Profilaktyka przemocy i wykorzystywania seksualnego dzieci
advertisement
Profilaktyka przemocy i wykorzystywania seksualnego dzieci Skrypt szkoleniowy dla uczestników szkolenia Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę ul. Walecznych 59 03-926 Warszawa KRS 0000204426 NIP 113-07-25-676 www.fdds.pl www.edukacja.fdds.pl © Copyright Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę Materiały wyłącznie do użytku przez uczestników szkolenia. Żadna ich część nie może być rozpowszechniana, cytowana lub kopiowana bez wcześniejszej zgody Fundacji. Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Spis treści Formy krzywdzenia dzieci ............................................................................................................ 3 Profilaktyka krzywdzenia dzieci .................................................................................................. 6 Trudne sytuacje podczas zajęć z dziećmi – wskazówki jak się zachować ......................... 8 Rozmowa z dzieckiem, które doznało krzywdzenia ............................................................. 11 Polecane materiały dodatkowe................................................................................................. 13 2 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Formy krzywdzenia dzieci Przemoc fizyczna - to celowe uszkodzenie ciała, zadawanie bólu lub groźba uszkodzenia ciała. Skutkiem przemocy fizycznej mogą być złamania, siniaki, rany poparzenia, obrażenia wewnętrzne. Przemoc jest działaniem intencjonalnym, mówimy o niej w sytuacji, gdy szkoda nie powstała w sposób przypadkowy. Nie oznacza to, że celem rodzica, czy innego sprawcy musi być skrzywdzenie dziecka, często traktuje on przemoc instrumentalnie, jako środek do osiągnięcia zamierzonego celu (np. wychowawczego). O przemocy fizycznej mówimy nie tylko wtedy, gdy dziecko dozna faktycznego uszkodzenia ciała, lecz także wtedy gdy istnieje duże ryzyko, że dane działanie mogłoby je spowodować. Definicje przemocy kładą nacisk na to, że problem dotyczy przede wszystkim relacji dziecka z rodzicami, bądź osobami, które są za nie odpowiedzialne lub mają nad nimi władzę. Najczęściej dotyczy to rodziców, opiekunów lub nauczycieli. Niektóre definicje (jak np. definicja ONZ) podają katalog zachowań, które z całą pewnością znajdują się w kategorii przemocy fizycznej, należą do nich: bicie rękami i przedmiotami, kopanie, szarpanie i inne. Jednak przemoc wobec dzieci może przyjmować tak różne formy, ich katalog z natury rzeczy jest otwarty. Przemoc wobec dzieci grozi różnego typu konsekwencjami. Mogą one pojawić się już w dzieciństwie (tzw. konsekwencje krótkoterminowe), ale występują także w dorosłym życiu (tzw. konsekwencje długoterminowe). Konsekwencje przemocy mogą dotyczyć wszystkich sfer życia dziecka, a potem osoby dorosłej: fizycznej, emocjonalnej, poznawczej i społecznej. Zdarza się, że emocjonalne konsekwencje przemocy są dla dziecka trudniejsze i bardziej bolesne niż fizyczne. Jak rozpoznać przemoc? Umiejętność rozpoznawania symptomów przemocy wobec dzieci jest konieczna, by móc ochronić je przed krzywdzeniem i zaniedbywaniem. Nie każdy musi bezpośrednio angażować się w rozwiązywanie trudnej sytuacji dziecka. Jednak zauważenie, że dzieje się coś niepokojącego i zareagowanie na to, jest warunkiem uzyskania pomocy przez dziecko. Na co zwrócić uwagę? Dziecko: Rodzic lub opiekun: ma widoczne obrażenia ciała (poparzenia, ślady po ugryzieniu, siniaki, złamania kości), których pochodzenie trudno jest wyjaśnić, może bać rodzica lub opiekuna, podawane przez nie wyjaśnienia dotyczące ran i siniaków nie są spójne z charakterem obrażeń. podaje sprzeczne lub nieprzekonujące wyjaśnienia dotyczące obrażeń dziecka, bądź w ogóle odmawia wyjaśnień, stosuje surową dyscyplinę wobec dziecka, w tym kary fizyczne, nadużywa alkoholu lub narkotyków, ciągle obwinia i krytykuje dziecko. 