawodowe, urzędników, dziennikarzy, adwokatów, a więc tych
wszystkich, którzy łączyli się z funkcjonowaniem państwa. Ulubionym celem ataków była
Chrześcijańska Demokracja i jej reprezentanci (Chadecja od 1945r. była u władzy, dopiero w latach 90tych przeszła do opozycji).
Od połowy lal 70-tych można zauważyć wręcz brutalizację działań, eskalację terroru, ale najwięcej
takich akcji przepiowadziły Czerwone Brygady w latach 1977-1979. Najbardziej spektakularną akcją było
uprowadzenie w marcu 1978r., przetrzymywanie i zamordowanie w maju 1978r. przewodniczącego
Włoskiej Chrześcijańskiej Demokracji, b. premiera, potencjalnego kandydata na prezydenta Włoch w
1978r. Aldo Moro.
Według danych policyjnych, od początku swego istnienia, do końca lat 80-tych Czerwone Brygady
zamordowały 55 osób (polityków, przemysłowców). Działali głownie w kwadracie Mediolan, Turyn,
Genua, Rzym. Współdziałały z mniejszymi grupami terrorystycznymi takimi jak Zbrojne Komórki
Proletariackie.
Struktury organizacji zostały rozbite na przełomie lat 80/90 w wyniku aresztowań i zmuszania do
składania zeznań obciążających współtowarzyszy walki.
Świetlisty Szlak – organizacja nawiązująca do marksizmu, maoizmu w Ameryce Łacińskiej. Organizacja
antyrządowa, militarna, działająca na terenie Peru. Twórcą jej był były profesor filozofii Abimel Guzman
Reymozo. Skupił wokół siebie młodzież rewolucyjną. W 1968r. wstąpił do Komunistycznej Partii Peru,
ale okazała się partią za mało lewacką. Dlatego stworzył własną Peruwiańską Partię Komunistyczną
„Świetlisty Szlak”. Motto nowej partii to hasła ideologii z lat 20-tych Jose Carlosa Marioteki „Marksizm
– leninizm otworzy świetlisty szlak do rewolucji”. W organizacji tej silne były wpływy maoizmu czy
komunizmu. Z końcem lat 70-tych zmilitaryzowano partię i zorganizowano zbrojna rewolucję.
Picrwszego aktu terroru dokonano w 1980r. Był to atak zbrojny w jedno z miasteczek podczas,
którego zniszczono urny wyborcze. Oblicza się, że tylko w latach 1981-1983 Świetlisty Szlak
przeprowadził ok. 5350 akcji dywersyjnych. Doszło do tego, że organizacja osiągnęła jakiś cel, bo
eskalacja tej działalności zmusiła rząd do wprowadzenia stanu wyjątkowego w 1983r. dla 9 prowincji i 3
WRP v. 1.
48
departamentów, a w 1989r. obejmował 7 departamentów.
Według danych szacunkowych w latach 80-tych podczas Wojny Andyjskiej zginęło 17 tyś. osób, a
1700 zaginęło. Świetlisty Szlak dążył do przejęcia całkowitej kontroli nad zajętym obszarem. Na zajętych
obszarach rzeczywiście .stanowił najwyższą władzę polityczną, administracyjną i w tych rejonach przejął
kontrolę. Szacuje się, że dochody organizacji z tego źródła sięgają 10-40 mln. dolarów rocznie. W
wyniku tej sytuacji, prawie wojny domowej, w końcu lat 80-tych utworzono państwową organizację
antyterrorystyczną, która podjęła walkę z terrorystami. Mimo tego na początku lat 90-tych liczba ofiar
sięgnęła 21 tyś. osób. Ocenia się, że działalność Świetlistego Szlaku przyniosła państwu ok. 20 mld
dolarów strat.
Syndoniści stanowili na początku lat 90-tych dominującą siłę polityczną. Na około 40% terytorium
Peru 55 % ludności zanieszkiwało na terenach objętych stanem wyjątkowym. Nastąpił kryzys i podział
społeczeństwa na opowiadającyth się za Świetlistym Szlakiem i na tych, którzy popierali państwo. Ocenia
się, że na terenie Peru organizację wspierało czynnie 22 tyś. ludności. Zarazem działalność organizacji
antyterrorystycznych, które stworzyło państwo dawało wizerunek Peru jako państwa niestabilnego.
W 1993r. prezydent Peru ogłosił plan zniszczenia Świetlistego Szlaku do 1995r. W 1993r. aresztowano
5600 członków organizacji w tym jąk się ocenia 80% dowódców. Został aresztowany twórca organizacji
Guzman Reymozo. Nowym przywódcą został Felicziano (Oskar Ramires Duran), który w 1994r.
przeprowadził kolejną akcję zbrojną. Nastąpiły tarcia wewnątrz organizacji, powstał Czerwony Szlak
(mniej znany).
Tamilskie Tygrysy – Tygrysy Wyzwolenia Tamilskiego Ealanu (LTTL) – ugrupowanie separatystyczne.
Od kilkunastu lat ma celu utworzenie tamilskiego państwa Ealanu w pł-wsch prowincjach Sri-Lanki,
przyległej do Indii. Przywódcą jest Parth Ha Karam. Był synem urzędnika administracji państwowej,
wychowany w kulcie Neru, Ghandiego, Czandry Bożego, Syn Syngolskiej niewoli. Wierny postawie
Tamilów w walce na rzecz równouprawnienia z Singalezi.
W 1973r. po nieudanym napadzie na bank od 1986r. nie pokazuje się publicznie, tylko ukrywa się i
dowodzi Tamilskimi Tygrysami. Po raz pierwszy o tej organizacji świat dowiedział się w 1976r. kiedy
dokonano zamachu i uśmiercono burmistrza Dżafny. Wówczas organizacja ta nie była jeszcze zbyt
liczna, liczyła zaledwie 50 tyś. ludzi. Wielu z współpracowników tej organizacji poniosło śmierć, bo się
bezwzględnie nie podporządkowało istniejącym regułom. Zasady tam obowiązujące to silna dyscyplina,
konspiracja, głębokie poświęcenie w walce aż do postawy kamikadze włącznie.
Głównym terenem aktywności organizacji jest Dżafna i region Dżafna, a także swego czasu
strategiczna baza w indyjskim stanie Tamilan (prowincja Indii zamieszkała przez ok. 55 mln Tamilów).
Podczas wojny na wyspie napłynęło dodatowo ok. 200 tyś. osób. Poza tym wspierają ich Tamilowie
zamieszkali na Malajach i w Birmie. W połowie lat 90-tych liczbę powstańców szacowano na 20 tyś.,
obecnie na 5 tyś.
Podłoże konfliktu jest trzypoziomowe: historyczno-etniczne, religijne i polityczne.
Kiedy w latach 500-200 p.n.e. zostali wyparci z Cejlonu jego pierwotni mieszkańcy Wendowie wyspa
została zasiedlona przez Singalezi. Ci byli potomkami Ariów z płn. Indii. Drugą grupą byli Lantyńscy
Tamilowie, ciemnoskórzy wywodzący się z Drawidów z Indii Pd. Później Anglicy sprowadzili ponad l
mln. Tamilów do prac w rolnictwie, zasiedlili oni płn-wsch część Sri-Lanki. Stanowią oni ok. 20%
mieszkańców Sri-Lanki, Singalezi od 65-70%, pozostała część to inne narodowości.
Od ponad 2000 lat, z różnym nasileniem, trwa konflikt podsycany różnicami religijnymi: Singalezi są
wyznawcami buddyzmu, Tamilowie hinduizmu. Obie rację utrzymują, że są narodami wybranymi, że
mają spełnić misję specjalną, dla Singalezi Sri-Lanka jest ziemia świętą, „obiecaną”. Tamilowie uważają,
że jest to kraj cywilizacji, że są twórcami najwspanialszej kultury, a Dżafna jest „Greckimi Atenami”.
Konflikt między obiema nacjami był zręcznie wykorzystywany i zarazem kontrolowany najpierw
przez kolonizatorów portugalskich, później od 1802r. przez Brytyjczyków. Brytyjczycy faworyzowali
bardziej wykształconych i przedsiębiorczych Tamilów i w miarę rozwoju cywilizacyjnego Tamilowie
głównie obsadzali stanowiska w administracji i w gospodarce. Ich główne warstwy związały się z
językiem angielskim. Cejlon znalazł się w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodowej (1948), a po
wprowadzeniu Republiki Sri-Lanki (1972) w jej granicach. Wprowadzono wybory, które
wygrali.Singalezi i to oni doszli do władzy. Zepchnęli Tamilów i „podgrzewani” przez buddyjskich
mnichów, zaatakowali zangielszczone, częściowo wyobcowane wcześniejsze elity władzy. Zaatakowali
WRP v. 1.
49
europejski styl życia.
Poczynając od masakry Tamilów w 1983r. nasiliły się terror, zamachy przeradzając się w wojnę
Tamilskich Tygrysów z wojskami rządowymi. Ten konflikt próbowały rozwiązać czy załagodzić Indie
(interwencje wojsk indyjskich skierowanych przez Gandhiego 1989-1990). Działalność przeciw Tamilom
podjęli ekstremiści Syngalescy. Obecnie działają różne grupy z Ludowego Frontu Wyzwolenia z
Indonezji. Nie przyniosło rozwiązania konfliktu nowe stanowisko Ludowo-Rewolucyjnego Frontu
Wyzwolenia Ealanu. Ocenia się, że w zamachach i walkach do 1996r. zginęło blisko 40 tyś. ludzi, w tym
większość cywilów, zniszczono miasta, pola ryżowe.
Od lipca 1995r. w obawie przed ofensywą wojsk rządowych na pozycje Tamilów, tereny płn.-wsch.
opuściło ok. 0,5 mln mieszkańców, udając się do pd. Indii bądź innych krajów poza granice Sri-Lanki.
Do spektakularnych zamachów partyzantów tamilskich należy zabójstwo b. premiera, który chciał
doprowadzić do załagodzenia konfliktu. W 1994r. uśmiercono prezydenta Sri-Lanki Imadara i 91
uczestników wiecu przedwyborczego. Z większości akcji podczas ataku sił Tamilskich Tygrysów na
rządową bazę Mulatiw (?) w 1996r. zginęło 800 żołnierzy i 400 cywili.
Obecny premier Seliv Bandarajke zapowiada rozwiązanie konfliktu przez nadanie prowincji
zamieszkanej przez Tamilów szerokiej autonomii. Odrzuca udział w rozwiązaniu konfliktu Rady
Bezpieczeństwa ONZ-i innych negocjatorów. Jest to sprawa wewnętrzna Sri-Lanki.
Wykład XVI 20. 03. 2000
Problem irlandzki
Cały proces zmierza do wywalczenia niezależności od Wielkiej Brytanii. Wybuch I wojny światowej
zaktywizował środowisko irlandzkich działaczy niepodległościowych do odzyskania niepodległości.
Nawet emisariusz irlandzkiego państwa republikańskiego Dacjen próbował utworzyć brygadę do walki o
niepodległość oraz jej bazę. Jej żołnierzami mieli być irlandzcy jeńcy. Próba ta zakończyła się
niepowodzeniem. W kwietniu 1916r. wysłano do Irlandii statek transportowy z bronią dla stłumienia
powstania antybrytyjskiego, sam organizator wybrał się w podróż na pokładzie niemieckiej łodzi
podwodnej, ale został u wybrzeży Wielkiej Brytanii złapany i powstanie zostało unicestwione.
21.04/.1916 – wybuchło w Dublinie powstanie niepodległościowe tzw. powstanie wielkanocne.
Wówczas powstańcy opanowali gmach poczty i proklamowali utworzenie Rządu Tymczasowego
niezależnego od Wielkiej Brytanii. Władze brytyjskie przeciwko ok. 2000 powstańców skierowały
oddziały wojska i przez kilka dni trwały ciężkie walki. Ostatecznie powstanie zostalo zdławione.
