Wykład 10

Współczesne kontynuacje teorii konfliktu
1. Wspólne podstawy teorii konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie.
A. Konflikt jako zjawisko charakteryzuje wszelkie stosunki społeczne, a nie tylko
stosunki klasowe.
B. Konflikt w równym stopniu rozgrywa się na płaszczyźnie świadomości społecznej,
kultury co społecznej struktury.
C. Do konfliktu i przemocy dochodzi najczęściej w sferze dyskursu, a język staje się
równie „wydajnym’ narzędziem przemocy i konfliktu jak przemoc materialna.
D. Podobnie jak w klasycznych koncepcjach konfliktu tu również źródłem konfliktu jest
struktura, aczkolwiek chodzi o strukturę dyskursu, w ramach której ujawnia się
nierównowaga w dostępie do środków symbolicznego przymusu.
E. Współczesny konflikt traci na wyrazistości, w coraz większym stopniu przybiera
formy subtelne i ukryte, ma charakter bardziej rozproszony i pośredni, natomiast w
skali często staje się powszechny i totalny.
2. Koncepcja konfliktu poklasowego R. Dahrendorfa.
A. Krytyka marksowskiej teorii kapitalizmu i dialektyki zmian formacji. Pojęcie
kapitalizmu jest teoretyczną hipostazą: realnie nie istnieją społeczeństwa
kapitalistyczne. Natomiast tym co realnie istnieje są przemiany w sensie
technologiczno-materialnym oraz w zakresie praw politycznych, które nie zawsze
pozostają ze sobą w ścisłym związku. Pisząc o nowoczesnym konflikcie społecznym i
najważniejszych rewolucjach kapitalizmu społecznym Daherndorf zajmuje się dwoma
równoległymi wątkami: społeczno-politycznym i społeczno-ekonomicznym,
odwołując się do metafory dwóch miast, rządzonych przez burżuazję z jednej strony i
obywateli z drugiej. Pierwszych postrzega jako heroldów wzrostu gospodarczego,
drugich jako rzeczników równości społecznej. Uznaje, że wbrew temu, co chiał
Marks, to burżuazja okazała się rewolucyjną klasą społeczną.
B. Zasoby, uprawnienia, szanse życiowe. Paradoks Martineza. Uprawnienia są
społecznie zdefiniowanymi środkami dostępu do zasobów. Nie są ani dobre, ani złe,
mają charakter jakościowy, nie stopniowalny i niepodzielny. Zasoby mają natomiast
charakter ilościowy, stopniowalny. Historia zna przypadki mnożenia zasobów bez
uprawnień, oraz uprawnień bez zasobów. Szanse życiowe są produktem jednych i
drugich: mają charakter potencjalny i zawierają element wolnego wyboru. To właśnie
rozwój szans życiowych może być miernikiem „postępu” i „dobrobytu”.
C. Społeczeństwo pracy i zatrudnienie jako klucz do szans życiowych w społeczeństwie
pracy. Oddzielenie obywatelskości od zatrudnienia było postępem (wolność do
niepracowania). Jednakże długotrwałe pozostawanie bez pracy podnosi kwestie
uprawnień. Konsumpcja jawi się jako podstawowy desygnat przynależności do
społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt pojawia się pomiędzy tymi, którzy strzegą
swojego poziomu konsumpcji, czyli klasą średnią, a tymi którzy zostają pozbawieni
możliwości konsumowania (podklasą), odmawiają więc legitymizowania podstaw
społeczeństwa. Rodzi to ryzyko anomii (bezkarne naruszanie norm) i rozpadu więzi
(rozruchy, getta).
3. Poststrukturalna teoria konfliktu M. Foucault.
A. Pojęcie dyskursu Pojęcie dyskursu odwołuje się do pozajęzykowych kontekstów
mówienia, jest sferą, która funkcjonuje pomiędzy językiem, a konkretnymi
przejawami mówienia. Badanie dyskursu ma ujawnić strukturę danego systemu
wiedzy, ukryte w nim założenia i przeświadczenia, a przede wszystkim jego
nieprzekraczalne granice.
B. Władza bez podmiotu we współczesnych społeczeństwach. Każdy dyskurs jest
zarazem systemem władzy, zawiera narzucenie określonej definicji prawdy i fałszu,
dobra i zła, normalności i patologii. Władza jest podstawowym i uniwersalnym
zjawiskiem społecznym, aczkolwiek nie ma podmiotu czy ośrodka władzy. Istnieje
raczej władza wszystkich nad wszystkimi przejawiająca się w stosowanych technikach
i technikach dominacji. Władza należy przy tym do sfery kultury, nie polityki.
C. Konflikt i przemoc jako funkcja przemian w dyskursie władzy. Według Foucaulta w
historycznym procesie zmian związanych z przemocą i dyscypliną następuje
stopniowa depersonalizacja konfliktu, a przemoc staje się funkcją struktur
nowoczesnego dyskursu. W proces kontroli społecznej uwikłana zostaje wiedza,
przemoc przestaje być spektakularna, staje się ukryta i rozproszona, przez to jednak
nie mniej skuteczna, na pewno zaś maksymalnie zracjonalizowana. Z uwagi na
przestrzenny rozrost współczesnych społeczeństw i wzrastającą złożoność stosunków
społecznych podstawą władzy staje się wiedza zarówno z poziomu psychologii jak i
organizacji społecznej. W procesie uwewnętrznienia norm i zakazów to dusza staje
się więzieniem ciała, z drugiej strony zachodzi proces racjonalizowania elementów
przemocy i opresji, minimalizacji kosztów i nakładów związanych z przemocą
społeczną. W wyniku postępującego procesu desakralizacji, społeczeństwo zmuszone
ukryć bezpodstawność świeckich źródeł sprawiedliwości zmierza w kierunku
przesłonięcia własnej odpowiedzialności za akt wymierzania kary przestępcom. Kara
przestaje być karą, a staje się elementem resocjalizacji. Stąd pomiędzy sędzią a
karanym pojawia się cały ciąg reprezentantów społeczeństwa (psychologów,
pedagogów, socjologów), którzy usiłują przywrócić przestępcę społeczeństwu.
