Metody psychoterapii

W
literaturze
psychologicznej istnieją różne teorie dotyczące systematyki, hierarchii i listy potrzeb
człowieka. Można jednak wyodrębnić dwie podstawowe grupy potrzeb:
- materialne – potrzeba odżywiania się, ruchu, odzieży, mieszkania itp.
- psychospołeczne – potrzeba akceptacji innych ludzi, bezpieczeństwa, uznania,
samourzeczywistnienia, przeżyć estetycznych, poznania oraz sensu życia.
Potrzeby psychospołeczne występują u wszystkich ludzi, jednak zaznaczają się różnice
indywidualne zależne od warunków życia, stopnia kultury, stanu zdrowia, płci, wieku.
Niezaspokojenie lub błędy w zaspokojeniu tych potrzeb biologicznych prowadzą do
powstania zmian chorobowych w organizmie. Nieprawidłowe zaspokojenie potrzeb
psychospołecznych powoduje zaburzenia w zachowaniu się człowieka, wyzwala mechanizmy
obronne, prowadzi do konfliktów jednostki z otoczeniem i może być powodem powstawania
nerwic i chorób psychicznych.
Choroba i hospitalizacja stanowią czynniki utrudniające normalne zaspokojenie potrzeb
psychospołecznych. Choroba powoduje powstawanie w organizmie ludzkim ogólnych zmian
biologicznych, które stanowią ujemne bodźce działające na psychikę pacjenta. Aby pacjent
szybko zaadaptował się do warunków szpitalnych i czuł się w nich dobrze, należy zapoznać
się z jego przyzwyczajeniami, co da mu poczucie bezpieczeństwa i spokoju podczas pobytu w
szpitalu. Organizm ludzki musi zachować stan równowagi miedzy nim a otaczającym go
środowiskiem zw. homeostazą. Każde jej zachwianie prowadzi do nieprzyjemnych stanów dla
danego osobnika (np. do choroby, nieprzystosowania do Środowiska społecznego)
W miarę rozwoju kultury, techniki, cywilizacji wzrasta ilość czynników oddziałujących
na człowieka. W związku z rozwojem nauki, bliższym poznaniem funkcjonowania i
złożoności ustroju ludzkiego coraz częściej przeprowadzano badania nad zagadnieniem
stresu. Należy zwrócić uwagę na bardzo bliski związek stresu i frustracji, występują tu nawet
podobne mechanizmy obronne oraz uzależnienie stresu od różnych czynników
osobowościowych i innych. Różnica między stresami a frustracją polega jednak na tym, że
frustracja przeważnie wiąże się z udaremnianiem działania ukierunkowanego na pewien cel,
towarzyszy porażce, jest jakby następstwem nieudanej realizacji pewnego zadania. Stres
natomiast towarzyszy samemu działaniu, a nawet powoduje mobilizacje sił organizmu do
walki z przeszkodami. Stresu nie można uważać za zjawisko wyłącznie szkodliwe. O
szkodliwości sytuacji stresowych mówi się wówczas, gdy są zbyt częste i obciążają psychikę.
Stres długotrwały lub często obciążający danego osobnika prowadzi w gruncie rzeczy do
zachwiania równowagi ustrojowej (fizycznej i psychicznej) i może w końcowym efekcie
spowodować ciężkie zaburzenia nerwowe. Przewlekła choroba, czy kalectwo to stresor, który
wymaga przeciwdziałania w formie terapii wychowawczej.
Bardzo ważne jest dla przebiegu terapii pierwsze zetknięcie się pacjenta ze szpitalem.