3 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Przemoc emocjonalna to powtarzające się poniżanie, upokarzanie i ośmieszanie dziecka, brak odpowiedniego wsparcia, uwagi i miłości. Wymagania i oczekiwania wobec dziecka, którym nie jest ono w stanie sprostać. Kategorie szkodliwych relacji opiekun – dziecko wg D. Glaser Niedostępność emocjonalna, brak reakcji emocjonalnej i zaniedbywanie emocjonalne. Relacja z dzieckiem oparta na wrogości, obwinianiu, oczernianiu, odrzucaniu, traktowaniu jak kozła ofiarnego. Często oparta na przekonaniu, że dziecko zasługuje na takie traktowanie ze względu na przypisywane mu negatywne cechy. Nieodpowiednie rozwojowo lub niekonsekwentne interakcje z dzieckiem. Mieszczą się tu oczekiwania przewyższające możliwości rozwojowe dziecka lub zbyt niskie na danym etapie rozwoju; surowe i niekonsekwentne dyscyplinowanie; eksponowanie na niezrozumiałe dla dziecka i traumatyczne zdarzenia lub interakcje, w szczególności przemoc domową. Kategoria ta jest odzwierciedleniem niedostatecznych umiejętności rodzicielskich. Niedostrzeganie lub nieuznawanie indywidualności dziecka Nieumiejętność odróżnienia rzeczywistości dziecka od przekonań i życzeń rodzica; dziecko służy zaspokajaniu potrzeb rodzica. Sytuację tę obserwujemy często, gdy dziecko wciągane jest w konflikt pomiędzy zwaśnionymi rodzicami. Nieodpowiednia socjalizacja lub demoralizacja; izolowanie dziecka lub niezapewnianie mu stosownej stymulacji i możliwości nauki. Na co zwrócić uwagę? Dziecko: Rodzic lub opiekun: zachowuje się w sposób nieadekwatny do wieku (w sposób zbyt dorosły bądź zbyt infantylny), wykazuje zaburzenia jedzenia (niedojada, nadmiernie się objada, wymiotuje), jest opóźnione w rozwoju fizycznym bądź emocjonalnym, moczy się bądź zanieczyszcza kałem, samookalecza się, ma problemy ze snem, nocne koszmary, boi się chodzić spać, ma objawy hipochondrii, histerii, obsesji lub fobii. ciągle obwinia, poniża i strofuje dziecko, nie interesuje się problemami dziecka, otwarcie odrzuca dziecko, faworyzuje jedno z rodzeństwa, w oczekiwaniach i wymaganiach wobec dziecka nie bierze pod uwagę jego możliwości, nadużywa alkoholu lub narkotyków. Wykorzystywanie seksualne dzieci to aktywność seksualna z udziałem dziecka (do 15. roku życia), podjęta przez dorosłego, nastolatka lub dziecko. Sprawca ma przewagę wiekową, fizyczną lub intelektualną nad swoją ofiarą Definicja D. Finkelhora Wykorzystywanie seksualne dziecka to zachowania, których celem jest stymulacja seksualna. Zachowania takie dzielą się na: 1. Zachowania z kontaktem fizycznym, związanym z dotykaniem genitaliów lub/i odbytu dziecka lub piersi dziewczynek oraz dotykaniem tych części ciała sprawcy przez dziecko. Wyróżnia się dwa typy zachowań z kontaktem fizycznym: Penetracja, gdy wagina, odbyt lub usta dziecka są penetrowane przy użyciu penisa, palca lub przedmiotów, Kontakt bez penetracji – dotykanie intymnych części ciała dziecka, całowanie o charakterze seksualnym oraz dotykanie przez dziecko intymnych części ciała partnera. 2. Zachowania bez kontaktu fizycznego takie jak ekshibicjonizm, voyeurism (podglądanie, doprowadzenie do eksponowania genitaliów przez dziecko) oraz włączanie dziecka w oglądanie lub produkcję materiałów pornograficznych. Ta forma wykorzystywania zawiera również składanie dziecku propozycji lub komentarze o charakterze seksualnym wobec dziecka. (Finkelhor, 1994) 4 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Na co zwrócić uwagę? Dziecko: Rodzic lub opiekun: przejawia dziwne bądź niezwykłe dla swojego wieku zachowania seksualne (np. jest nadmiernie rozbudzone, dużo mówi seksie), jest wycofane, depresyjne, infantylnie się zachowuje, ma trudności w relacjach z rówieśnikami, odmawia przebierania się w towarzystwie innych (np. przed zajęciami sportowymi), nadużywa alkoholu lub narkotyków, pogorszyło się w nauce, ma trudności z chodzeniem lub siadaniem; doświadcza bólu intymnych części ciała, jest w ciąży lub ma chorobę przenoszoną drogą płciową, ucieka z domu, chwali się nagłym przypływem gotówki lub prezentów. przekracza dopuszczalne granice w kontakcie fizycznym z dzieckiem (np. podczas zabawy), nadużywa alkoholu lub narkotyków, nie utrzymuje relacji z osobami spoza najbliższej rodziny, przejawia nadopiekuńczość w stosunku do dziecka lub odwrotnie: deprecjonuje dziecko, stwarza negatywny obraz dziecka ogranicza jego kontakty z rówieśnikami. Zaniedbywanie to nie zaspokajanie podstawowych potrzeb materialnych i emocjonalnych dziecka przez rodzica lub opiekuna; nie zapewnianie mu odpowiedniego jedzenia, ubrań, schronienia, opieki medycznej, bezpieczeństwa. Na co zwrócić uwagę? Dziecko: Rodzic lub opiekun: często jest nieobecne w szkole lub przedszkolu, kradnie jedzenie bądź pieniądze kolegom, żebrze, nie otrzymuje koniecznej opieki medycznej: szczepień, okularów