List do Rzymian

List do Rzymian
1. Zagadnienia historyczne
1.1. Miasto Rzym
Początki miasta Rzymu sięgają 650 r. przed Chr. w czasach Nowego Testamentu był miastem bardzo wielkim. Liczbę mieszkańców szacują dziś uczeni na
około 500 000. Poza ludnością miejscową było tu dużo przybyszów z Syrii, Małej Azji, Macedonii i Grecji. Znaczny wkład w historię i kulturę Rzymu wnieśli
także Izraelici, którzy założyli tu swoją gminę około 139 r. przed Chr. Gmina
szybko się rozwijała i w czasach Nowego Testamentu według Józefa Flawiusza
miała liczyć 8000 Izraelitów. Byli dobrze zorganizowani i podzieleni na poszczególne niezależne gminy, które posiadały własne zarządy i sale zebrań. Poważnych strat doznała wspólnota izraelska w wyniku dwóch cesarskich dekretów banicyjnych: Tyberiusza w 19 r. po Chr. i Klaudiusza w 49 r. po Chr. Istnienie kolonii izraelskiej w Rzymie miało zasadnicze znaczenie dla genezy i
rozwoju chrześcijaństwa w tym mieście.
Skład socjalny ludności rzymskiej był zróżnicowany i obejmował: bogatych
przedstawicieli wybitnych i liczących się rodów, niższe warstwy ubogich obywateli rzymskich, wyzwoleńców oraz liczne rzesze imigrantów i niewolników.
Mieszkańcy Rzymu trudnili się handlem, budownictwem i rzemiosłem. Rzemiosło i przemysł obejmowało około 200 różnych zawodów. Największym powodzeniem cieszyły się wyroby z brązu i szkła oraz produkcja lampek glinianych.
Mozaika etniczna Rzymu miała wpływ na życie religijne miasta. Były tu
obecne i praktykowane różne religie i kulty. Obok starorzymskich religii, wielkim powodzeniem cieszyły się misteria pochodzące ze Wschodu i Egiptu.
1.2. Kościół w Rzymie
Chrześcijaństwo dotarło do Rzymu dzięki kontaktom handlowym pomiędzy
wschodnią częścią imperium rzymskiego a jego stolicą. Ewangelię przynieśli do
Rzymu nieznani misjonarze, jeszcze przed Pawłem (Dz 28, 15). Kolebką i oparciem pierwotnego Kościoła rzymskiego była gmina izraelska. Sytuacja zmieniła
się po edykcie banicyjnym Klaudiusza. Wraz z opuszczeniem Rzymu przez
Izraelitów nastąpił ostateczny rozdział Kościoła od Synagogi. Zmienił się także
stan etniczny Kościoła. Dotąd przeważali w nim judeochrześcijanie, obecnie
większość stanowili nawróceni poganie, których nie obejmował dekret banicyjny (Rz 1, 5. 13-15; 10, 1-3; 11, 13. 17-32; 15, 15-16. 18). Wpływ judeochrześcijan na życie Kościół rzymskiego był jednak nadal znaczący, o czym świadczy
obszerna część listu poświęcona wyłącznie problemom judaizmu (Rz 9-11).
Obraz składu socjalnego i organizacji Kościoła rzymskiego daje Rz 16, 3-16.
Paweł wymienia tu imiennie aż 26 osób. Analiza ich imion wskazuje, że byli to
zarówno ludzie wolni, jak i niewolnicy, rzemieślnicy, przemysłowcy i przeciętni
obywatele rzymscy. Ważną rolę w życiu Kościoła w Rzymie odgrywały kobiety,
które ze względu na Pana bardzo się trudziły (ϰοπηάω = trudzić się: Rz 16, 6. 12.