Duże znaczenie ma spokój, opanowanie, życzliwość, pogoda i pełen zrozumienia sposób
bycia personelu. Ważne jest czuwanie nad właściwym przebiegiem adaptacji,
niedopuszczalne do izolacji i popadania w stany depresyjne. Jest to zadaniem całego
personelu szpitala. Odpowiednia atmosfera udziela się chorym, wpływa uspokajająco i budzi
potrzebę poczucia ufności, łagodzi też uboczne objawy hospitalizacji, takie jak:
- zaburzenie przystosowania do życia w warunkach szpitala, do zabiegów
diagnostycznych i terapeutycznych,
- zaburzenia stanu psychicznego, głównie nastroju w następstwie np.: doznanego bólu
lub oczekiwania na zabieg,
- lęk przed operacją, który może zwiekszyc podatność na sugestię; zbilżająca się
operacja
wymaga odpowiedniego przygotowania chorego – dotyczy to zarówno stanu somatycznego,
jak i psychicznego.
Psychoterapia – terminu tego używał już Awicenna (Abu Ali al-Husayn Ibn Abd
Allah Ibn Sina (980-1037), tadżycki lekarz, filozof i przyrodnik. Wywarł wielki wpływ na
średniowieczną filozofię europejską. Główne dzieła: Kitab asz-szifa (Ksiega uzdrowienia),
Kitab an-nadżat (Księga wybawienia), Kitab al-inszarat wa tat-tanbihat (Księga wyjaśnień
i uwag), Księga wiedzy (wydanie polskie 1974). Jego Canon medicinae był podstawą teorii
i praktyki medycznej przez wiele stuleci.)1 – to jeden z najdawniejszych sposobów
oddziaływania leczniczego za pomocą metod psychologicznych. Charakterystyczne dla
psychoterapii jest oddziaływanie słowne. Cel stanowi skorygowanie (poprawa lub usuniecie)
zaburzeń zachowania, wynikających z różnych przyczyn. Postępowanie psychoterapeutyczne
jest postępowaniem korekcyjnym mającym na celu poprawę stanu psychicznego za pomocą
metod psychologicznych.
Psychoterapia znajduje zastosowanie w nerwicach oraz zaburzeniach zarówno
psychosomatycznych, jak i osobowościowych, jako zaś metoda pomocnicza – w wielu
chorobach psychicznych i somatycznych.
W praktyce lekarskiej, a także terapii pedagogicznej może być stosowana
psychoterapia elementarna oraz niektóre formy psychoterapii potrzymujacej i relaksacyjnej.
1
http://www.wiem.onet.pl
Metody psychoterapii
Pośrednia
Bezpośrednia
elementarna
podtrzymująca
aktywna
objawowa
głęboka
relaksacyjna
przyczynowa
odreagowania
behawioralna
Źródło: Sękowska Z., Pedagogoka specjalna, s. 266
Każda psychoterapia powinna być indywidualna. Psychoterapeuta (wg Kratochwila)
powinien korzystać z osiągnięć różnych szkół i technik, dobierając takie metody, które
wydają się najwłaściwsze ze względu na indywidualne cechy pacjenta.
Ze względu na rolę terapeuty wyróżniamy:
a. psychoterapie kierowaną przez psychoterapeutę;
b. psychoterapię nie kierowaną; jedyną rolą psychoterapeuty jest wysłuchanie pacjenta,
wyjaśnienie jego tendencji emocjonalnych, przyjazny do niego stosunek i akceptacja.
Ze względu na liczbę pacjentów równocześnie leczonych mówimy o psychoterapii
indywidualnej i grupowej.
Psychoterapia elementarna – jest to proste pod względem technicznym
oddziaływanie terapeutyczne, które nie wymaga specjalnego przygotowania. Obejmuje ona:
a. wytwarzanie atmosfery terapeutycznej poprzez wzbudzanie otuchy;
b. okazywanie zrozumienia dla trosk pacjenta, mobilizowanie jego stanu psychicznego
oraz pomoc w racjonalizowaniu urazów i lęków.
Psychoterapie elementarną stosuje ta osoba, która chroni pacjenta przed sytuacją urazową,
ta która zwiększa jego odporność psychiczną i potrafi wzbudzić w nim dążność nie do
wyolbrzymiania drobnych przypadłości, lecz do cieszenia się z dotychczasowych, nawet
małych postępów leczenia.