itp. jest często brudne, nieprzyjemnie pachnie, często jest ubrane nieodpowiednio do pogody, pije alkohol lub zażywa narkotyki, mówi, że w domu nie ma osoby, która mogłaby się nim zająć, popełnia czyny niezgodnie z prawem, np. akty wandalizmu kradzieże. nie interesuje się sprawami dziecka, jest bezradny życiowo lub pogrążony w depresji, często nie dociera na umówione spotkania, nadużywa alkoholu lub zażywa narkotyki, całymi dniami przebywa poza domem, pozostawiając dziecko bez opieki. Występowanie pojedynczego objawu na ogół nie jest dowodem na to, że dziecko doświadczyło krzywdzenia. Jeśli jednak symptom powtarza się, bądź kilka objawów występuje jednocześnie, prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z przemocą wobec dzieci zdecydowanie wzrasta. Podejrzenie, że dziecko doświadcza przemocy jest szczególnie uzasadnione, gdy z objawami u dziecka współwystępują określone zachowania rodziców lub opiekunów. Osoby, które krzywdzą dzieci, starają się to ukryć. Dotyczy to zwłaszcza tych osób, które krzywdzą dzieci, zdając sobie sprawę z tego, że to, co robią, jest niewłaściwe. Takie osoby zachowują się często wobec otoczenia w przykładny, niebudzący podejrzenia sposób. Część osób krzywdzi dzieci, nie zdając sobie sprawy z tego, że to, co robią, jest niewłaściwe i może mieć poważne skutki (np. stosując kary fizyczne, potrząsając niemowlęciem, nadmiernie zawstydzając dziecko). Takie osoby zwykle nie ukrywają swojego zachowania. 5 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Więcej materiałów i informacji na temat problemu krzywdzenia dzieci można znaleźć na stronie www.edukacja.fdds.pl. Dlaczego dzieci są bardziej narażone na krzywdzenie? Uczymy dzieci, by pomagały innym, były uczynne, życzliwe, grzeczne, słuchały się dorosłych. Chcemy, żeby były odważne i ufne. Dzieci są słabe – fizycznie i psychicznie. Niekiedy mówienie „nie” może być postrzegane jako przejaw bycia niegrzecznym. Na ogół uczymy dzieci, żeby unikały kontaktów z osobą obcą – pogłębiając stereotyp, że sprawcami krzywdzenia są wyłącznie osoby obce dziecku. Przemoc w rodzinie to zamknięty problem – duże przyzwolenie społeczne. Dzieci myślą schematycznie, konkretnie i obrazowo – znajomy=dobry, nieznajomy=zły, ładny=dobry, miła osoba ma dobre intencje. Dzieci czasem nie wiedzą, że krzywdzenie, bicie itp. jest złe i zakazane – nie mają tylu doświadczeń i wiedzy o świecie, która pozwalałaby im określić poziom ryzyka w danej sytuacji. Są zależne – często właśnie od osoby, która je krzywdzi. Mogą być łatwo manipulowane i stawiane w sytuacji bez wyboru (czasem pozornie). Mają małą umiejętność rozwiązywania konfliktów i unikają sytuacji konfliktowych. Dzieci mają niezinternalizowane normy społeczne, nie zawsze rozumieją daną sytuację społeczną. Dzieci mają również małą samokontrolę. Profilaktyka krzywdzenia dzieci Profilaktyka problemu krzywdzenia dzieci polega na rozwijaniu takich strategii i działań, które ukierunkowane są zarówno na przyczyny występowania zjawiska i czynniki zwiększające ryzyko jego pojawienia się, jak i na rozwijanie czynników, które osłabiają prawdopodobieństwo krzywdzenia Modele profilaktyki 1. Model zdrowia publicznego zakłada podział profilaktyki na: profilaktykę uniwersalną (pierwszorzędowa) — kierującą działania w stronę szerokich populacji rodzin, rodziców o tzw. niezdiagnozowanym lub niskim ryzyku wystąpienia krzywdzenia dziecka; profilaktykę/selektywna (drugorzędowa) — (której działania skoncentrowane są na grupach ryzyka, inaczej — podwyższonego ryzyka wystąpienia zachowań krzywdzących dziecko; ten typ działań w ogólnej teorii profilaktyki znany jest jako profilaktyka drugorzędowa; profilaktyka wskazująca (trzeciorzędowa) – działania korygujące, zorientowane na konkretny kryzys, powstały wskutek ryzykownych zachowań: przeciwdziałanie pogłębianiu się niewłaściwych, zdiagnozowanych zachowań lub skutków zachowań, ochrona ofiar przed dalszym krzywdzeniem, pokazanie alternatywnych zachowań, działania mające na celu powrót do „normy”. 2. Model profilaktyki przestępczości (Tonry, Farrington, 1995): profilaktyka rozwojowa: redukowanie czynników ryzyka i wzmacnianie czynników ochronnych w grupach ryzyka sprawców i ofiar; profilaktyka sytuacyjna: skupia się na kryminogennych cechach sytuacji potencjalnie prowadzących do przestępstwa; profilaktyka środowiskowa: lokalne rozwiązania lokalnych problemów, zaangażowane społeczności; 6 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci działania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych: wykrywanie; powstrzymywanie; unieszkodliwianie; resocjalizacja. 