4. Poststrukturalna teoria konfliktu P. Bourdieu i J. C. Passerona.
A. Klasa, habitus, kapitał. Pojęcia te w terminologii Bourdieu nie mają wyłącznie
charakteru ekonomicznego, ale obejmują wszelkie sfery życia jednostki. I tak klasa to
środowisko klasowe, determinujące styl życia, gust, konsumpcję, stosunki rodzinne,
modę, a więc habitus jednostki, czyli system reakcji i sposobów dostosowywania się
do środowiska życiowego. Podobnie kapitał oznacza wszelkie zasoby, nie tylko
ekonomiczne, ale i społeczne, polityczne oraz kulturowe.
B. Koncepcja kulturowej dominacji klas. Nawiązując do marksowskiej kategorii
formacji społeczno-ekonomicznej, Bourdieu i Passeron twierdzą, że u podstaw
współczesnego panowania znajduje się układ sił między klasami składającymi się na
tą formację. W odróżnieniu jednak od Marksa twierdzą, że ten układ sił
podtrzymywany jest przez działanie pedagogiczne, a więc obiektywną przemoc, czyli
narzucenie przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej. Tak więc relacja konfliktu
i przemocy nie rozgrywa się w sferze stosunków produkcji, a w przestrzeni
symbolicznej. Działanie pedagogiczne jest dlatego obiektywną przemocą symboliczną
bo podlega arbitralnej selekcji znaczeń. Selekcja ta jest arbitralna ponieważ struktura i
funkcje kultury nie mogą być wydedukowane z żadnej zasady ogólnej. Przemoc
symboliczna pojawia się w stosunku komunikowania, który może wytwarzać swój
symboliczny efekt (wpływ) tylko pod dwoma warunkami; 1. Arbitralność wdrożonych
w komunikowaniu pedagogicznym treści nigdy nie jawi się w swej prawdzie; 2.
Działanie pedagogiczne obejmuje autorytet pedagogiczny i względną autonomię
instancji (szkoły, uczelnie) powołanej do jego realizacji. Tym samym arbitralność i
autorytet jawią się jako oczywiste, co pomaga podtrzymać istniejące w obrębie
formacji układy sił.
C. Przemoc symboliczna, ciało, habitus. Odpierając zarzuty sprowadzenia koncepcji
przemocy symbolicznej do samej sfery duchowej, Bourdieu podkreśla wymiar
„materialny” przemocy symbolicznej. Chodzi mu o proces ucieleśniania schematów
postrzegania rzeczywistości, a tym samym obiektywizowania relacji społecznych. Np.
większość Francuzek nie wyobraża sobie związku z niższym od siebie i młodszym
mężczyzną, co w oczywisty sposób odzwierciedla schematy hierarchii płciowej.
Akceptacja odwrócenia porządku oznaczałaby akceptowalność wizerunku
dominującej kobiety! Jednakże, paradoksalnie, obraz ten prowadzi do społecznej
degradacji kobiety pozostającej w związku z niższym (i społecznie umniejszonym)
mężczyzną. Schematy postrzegania organizują zarówno habitus jak i wiedzę, która
dzięki nieświadomemu ucieleśnieniu pozostaje niejasna dla samej siebie. Zdaniem
Bourdieu zdominowani uczestniczą w swojej własnej opresji (choć często dokonuje
się ona wbrew ich wiedzy, chęci i woli) ponieważ akceptują narzucone granice.
Uczestnictwo w owej dominacji sygnalizuje ciało za pomocą emocji (wstyd,
upokorzenie, nieśmiałość, strach, wina), namiętności lub uczuć (miłości, uwielbienia,
szacunku. Zdaniem Bourdieu przekonanie, że przemoc symboliczną można
przezwyciężyć przy pomocy przemian świadomości jest złudne, bo wpisana ona jest w
ciało, jako trwałe dyspozycje.
5. Podsumowanie
A. Współczesne koncepcje konfliktu podążają w ślad za przemianami złożonych
społeczeństw, do których analizy nie sposób zastosować koncepcji klasycznych.
B. Istotne miejsce we współczesnych koncepcjach konfliktu zajmuje język i kultura jako
najważniejsze źródła i nośniki napięć oraz przemocy.
C. Współczesne teorie konfliktu posługują się znacznie bardziej metaforycznym i
wieloznacznym systemem pojęć niż ich klasyczne poprzedniczki, w znacznie
większym też stopniu otwarte są na dokonania innych dyscyplin naukowych.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 175-202.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe” Warszawa 2002, s.902-910.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
P. Bourdieu „Przemoc symboliczna”, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.) Socjologia. Lektury.
Kraków 2005. s.503-508.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 114-133.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 230-234.