Psychoterapia podtrzymująca może mieć węższy klub szerszy zakres działania. Węższy
polega na:
a. budzeniu i podtrzymywaniu dobrego samopoczucia;
b. łagodzenie stanu napięcia i lęków przez wyjaśnianie choremu dręczących wątpliwości,
udzielanie mu wskazówek ułatwiających przystosowanie się do szpitala i nowych
warunków lub okoliczności życia, np. upośledzenia sprawności fizycznej.
Specjalistycznym postępowaniem psychoterapeutycznym jest psychoterapia objawowa: jej
celem jest zmiana zachowania poprzez łagodzenie lub usuwanie niekorzystnych objawów bez
wpływu na zmianę osobowości. Występują tu:
1. Metody relaksacyjne:
a. relaks,
b. sugestia na jawie,
c. autosugestia,
d. hipnoza
2. Metody prowadzące do czynnego odreagowania napięć emocjonalnych.
Szczególną formą psychoterapii objawowej jest terapia behawioralna, czyli terapia
zachowania. Polega ona na wykorzystaniu w praktyce leczniczej zasad uczenia się i
warunkowania. Zadaniem terapeuty jest usuniecie objawów poprzez wygaszenie reakcji
nieprawidłowej oraz wzmocnienie i kształtowanie pożądanych zachowań.
Dobra znajomość człowieka jako istoty posiadającej określone właściwości
biologiczne, psychiczne i społeczne jest niezbędnym warunkiem wykonywania zawodu.
Oprócz wiedzy o człowieku niezbędna jest wiedza o środkach i metodach opieki nad nim oraz
stale doskonalona sprawność wykonywania czynności zawodowych, pozwalająca na lepsze
dostrzeganie i prawidłowe zaspokajanie potrzeb pacjenta i środowiska. Wiedza o środkach i
metodach działania obejmuje również umiejętność oddziaływania psychologicznego,
pedagogicznego i społecznego.
Zakłady lecznicze zamkniete – szpitale i sanatoria – stanowią dla przebywających w
nich pacjentów srodowisko oddziałujące na ich samopoczucie fizyczne i psychiczne. To
sztucznie stowrzone srodowisko powinno odpowiadać następującym wymaganiom:
- zapewniać optymalne warunki biopsychospołeczne do walki organizmu z chorobą;
- izolować chorego od wpływu dodatkowych czynników szkodliwie oddziałujących na
jego zdrowie,
- stworzyć choremu jak najlepsze warunki leczenia, przy równoczesnym zapewnieniu
personelowi opiekującemu się możliwie najlepszych warunków pracy.
Wg Degi, Hulka i Doroszewskiej rewalidacją nazywamy przywrócenie choremu
zdrowia i zdolności życia. Często używa się również terminu „rehabilitacja”, określającego
leczenie usprawniające, które ma na celu przywrócenie ozdrowieńcowi lub kalece sprawności
fizycznej (Hulek, Doroszewska). Właśnie dla tego przed pedagogiem, zwłaszcza na
oddziałach rehabilitacyjnych, ale także wszędzie tam, gdzie przebywają pacjenci przewlekle
chorzy, stoją szczególne zadania, pozostające w ścisłym związku nie tylko z medycyną, ale i
pedagogiką leczniczą.
Wg Doroszewskiej „do zadań terapii wychowawczej należy wszelkie właściwe
dawkowanie obciążenia procesów korowo-podkorowych, wszelkie racjonalne normowanie
tego obciążenia i dobieranie jego form właściwych ilościowo i jakościowo”. Ogólnie mówiąc
praktycznym zadaniem terapii wychowawczej jest takie organizowanie wszelkiego wysiłku
pacjenta, aby było to korzystne dla całości jego układu nerwowego, a przez to i dla całego
ustroju. We wszystkich formach terapii wychowawczej drogowskazami dającymi możliwość
właściwego doboru środków są 3 czynniki:
1. rodzaj schorzenia,
2. jego siła,
3. zewnętrzne warunki chorowania.