13). Podstawową formą organizacji były Kościoły domowe (Rz 16, 5. 14. 15;
Dz 28, 30-31). Z tych względów Paweł nie adresuje listu do Kościoła w Rzymie,
lecz do „wszystkich w Rzymie umiłowanych przez Boga i powołanych świętych” (Rz 1, 7). Kościół rzymski w okresie redakcji Rz musiał być bardzo prężny, skoro Paweł liczył na jego materialne i osobowe wsparcie.
1.3 Okoliczności napisania listu
1.3.1 Powody napisania listu
Wszystkie listy św. Pawła powstawały w określonych okolicznościach i miały na uwadze konkretne sytuacje adresatów. To samo powinno, przynajmniej w
pewnej mierze, dotyczyć także Listu do Rzymian. Na konkretne problemy, którymi zajmuje się Paweł wskazują dwa miejsca tego listu: zapowiedź jego wizyty
w Rzymie (Rz 1, 10-11; 15, 22-24) oraz sprawa „słabych i mocnych” w Kościele rzymskim (Rz 14, 1-15, 7). Te dwa konkretne powody napisania listu nie tłumaczą jednak całej obszernej jego tematyki. Stąd w egzegezie pojawiły się różne poglądy na temat powodów napisania Listu do Rzymian.
1.3.1.1 Problemy Kościoła rzymskiego
Adres listu wskazuje, że Paweł zwraca się do konkretnej, znanej mu wspólnoty kościelnej, której pragnie przekazać wskazania parenetyczne. Długą parenezę
poświęca sprawie pojednania dwóch orientacji etycznych, tzw. „słabych i mocnych” (Rz 14, 1-15, 7). Chodziło o spożywanie pokarmów i przestrzeganie określonych świąt. „Słabi”, to ci, którzy wstrzymywali się od spożywania mięsa i
wina, natomiast „mocni” uważali, że wszystkie pokarmy są dozwolone i pogardzali „słabymi”. W odróżnieniu od Koryntu, w Rzymie nie chodziło o rozłam,
lecz o różne poglądy etyczne formującego się Kościoła. Ten szczegółowy problem tak szeroko przedstawiony ma jednak znaczenie ogólniejsze, wskazuje
normy zharmonizowania w jednym, konkretnym Kościele różnych stylów życia1.
1.3.1.2 Cele misyjne
List miał przygotować Kościół rzymski na przybycie Pawła, który uważał, że
jego misja na Wschodzie została już zakończona (Rz 15, 23). Nie zamierzał on
jednak w Rzymie prowadzić dalszej działalności misyjnej, zgodnie z zasadą:
„uważałem za punkt honoru (θηιοηηκούκελολ) głosić Ewangelię jedynie tam,
1
M. THEOBALD, Der Römerbrief (EF 294), Darmstadt 2000, 37-38.
gdzie imię Chrystusa nie było jeszcze znane, aby nie budować na fundamencie
położonym przez kogoś innego” (Rz 15, 20). Celem Pawła nie był Rzym, lecz
Hiszpania. Rzym miał być dla niego punktem oparcia i „bazą operacyjną”2.
Wprawdzie w liście nie ma mowy o pieniądzach, ale apostoł zapewne liczył także na wsparcie finansowe. Ponieważ nie był znany w środowisku rzymskim,
dlatego w liście pragnął przedstawić Kościołowi rzymskiemu swoją osobę i
swoje poglądy. Stąd znalazł się w tu także obszerny wykład jego teologii.