12 poziomów profilaktyki wykorzystywania seksualnego – poziomy i typy działań Adresaci/cele Profilaktyka pierwszorzędowa Profilaktyka drugorzędowa Prewencja ogólna Profilaktyka rozwojowa Interwencje wobec nastolatków i mężczyzn z grup ryzyka Wczesne wykrywanie Prewencja indywidualna Terapia sprawców Ofiary Edukacja nt. bezpieczeństwa osobistego Budowanie odporności Budowanie odporności i wspieranie dzieci z grup ryzyka Minimalizowanie krzywdy Zapobieganie rewiktymizacji Sytuacje Ograniczanie zakresu sytuacji ryzyka Zwiększanie kontroli Profilaktyka sytuacyjna w miejscach zagrożonych Strategie bezpieczeństwa Interwencje instytucjonalne Systemy ekologiczne Edukacja społeczności lokalnej Lokalne oferty wsparcia rodziny Nadzór sąsiedzki w społecznościac h ryzyka Wspieranie rodzin ryzyka Interwencje w rodzinach, szkołach, itp. Rejestry sprawców, informowanie społeczności Sprawcy Profilaktyka trzeciorzędowa Jak podaje Anna Rustecka-Krawczyk (W poszukiwaniu czynników chroniących młodzież z grupy ryzyka w: "Dziecko Krzywdzone"2012, Vol. 11 Nr 3 Resilience - pozytywna adaptacja dzieci krzywdzonych): Mówiąc o profilaktyce krzywdzenia dzieci, coraz częściej zwraca się uwagę na czynniki chroniące. To nurt bliski resilience, polegający na szukaniu odpowiedzi na pytania, dlaczego ludzie dobrze radzą sobie w życiu, dlaczego są odporni na przeciwności losu, co jest dla nich wzmacniające i rozwijające. Skupienie uwagi na czynnikach chroniących zmienia punkt widzenia na bardziej pozytywny Znajomość czynników chroniących jest bardzo ważna dla planowania współczesnej profilaktyki. Czynniki chroniące mogą wyzwalać siłę i procesy zmierzające ku pełnemu zdrowiu i dobremu samopoczuciu. Czynniki chroniące to zasoby indywidualne i cechy środowiska, które kompensują bądź redukują działanie niekorzystnych czynników ryzyka. W efekcie wiążą się także z mniejszym nasileniem zachowań problemowych u młodzieży (Fergus, Zimmerman 2005). Czynniki chroniące dzieli się na: czynniki indywidualne, np. pogodne usposobienie, wiara, indywidualne umiejętności (talenty); − czynniki rodzinne, np. dobry klimat w rodzinie, bliskie relacje między członkami rodziny, dobry kontakt z rodzicami, wsparcie rodziców; 7 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci wsparcie pozarodzinne, wsparcie nauczycieli, trenerów sportowych i innych osób spoza rodziny; czynniki związane z najbliższym środowiskiem lokalnym, np. dobre i bezpieczne sąsiedztwo, dobry klimat szkoły i wysoki poziom nauczania itp. (Ostaszewski 2008). W jakie umiejętności warto wyposażać dzieci? Na jakie tematy warto edukować dzieci? – GADKI + temat emocji Edukację profilaktyczną dzieci warto budować na akronimie GADKI, którego poszczególne litery wyznaczają zasady, przydatne w edukacji dziecka na tematy związane z ochroną dzieci przed przemocą i wykorzystywaniem: G – gdy mówisz „nie”, to znaczy „nie”, A – alarmuj, gdy potrzebujesz pomocy, D – dobrze zrobisz, mówiąc o tajemnicach, które cię niepokoją, K – koniecznie pamiętaj, że twoje ciało należy do ciebie, I – intymne części ciała są intymne/ściśle prywatne. Powyższe zasady warto uzupełnić o temat wprowadzający – emocje. Temat ten jest ważny ze względu na użyteczność rozpoznawania i nazywania emocji przez dziecko w procesie identyfikowania sytuacji potencjalnie mu zagrażających. Nie traktuj rozmowy dotyczącej zasad zachowania bezpieczeństwa jako jednorazowego wydarzenia. Znacznie lepiej jest rozmawiać na te tematy krócej, a częściej. Pomoże to dziecku zapamiętać kluczowe informacje i stosować się do przedstawionych zasad. Z dziećmi trzeba systematycznie powtarzać i wracać do powyższych zagadnień oraz ćwiczyć ich wykorzystanie zdobytej wiedzy w sytuacjach codziennych, wykorzystując różne okazje do rozmowy na temat zagrożeń, ryzykownych zachowań i szukaniu pomocy jak jest coś niepokojącego. Może się zdarzyć, że kiedy będziesz gotowy(-a) na przeprowadzenie rozmowy, nie będzie to dobry moment dla dziecka. Nie ma problemu! Najważniejsze, aby nie wymuszać rozmowy. Powinna być czymś naturalnym. Po prostu – poczekaj na odpowiednią chwilę. Nawiązywanie i podsuwanie prostych