Rozróżniamy 2 formy terapii wychowawczej:
Terapia spoczynkowa (obciążeniowa) dostarczenie choremu warunków do jak
najmniejszego wydatkowania wysiłku związanego ze środowiskiem zewnętrznym, w celu
gromadzenia energii ustroju do walki z przyczyną chorobotwórczą.
Terapia czynnościowa (uczynniajaca) – opiera się na organizowaniu wszelkich form
aktywności mających na celu zdynamizowanie, usprawnienie wyższej czynności nerwowej i
procesów kinestetycznych. Zależnie od zdolności wysiłkowej pacjenta stosuje się terapię
ruchową, rozrywkową (zabawową), zajęciową, pracy
Jedną z form leczenia stanowi rehabilitacja psychiczna, której celem jest ułatwienie
adaptacji do nowych sytuacji i warunków, jakie zaistniały pod wpływem upośledzenia
fizycznego czy choroby i ułatwienie mu rozwiązywania własnych problemów życiowych,
jakie napotka po wyjściu ze szpitala.
Inwalidztwu fizycznemu towarzyszą zawsze zaburzenia emocjonalne.
Cele rehabilitacji psychicznej osiąga się poprzez:
a. poznanie inwalidy i uświadomienie mu istoty kalectwa i konieczności
zaakceptowania go;
zwalczanie błędnych przekonań o inwalidztwie;
zwiększenie u inwalidy zaufania do siebie samego i poczucia własnej wartości;
uświadomienie konieczności rehabilitacji;
pouczenie inwalidy o tym, co sam może uczynić, aby zmniejszyć skutki
inwalidztwa
f. informacje o możliwości rehabilitacji zawodowej.
Kompensacja to jeden ze sposobów, w jaki organizm zwalcza trudności, których
źródło tkwi w inwalidztwie i stanowi czynnik towarzyszący procesowi rehabilitacji zarówno
leczniczej, jak i zawodowej. Młody wiek, a także niektóre cechy osobowości mają pozytywny
wpływ na przebieg procesów kompensacyjnych. Przygotowanie poszkodowanego do
inwalidztwa zależy w dużym stopniu od jego cech indywidualnych i stanu psychicznego.
Istnieje także pewna korelacja pomiędzy poziomem inteligencji a procesem przystosowania
się. Wyższy poziom inteligencji koreluje z większą wyobraźnią, zwiększa możliwość wyboru
i te czynniki z jednej strony są powodem trudności przystosowania się, chociaż z drugiej –
mogą ją ułatwiać. Również struktura osobowości inwalidy przed doznaniem upośledzenia w
dużej mierze determinuje jakość przystosowania się.
Akceptację inwalidztwa ułatwia także rozmowa poszkodowanego z osobami, które
były lub są w podobnej sytuacji. Inwalidzi chętnie dzielą się swoimi przeżyciami i
trudnościami. Ułatwia im to obiektywną ocenę własnej sytuacji, czerpią z tych kontaktów
pobudki i bodźce do pokonywania trudności, jakie sami napotykają.
Spośród całego zespołu rehabilitacyjnego duży wpływ na proces rehabilitacyjny ma
pielęgniarka i pedagog. Udział pielęgniarki polega na zrozumieniu i realizowaniu zasad
rehabilitacji w powiązaniu z wykonywaniem usług pielęgniarskich. Pedagog natomiast, z
uwagi na stały niemal kontakt z pacjentem, powinien strzec całości tego, co zostało
zaplanowane w rehabilitacji chorego. Obowiązkiem psychopedagoga jest współudział w
ocenie fizycznego i psychicznego stanu pacjenta w ćwiczeniach korekcyjnych i
profilaktycznych, podejmowaniu kroków w celu zapobiegania skutkom inwalidztwa i
budzenia w inwalidach pozytywnych motywacji. Dotyczy to szczególnie pedagogów
pracujących w szpitalach, klinikach, sanatoriach itp.