1.3.1.3 Apologia Pawła wobec Jerozolimy
Ani konkretne problemy Kościoła w Rzymie, ani też cele misyjne Pawła nie
wyjaśniają całkowicie powodów napisania Listu do Rzymian. Uwagę zwraca
bowiem obszerny fragment poświęcony judaizmowi, który obejmuje aż trzy
rozdziały: Rz 9-11. Treścią Rz 9-11 jest apologia wobec judeochrześcijan misji
Pawła wśród pogan. Apologia ta nie dotyczy bezpośrednio adresatów listu. Apostoł nie miał w Rzymie przeciwników, jak miało to miejsce w Azji Mniejszej,
Grecji, czy Jerozolimie. W Liście do Rzymian zwraca się do swoich przeciwników w Jerozolimie i stara się ich przekonać, że jego działalność misyjna wśród
pogan bynajmniej nie negują wyjątkowej roli Izraela w historii zbawienia. Poruszenie tego tematu jest zrozumiałe, gdyż Paweł pisze, że zanim przybędzie do
Rzymu, uda się do Jerozolimy z kolektą zebraną w swoim okręgu misyjnym. W
Jerozolimie będzie musiał wytłumaczyć się ze swojej działalności apostolskiej
wśród pogan. Dlatego można uważać, że List do Rzymian zawiera także wewnętrzny adres: do Jerozolimy3.
Wydaje się, że na redakcję Listu do Rzymian złożyło się wiele powodów i
wszystkie w jakiś sposób tłumaczą jego treść. W liście tym Paweł rozwinął i pogłębił szereg myśli, które występują także w innych jego listach. W odróżnieniu
od pozostałych listów Pawła, List do Rzymian ma charakter bardziej spokojny, a
jego argumentacja jest rzeczowa i pozbawiona emocji.
1.3.2 Czas i miejsce napisania
List został napisany prawdopodobnie w zimie 55/56 r. lub wczesną wiosną 56
r., zanim okręty wznowiły rejsy po zimowej przerwie4.
Paweł nie wspomina w liście, gdzie się znajduje w czasie jego redakcji, ale
pewne szczegóły zdają się wskazywać na Korynt jako na miejsca napisania Listu do Rzymian. Są to następujące wzmianki:
1) Paweł po wysłaniu listu zamierza udać się do Jerozolimy, aby przekazać
kolektę zebraną na biednych chrześcijan w Macedonii i Achaji (Rz 15, 25-26).
Paweł pragnął wyruszyć przez Macedonię i Achaję do Jerozolimy, a stąd do
Rzymu (Dz 19, 21).
W.G. KÜMMEL, Einleitung, 223.
M. THEOBALD, Der Römerbrief, 39.
4 Tamże, 27.
2
3
2) W czasie pisania listu Paweł przebywa w domu Gajusa (Rz 16, 23), którego ochrzcił podczas pierwszego pobytu w Koryncie (1 Kor 1, 14). W otoczeniu
Pawła pojawiają się jeszcze dwie inne osoby o tym samym imieniu. Jednak jeden Gajus jest w Macedonii (Dz 19, 29), a drugi w Derbe (Dz 20, 4).
3) Ostatecznie za Koryntem przemawia wzmianka o diakonisie Febe z Koryntu, która zarządzała Kościołem w Kenchrach, wschodniej dzielnicy portowej
Koryntu. Paweł zlecił jej dostarczenie listu Kościołowi w Rzymie (Rz 16, 1-2).
2. Zagadnienia literackie
2.1. Struktura i forma
Makrostruktura Listu do Rzymian jest łatwa do rozpoznania. Składa się on ze
wstępu, w którym Paweł zapowiada temat listu (Rz 1, 1-17), dwuczęściowego
korpusu listu (Rz 1, 18-11, 36 i 12, 1-15, 13), i zakończenia (Rz 15, 14-16, 23).
W korpusie listu wyraźnie można wyodrębnić dwie zasadnicze części: doktrynalną (Rz 1, 18-11, 36), która kończy się hymnem ku czci mądrości Bożej oraz
doksologią (Rz 11, 33-36) i parenetyczną, która zaczyna się od typowego
παραθαιῶ ‘zachęcam’ (Rz 12, 1-15, 13). Podział korpusu listu nie ma jednak
znaczenia absolutnego, gdyż w części doktrynalnej występują również wskazania o charakterze parenetycznym (np. Rz 6, 11-12. 19 itp.).