wskazówek na temat unikania zagrożeń, przy okazji różnych codziennych sytuacji, jest doskonałym sposobem zmierzenia się z tematem. Dzięki temu dziecko nie będzie miało wrażenia, że robisz mu wykład lub prawisz morały. Będzie to łatwiejsze i dla dziecka, i dla Ciebie! Więcej informacji, a także materiały przydatne w edukacji dzieci znajdziesz na stronie www.gadki.fdds.pl. Trudne sytuacje podczas zajęć z dziećmi – wskazówki jak się zachować Dzieci błaznują/wulgaryzują przekazywane treści Podczas wprowadzania dzieciom tematyki dotyczącej miejsc intymnych jeden z chłopców mówi: „A mój tata to mówi, że chłopaki mają siurki, a dziewczyny pipki”. Dzieci zaczynają się śmiać i jedno przez drugie przytacza nazwy, jakie słyszało. Co możesz czuć w tej sytuacji? 8 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Zażenowanie, niepewność, poczucie braku kontroli, złość, śmiech/rozbawienie. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Zawstydzenie, śmiech, popisywanie się dzieci przed sobą nawzajem, dezorientację, brak skupienia i brak możliwości powrotu do tematu zajęć. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? Rozumiem, że tatuś nauczył cię tak mówić. W każdym domu używa się innych określeń. Na naszych zajęciach będziemy te miejsca nazywać miejscami intymnymi. Dziecko ujawnia(na zajęciach lub po zajęciach), że jest ofiarą krzywdzenia Podczas zajęć jeden z chłopców – zawsze chętny do zabawy – tym razem jest wyraźnie smutny i wycofany. Po zajęciach prowadzący chce porozmawiać z chłopcem o tym, co się stało i zostaje z nim sam na sam w klasie. Podczas rozmowy dziecko wyznaje: „Mój tato często krzyczy na mamę, a czasem to nawet bije. Mnie kilka razy też bił i mojego brata też. Proszę pani, ale niech pani o tym nikomu nie mówi, ja nie chcę, żeby tato poszedł do więzienia!”. W tym momencie dziecko wpada w jeszcze większy płacz i nie może się uspokoić. Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Strach, niepewność, co robić, chęć podjęcia działania, chęć ochrony dziecka. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Strach innych dzieci, które widziały płaczącego chłopca, ciekawość dzieci – chęć drążenia tematu pytania, co się stało, zagrożenie napiętnowania dziecka ofiary przez grupę rówieśników. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? Należy uspokoić dziecko, wzmocnić je komunikatem, że bardzo dobrze, że to powiedziało, ponieważ bicie jest złe i nie wolno tak robić. Należy zapewnić dziecko o działaniu, które doprowadzi do zastopowania przemocy – nie wolno dziecku obiecać, że nikomu się nie powie o tej sytuacji. Należy wytłumaczyć, dlaczego takie sytuacje muszą zostać zgłoszone do odpowiednich osób i instytucji. Podczas Spotkania 5. dotyczącego trudnych sytuacji prowadzący czyta historię 2 związaną z panem, który pokazuje dzieciom zdjęcia. Jedno z dzieci zaczyna chichotać i mówi: „A ja widziałem gołą panią w gazecie, tata mi pokazał”. Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Niepewność, zaskoczenie, niepokój, rozbawienie, wyrobienie sobie zdania (etykietki) o ojcu dziecka. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Śmiech/rozbawienie, ciekawość, lęk, dezorientację – bo przecież pani mówiła, że to miejsca intymne, inne dzieci też mogą zacząć opowiadać o tym, dzieci opowiedzą o tym rodzicom po zajęciach. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? W gazetach, internecie albo telewizji można znaleźć różne rzeczy. Są takie, które przeznaczone są dla dorosłych, i są takie, które adresowane są do dzieci. My na naszych zajęciach uczymy się, że są takie miejsca na ciele człowieka, które nazywamy intymnymi i powinny być one zakryte, bo są to prywatne miejsca na ciele każdego człowieka. Dzieci nie powinny oglądać tego, co przeznaczone jest dla dorosłych, bo są to dla nich materiały niezrozumiałe albo dzieci mogą się przestraszyć. Zawsze gdy zobaczycie w telewizji, gazecie lub internecie coś, czego nie rozumiecie albo czego się boicie, koniecznie powiedzcie o tym osobie dorosłej. Gdy ktoś pokazuje wam takie rzeczy, możecie i powinniście powiedzieć, że nie chcecie ich oglądać. Dziecko opowiada (na zajęciach lub po zajęciach) o krzywdzeniu, którego ofiarą jest jego kolega/koleżanka Podczas zajęć odzywa się 5-letnia Wiktoria: ,,Proszę pani, a moją koleżankę ostatnio jeden pan podglądał w toalecie, jak byłam z mamą i z tatą w McDonaldzie”. 