Niektórzy przywódcy powstania zostali rozstrzelani, inni trafili do więzień m.in. hrabina DuninMarkiewiczowa.
Po opanowaniu sytuacji Brytyjczycy dość szybko złagodzili represje w stosunku do organizatorów
wystąpień, głównie pod naciskiem prezydenta USA Wilsona, który sympatyzował z Irlandią, W 1917r.
ogłoszono amnestię dla wszystkich uczestników powstania, a w wyborach powszechnych do brytyjskiego
parlamentu, w lutym 1918r., na 105 miejsc zarezerwowanych dla Irlandczyków aż 73 zdobyli kandydaci
partii Sinn Fein (My sami). Partia ta do tej pory stanowi nadbudowę polityczną IRA. Członkowie jej
zbojkotowali Izbę Gmin i przekształcili się w Parlament Irlandii. Decyzja ta spowodowała wybuch wojny
domowej, ponieważ mieszkańcy północnej prowincji czyli Ulsteru, w zdecydowanej większości
protestanci, stanęli na stanowisku zachowania łączności z Wielką Brytanią. Siły, które opowiadały się za
utrzymaniem związków z Wielka Brytanią otrzymały wsparcie policji i oddziałów brytyjskich oraz
brytyjskich ochotników. Można powiedzieć, że od tego czasu rozpoczęła się z obu stron walka
terrorystyczna (zamachy bombowe, morderstwa przeciwników politycznych).
Anglicy rozpoczęli starania w celu rozwiązania tego problemu. W czerwcu 1921 r. premier brytyjski
Loyd George zgłosił proporcję zwołania konferencji przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Ulsteru i Irlandii
Pd. W wyniku tegozawarło rozejm. W Londynie został podpisany traktat brytyjsko-irlandzki, który
przewidywał powołanie do życia nowego tworu Wolnego Państwa Irlandzkiego o statusie dominium i
będącego członkiem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
06.12.1922r. – oficjalnie proklamowano Wolne Państwo Irlandzkie. W granicach Irlandii nie znalazł
się Ulster, który w grudniu l922r. stał się częścią Zjednoczonego Królestwa. Przyjęcie przez Irlandię
statusu dominium spotkało się z krytyką radykalnie republikańskiego nurtu, a w partii Sinn Fein, na tle
WRP v. 1.
50
stosunku do tego stanu, doszło do rozłamu. Oba skrzydła niebawem wystąpiły przeciwko sobie zbrojnie
(nie tylko na tle religijnym). Doszło do zamachów terrorystycznych, w których śmierć ponieśli obaj
premierzy rządu irlandzkiego, będący jednocześnie przywódcnmi, liderami umiarkowanego skrzydła Sinn
Fein. Po interwencji Wielkiej Brytanii skrzydło radykalne postanowilo zaprzestać walki zbrojnej i
podjęło działania do uzyskania pełnej niezależności w ramach parlamentaryzmu.
W 1926r. powołano partię Fienne Fine (Żołnierzy Losu). W 1927r. partia wprowadziła swoich
przedstawicieli do parlamentu (w tamtym czasie partia ta zaliczała się do ugrupowań agrarystycznych).
Przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju sytuacji miały wybory 1932r. Przyniosły one porażkę partii
rządzącej, umiarkowanego skrzydła Sinn Fein. Premierem został Evalera, ale odmówił on złożenia
przysięgi na wierność Królowej angielskiej. To pogorszyło stosunki Irlandii z Wielką Brytanią, zaczęło
się od wybuchu wojny celnej. W 1933r. Parlament Irlandzki zniósł tekst tej przysięgi tworząc w miejsce
Wolnego Państwa Irlandzkiego Niepodległe Suwerenne Demokratyczne Państwo EIRE. Była to
prowokacja w stosunku do Wielkiej Brytanii, gdyż formalnie w myśl wcześniej podpisanych układów
nadal obszar ten miał status dominium.
W latach II wojny światowej Irlandia była jedynym brytyjskim dominium, które nie przystąpiło do
wojny zachowując neutralność. Walka Irlandczyków o pełną niezależność uzyskała symboliczne
znaczenie w 1949r., kiedy oficjalnie proklamowano Republikę Irlandii, która wyszła z Brytyjskiej
Wspólnoty Narodów. Do dnia dzisiejszego władze Irlandii uważają za krzywdzące dla irlandzkiego
narodu pozostawienie Ulsteru pod władzą Wielkiej Brytanii, chociaż odcinają się od tertorystycznych
metod walki IRA. Stad też przyjęto oświadczenie IRA z 0l.09.1994r. o wyrzeczeniu się przemocy i
terroru. Podpisano porozumienie, ale spokoju na tym terenie w dalszym ciągu nie ma.
Irlandzka Armia Republikańska (IRA) – powstała w 1919r. jako zbrojne ramię Irlandzkiego Ruchu
Nacjonalistycznego (wówczas rozumianego w wymiarze pejoratywnym, ale nacjonalistycznego w
rozumieniu narodowego) reprezentowanego przez Sinn Fein. Celem organizacji miała być walka z
Brytyjczykami aż do ustanowienia z Irlandii niepodległej republiki. Stąd też już w latach 1919-1922 IRA
uczestniczyła w wielu akcjach terrorystycznych skierowanych przeciwko Brytyjczykom. Do najbardziej
spektakularnych akcji zaliczamy zastrzelenie w Londynie w czerwcu 1922r. szefa sztabu wojsk
brytyjskich Enri Wilsona.
Wystąpienia IRA od początku spotykały się ze stanowczą odpowiedzią rządu brytyjskiego, który
stworzył specjalny korpus ochotników działających przeciwko IRA Black and Touse. W 1921r.
podpisany został traktat, który sankcjonował podział Irlandii na dwie części: prowincje południowe
uzyskały status dominium, północne pozostały w granicach Zjednoczonego Królestwa. W następstwie
tego traktatu nastąpił rozłam wśród nacjonalistów irlandzkich. Mimo wojny domowej z lat 1922-1923,
mimo deklaracji, że IRA wyrzeknie się walki, to po 1923r. IRA i Sinn Feinn nie zrezygnowały ze
swojego celu. Po szeregu akcji terrorystycznych w latach 1930-1931 IRA została zdelegalizowana. W
1932r. cofnięto tą decyzję miedzy innymi dlatego, że partia przyczyniła się do rozbicia faszystowskiego
ugrupowania irlandzkiego Błękitne Koszule. Po kilku latach jednak IRA ponownie się zradykalizowała.
W 1939r. IRA została ponownie zdelegalizowana przez władze irlandzkie.
W okresie II wojny światowej IRA opowiadała się za neutralnością. Po wojnie przez kilka lat nie było
słychać o jej działalności, wykazywała małą aktywność. Dopiero w II poł. lat 50-tych podjęła ponownie
działania terrorystyczne chcąc doprowadzić do sparaliżowania władzy w Wielkiej Brytanii lub Irlandii
Płn. (w Ulsterze). Pod koniec lat 60-tych doszedł jeszcze inny czynnik, który pogłębił te sprzeczności, bo
wówczas IRA stanęła w obronie ludności katolickiej, a więc do tego antybrytyjskiego podłoża doszły
sprawy sprzeczności, kontrowersji, nawet walk protanci – katolicy. Wówczas też w ideologii IRA
pojawiły się wątki ideologu socjalistycznej.
W początkach lat 70-tych w szeregach IRA pojawił się pewien podział, który doprowadził do
wyodrębnienia się organizacji pod nazwą Tymczasowa IRA. Uznała ona, że należy zintensyfikować walkę
zbrojną przeciwko Brytyjczykom, bowiem na innej drodze do zjednoczenia Irlandii, uniezależnienie się,
nie dojdzie. Jednocześnie ogłoszono oficjalne zawieszenie broni i podjęto się działań na płaszczyźnie
politycznej, inspirowano się marksizmem.
Tymczasowa IRA w latach 70-tych i 80-tych przeprowadziła wiele zamachów terrorystycznych na
obszarze Irlandii Płn. i Wielkiej Brytanii. Najbardziej głośnym działaniem z tego okresu było zabicie 21
osób w zamachu bombowym w Beinham w 1974r.; seria zamachów bombowych i morderstw na
WRP v. 1.
51
przełomie października i grudnia 1975r. w samym Londynie. Częstym celem ataków IRA była „żelazna
dama”, na którą przeprowadzono kilka nieudanych zamachów. W wyniku tych działań od maja do
września 1981 r. poniosło śmierć 9 głodujących. Z kolei takim spektakularnym posunięciem był atak
bombowy na siedzibę brytyjskich premierów na Downing Street.
Przełom nastąpił 0l.09.1994r., kiedy organizacje ogłosiły deklarację pokojową ogłaszając, że akcja
zbrojna i kontynuowanie walki o zjednoczenie Irlandii będzie prowadzone wyłącznie metodami
politycznymi (negocjacje z rządem brytyjskim, wybory). W następstwie tego władze brytyjskie
zapowiedziały, że podejmą rozmowy z Sinn Fein po upływie 90 dni, podczas których potwierdzi się, że
irlandzcy terroryści rzeczywiście zrezygnowali z walki terrorystycznej. 13 października decyzję o
zawieszeniu broni podjęty także paramilitarne organizacje protestanckie. John Mayor uznał, że IRA
przeszła przez okres karencji, że rozejm zawarty jest czymś trwałym. To otworzyło pewien nowy etap w
stosunkach rządu brytyjskiego z nacjonalistami Irlandii, ale ten rozejm nie jest trwały (na tle takich
problemów jak np. przemarsz katolików albo protestantów przez rożne miejsca powoduje znowu jakieś
ogniska zapalne). Na dobrą sprawę IRA też się nie rozbroiła, nie ma terroru w takim rozmiarze jak
przedtem, ale me jest ro trwały zanik problemu.
Problem Kurdyjski
Ważniejszy z moralnego punktu widzenia. Jest to poważny konflikt polityczny. U jego podłoża leżą
aspiracje większości Kurdów do posiadania własnego państwa i z drugiej strony bezwzględne dławienie
tych aspiracji przez te ppńsiwa, na których terenie Kurdowie żyją. Ich liczebność szacuje się na 22-26
mln.
Najwięcej Kurdów żyje w:
- Turcja - 10-12 mln.;
- Iran – 8-9 mln.;
- Irak – 3-4 mln.;
- Syria – 1-2 mln.;
- Azerbejdżan – ok. 200 tyś.;
- Niemcy – ok. 400 tyś.;
- Francja – ok. 150 tyś.;
- Szwecja – ok. 100 tys.;
- mniejsze grupy w innych krajach.
Można powiedzieć, że m.in. dzięki emigracji kurdyjskiej problem kurdyjski wyszedł z tych czterech
podstawowych krajów gdzie oni żyją i rozszerzył się na Europę, w mniejszym stopnia na Amerykę.
Ocenia się, że Kurdowie są największym narodem bez państwa.
W traktacie z Serue w 1920r. po zakończeniu I wojny światowej, zawartym wówczas z pokonaną
Turcją, traktatem, który kończył Imperium Otomańskie, postanowiono, że nad obszarami zamieszkałymi
głównie przez Kurdów protektorat będzie sprawować Liga Narodów. To miało być wstępem, okresem
przejściowym do utworzenia niepodległego Kurdystanu i takie nadzieje Kurdowie mieli. Jednak po
wojnie grecko-tureckiej lat 1919-1922 i po traktacie zawartym w 1923r. zrewidowano wcześniejsze
ustalenia i podzielono Kurdystan na większą część turecką i mniejszą część iracką i tak zostało do
zakończenia II wojny światowej.