Sprawą dyskusyjną jest dokładne oddzielenie wstępu od części centralnej.
Niektórzy zaliczają już zapowiedź tematu w Rz 1, 16-17 do części doktrynalnej5. Niektórzy komentatorzy kwestionują też przynależność do części doktrynalnej Rz 9-11. Rozdziały te dotyczą wyłącznie zbawienia Izraela i dlatego niektórzy uczeni uważają, że jest to oddzielny fragment, forma dygresji6. Większość egzegetów sądzi jednak, że stanowią one konstytutywny element wykładu
Pawła o usprawiedliwieniu i teologicznie łączą się harmonijnie z Rz 1, 18-8,
397.
Szczególną trudność sprawia komentatorom struktura części doktrynalnej8.
Większość opowiada się za postawieniem cezury w Rz 3, 20; Rz 4, 25 i 8, 39, co
daje następujący podział tej części: 1) Rz 1, 18-3, 20; 2) Rz 3, 21-4, 25; 3) Rz 5,
1-8, 39; 4) Rz 9-119.
Bardziej przejrzysta jest budowa części parenetycznej. Można tu wyróżnić
dwa fragmenty: 1) napomnienia o charakterze ogólnym (Rz 12-13) i 2) napomnienia specjalne, dotyczące problemu „mocnych i słabych” w Kościele rzymskim (14, 1- 15, 13).
Np. U. SCHNELLE, Einleitung, 129.
P. STUHLMACHER, Der Brief an die Römer (NTD 6), Göttingen 19892, 19 uważa, że Rz 9-11 stanowi
oddzielną część listu.
7 M. THEOBALD, Der Römerbrief, 52-53.
8 Dyskusje na temat struktury Rz przedstawił K. ROMANIUK, List do Rzymian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (PNT VI, 1), Poznań – Warszawa 1978, 67-74.
9 Np. U. SCHNELLE, Einleitung, 129; I. BROER, Einleitung, II, 458.
5
6
W całości budowa Listu do Rzymian przedstawia się następująco:
Wstęp: 1, 1-17
Adres i pozdrowienie: 1, 1-7
Dziękczynienie i zapowiedź przybycia: 1, 8-15
Temat listu: 1, 16-17
I. Część doktrynalna:
Ewangelia o zbawieniu (usprawiedliwieniu): 1, 1811, 36
1. Potrzeba zbawienia: 1, 18-3, 20
2. Zbawienie przez wiarę: 3, 21-4, 25
3. Egzystencja człowieka zbawionego: 5, 1-8, 39
4. Zbawienie Izraela:
II. 9-11
Część parenetyczna:
Realizacja Ewangelii o zbawieniu: 12, 1-15, 13
1. Wskazania ogólne: 12-13
2. Wskazania specjalne dla „mocnych i słabych”: 14, 1- 15, 13
Zakończenie: 15, 14-16, 23
Nie ulega wątpliwości, że List do Rzymian należy do gatunku listu starożytnego, natomiast co do klasyfikacji jego formy, wśród egzegetów panuje rozbieżność poglądów10. I tak określa się jego formę jako esej, list pouczający,
mowę apostoła o charakterze retorycznym, expose Pawła, pismo broniące przed
zarzutami itp.
2.2. Podział retoryczny
W ostatnich latach pojawiło się szereg prób przedstawienia budowy Listu do
Rzymian według zasad retoryki starożytnej. Makrostruktura retoryczna listu nie
budzi większych wątpliwości i przedstawia się następująco:
exordium (wstęp)
propositio (teza)
probatio (dowodzenie)
exhortatio (poruszenie czytelnika)
conclusio (wnioski)
Rz 1, 1-15
Rz 1, 16-17
Rz 1, 18-11, 36
Rz 12, 1- 15, 13
Rz 15, 14-16, 23
Taki podział tekstu retorycznego, zwłaszcza jego najważniejszej części –
probatio (dowodzenia), jest jednak za ogólny i nie pozwala prześledzić techniki
argumentacyjnej Pawła. Dlatego w ostatnich dwudziestu latach uczeni starali się
podać bardziej szczegółowe dyspozycje części doktrynalnej listu, ale ich poglą10
67.