9 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Ciekawość, zaskoczenie, niepokój. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Lęk, ciekawość, dopytywanie się, co było dalej i gdzie to było, strach przed chodzeniem do toalety. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? Podglądanie w toalecie jest złe i nikt nie powinien podglądać innych – ani dzieci, ani dorosłych. Jeśli dzieciom zdarzy się taka sytuacja, powinny zawsze powiedzieć o tym komuś dorosłemu: mamie, tacie, pani w przedszkolu/w szkole. Po skończonych zajęciach – wychowawczyni klasy I składała pośpiesznie swoje rzeczy. Wychodząc, zobaczyła, że czekają na nią Ania i Karolina. Dziewczynki często rozmawiały z panią Ewą i zawsze trzymały się razem, ponieważ były sąsiadkami. Nauczycielka uśmiechnęła się do dziewczynek, które też zachichotały. Ania powiedziała: ,,Ty powiedz pani”, a Karolina odpowiedziała jej natychmiast: ,,Nie, Ty mów”. Po chwili przekomarzania się, Karolina powiedziała: ,,Proszę pani, bo u nas na podwórku jest taki pan, który daje dzieciom cukierki i zaprasza je do siebie do domu”. Ania dodała szybko: ,,Ale my u niego nigdy nie byłyśmy, tylko inne dzieci chodzą. Ten pan bawi się z dziećmi i w zamian za to daje im cukierki i chipsy”. Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Ciekawość, zaskoczenie, niepokój, chęć działania, niepewność co robić – interweniować, czy nie, do kogo przekierować tę sprawę, czy rodzice o tym wiedzą. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? Bardzo dobrze, że nie byłyście u tego pana, bo nie wolno chodzić nigdzie z nieznajomymi ani przyjmować od nich żadnych prezentów. Dobrze, że mi o tym powiedziałyście – to bardzo ważne. Zapewniasz też dzieci o podjęciu działania w tej sprawie. Podczas zajęć z dziećmi i mówieniu, że bicie jest złe, dwóch chłopców zaczyna szeptać między sobą. W końcu jeden z nich mówi na głos: „Filip, no powiedz pani!”. Drugi z chłopców próbuje uciszyć kolegę. Ten jednak nie daje za wygraną i mówi: „Proszę pani, bo tato Filipa ostatnio zbił go paskiem i Filip miał aż siniaki, pokazywał mi nawet!”. Filip zaczyna płakać i krzyczy: „Ja nie chcę brać udziału w tych głupich zajęciach!”. Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Strach, zaskoczenie, niepokój, chęć działania, chęć ochrony dziecka. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Strach, niepewność, smutek, ciekawość. Co możesz powiedzieć dziecku? Co możesz powiedzieć innym dzieciom? W tej sytuacji idealnie byłoby, gdyby zajęcia prowadziły dwie osoby. Wtedy jedna może zająć się Filipem, a druga – resztą grupy. Jeśli zajęcia prowadzi jedna osoba, trzeba najpierw uspokoić dziecko, powiedzieć, że dorośli nie mogą bić dzieci. Pokazać Filipowi i innym dzieciom, że to jest przykład złej tajemnicy – takie sytuacje nie powinny być trzymane w sekrecie. Powiedzieć dzieciom, że zdarzają się takie sytuacje, kiedy dorosłe osoby niewłaściwie postępują wobec dzieci i że czasem są to rodzice (cel: pokazanie, że nie jest to odosobniony przypadek, żeby nie piętnować dziecka). Ale są takie osoby i miejsca, które pomagają dzieciom i chronią je przed krzywdzeniem. jeśli dzieci nie mogą się zwrócić o pomoc do rodziców. Należy zapewnić Filipa i inne dzieci o tym, że podejmie się działania w tej sprawie. Sytuacja jest o tyle trudna, że ofiara nie chciała, aby doszło do ujawnienia. Dziecko mówi o sytuacji, która wzbudza niepokój prowadzącego Wychowawczyni II klasy podczas ostatnich zajęć rozmawiała z dziećmi o tym, jak ważne jest bezpieczeństwo. Ostrożnie starała się też uwrażliwić dzieci na to, że czasami inni ludzie zachowują się wobec dzieci nie tak, jak powinni. Aby wprowadzić dzieci w temat, zaproponowała im ćwiczenie, polegające na mówieniu o tym, co lubią, a czego nie, celem pokazania dzieciom, że dobrze jest wiedzieć, jakie zachowania lubimy, a jakich nie i jak na nie reagować. Dzieci udzielały różnych odpowiedzi – często skupiały się na tym, co lubią jeść lub w co się lubią bawić. Gdy na pytanie miał odpowiedzieć Maciek, najpierw chwilę się zastanowił, później wymienił, że 10 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci lubi grać w piłkę i lubi wychodzić z psem na spacer, a nie lubi, gdy ktoś na niego krzyczy. Po chwili dodał jeszcze, że nie bardzo lubi, gdy do domu przyjeżdża wujek Marek, bo wujek Marek robi mu zdjęcia. Co