Po wojnie hasła niepodległościowe pierwsi zaczęli głosić Kurdowie Iraccy i ten okres drugiej połowy
lat 40-tych chyba był dla nich nieszczęściem. W 1946r. korzystając z zasłony Armii Czerwonej
proklamowali powstanie Kurdyjskiej Republiki Machabackiej z czerwoną gwiazdą komunistyczną na
fladze i w herbie. Po wycofaniu się republika dostała się w ręce Irańczyków, ale nieszczęście polegało na
tym, że sami Kurdowie zyskali opinię popleczników, propagatorów komunizmu w świecie
muzułmańskim. To pogorszyło w znacznym stopniu ich ocenę, ich wizerunek w świecie zachodnim, w
którym zaczęto uważać, że jeśli takie państwo Kurdyjskie powstanie to będzie to przyczółek dla
sowieckiego imperializmu na Bliski Wschód, czego ani Turcja, ani inne państwa, nie mówiąc o USA nie
chciały.
Bunty ludności kurdyjskiej, zmierzającej do ukształtowania swego państwa, krwawo stłumiły w latach
1944-1946 władze tureckie. Takie stanowisko przyjęły uchwały ONZ i inne porozumienia powojenne o
nienaruszalności granic. Problem ten stał się bardzo trudny do rozwiązania.
W 19(?) wybuchło powstanie Kurdów pod wodzą Mustafa Barazaniego, które z różnym nasileniem
tliło się aż do 1974r. W tym roku bowiem władze irackie obiecały przyznać Kurdom ograniczoną
WRP v. 1.
52
autonomię. Kiedy wyszło jednak na jaw, że Bagdad nie zamierza dotrzymać obietnicy w 1975r.
Kurdowie ponownie sięgnęli po broń. Rozgorzały zaciekłe walki, w których doszło do sukcesów
kurdyjskich, a potem szala zwycięstw przechyliła się na korzyść wojsk irackich. Husajn postanowił
ostatecznie rozprawić się z Kurdami za pomocą broni, której oficjalnie był zakaz stosowania, czyli broni
chemicznej. Zabito wtedy wiele tysięcy Kurdów.
W Syrii na początku lat 70-tych miejscowi Kurdowie wysunęli postulat częściowej autonomii. W
odpowiedzi na to przywódca Syrii Asad zamiast podjąć dyskusję wystawił przeciwko Kurdom elitarne
oddziały wojskowe, które przeprowadziły brutalną pacyfikację terenów zamieszkałych przez Kurdów.
Sprawa skomplikowała się coraz bardziej po wybuchu w 1980r. wojny iracko-irańskiej. Wojna
spowodowała podział Kurdów na dwie opcje. W efekcie Kurdowie zaangażowali się po obu stronach, nie
w swojej sprawie. Można powiedzieć, że ponieśli poważne straty w ludziach, a jeszcze głębsze
politycznie. W 1988r. wojska irackie zaatakowały także bronią chemiczną kurdyjskie miasteczko
Halabdża zabijając w ciągu jednego dnia 5 tyś. osób.
Na klęskę Iraku w wojnie w Zatoce Perskiej w 1991r. Kurdowie zareagowali ponownym zrywem,
uważając, że jest to dogodna sytuacja do odzyskania niepodległości. Sytuacje w pewnym stopniu
przypominała wydarzenia z 1975r. Początkowo Kurdowie odnieśli zwycięstwo nad wojskami irackimi,
opanowali prawie cały obszar Kurdystanu irackiego, a później okazali się bezbronni wobec ciężkiej
artylerii, broni pancernej i lotnictwa. Irakijczycy przystąpili bowiem do krwawego tłumienia powstania.
Wtedy to tysiące Kurdów uciekło za granicę. Wówczas też państwa zwycięskiej koalicji antyirańskiej z
upoważnienia ONZ zdecydowały się utworzyć w północnym Iraku strefę zdemilitaryzowaną
(bezpieczeństwa). Powstała administracja Kurdyjska a w 1995r. odbyły się wybory. Kurdowie tureccy są
w ciągłym konflikcie. Turcja uważa ich za górali. Na tych obszarach obowiązuje stale stan wyjątkowy. W
1998r. aresztowano Oczalana – jest skazany na śmierć, ale wyroku nie wykonano.
WRP v. 1.
53
Feminizm – od łac. femina czyli kobieta, oznacza ruchy, ideologię i doktrynę koncentrujące się wokół
równości prawnej, politycznej i społecznej kobiet z mężczyznami. Nazwa pojawiła się w XX w. na
oznaczenie zespołu zagadnień, zwanych wcześniej kwestią kobiecą dotyczących przede wszystkim
równouprawnienia i emancypacji kobiet. Samodzielne ruchy kobiece pojawiły się ok. 1900r. we Francji
(ruch sufrażystek, radykalny Ruch Wyzwolenia Kobiet);
Ideologia feminizmu przybrała dojrzale kształty dopiero od lat 60 XX w. Należy do najszybciej
rozwijających się ideologii. ISTOTA: sprowadza się do przekonania, że kobiety są dyskryminowane,
poniżane, traktowane gorzej, nierówno, a więc niesprawiedliwie, w porównaniu z mężczyznami jedynie z
powodu ich seksu albo/i płci. Objawia się to w maskulinizmie – manifestowaniu przewagi seksu albo/i
płci męskiej nad seksem albo/i płcią żeńską i patriarchalizmie – strukturach władzy utrwalających i
pogłębiających tę przewagę.
Ideologia feminizmu wskazuje na konieczność całościowych przeobrażeń stosunków
maskulinistycznych i patriarchalnych w celu kreowania „świata, który byłby światem także dla kobiet”.
W umiarkowanych przejawach ideologii feminizmu uznanie zyskała koncepcja płci psychologicznej,
płeć psychologiczna – zespół cech psychicznych związanych z seksem, składających się na kobiecość
albo męskość, kształtowanych czynnikami biologicznymi i społecznymi. Z uwagi na te cechy wyróżnia
się cztery grupy osób:
1. najliczniejsza grupa charakteryzuje się zgodnością cech psychicznych z seksem, zwanym też płcią
biologiczną – „kobiecych kobiet”, „męskich mężczyzn”;
2. mniej liczna grupa osób jakby dwupłciowych - androgynicznych, niezależnie od seksu, posiada
rozwinięte w podobnym stopniu cechy psychiczne kobiece i męskie;
3. nieliczna grupa osób nieokreślonych psychicznie, które niezależnie od seksu, w niewielkim stopniu
mają ukształtowane cechy psychiczne kobiece lub męskie;
4. najmniej liczna grupa osób, których cechy psychiczne odpowiadają przeciwnej pici biologicznej
„męskie kobiety”, „kobiecy mężczyźni”.
ROZWÓJ właściwej ideologii feminizmu przebiegał przez dwa okresy:
I. od rewolucji francuskiej do ok. 1920;
II. po 1960, niekiedy dzielony na podokresy, trwający nadal w ostatnich latach XX wieku; lata 1920 –
1960 – okres stagnacji.
Ruch sufrażystek ang. suffragette od suffrage – prawo do głosowania.
Bojowniczki o równouprawnienie obu płci, szczególnie prawa wyborcze dla kobiet. Rewolucja francuska
1789 rozbudziła nadzieje na wprowadzenie równouprawnienia kobiet.
Jakkolwiek utrzymywał się już wówczas pogląd, że prawa człowieka są również prawami kobiet.
Ogłoszona podczas rewolucji „Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela” (1789) przyznawała je
wyłącznie mężczyznom. Toteż Olimpia de Gouges (francuska feministka) opublikowała „Deklarację
Praw Kobiety i Obywatelki”, w której całkowicie zrównywała w prawach kobiety z mężczyznami.
Definiowała pojęcie narodu jako związek kobiet i mężczyzn.
Przyjęty w 1804 Kodeks Napoleona, na którym wzorowało się prawodawstwo wielu państw na wiele
dziesięcioleci usankcjonował nierówność prawną płci faworyzując mężczyzn.
W Wielkiej Brytanii już podczas rewolucji angielskiej (połowa XVII w.) wiele pisarek domagało się
dostępności kobiet do edukacji i ogólnej poprawy ich sytuacji w społeczeństwie.
Mary Wollstoneeraft (1758 – 1797 pochodzenia irlandzkiego) we wpływowym dziele „Windykacja
praw kobiet” (1792) obwołanym feministyczną deklaracją niepodległości, odsłoniła dla swej płci
polityczne perspektywy równouprawnienia zachowujące aktualność.
Zażartą walkę polityczną o prawa wyborcze kobiet brytyjskich toczyły sufrażystki skupione wokół
sławnej przywódczyni Emmeline Pankhurst (1858 – 1928). W 1928 otrzymały prawo do głosowania.
Początki zorganizowanego ruchu sufrażystek amerykańskich datowane są od Konwencji w Saneca
Falls z 1848, zorganizowanej przez Elizabeth Stanton i Lucretie Mott. Podczas konwencji została
uchwalona „Deklaracja Opinii”, parafrazująca słowo po słowie „Deklarację Niepodległości” ale z
uwzględnieniem kobiet. Wzywała władze państwowe do szybkiego wprowadzenia pełnego
równouprawnienia kobiet.
Anthony Susan (1820 – 1906) przyczyniła się do uchwalenia w 1920 XIX Poprawki do Konstytucji
USA przyznającej Amerykankom prawa wyborcze.
Baronowa Matylda von Meysenburg (1816 – 1903) – gorąca rzeczniczka dostępu kobiet do
WRP v. 1.
54
wykształcenia i sprawiedliwego ich traktowania we wszystkich sprawach społecznych.
Hedwig Dohm (1831 –1919) działała na rzecz koedukacji, domagała się zniesienia ograniczeń wyboru
zawodu przez kobiety i osiągania przez nie niezależności materialnej.
Helene Lange (1848 – 1930) postulowała przekazanie edukacji w ręce kobiet, redagowała pisma
kobiece.
Alice Salomon (l872 – 1984) zyskała światową sławę dzięki rozprawie doktorskiej na temat o
nierówności płac, za taką samą pracę mężczyzn i kobiet i współudziałowi w założeniu w 1904
Międzynarodowego Kongresu Kobiet.
W okresie największego nasilenia aktywności sufrażystek na Zachodzie, ziemia polska była rozdarta
zaborami. Rola społeczna kobiet polskich określana była w duchu pokory, ufności, uległości i
posłuszeństwa mężczyznom. Zrywy niepodległościowe Polaków sprawiły, że Polki były niezbędnie
potrzebne nie tylko w domu, lecz również na froncie aktywności społecznej i konspiracji politycznej.
Dzięki temu Polki ominęły skrajne formy dyskryminacji. Z obawy przed represjami zaborców nie mogły
organizować ruchów feministycznych. Działały najczęściej w pojedynkę.
Klementyna Hoffmanowa (1798 – 1845) – pionierka obrony spraw kobiet polskich. Wszechstronnej
emancypacji domagały się tzw. Entuzjastki – grupa inteligentek warszawskich aktywna w latach 1840 –
1850, którym przewodziła Narcyza Żmichowska (1819 – 1876).
Kazimiera Bujwidowa (1867 – 1932) – zasługa w dopuszczeniu kobiet na galicyjskie uczelnie wyższe.
Polskie sufrażystki osiągnęły swój główny cel – prawo udziału kobiet w wyborach – w 1919.
Do najtrwalszych ostoi antyfeminizmu długo należał Kościół katolicki sprzeciwiający się edukacji
kobiet, ich uczestnictwu w życiu publicznym, demonizujący rolę seksu i erotyzmu.
Na początku XX w. Paul Julius Mobis – „Płeć a wielkość głowy” – starał się dowieść małych
zdolności umysłowych kobiet.
Otto Weiniger – „Płeć i charakter” – odmawiał kobietom wszelkich zdolności i daru myślenia.