Obecność pracowników pedagogicznych w zakładach leczniczych dla dzieci jest
dowodem ogromnego postępu współczesnej myśli pedagogicznej i medycznej, a jednocześnie
dalszych kroków w dziedzinie opieki nad chorym dzieckiem. Opinia służby zdrowia
podkreśla wielkie walory terapeutyczne pracy pedagogicznej, a liczne wnioski składane przez
lekarzy zachęcają do organizacji szkół w szpitalach, nawet w oddziałach obserwacyjnych,
gdzie pobyt dziecka trwa stosunkowo niedługo. W wyniku troski o zdrowie chorego dziecka i
jego wszechstronny rozwój te dwa słowa: szkoła i szpital, stanęły obok siebie i nabrały
właściwego znaczenia. Szkoła to bardzo ważny środek terapeutycznego oddziaływania na
chore dzieci.
Inwalidztwo, (łac. invalidus – bezsilny, słaby, chory) stan wywołany chorobą lub
kalectwem, powodujący całkowitą lub częściową niezdolność do pracy na skutek zaburzeń
w wykonywaniu różnych czynności, np.: na skutek uszkodzenia wzroku, słuchu, amputacji
kończyny, porażeń, obniżenia sprawności umysłowej. W zależności od miejsca wypadku
wyróżniamy inwalidztwo: wojenne, wojskowe, cywilne i pracy. W Polsce są ustawowo
wyróżniamy trzy grupy inwalidzkie w zależności od stopnia niezdolności do pracy oraz
zakresu wymaganej pomocy.
Istniejące definicje podkreślają w różnym stopniu aspekt indywidualny i społeczny
inwalidztwa.
Klasyfikacja i systematyka inwalidztwa jest sprawą niezwykle trudną, zarówno ze
względu na współzależność działania poszczególnych narządów i całego organizmu, jak
również z uwagi na różnorodność kryteriów, którymi się w praktyce posługujemy.
b.
c.
d.
e.
Kryterium psychologiczne – ma charakter subiektywny. Dotyczy indywidualnego
odczucia stopnia uszkodzenia i różnej u poszczególnych jednostek świadomości inwalidztwa.
Kryterium społeczne – można wyodrębnić kilka poddziałów:
a. stopień odrębności inwalidy rozumiany jako specyficzna forma funkcjonowania
społecznego;
b. dostrzegalność – widoczność kalectwa;
c. możliwość komunikowania się z otoczeniem społecznym lub jej brak;
d. stopień samodzielności wykazywany w życiu codziennym.
Kryterium pedagogiczne – można klasyfikować wg niego typy uszkodzeń
występujących u osób niepełnosprawnych. Kryterium to obejmuje:
a. drogi – kanały informacyjne, które zostały uszkodzone (lub przeciwnie,
zachowane);
b. stopień wyuczalności właściwy osobie poszkodowanej;
c. możliwość kontaktów społecznych (stopień samodzielności w poruszaniu się,
poczucie zagrożenia własnego bezpieczeństwa i stopień ewentualnej agresji
przejawianej wobec otoczenia społecznego, zarówno rówieśników, jak i osób
starszych lub młodszych niż osoba niepełnosprawna).
Kryterium kliniczne – obejmuje:
a. etiologię inwalidztwa,
b. lokalizację uszkodzenia,
c. zakres,
d. stopień inwalidztwa.
Kryterium prawne – na pierwszy plan wysuwa się stopień aktywności osoby
poszkodowanej, manifestowany w zależności od jej wieku chronologicznego w
zabawie, nauce lub pracy. Zależnie od stopnia ograniczenia aktywności zawodowej
przyznaje się inwalidom szczególne przywileje (przynależność od III do I grupy
inwalidzkiej).
W Polsce, podobnie jak w innych krajach, wzrasta liczba osób niepełnosprawnych.
Ogólnie przyjmuje się, że 14% ogółu ludności na świecie to ludność poszkodowana na
zdrowiu, czasowo lub trwale, fizycznie lub psychicznie.