możesz czuć w tej sytuacji, co możesz myśleć? Ciekawość, jakie to zdjęcia, zaniepokojenie. Jakie myśli i uczucia oraz zachowania innych dzieci w grupie może wywołać taka sytuacja? Ciekawość, rozbawienie, uruchomienie się takiej samej reakcji u innych dzieci – że też nie lubią zdjęć – albo wręcz przeciwnie, że lubią. Dopytywać o szczegóły czy nie, w jaki sposób? Nie dopytywać podczas lekcji, jakie to są zdjęcia. Po lekcji trzeba dopytać dziecko o tę sytuację. Rozmowa z dzieckiem, które doznało krzywdzenia Dzieci, które doznają krzywdzenia, są często silnie związane emocjonalnie ze sprawcą, szczególnie gdy do przemocy dochodzi w rodzinie. Dziecko może cierpieć i jednocześnie darzyć sprawcę miłością. Osoba interweniująca nie może kwestionować tych uczuć. Celem rozmowy z dzieckiem jest nie tylko zebranie informacji o trudnych dla niego wydarzeniach, ale również udzielenie mu wsparcia! Organizacja rozmowy z dzieckiem Miejsce rozmowy powinno być miejscem neutralnym, możliwie cichym i bezpiecznym. Warto przygotować dodatkowe materiały: papier, kredki, maskotki. Lepiej, jeśli osoba prowadząca rozmowę nie siedzi za biurkiem, które oddziela ją od dziecka. Należy zadbać o odpowiednią ilość czasu na rozmowę. Ten czas powinien być zarezerwowany wyłącznie dla dziecka. Dziecko będzie czuło się lepiej i pewniej, gdy samo wybierze miejsce, w którym chce usiąść oraz jeśli będzie miało koło siebie chusteczki i coś do picia. Przed rozmową z dzieckiem warto przemyśleć jej cel i zaplanować przebieg. Taki plan ułatwia rozmowę, chociaż jej przebieg powinien zależeć od stopnia otwartości i zachowania dziecka. Przebieg rozmowy Na początku rozmowy najważniejsze jest zbudowanie dobrej relacji z dzieckiem. Pomocna jest rozmowa na tematy neutralne, ale ważne dla dziecka (zainteresowania, sukcesy). Okaż mu, że interesujesz się nim, a nie tylko tym, czego chcesz się od niego dowiedzieć. Po nawiązaniu kontaktu z dzieckiem można przejść do pytań związanych z celem spotkania. Warto zacząć od pytań otwartych, – Czy mógłbyś mi o tym opowiedzieć?; Chciałabym lepiej zrozumieć, co Ci się zdarzyło. Nie zadawaj pytań sugerujących – Czy to było na podwórku czy w domu?; Czy tata dotykał Twoich miejsc intymnych? Pomocne w pogłębianiu kontaktu z dzieckiem i budowaniu w nim poczucia, że jest słuchane i rozumiane, jest tzw. parafrazowanie, tzn. powiedzenie własnymi słowami, tego, co powiedział rozmówca. Parafraza często zaczyna się od słów: O ile dobrze zrozumiałam, powiedziałeś, że... W kontakcie z dzieckiem pomaga odzwierciedlanie jego emocji. Odzwierciedlanie pomaga dziecku nazywać i doświadczyć tego, co czuje. Możemy powiedzieć – Widzę, że jest ci smutno. Staraj się rozmawiać prostym językiem. Musi on być adekwatny do poziomu rozwoju dziecka. Rozmawiając z małym dzieckiem używaj zdań pojedynczych, nie stosuj podwójnych przeczeń, unikaj zaimków. Rozmowa o doznanej przemocy jest dla dziecka poruszająca emocjonalnie. Może płakać, okazywać strach, ból, być mocno zawstydzone lub złościć się. Nie zaprzeczaj jego uczuciom i nie bagatelizuj ich. Warto, aby dziecko podczas rozmowy usłyszało, że: 11 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci nie jest winne temu, co się stało, nie ponosi również winy za to, że nie powiedziało od razu o tym, co mu się przydarzyło, inne dzieci mają podobne doświadczenia i nie ono jedyne ma taki problem, bardzo dobrze, iż komuś o tym powiedziało, otrzyma pomoc. Koniecznie poinformuj dziecko, co dalej będzie się działo, z kim będziesz rozmawiał, próbując mu pomóc. Czego należy unikać podczas rozmowy z dzieckiem: Pocieszania, blokowania przeżywania emocji: Nie płacz. Nie przejmuj się. Bądź dzielny. Oferowania dziecku bliskości fizycznej. Dzieci, które doznały krzywdzenia – zwłaszcza fizycznego – mają złe skojarzenia związane z dotykiem. Przytul je tylko wtedy, kiedy wyraźnie do tego dąży. Pytań zaczynających się od „dlaczego”. Dzieci mogą przeżywać dodatkowy wstyd i lęk, gdy nie potrafią czegoś wyjaśnić. Ponadto pytania rozpoczynające się od „dlaczego” często obciążają odpowiedzialnością i winą. Dlaczego tam poszłaś? Dlaczego nie powiedziałaś o tym mamie? Kwestionowania tego, co mówi dziecko, nawet jeśli to, co słyszysz, nie wydaje ci się prawdopodobne. Nie próbuj samodzielnie rozstrzygnąć, czy dziecko mówi prawdę. To zadanie dla wymiaru sprawiedliwości. Krytykowania, poprawiania