Prawo do głosowania kobiety otrzymywały:
1893 – Nowa Zelandia; 1906 – Finlandia; 1913 – Norwegia; 1917 – Rosja Sowiecka; 1919 – Niemcy,
Polska; 1928 – Wielka Brytania; 1931 – Hiszpania; 1944 – Francja; 1948 – Belgia; 1971 – Szwajcaria; w
krajach Trzeciego Świata – na ogól wraz z uzyskiwaniem przez dany kraj niepodległości;
Ruchy feministyczne dążyły do przyznania równych praw na początku politycznych potem także
innych.
1888 – Komuna Paryska;
Dzieło Mary Walffstrefenkrach „Walka o prawa kobiet" 1792 – jeden z pierwszych dokumentów
europejskiego feminizmu.
1848 odczytano deklarację odczuć i postanowień kobiet dotyczących równości kobiet i mężczyzn
dotyczących zatrudnienia. W Europie pierwszy ten temat podjął ruch socjalistyczny. Wyzwolenie kobiet
stało się częścią rewolucyjnej transformacji społecznej.
Engels opracowując w 1848 zasady komunizmu postulował zniesienie roli kobiety jako narzędzia
produkcji. Dla klas wyższych były postulaty uwolnienia kobiet od konwenansów.
Sufrażystki w Wielkiej Brytanii datują początek działalności na 1861. W 1867 John Stuart Mill złożył w
Parlamencie petycję o równość kobiet. Były nawet walki sufrażystek z policją.
Tuż przed I w. światową dostały prawo wyborcze, ale dopiero w 1928 zrównano z prawem głosu
mężczyzn. Prawo głosu kobiety najwcześniej otrzymały w krajach skandynawskich (Finlandia, Szwecja).
Pewne dekrety władzy radzieckiej dawały równe prawa kobietom (Polska 1918, Francja 1945,
Szwajcaria 1971).
Przed tymi problemami stoją kobiety w krajach islamskich i w Afryce. Nadzieja na to, że kobiety będą
działały wspólnie jest bardzo nikła.
W 1918 – Liga Wyborcza Kobiet, wysunęła kilka postulatów reform. Przez dłuższy czas kobiety
głosowały tak samo jak ich mężowie itp.
Dopiero II wojna światowa zapoczątkowała zmiany, pobór milionów mężczyzn do wojska
spowodował, że kobiety musiały ich zastąpić. Miały jednak niższe płace, rzadko awansowały. Masowe
podejmowanie pracy przez kobiety trwało do lat 60-tych. Była rozbieżność między rolami
deklarowanymi a rzeczywistymi. To doprowadziło do odrodzenia feminizmu. Główną przyczyną było
wzrastające poczucie dyskryminacji kobiet.
W Polsce nazwą tego ruchu jest feminizm. Elżbieta Pokszys wyodrębniła cztery fazy feminizmu:
WRP v. 1.
55
historyczno-polityczny – kobieca interpretacja idei wolności;
psycho-społeczny – kobieca koncepcja odczytywania idei „równości”, eliminacja dominacji mężczyzn;
filozoficzny – ogólne problemy płci, kondycji kobiet;
organizacyjno-instytucjonalny – obejmuje praktykę działań podejmowanych przez kobiety.
Pokszyz stwierdza, że nowa fala feminizmu jest wielką skargą kobiet, gdyż są niedoceniane. Kobiety
nie mogą wypełniać podwójnych obowiązków. Feministki uważają, że ich działania służą zarówno
mężczyznom i kobietom. Feminizm ma zapobiegać marnotrawstwu ludzkich zdolności.
Główne postulaty feminizmu:
1. zmiany w sferze ustawodawczej;
2. zmiany w sposobie myślenia;
3. równa płaca za taką samą pracę;
4. zapewnienie integralności psychicznej fizycznej kobiety;
5. legalizacja aborcji;
6. wprowadzenie nowych regulacji prawnych mających stworzyć przywileje dla kobiet;
1.
2.
3.
4.
Wyróżnia się 2 podstawowe typy populizmu:
 klasyczny – reprezentowany przez wiejski populizm w USA i socjalistyczny populizm w Rosji.
 współczesny – związany z ruchami i tendencjami populistycznymi występującymi w krajach
postkolonialnych, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej.
Pierwszym historycznie ugrupowaniem tego typu byli popularzy, którzy działali w starożytnym
Rzymie i szukali oparcia w Zgromadzeniu Ludowym.
Populizm jest głęboko zakorzeniony w USA gdzie reprezentuje go kilku polityków m. in. George
McGovern. Znajduje też zwolenników we Francji (Pierre Povjade), w Niemczech, Danii.
Do klasycznej formy populizmu przyjmuje się, że przynajmniej w części jest on ruchem protestu ze
strony warstw niższych (chłopskich).
Najważniejsze ruchy określane mianem populistycznych jak:
 rządy Juana Perona w Argentynie 1945 – 55;
 Huanza Popular Revolucionana Americana – Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy,
założony w l924;
 Akcja Ludowa w Peru (1956);
 Akcja Demokratyczna założona 1941 w Wenezueli;
 Żetulizm brazylijski – Vergas.
Populizm znalazł zastosowanie w odniesieniu do pewnych instytucji jak np. peruwiański rząd
wojskowy w latach 1968 –1975.
Gino Germani wyróżnia dwa typy populizmu, które pojawiały się w Ameryce Łacińskiej:
a. liberalny – rozwija się wówczas gdy klasy średnie domagają się politycznego udziału, klasy niższe –
ograniczone, słabsze pod względem znaczenia politycznego;
b. narodowy – gdy żądania dotyczą nie tylko kwestii politycznej, ale i społecznej, ekonomicznej – to się
on pojawia.
Margaret Canovan wymienia 7 typów populizmu. 3 z nich mieszczą się w ramach tzw. wiejskiego
populizmu:
 radykalizm farmerski (np. USA);
 ruchy chłopskie (Europa Wschodnia);
 intelektualny socjalizm agrarny (przykład w Rosji);
Pozostałe obejmują:
 dyktaturę populistyczną (Peron) demokrację populistyczną;
 reakcyjny populizm;
 populizm polityków.
Populizm jako doktryna polityczna
Do najważniejszych składników konstytuujących doktrynę polityczną należą: modernizacja,
ekspansywność, utopizm, przywództwo charyzmatyczne. Populizm jest doktryną miejską zarówno w
Ameryce Łacińskiej jak i w Indiach czy w byłej Rosji.
W Ameryce Łacińskiej populizm stanowi wyraz reakcji przeciw autorytarnej naturze później rewolucji
WRP v. 1.
56
XIX w.
Ruchy i programy populistyczne prawie zawsze pojawiają się w dużych miastach.
Najwcześniejszym rosyjskim ruchem określonym mianem populistycznego jest narodnictwo w latach
1870 i 1880, na którego bazie wyrosło kilka grup opowiadających się za socjalizmem agrarnym.
Populizm w USA – 1891 - 1900 – istniała tam Partia Populistyczna rekrutująca swój elektorat przede
wszystkim spośród farmerów Południa oraz w mniejszym stopniu z górniczych miast Zachodu.
Populizm południowo amerykański można określić jako doktrynę antymiejską i jako reakcje na
powstanie wielkich miast.
Kolejnym elementem jest wieloklasowość. Oznacza to, że baza populizmu sięga różnych poziomów
stratyfikacyjnych społeczeństwa. Z tego względu wskazuje się na 2 ważne aspekty populizmu:
 na problem mas społeczeństwa;
 na problem hegemona ruchu.
Ekspansywność populistów oznacza tworzenie nowych możliwości politycznych dla wielu grup,
stymulowanie nowych działań i doprowadzenie nowych wyborców do urn. Ekspansywność prowadzi do
niestabilności ruchów populistycznych i może powodować ich załamanie się w sytuacji gdy nowe grupy
stają się trudniejsze do pozyskania i kiedy ekspansja zostaje efektywnie zablokowana przez opozycję.
Populizm głosi ideę przynależności do grupy i kultury stanowiącą przeciwieństwo wyalienowanie
jednostki. W sensie moralnym populizm domagał się aby jednostka żyła pełnią życia.
Ze względu na odwołanie się do ludu w szerokim znaczeniu tego słowa, populizm musi być
eklektyczny ideologicznie. Populizm podkreśla idee nacjonalistyczne, odrzuca jako antynarodowe elity
kulturowe i ekonomiczne. Stara się niwelować przepaść między szeroko rozumianą kategorią ludzi
bogatych i biednych zarówno wewnątrz państwa jak i w stosunkach międzynarodowych.
POPULIZM – wiele elementów zapożyczył od europejskich ruchów faszystowskich (np. technikę
prowadzenia kampanii wyborczych) oraz od brytyjskiej i francuskiej partii socjalistycznej (rozwiązania
programowe).
W narodowym rozwoju populizm poszukuje tzw. trzeciej drogi – zespół rozwiązań między modelem,
socjalistycznym i kapitalistycznym.
Wielu populistów żywi nadzieję, że państwo kapitalistyczne, z centralnym rządem zachęcającym
prywatnych inwestorów do włączenia się w rozwój mieszanej gospodarki i budowy społeczeństwa
dobrobytu społecznego, zapobiegnie raczej niż doprowadzi do socjalizmu. Obok idei socjalistycznych
znajdujemy w populizmie elementy zaczerpnięte z anarchizmu, liberalizmu, agraryzmu,
korporacjonizmu.
W latach 40-tych rozwiązania korporacjonisryczne znalazły oddźwięk w programach Lazaro
Cardenasa, Haya, Perona i innych populistów. Przywódcy ci wskazywali na potrzebę zbudowania nowej
struktury państwowej przez oficjalne usankcjonowanie organizacji zawodowych, wsączających masy i
elity do procesu rządzenia. Taki korporacjonizm dostarcza społecznej reprezentacji i kontroli nad
procesami industrializacji. (Korporacjonizm państwowy obiecuje kontrolowaną mobilizację grup klasy
robotniczej, zanim staną się niezależną siłą. Zarówno korporacjonizm jak i populizm mają charakter
integrujący i wieloklasowy. W programie modernizacji raczej starają się przystosować do tradycyjnego
porządku niż go burzyć. Populizm jako strategia ofensywna z okresu kampanii wyborczej staje się
defensywny w czasie sprawowania władzy, kierując większą uwagę na niezorganizowane masy niż na
profesjonalne grupy interesu oraz koncentrując się bardziej na postulatach sprawiedliwości społecznej i
redystrybucji dóbr niż na technokratycznym wzroście gospodarczym.
Po II wojnie światowej zaczyna być postrzegany jako przyczyna rozchwiania porządku społecznego i
gospodarczego. Przywódcy populistyczni przyjmują mechanizmy korporacyjne w celu
zinstytucjonalizowania swoich zwolenników w grupy ściśle związane z państwem. Wraz z procesem
urbanizacji i industrializacji populizm zaczyna być traktowany jako zwiastun inflacji i anarchii.
Niezależnie od inspiracji ideologicznej populizm zmierza do narodowej integracji.
POPULIZM – forma ruchów i myśli politycznej głoszących hasła polityczne, ekonomiczne lub społeczne
łatwo trafiające do przekonania, o zabarwieniu emocjonalnym i antyintelektualnym, wyrażających
tęsknotę za prostymi rozwiązaniami trudnych problemów oraz zgodnych z oczekiwaniami większości.
Lansowanie tych haseł ma na celu uzyskanie poparcia społeczeństwa i osiągnięcie przy jego pomocy
wpływów lub władzy.
Nierzadko populizm wyraża się w prostym utożsamieniu – demokracji z nieograniczoną realizacją
WRP v. 1.
57
woli większości; propagowane w ramach populizmu cele polityczne są formułowane niezależnie od
istniejących partii politycznych i instytucji życia publicznego.
Władca – populista zabiegając o sympatię mas często cieszy się powszechna popularnością. Chętnie
wykorzystuje nastroje społecznego niezadowolenia, mieniąc się rzecznikiem interesów mas (ludu,
większości).
Pierwszym historycznie ugrupowaniem politycznym posługującym się ideami populistycznymi byli
popularzy działający w starożytnym Rzymie i szukający oparcia w zgromadzeniu ludowym. W
następnych okresach historycznych do populizmu sięgało wielu wybitnych polityków, zyskujących
szeroką aprobatę ludu.
W latach 1892 – 1896 w USA działała Partia Populistyczna (Partia Ludowa) postulująca
wprowadzenie bimetalizmu (systemu pieniężnego opartego na złotej i srebrnej jednostce monetarnej),
ścisłej kontroli rządu nad kolejnictwem, szerokiej pomocy rządu dla rolnictwa oraz dokonania wielu
reform politycznych, w tym zwłaszcza wprowadzenia bezpośrednich wyborów do Senatu.
W Rosji ruch populistyczny – 1870 - 1881 – dążył do rozprzestrzenienia idei socjalistycznych wśród
chłopstwa oraz propagował hasło „uczenia się” od chłopstwa podstawowych cnót wyrosłych z
wiejskiego, wspólnotowego życia.
Różne odmiany populizmu rozwinęły się także w wielu innych krajach, przede wszystkim we Francji
(tzw. ruch poujadystów), Danii (Morgens Glistrup) i Argentynie (ruch polityczny kierowany przez
J.D.Perona, tzw. peronizm).
PERONIZM – Argentyna lat 20-tych zdominowana została przez populizm w stopniu znacznie
większym niż inne państwa tego kontynentu. Dwa wielkie nurty populistyczne:
- radykalizm Irigoyena;
- peronizm;
Ukształtowały kulturę życia politycznego i dziedzictwo obu ciągle manifestuje się we współczesnym
państwie. Ruchy populistyczne korespondowały tutaj z dwoma fazami w rozwoju latynoamerykańskiego
populizmu i radykalizmem jako klasycznym reprezentantem ery reformistycznej oraz peronizmem
stanowiącym odzwierciedlenie ery rozwoju narodowego.
Przedstawiciele obu ruchów składali podobne obietnice uwolnienia kraju spod kontroli politycznej
sprawowanej przez tradycyjną oligarchię agrarną oraz uczynienia go suwerennym w podejmowaniu
decyzji ekonomicznych, wyemancypowanym pod względem społecznym i kulturowym spod dominacji
obcych wartości.
Peronizm pozostaje jednym z najbardziej skomplikowanych i sprzecznych ruchów politycznych. W
naukach społecznych i historycznych określany jest wieloma etykietkami:
- klasyczny faszyzm;
- totalitaryzm;
- bonapartyzm;
W celu zrozumienia istoty i natury peronizmu niezbędne wydaje się sięgnięcie do populistycznego
dziedzictwa Irigoyena. Populizm wyrósł z konfliktu w obrębie elit w końcu XIX w. Radykalny Związek
Obywatelski utworzony w latach '90 określał siebie jako rewolucyjną organizację skierowaną przeciw
reżimowi rządzących elit konserwatywnych. Po dojściu do władzy populizm irigenistów zachował wiele
cech eksponowanych na samym początku:
- jego polityka ekonomiczna opierała się na tradycyjnej doktrynie liberalnej z przewagą gospodarki
zorientowanej na eksport płodów rolnych;
- kwestia społeczna stalą się okazją do przedstawienia polityki pracy, tzw. „obrerismo” oraz próbą
wykazania zrozumienia dla słusznych żądań robotników;
- plany mające na celu uregulowanie i zabezpieczenie ustawodawstwa społecznego wspierane przez
paternalistyczną dobroczynność.
Wprawdzie radykalny populizm udowodnił niezdolność do stworzenie trwałych więzi z klasą
robotniczą, a polityka społeczna Irigoyena była formułowana ad hoc odpowiedzią na konflikt społeczny,
unikającą głębszego angażowania się w reformę strukturalną, niemniej polityka „obrerismo” stała się
impulsem przyjętym w przyszłości przez Perona.
Juan Domingo Peron – arbiter pomiędzy różnymi grupami politycznymi i gospodarczymi. W
porównaniu z Irigoyenem, Peron zabiegał o popularność wśród mas a jego dojście do władzy nie było
wynikiem długotrwałej walki czy działalności politycznej. Peron doszedł do władzy w wyniku
WRP v. 1.
58
wojskowego zamachu stanu 1943 r.
Ruch populistyczny stworzony przez Perona opierał się na konkretnych działaniach zadeklarowanych
i wprowadzonych przez autorytarny rząd wojskowy. Głównym składnikiem jego polityki związkowej
stało się wprowadzenie w życie istniejącego ustawodawstwa związkowego oraz rozszerzenie go na grupy
dotychczas nim nie objęte.
Peron zwiększył osobiste kontakty z robotnikami. W jego przemówieniach pojawiło się hasło walki
klas obok społecznej współpracy – ideologii autorytarnego korporacjonizmu. Przyszłością narodu będzie
uprzemysłowienie albo pozostanie na poły kolonialnym państwem – deklarował. Opozycja wobec Perona
wywodziła się z grup klasy średniej.
Lata 1943-48 Peron stworzył wieloklasową koalicję która bazowała na stałym wzroście dochodu
narodowego będącego wynikiem okresu wojny i powojennego boomu eksportowego.
Wybory prezydenckie w 1973 – zwyciężył Hector Campora przedstawiciel peronizmu, który
przekazał władzę Peronowi. Śmierć przywódcy w 1974r. w lipcu kończy okres peronistowski.
Wprawdzie do władzy doszła żona Perona Maria Estella jednak 2 lata później rozpoczyna się okres
rządów wojskowych.
Przy ocenie peronizmu ważne wydaje się wyodrębnienie jego dwóch części składowych w warstwie
doktrynalnej:
1. peronizmu socjalnego;
2. peronizmu politycznego.
Głosząc hasła sprawiedliwości społecznej, Peron jako wódz „descamisados” podkreślał, że nie można
wyobrazić sobie stosunków między kapitałem i pracą bez fundamentu jakim jawi się interwencja
państwa.
Zwracał uwagę na to, że indywidualistyczny system kapitalistyczny przetrwa, gdy oprze się na
tolerancji i ustępstwach, ponieważ ci, którzy błędnie dążą do zachowania wszystkiego, narażają się na
ryzyko utraty wszystkiego.
W realizacji swojego programu socjalnego:
- udoskonalił ustawodawstwo pracy;
- ustanowił granicę minimalnych płac;
- rozwiną świadczenia z tytułu zabezpieczeń socjalnych;
- popierał budownictwo tanich mieszkań;
- zdemokratyzował oświatę;
- rozwinął chrześcijańskie zasady współżycia;
- przyznał prawa wyborcze kobietom;
Peronizm wyrażał (w pierwszym okresie) protest ludowy przeciwko eksploatacji państwa
(oligarchiczno-burżuazyjnego). Stąd nadzieje i dążenia mas miał zrealizować peronizm polityczny, a więc
sojusz wieloklasowy, w którym ruch mas został skierowany w nurt kontrolowanych przez państwo
organizacji korporacyjnych i syndykalnych.
ŻETULIZM – nazwa od imienia Getulio Dornellesa Vargasa (1883 – 1954), polityka brazylijskiego.
Realizował program zwany populizmem autorytarnym, polegający na nacjonalizacji wybranych gałęzi
gospodarki, zwłaszcza zdominowanych przez obcy kapitał i reformie rolnej. Budował ustrój polityczny
nazwany Nowe Państwo / Państwo Narodowe. Jego styl dyktatury był łagodzony troską o warunki pracy,
ochronę zdrowia i ubezpieczenia społeczne.
Populizm brazylijski, datowany od zamachu stanu w 1964, zawdzięczał swoje istnienie zręcznemu
balansowaniu przywódców populistycznych między ustępstwami gospodarczymi i socjalnymi na rzecz
mas ludowych, bez zasadniczego jednak naruszania statusu społecznego klas wyższych.
APARYZM – nazwa w oparciu o skrót nazwy sojuszu politycznego Alianza Popular Revolucionaria
Americana założonego w 1924 przez Victora Raula Haya de la Torre, lewicowego działacza
peruwiańskiego ruchu studenckiego.
Populizm Haya zwalczał zarówno relikty feudalizmu jak i wpływy imperializmu. Odwoływał się przy
tym do mas ludowych, które paternalistycznie traktował jak jedną, wielka, bratnią rodzinę, natchnioną
duchem chrześcijańskiego mesjanizmu uwolnienia narodu spod władztwa rodzimych i obcych faryzeuszy
politycznych.
W 1968 władzę w Peru przejęło wojsko, przejmując też niektóre hasła populistycznego aparyzmu:
- suwerenności kraju;
WRP v. 1.
59
- udoskonalenia struktur państwowych;
- poprawy warunków życia;
- solidaryzmu społecznego;
- podniesienia poziomu moralności w życiu publicznym.
PERONIZM – od nazwiska Juana Domingo Perona (1895 – 1974) argentyńskiego generała i polityka
dwukrotnie prezydenta kraju.
Peronizm to populistyczna doktryna polityczna, roztaczająca wizję sprawiedliwego ustroju
społecznego, który znajduje się w połowie drogi miedzy komunizmem i kapitalizmem.
Sprawiedliwość podniesiona do rangi naczelnej wartości. Głównymi składnikami populistycznego
justycjalizmu były trzy hasła:
1. sprawiedliwości społecznej;
2. niezależności ekonomicznej od obcego kapitału;
3. suwerenności politycznej;
Dzięki częściowym reformom i zręcznej demagogii Peron umiejętnie lawirował między reformami na
rzecz mas ludowych a ustępstwami wobec żądań burżuazji narodowej. Ogromną rolę odegrały jego dwie
żony: Eva Duarte (Evita) i Maria Estella Martinez (Izabelita).
Przy ocenie peronizmu rozróżnia się wyżej ceniony peronizm socjalny i niżej ceniony peronizm
polityczny (kojarzony z bonapartyzmem, autorytaryzmem, faszyzmem, totalitaryzmem, nacjonalizmem,
falangizmem, korporacjonizmem i wojskowym, caudillizmem).
IDEE POPULIZMU
IDEA CZŁOWIEKA – człowiek dzieli wszystkie cechy przypisywane ludowi. Populizm kreuje stereotyp
człowieka z ludu – prostego, zwykłego, szarego, przeciętnego, religijnego, pracującego. Odrzuca wzory
człowieka należącego do jakichkolwiek elit, szczególnie elit intelektualnych, prestiżu, bogactwa.
Zakłada wyższość zdrowego rozsądku prostego człowieka przemawiającego głosem instynktownej
mądrości ludu nad abstrakcyjnym intelektualizowaniem elit. Gdy prymitywizm kulturowy sprzyja
zachowywaniu w człowieku tego co naturalne, cywilizacja kaleczy naturę człowieka i wywołuje jej
alienację.
IDEA LUDU – lud składa się z ogółu ludzi prostych i biednych, ze wsi i z miasta, uciskanych politycznie
i skrzywdzonych ekonomicznie. Zakładając jednorodność ludu populizm zawiera jego idealizację.
Upatruje w nim źródło cnót i wartości ogólnonarodowych wyrastających z rodzimej kultury ludowej.
Sprawcami niedoli ludu są wrogowie ludu jako nieprecyzyjnie określona grupa społeczna obejmująca
władze, elity, wszelakich obcych ludowi pod względem społecznym, klasowym, etnicznym,
wyznaniowym itd.
Wrogowie ludu zawiązują spiski przeciwko jego interesom. Z powodu przyjęcia przez populizm
spiskowej teorii dziejów, świat jawi się jako arena wiecznych zmagań ludu z wrogami ludu.