słownictwa dziecka oraz braku spójności i logiki jego wypowiedzi. Dopytywania o szczegóły zdarzenia. Składania pochopnych obietnic. Niespełnione obietnice mogą jeszcze bardziej utrudnić dziecku zaufanie osobom dorosłym w przyszłości. Bagatelizowania sprawy. Dramatyzowania – choć jest to trudne, staraj się ze spokojem i uwagą wysłuchać tego, co mówi dziecko. Pod żadnym pozorem nie obiecuj dziecku, że zachowasz tę rozmowę w tajemnicy. Taka obietnica zamyka ci drogę do podjęcia jakiejkolwiek interwencji. Rozmowa z dzieckiem powinna być zawsze zakończona sporządzeniem notatki służbowej. Zapisz dokładnie treść rozmowy i użyte przez dziecko i przez Ciebie słowa. Nie należy jednak tworzyć notatki w trakcie spotkania. Podczas rozmowy z dzieckiem całkowicie skoncentruj się na kontakcie z nim. Trudności w rozmowie na temat krzywdzenia dziecka Po stronie dziecka: poczucie winy za to, co się wydarzyło; poczucie wstydu; uczucie lęku o przyszłość własną i członków rodziny; chęć chronienia sprawcy oraz trwałości rodziny; lęk, że sprawca spełni swe groźby, gdy dziecko zacznie mówić; miłość do sprawcy; brak znajomości odpowiedniego słownictwa; brak wiary w możliwość zmiany swojej sytuacji. Po stronie profesjonalisty: obawa przed dodatkowym skrzywdzeniem dziecka podczas rozmowy; obawa przed mieszaniem się w „nie swoje sprawy”, ściągnięciem na siebie gniewu sprawcy; 12 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci obawa przed konfrontacją ze sprawcą; brak znajomości odpowiedniego słownictwa, np. by rozmawiać o wykorzystaniu seksualnym; brak wiedzy na temat możliwości pomocy oraz procedur postępowania; poczucie osamotnienia, braku wsparcia ze strony innych profesjonalistów; brak wiary w skuteczną interwencję i poprawę sytuacji dziecka. Polecane materiały dodatkowe Publikacje internetowe Publikacje z kwartalnika Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl 1. M. Skierkowska, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” Vol. 13 nr 1, 2014, „Edukacyjne programy profilaktyki wykorzystania seksualnego dzieci”. http://www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl/index.php/DK/article/view/39 2. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” Vol. 8 nr 2 – Jak budować lokalny system profilaktyki krzywdzenia małych dzieci, 2009 (www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl) 3. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” Vol.6 nr 2 Wczesna profilaktyka krzywdzenia dzieci, 2007 (www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl) 4. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” Vol.7 nr 1 Krzywdzenie dzieci niepełnosprawnych – profilaktyka i interwencja (www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl))Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” Vol.10 nr 1 Profilaktyka krzywdzenia dzieci (www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl) 5. www.gadki.fdds.pl 6. Broszura Zamiast klapsów. Jak z szacunkiem i miłością wyznaczać dziecku granice (www.edukacja.fdds.pl) 7. Broszura Stres. Poradnik dla rodziców małych dzieci (www.edukacja.fdds.pl) 8. Scenariusze zajęć z dziećmi (www.edukacja.fdds.pl, zakładka: „scenariusze”) 9. Platforma e-learningowa dla dzieci i młodzieży 10. Broszura: Jak chronić dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym (www.edukacja.fdds.pl) 11. Broszura: Pomoc dzieciom wykorzystywanym seksualnie (www.edukacja.fdds.pl) 12. Broszura: Zachowania seksualne dzieci i młodzieży. Jak je identyfikować i rozumieć? Jak na nie reagować? (www.edukacja.fdds.pl) 13. Dobre i złe sekrety, Elżbieta Zubrzycka, 14. Powiedz komuś, Elżbieta Zubrzycka 15. Śmierdzący ser, Catherine de Pinto 16. Garść radości, szczypta złości, Wojciech Kołyszko, Jovanka Tomaszewska 13 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci 17. Nie lubię łaskotek, Marcie Aboff 18. Moje ciało należy do mnie, Gudrun Dittrich, Ursula Hagedorn, Martina Neukirch-Seibert 19. Wielka księga uczuć, Grzegorz Kasdepke 20. Gra ADAMIGO MEMORY 21. Bajki terapeutyczne, M.Molicka 22. Bajkoterapia- bajki pomagajki dla małych i dużych, Wydawnictwo Nasza Księgarnia 23. Emocje – zestaw kart - Moje Bambino 24. Gra Dopasuj emocje - Moje Bambino 25. „Nie daj się” – scenariusz zajęć do pracy z uczniami klas IV-VI 26. „Kompasik – edukacja na rzecz praw dziecka”, Nancy Flowers 14 Profilaktyka przemocy i wykorzystywania dzieci 15