IDEA SPOŁECZEŃSTWA – składa się z małych wspólnot wiejskich i miejskich, złożonych z kolei z
jednostek ludzkich należących do ludu. Wspólnoty populistyczne zespolone są:
- wewnętrznie więzami solidaryzmu, wynikającego z kulturowych więzi emocjonalnych ich członków;
- podobieństwa losów historycznych i doraźnych warunków życiowych;
- jednorodności celów politycznych i ekonomicznych mimo zróżnicowania klasowego.
Społeczeństwo populistyczne unika podziałów swoich członków w przekroju wertykalnym i
horyzontalnym.
Populizm utożsamia swoje wyobrażenia społeczeństwa z masami ludowymi definiowanymi bardzo
szeroko. Masy ludowe obejmuj ą każdego kto nie jest zadowolony ze swego losu i nie należy do elit
społecznych.
IDEA PRZYWÓDCY – przywódca jest uosobieniem wszystkich nadziei ludu / mas ludowych. Zawsze jest
dobry nowy przywódca mocno odróżniany od złego starego przywódcy. Nowy wyposażony jest w cechy
najdoskonalszego wyraziciela woli ludu, charyzmatycznego mesjasza, obdarzonego darem
demagogicznego trybuna zdolnego do nawiązywania mistycznego kontaktu z ludem w celu
natychmiastowego rozwiązywania wszelkich dręczących go problemów.
Przywódca potrafi schlebiać masom ludowym, odwołuje się do psychologii tłumu, żeruje na
irracjonalnych uczuciach, rozbudza emocjonalne iluzje i roszczenia, mnoży obietnice bez pokrycia.
Istnieje tylko dzięki aprobowaniu go przez masy; masy zyskują swoją zwartość ideową dzięki
populistycznemu przywódcy.
WRP v. 1.
60
IDEA PAŃSTWA – państwo jest jedynie dodatkiem do przywódcy obdarzonego pełnia władzy. Jedynie
przywódca jest w stanie odczytywać w sposób doskonały wolę ludu, zniekształconą przez wrogie mu
instytucje struktur państwowych. Państwo zachowuje tutaj znaczenie tylko jako narzędzie zastępowania
złego systemu władzy oligarchicznej dobrym systemem władzy przywódcy, przemawiającego w imieniu
wielogrupowej koalicji interesów wiejsko miejskich, upatrywanych w poprawie warunków życia.
Lansowanie państwa kompromisu klasowego, osiąganego dzięki powszechnej admiracji dla
przywódcy, neutralizującej konflikty i walki klasowe.
Populizm utożsamia to co najlepsze w koncepcjach państwa – demokratyzm, wolność, sprawiedliwość
– z intencjami politycznymi przywódcy, jako zawsze wyrażającego interesy ludu.
IDEA GOSPODARKI – gospodarka może mieć charakter jednoaspektowy – rolniczy lub przemysłowy; i
wieloaspektowy.
Populizm zawiera zachęty do modernizacji gospodarki, ale przywiązuje mniejszą wagę do samej
produkcji dóbr niż do zasad ich podziału.
Głównym celem gospodarowania jest sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie.
Tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, niezbędne relikty rzemiosła, drobna i średnia
przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel zagraniczny tworzą pożądany model gospodarki populizmu.
IDEA ZMIANY – populizm poszukuje dróg szybkiego wyjścia z istniejącego zacofania i wejścia na drogi
szybkiego rozwoju społeczno-gospodarczego. Idea szybkich zmian na lepsze zespala populistyczne
koalicje, mobilizuje je do działania w imię modernizacji gospodarki, o ile wiąże się to z nadzieją wzrostu
gospodarczego. Zmiany unikają rutyny zawodowych reformatorów i obłudy płatnych rewolucjonistów.
Są dziełem nawiedzonych ideą zmian mas ludowych, zniecierpliwionych powolnością działania władz
państwowych, które nie są zdolne do natychmiastowego usunięcia zła społecznego. Populiści wierzą, że
jest to możliwe.
ISLAM
Islam jako religia – wyróżnia się wśród innych religii przede wszystkim tym, że obok nakazów ściśle
religijnych zawiera normy moralne i prawne stanowiące podstawę organizacji wszystkich stron życia
muzułmanów – społecznego, gospodarczego, politycznego. Dzięki temu islam zyskał pozycję ważnej
doktryny politycznej, w której to co religijne splotło się z tym co polityczne; „islam” – nakaz całkowitego
poddania się Bogu.
Obok Koranu źródłem islamu jako monoteistycznej religii jest tradycja ustna i pisana, zebrana w IX
w., swoją objętością przerasta Koran. Jako źródło religijne zajmuje drugorzędne miejsce, bo wyraża
objawienie pośrednie, w odróżnieniu od bezpośredniego zapisanego w Koranie.
Koran i tradycja islamu znajdowały się pod wpływami judaizmu i chrześcijaństwa – widać to w treści
głównych dogmatów: wierze w Boga (Allach) i jego przymioty, wyobrażeniach Aniołów czy też
podkreślaniu roli proroków.
„Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem” – główny dogmat islamu, podkreślający
istnienie tylko jednego Boga jest niemal tożsamy z judaistycznym i chrześcijańskim wyjaśnieniem istoty
Boga.
Koran (tak jak Biblia) uznaje swego Boga – Allacha za stwórcę wszechrzeczy, wszechmocnego,
sprawiedliwego, doskonałego, niezmiennego i wiecznego, to także sędzia surowy ale litościwy,
miłosierny i zawsze sprawiedliwy.
Oryginalne cechy islamu zaznaczają się przede wszystkim w warstwie kultowej – sześciu praktykach
religijnych, zwanych filarami wiary:
1. SZAHADA – wyznanie wiary, muzułmaninem staje się ten, kto zechce przynajmniej raz w życiu
wypowiedzieć z pełnym zrozumieniem formułę: „Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego
prorokiem”;
2. SALAT – rytualne modły indywidualne z twarzą zwróconą do Mekki, odprawiane pięciokrotnie w
ciągu dnia;
3. SAUM – post obowiązujący w dziewiąttym miesiącu muzułmańskiego kalendarza księżycowego
Ramadan;
4. ZAKAT – dobrowolna lecz przepisana prawem jałmużna na rzecz biednych;
5. HADŻDŻ – odbycie pielgrzymki do Mekki, uprawnia do otrzymania tytułu hadżiego;
6. DŻIHAD – ten filar islamu wyraźnie już obumiera, a oznacza obowiązek świętej wojny z poganami.
ISLAM JAKO IDEOLOGIA Na szczycie hierarchii idei pozostaje niezmiennie idea Boga. Po niej można
WRP v. 1.
61
by sytuować następne idee.
CZŁOWIEK – pozostaje w głębokim cieniu potęgi Allacha; rozważania teoretyczne dotyczyły głównie
problemu wolnej woli.
PRAWO – to prawo boże odznaczające się woluntaryzmem, racjonalizmem, rytualizmem,
niezmiennością, teokratyzmem, totalizmem.
SPOŁECZEŃSTWO – z jednej strony wszyscy muzułmanie stanowią całość (bez względu na
rozproszenie w świecie) ale z drugiej strony są wewnętrznie zróżnicowani (ze względu na płeć, względy
religijne i majątkowe).
GOSPODARKA – pochwała własności prywatnej, ale przestroga przed nadmierną jej koncentracją.
PAŃSTWO – uzgodnione z islamem przybiera najchętniej formę teokratyczną, a jego emblematem jest
półksiężyc. Są to państwa społeczeństw, w których życie religijne posplatało się nierozłącznie z życiem
politycznym, ale to drugie zawsze powinno być podporządkowane temu pierwszemu.
PANARABIZM – idea krzewiąca pogląd, że wszyscy ludzie wyznający islam i uznający arabski za język
rodzimy bez względu na rozproszenie w świecie, należą do jednego narodu. Postuluje zjednoczenie
rozproszonych i nierzadko skłóconych ze sobą wyznawców islamu, poprzez powiązanie zamieszkałych
przez nie obszarów więziami państwowymi; jednocześnie dostrzega trudności na drodze do tego celu.
ZMIANA – kłóci się z najgłębszym sensem islamizmu. Sens ten sprowadza się do utrwalenia, o ile to
możliwe po wsze czasy idei islamizmu i opartej na nich praktyki politycznej.
Koran podstawą organizacji życia społecznego, gospodarczego i politycznego
Koran jest objawieniem Allacha za pośrednictwem Archanioła Gabriela utrwalonym przez jego Proroka
Mahometa. Lektura księgi prowadzi do podziwu dla nadzwyczaj ciekawego wyrazu ludzkiej wyobraźni;
Koran przemawia pełnymi ekspresji obrazami poetyckimi, trafiającymi łatwiej do emocji niż rozumu.
Przede wszystkim zawiera bogaty zbiór sformułowań o charakterze religijnym, moralnym, prawnym i
politycznym. Koran tworzy jądro całej kultury i cywilizacji arabsko muzułmańskiej (tam m.in. swoje
źródła znalazły nauki o państwie i prawie), od czytania słów świętej księgi rozpoczyna się edukacja
Arabów.
Nauki etyczne zawarte w Koranie składają się na moralną „drogę prawości”, prowadzącą do raju.
Podstawą systemu etycznego islamu jest filozofia pesymizmu i rezygnacji. Fatalistyczna wiara w
działanie złych sił, lęk przed zmiennością i przemijaniem, prowadzą wiernych do negacji życia
ziemskiego. Muzułmanie niezbyt wierzą we własne siły ani skuteczność działania człowieka. Skoro
jedynie Bóg jest w stanie zmienić istniejący stan rzeczy, odnoszą się z obojętnością do cudzej niedoli.
Główne cnoty etyczne islamu to :
pobożność, cierpliwość, pokora,
negacja,
ascetyzm,
akceptacja nierówności
społecznej;
PANISLAMIZM – doktryna polityczno religijna, powstała w XIX w. na muzułmańskim Wschodzie,
zwolennicy zjednoczenia w jedno państwo wszystkich narodów wyznających islam (jednym ze sposobów
miał być dżihad; święta wojna z poganami). Twórcy: Ahmad Khan, Muhammad Ikbal, Dżamal Ad-Din
Al-Afghani – sprzeciw wobec obecności państw europejskich i Europejczyków w życiu politycznym,
społecznym, gospodarczym państw islamskich; utrata znaczenia po upadku kalifatu – 1924;
Koncepcje socjalizmu arabskiego / muzułamńskiego
Twórcą teorii był Mustafa as-Sibali:
- podkreśla on konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli;
- przyznaje jednostce prawo do ochrony zdrowia i życia;
- prawo do wolności (głównie w sensie tolerancji dla wyznań niemuzułmańskich);
- prawo do nauki i pracy;
- prawo do umiarkowanej własności prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji;
Jest to najbardziej spójna teoria adaptująca islam do potrzeb współczesności.
Egipt – Gamal Abdel Naser – socjalizm „jedyną dogodną formą kroczenia drogą postępu”, na idei
solidaryzmu klasowego zamierzał zbudować demokratyczne i socjalistyczne społeczeństwo. Wzrost
aktywności społeczeństwa spowodowany industrializacją i rozwojem oświaty popchną Nasera w
kierunku liberalizacji i demokratyzacji metod rządzenia. W latach 60-tych dopracowywano się formuły
oceniającej socjalizm arabski jako antyfeudalną, antykolonialną, antyimperialistyczną, a więc ludową
doktrynę. Naser wiązał islam z hasłem panarabizmu. Podkreślał, że islam spełnia doniosłą, integrującą
rolę społeczną. Sprzeciwiał się wykorzystywaniu islamu do celów sprzecznych z duchem przekształceń
WRP v. 1.
62
rewolucyjnych. Egipską koncepcję „socjalizmu” arabskiego – naseryzmu, rozwijał Anwar El Sadat.
Ahmed Ben Bella – opierając się na ogólnych zasadach marksizmu i leninizmu, uwzględniał specyfikę
algierską, eksponując rolę samorządów lokalnych w procesie przeobrażeń społecznych. Zmierzał do
zbudowania ustroju społecznego, opartego na obywatelach aktywnych politycznie, pryncypialnie
odrzucających oportunizm.
Muammar Al Kadafi – polityk libijski, sprawował władzę łącząc fundamentalistyczne wątki islamu z
socjalizmem i swoiście pojmowanym nacjonalizmem arabskim.
ENCYKLIKI (katolicka nauka społeczna)
Od 1830 roku zaczyna się powoli kształtować zainteresowanie kościoła sprawami społecznymi (trzy
istotne wydarzenia polityczne: powstanie Listopadowe, rewolucja w Belgii, procesy niepodległościowe w
Ameryce Południowej).
Quanta Cura – encyklika wydana przez papieża Piusa IX (1870). Potępiała wszystkie ważniejsze
osiągnięcia człowieka od czasów odrodzenia, krytykowała liberalizm, demokratyzm, ruchy wolnościowe.
Jedynym właściwym ustrojeni jest absolutyzm. Śmierć Piusa IX w 1878 roku – zmiana kierunku
ideologii kościoła.
Rerum Novarum (15 V 1891 – Leon XIII)
Powody napisania encykliki:
- kwestia robotnicza – najważniejszy problem społeczny;
- przemiany gospodarcze;
- wrogość kościoła do nowożytnego państwa (liberałowie);
- rewolucja cywilizacyjna – szybkie zmiany społeczne, erozja tradycyjnych wartości;
Zawartość encykliki:
- kapitalizm który istnieje traktowany jest jako system naturalny i w zasadzie słuszny kapitalizm
istniejący należy poprawić – w żadnym wypadku nic wolno wprowadzić socjalizmu, bo socjalizm jest
zły w swej istocie.
Obraz socjalizmu:
- źródłem socjalizmu jest zazdrość;
- cele socjalizmu:
a) całkowita równość ludzi;
b) zniesienie własności prywatnej;
c) życie utopijne (bez kłopotów i w szczęściu);
- socjalizm rozbije społeczeństwo, przyniesie szkodę robotnikom oraz gwałt prawowitym właścicielom;
- socjaliści oszukują ludzi i gotowi są sprowadzić na nich jeszcze większe nieszczęście;
Rola państwa:
- obowiązkiem państwa jest realizacja dobra wspólnego, sprzeciw wobec liberalnej wizji państwa;
- sprzyjanie dobrobytowi powszechnemu i jednostkowemu;
- popieranie starań o polepszenie sytuacji robotników (szczególnie ważne jest tu upowszechnienie
własności);
- ochrona przed różnymi formami wyzysku;
- opieka nad własnością prywatną;
- zabezpieczenie pokoju społecznego;
- prawo naturalne ogranicza działalność państwa;
- poszanowanie autonomii osób i rodzin (człowiek i rodzina są pierwotni w stosunku do państwa);
- państwo powinno stosować zasadę pomocniczości;
Wizja społeczeństwa:
- harmonia życia społecznego;
- wolność zrzeszania się;
- uznanie pozytywnej roli różnych grup i stowarzyszeń pośredniczących pomiędzy jednostką i
państwem (na pierwszym miejscu jest tu rodzina);
- rodzina jest starsza NIŻ państwo i dlatego powinna mieć prawa i obowiązki niezależne od państwa;
- wskazane jest tworzenie rozmaitych stowarzyszeń robotników i pracodawców;
- każdy obywatel ma prawo wyboru statutów i regulaminów w organizacjach do których należy;
- podkreślenie ważnej roli związków zawodowych;
Stosunek do własności prywatnej:
WRP v. 1.
63
własność prywatna wypływa z prawa naturalnego;
szanuje wolność ludzkiej natury;
jest gwarancją autonomii osoby;
jest fundamentem dobrobytu ludzi;
zmniejsza podziały społeczne, wyzwala pracowitość oraz wzmacnia stabilność społeczeństwa;
krytyka wspólnej własności (osłabia przedsiębiorczość i celowość pracy, jest niesprawiedliwa i
szkodliwa dla robotników, niszczy wolne społeczeństwo);
Uwaga! W swojej encyklice Leon XIII zadeklarował neutralność wobec formy ustrojowej państw.
Quadregessimo Anno (1931 – Pius XI)
Powodem napisania tej encykliki był Wielki Kryzys zapoczątkowany w 1929 roku – wzrost spekulacji,
bankructwa, fala samobójstw, spadek produkcji, bezrobocie.
Zawartość encykliki:
- życie gospodarcze jest twarde, bezlitosne i brutalne – przyczyną tego jest indywidualizm;
- indywidualizm prowadzi do bezwzględnej i brutalnej walki z której cało wychodzą tylko najsilniejsi;
Krytyka liberalizmu:
- nie jest zdolny do sprawiedliwego rozwiązania kwestii społecznych;
- na pierwszym miejscu stawia twarde prawu ekonomii;
- państwo jako „nocny stróż”;
- posiadacze kapitału posiadają pozycję uprzywilejowaną;
- nieprzychylność dla zrzeszeń robotniczych;
Zwraca uwagę na przyczyny kryzysu:
 brak działania państwa;
 brak antyspekulacyjnej regulacji prawnej;
 zbyt duża władza w rękach kierowników życia gospodarczego;
Krytyka socjalizmu:
- socjalizm jest ostateczną zgubą klasy robotniczej;
- komunizm i socjaldemokracja traktowane jako dwa tworzące jedność odłamy socjalizmu;
- odrzucenie nadania socjalizmowi chrześcijańskiego oblicza;
- socjalizm nic bierze pod uwagę aspektów życia wiecznego – skrupia się tylko na tym co jest obecnie;
- uspołecznienie środków produkcji godzi w człowieka i przyczynia się do jego zniewolenia;
- nie można być jednocześnie dobrym katolikiem i socjalistą;
- nostalgia za korporacyjnym ustrojem średniowiecza – najlepszy ustrój to ustrój korporacyjny, łączący
pracodawców i pracobiorców we wspólnym działaniu dla dobra wspólnego – korporacjonizm to w
istocie kapitalizm odnowiony przez sprawiedliwość społeczną i społeczną miłość (należy przebudować
ustrój społeczny w duchu społecznej sprawiedliwości i miłości);
- wolny rynek nie jest zły sam w sobie, ale trzeba sprawić, aby był sprawiedliwy (nie można przy
kapitalizmie nie uwzględniać potrzeb robotników i poniżać ich godność);
- położenie klasy robotniczej można poprawić przez inwestycje i tworzenie nowych miejsc pracy;
- priorytetem życia społecznego jest deproletaryzacia robotników czyli umożliwienie im awansu
społecznego i demokratyzacja własności;
- ewolucyjna reforma systemu plac (reformy trzeba dostosować do realiów), zbyt niskie lub zbyt
wysokie zarobki są przyczyna bezrobocia;
- własność powinna mieć charakter indywidualny i społeczny;
- akcent na różnice pomiędzy prawem posiadania i prawem użytkowania (jak w Rerum Novarum);
Rola państwa:
- powinno gwarantować podwójny charakter własności (indywidualny i społeczny)
- powinno unikać nadmiernej fiskalizacji;
- powinno kreować warunki wzrostu gospodarczego i społecznego;
- ideałem jest państwo zdecentralizowane, tworzone przez samoorganizujące się aktywne
społeczeństwo;
Mater Et Magistra (1961 – Jan XXIII)
Głównym i przewodnim tematem encykliki jest rozdział dochodu społecznego pomiędzy grupy
społeczne i dochodu światowego pomiędzy poszczególne narody.
Przyczyną napisania encykliki były dynamiczne zmiany zachodzące w powojennym świecie:
-
WRP v. 1.
64
postęp naukowy i techniczny;
społeczny rozwój zabezpieczeń społecznych, upowszechnienie edukacji, wzrost dobrobytu
społecznego, globalizm;
- zmiany polityczne (rozszerzenie dostępu do funkcji publicznych, zwiększenie interwencjonizmu
państwowego, procesy dekolonizacyjne w Azji i Afryce, rozwój instytucji międzynarodowych).
Zawartość encykliki:
- w życiu gospodarczym pierwszeństwo ma prywatna inicjatywa;
- „tak” dla interwencjonizmu państwowego, ale pod warunkiem, że prowadzi on do wzrostu
gospodarczego;
- aprobata i upowszechnienie zasady pomocniczości;
- władze państwowe stymulując postęp naukowy i techniczny mogą zmniejszyć dysproporcje w rozwoju
pomiędzy sektorami gospodarki, regionami i krajami;
- gdzie brak jest inicjatywy prywatnej, tam władza przeradza się w tyranię;
- gdzie brak jest odpowiedniego interwencjonizmu tam panuje chaos i ucisk biednych ludzi;
- nacisk na poszanowanie prawa własności prywatnej;
Wizja życia gospodarczego:
- popieranie drobnej i średniej własności;
- partycypacja pracowników w zarządzaniu oraz zyskach z przedsiębiorstwa;
- reprezentacja robotników w instytucjach życia gospodarczego;
- humanizacja stosunków pracowniczych;
- podmiotowość pracowników;
- upowszechnienie własności prywatnej (gwarantuje ona wolność, wspiera wydajność pracy, chroni
godność człowieka, umacnia rodzinę, utrwala społeczny pokój);
- aprobata dla ubezpieczeń społecznych;
- system wolnorynkowy oparty na fundamencie własności prywatnej;
- przeciwstawienie się ideologicznym formom liberalizmu (szczególny sprzeciw wobec postawienia na
pierwszym miejscu twardych praw ekonomii);
- sprzeciw wobec komunizmu i socjalizmu (katolicy nic mogą popierać socjalistów, nie mówiąc już o
komunistach);
- negacja leseferyzmu;
- obciążenia podatkowe powinny być dostosowane do możliwości płatniczych obywateli.
Pacem In Terris (1963 – Jan XXIII)
Przyczyny napisania tej encykliki: proces dekolonizacji, postęp naukowo techniczny, wzniesienie muru
berlińskiego, kryzys kubański. Encyklika poświęcona jest problematyce międzynarodowej – szczególnie
pokojowi światowemu.
Zawartość encykliki:
Personalizm:
- człowiek jest podmiotem powszechnych i nienaruszalnych praw i obowiązków;
- każda społeczność musi być konstytuowana z poszanowaniem wolności;
- zasada poniocniczości;
Prawa człowieka w dziedzinie gospodarczej:
- prawo do pracy;
- prawo do godziwych warunków pracy;
- prawo do działalności gospodarczej;
- prawo do sprawiedliwej płacy;
- prawo do posiadania własności prywatnej;
-
- państwa zamożne powinny świadczyć pomoc tym krajom, które znajdują się na drodze rozwoju
gospodarczego;
- narody powinny współdziałać ze sobą poprzez wymianę dóbr, kapitałów i ludzi;
- inwestowanie w regiony słabsze ekonomicznie;
- akcentowanie rozwoju gospodarczego (sceptycyzm dla redystrybucji bogactwa);
Ustrój państwa:
- nie da się określić jaki ustrój jest najlepszy;
WRP v. 1.
65
- wszystkie stosunki w państwie winny być układane w zgodzie z zasadą wolności;
- najważniejsze prawa obywatelskie to: prawo do zrzeszania się, prawo do emigracji i imigracji, prawo
do udziału w życiu publicznym, prawo do ochrony swych praw;
- demokracja jest naturalnym i pozytywnym systemem politycznym;
- pozytywna ocena trójpodziału władz;
- konstytucyjne określenie kompetencji i zasad sprawowania władzy;
- ochrona mniejszości narodowych;
- nie wymienia się z nazwy komunizmu i socjalizmu („są ludzie, którzy zbłądzili”);
- wymienia tzw. prawa II generacji:
 prawo do edukacji;
 prawo do mieszkania;
 prawo do opieki zdrowotnej;
 prawo do zabezpieczeń społecznych w wypadku choroby, starości i wypadków losowych;
Populorum Progressio (1967 – Paweł VI)
Encyklika poświęcona jest rozwojowi ludności, podejmuje tematy poruszone w dwóch ww. encyklikach
Jana XXIII.
Zawartość encykliki:
- krytyka kapitalizmu, kolonializmu, liberalizmu;
- własność prywatna nie jest najwyższa i nie może być nieograniczona;
- krytyka współczesnego świata za egoizm i małą wrażliwość na krzywdę najuboższych;
- krytyka wolnej konkurencji jako zasady stosunków gospodarczych, do poprawy warunków życia może
przyczynić się planowanie – planowanie jako panaceum;
- jeśli cywilizacja nie będzie planowana, to dysproporcje miedzy narodami bogatymi i biednymi będą
jeszcze większe;
- należy zawierać konwencje o regulacji cen;
- narody powinny opracować plan wzajemnej pomocy;
- powszechny fundusz: pomocy dla krajów ubogich;
- brak realistycznej recepty na poprawę bytu ludności;
Laborem Ecercens (1981 – Jan Paweł II)
Encyklika zawiera krytyczną ocenę sytuacji współczesnego świata, krytykuje: kapitalizm, liberalizm,
socjalizm oraz komunizm.
Zawartość encykliki:
- definiuje kapitalizm jako ustrój w którym człowieka traktuje się ja narzędzie produkcji;
- definiuje ekonomizm jako ideologię w której praca ludzka traktowana jest jako kategoria wyłącznie
ekonomiczna (brak humanizmu);
- wprowadza pojęcie pracodawcy pośredniego, który odpowiedzialny jest za prowadzenie polityki
pracy. Pracodawca pośredni to osoby oraz instytucje różnego typu zbiorowe umowy o pracę
określające cały ustrój społeczno ekonomiczny. Pracodawcą takim jest przede wszystkim państwo.
Państwo jest współodpowiedzialne za gospodarkę;
- podkreślenie niebezpieczeństwa etatyzmu;
- własność prywatna:
 dopuszczana jest (pod odpowiednimi warunkami) uspołecznienie pewnych środków produkcji –
tym warunkiem jest zabezpieczenie podmiotowości społeczeństwa;
 własność powinna służyć pracy i zabezpieczać podmiotowość człowieka;
 każdy człowiek powinien pracować i mieć zapewnioną godziwą płacę za wykonaną pracę (tzw.
płaca rodzinna – nie zmuszająca współmałżonka do pracy i sprzyjająca życiu rodzinnemu);
 świadczenia zapewniające życic i zdrowie pracownikowi;
 prawa pracowników do odpoczynku, zrzeszania się oraz, do emigracji;
SOLICITUDO Rei Socialis (l987 – Jan Paweł II)
Głównym tłem encykliki jest konfrontacja Wschód – Zachód, a główne wątki to obrona godności osoby
ludzkiej w relacji praca – kapitał oraz troska o pokój na świecie.
Zawartość encykliki:
- krytyka kapitalizmu oraz komunizmu;
WRP v. 1.
66
- przeciwstawienie się próbom dążenia do idealnego ustroju państwa (nic nie jest tak dobre jak
Królestwo Boże);
- odrzucenie „trzeciej drogi” – nauka społeczna kościoła nic jest trzecią drogą miedzy kapitalizmem a
komunizmem;
- nauka kościoła ma wyjaśniać rzeczywistość poprzez pryzmat zgodności z Ewangelią;
- źródłem istniejącej na świecie niesprawiedliwości jest wyłączna żądza zysku i żądza władzy za
wszelką cen;
- krytyka założeń komunizmu
- krytyka systemu realnego socjalizmu (socjalizm prowadzi do równania w dół. prowadzi ludzi do
frustracji i poczucia beznadziejności);
- żadna grupa społeczna (np. partia) nie ma prawa uzurpować sobie roli jedynego przewodnika
(człowiek staje się wtedy przedmiotem a nie podmiotem);
- krytyka liberalnego kapitalizmu:
 absolutyzowanie życia ekonomicznego;
 zbyt niska troska o słabszych;
- pozytywne odniesienie się do demokracji – dobry ustrój to ustrój szanujący podmiotowość obywateli i
społeczeństwa, a jednocześnie krytykujący wszelkie systemy kurateli;
- prawo własności jest słuszne i konieczne;
- pierwsze w kolejności prawo człowieka to prawo do inicjatyw gospodarczej;
- życie ekonomiczne winno być budowane z poszanowaniem wolności, solidarności, podmiotowości i
społeczeństwa oraz powinno w nim uczestniczyć jak najwięcej obywateli;
- wolność religijna i pluralizm są zasadniczymi wyznacznikami rozwoju;
Centessimus Annus (1991 – Jan Paweł II)
Przyczyny powstania tej encykliki to: upadek systemu komunistycznego, potrzeba budowy nowego ładu
społecznego po zakończeniu zimnej wojny.
Encyklika zawiera nowatorskie pomysły na urządzenie świata.
Zawartość encykliki:
Ustrój państwa:
- ze względu na dużą różnorodność społeczno polityczną nie można zaproponować jednego
uniwersalnego modelu ustroju;
- podkreślenie metapolitycznej misji kościoła;
- antymodelowość: wszystkie społeczności cechuje niedoskonałość i przemijalność;
- melioryzm czyli stopniowe ulepszanie istniejących struktur i instytucji;
- nie da się budować Królestwa Bożego na ziemi;
Prawda chrześcijańska nie jest ideologią ponieważ nie ujmuje rzeczywistości w prosty i sztywny
schemat, nie narzuca się tej prawdy innym ludziom. W prostych i sztywnych formułach nie da się
zawrzeć złożonej rzeczywistości gospodarczej i politycznej. Prawda chrześcijańska jest absolutna i
objawiona Kościołowi, ale jednocześnie kościół nie jest jej właścicielem, a depozytariuszem. Prawda
chrześcijańska nie może stać się zamkniętą koncepcją prawdy i dobra – ma więc sama ze swej natury
charakter antyideologiczny.
Wskazuje na niebezpieczeństwa płynące z ideologizacji wiary (np. fanatycy).
Krytyka ideologii i różnych form totalitaryzmu:
- marksizm;
- ideologie uwierzytelniają niesprawiedliwość i nienawiść;
- dyktatury;
- agresywne formy fundamentalizmu religijnego
Kościół powinien pełnić w społeczeństwie role strażnika wolności (tu gdzie kościół staje się państwem
zanika wolność, a tu gdzie likwiduje się kościół ginie wolność).
Wizja społeczeństwa:
- człowiek jest osobą i posiada społeczną naturę;
- krytyka indywidualizmu;
- podmiotowość społeczeństwa, czyli autonomia różnych grup względem państwa (popiera
samoorganizowanie się społeczeństwa);
- ideałem jest prężne, połączone licznymi międzyludzkimi wieżami oddolnie, samo się organizujące
WRP v. 1.
67
społeczeństwo;
- alienacja człowieka i społeczeństwa;
- rynek pracy nic może być traktowany w kategoriach wolnorynkowych;
- konflikty w życiu społecznym są nieuchronne, ale mogą mieć nawet pozytywną rolę gdyż jeśli
wyeliminuje się z nich nienawiść i przemoc pomagam budować lepsze życie;
- należy szanować wolność osoby – gdzie eliminuje się sferę wolności lam życie społeczne ulega
stopniowemu rozkładowi i zamiera;
Państwo:
- człowiek jest pierwotny w stosunku do państwa;
- krytyka totalitaryzmu, autorytaryzmu, nacjonalizmu i fundamentalizmu religijnego;
- krytyka koncepcji państwa opiekuńczego (państwa dobrobytu) ponieważ rozrasta się w takim państwie
biurokracja, a najbiedniejsze warstwy i tak nie otrzymują żadnej pomocy;
- rozrost interwencjonizmu państwowego tłumi inicjatywę i przedsiębiorczość obywateli;
- duży interwencjonizm państwa tylko w nadzwyczajnych okolicznościach i ograniczony w czasie;
- państwo powinno być w miarę możności ograniczone i posiadać służebny charakter względem swoich
obywateli;
- krytyka leseferyzmu i koncepcji państwa „nocnego stróża”;
- obowiązki państwa:
 urzeczywistnianie dobra wspólnego;
 harmonizowanie rozwoju i kierowanie nim;
 gwarancja stabilności pieniądza;
 zapewnienie istnienia sprawnych służb publicznych;
 czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej;
- zasada solidarności – czyli zadaniem państwa jest troska o dobro wszystkich obywateli – szczególnie
troska o los najuboższych i najsłabszych:
 obrona pracownika przed bezrobociem (tworzenie warunków pełnego zatrudnienia, ubezpieczenia
społeczne, polityka przekwalifikowania zawodowego);
 ustalenie godziwej płacy i czasu pracy;
 podmiotowe traktowanie pracownika w miejscu pracy;
- troska państwa o środowisko naturalne;
- konieczność współpracy i interwencji na płaszczyźnie międzynarodowej na rzecz rozwoju państw
najuboższych i utrzymania pokoju na świecie;
Demokracja:
- jest systemem zapewniającym udział obywateli w decyzjach władz;
- nie może sprzyjać powstawaniu wąskich grup kierowniczych;
- akceptacja dla trójpodziału władz;
- prawdziwa demokracja jest możliwa jedynie w państwie prawnym i w oparciu o poprawną koncepcję
osoby ludzkiej;
- hierarchiczność aktów prawnych (praworządność);
- władza państwowa może ingerować w prawa i wolności obywatelskie jedynie za pomocą ustaw
uchwalonych przez demokratycznie wybrany parlament;
- demokracja nie jest ustrojem, a zasadą legitymizowania władzy politycznej, dlatego może być
realizowana w różnych formach: od totalitaryzmu po anarchizm;
- warunki powodzenia demokracji:
a) przekonanie o równości uczestników demokratycznej społeczności;
b) optymizm intelektualny (wiara w racjonalne zachowanie się ludzi);
c) optymizm moralny (ludzie odróżnią dobro od zła);
d) budowanie dobra wspólnego racją istnienia wspólnoty politycznej;
e) wielkoduszność wobec mniejszości;
- krytyka dzikiego kapitalizmu:
 prowadzi on do niesprawiedliwości i naruszania ludzkiej godności;
 powoduje konflikty społeczne;
 wszystko podporządkowane dążeniu do zysku;
WRP v. 1.
68
 państwo preferuje dobro warstw zamożniejszych kosztem ubogiej w większości społeczeństwa;
 gwałtowne ubożenie mas;
 podział społeczeństwu na dwie klasy odgrodzone od siebie głębokim przedziałem;
 źródłem zła jest ekonomizm;
- krytyka współczesnego kapitalizmu:
 problem ludzi marginalizowanych przez rynek i żyjących w bardzo trudnych warunkach;
 nie wolno pomijać problemów najbiedniejszych (nie wszystko bezwzględnie podporządkowane
mechanizmom wolnego rynku);
 nie dla leseferyzmu;
 nie należy sprowadzać ludzkiej pracy i samego człowieka do poziomu zwykłego towaru;
 absolutyzacja własności, zysku, wolności gospodarczej i mechanizmów rynkowych wiedzie ku
ideologii kapitalizmu (człowiek wtedy staje się przedmiotem, traci podmiotowość)
W życiu gospodarczym człowiek odgrywa coraz wiedzą rolę (niegdyś czynnikiem decydującym była
ziemia, później kapitał).
Źródła zamożności narodów rozwiniętych to:
- własność, wiedza, technika i umiejętności;
- zdolność rozpoznawania w porę potrzeb innych ludzi;
- istnienie wielu dóbr;
- duża rola dla pracy ludzkiej;
Własność prywatna jest konieczna i godziwa: prawo do własności prywatnej ma charakter naturalny.
WRP v. 1.
69