Poglądy na ten temat omawia U. SCHNELLE, Einleitung, 130-131; M. THEOBALD, Der Römerbrief, 65-
dy na ten temat są bardzo rozbieżne11. W wykładzie Pawła o sprawiedliwości
Boga dowodzeniu towarzyszą dygresje (Rz 3, 1-8), odpieranie zarzutów (refutatio: Rz 1, 18-32; 6, 1-8, 17; 9-11) i wnioski (conclusio: Rz 3, 9-20; 5, 12-21; 8,
31-39).
2.3. Styl, podgatunki literackie i argumentacja
Forma retoryczna listu określa także styl. Styl nie służy tylko funkcjom literackim, czy artystycznym, nie jest ozdobą tekstu, lecz przede wszystkim narzędziem przekonania czytelnika do przedstawionych treści. Styl Listu do Rzymian
cechuje: stosowanie zasad diatryby stoickiej i mowy obrazowej.
Diatryba
Diatryba była popularną formą retoryki greckiej filozofii stoickiej. Do charakterystycznych środków literackich diatryby należało: 1) dialog z fikcyjnym
partnerem dialogu, którego poglądy na określony temat należało obalić; 2) personifikacja pojęć abstrakcyjnych; 3) antytezy; 4) ironia itp.
Dialog z fikcyjnym partnerem polega na wymianie słów, czy zdań w formie:
wprowadzenia zarzutu przeciwnika, np. „Powiesz mi na to: Dlaczego więc Bóg
czyni jeszcze wyrzuty? Któż bowiem woli Jego może się sprzeciwić?” (Rz 9,
19;
odpowiedź pytaniem na pytanie przeciwnika (najczęściej), np. „Cóż bowiem
jeśli niektórzy stali się niewierni, czyż ich niewierność miałaby zniweczyć wierność Boga?” (Rz 3, 3);
stawiania zarzutu, np. „Jeśli zaś niesprawiedliwość nasza poleca sprawiedliwość
Boga, to cóż powiemy? Czy Bóg jest niesprawiedliwy, gdy okazuje gniew” (Rz
3, 5).
Często Paweł odpowiada na zarzut lub pytanie zwrotem
„nie
może [tak] stać się” (Rz 3, 4. 6. 31; 6, 2. 15; 7, 7. 13; 9, 14; 11, 1. 11).
Mowa obrazowa
W Liście do Rzymian występują następujące gatunki mowy obrazowej:
1) metafory, np. „pogrążone w ciemności serce” (Rz 1, 21); „Prawo wpisane
na sercach” (Rz 2, 15); „pieczęć usprawiedliwienia” (Rz 4, 11); drzewo
oliwne (Rz 11, 17-24); ciało (Rz 12, 4); sen (Rz 13, 11); czyny ciemności
(Rz 13, 12); oręż światła (Rz 13, 12); przywdzianie Chrystusa (Rz 13, 14)
i inne
2) porównania, np. „stawiacie siebie jako niewolników” (Rz 6, 16; por. 6, 1718); :jak owce na zabicie” (Rz 8, 36);
3) przypowieści, np. wolność od Prawa zilustrowana przepisami prawa małżeńskiego (Rz 7, 1-6); bezsensowność polemizowania z Bogiem zilustrowana obrazem garnka i garncarza (Rz 9, 20-21) itp.
11
Różne propozycje podziału retorycznego zestawił M. THEOBALD, dz. cyt., 57-62.
Antytezy
Antyteza, to zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi (najczęściej zdań). Łączy je zazwyczaj kontrast semantyczny przez
paralelizm budowy syntaktycznej i rytmicznej obu segmentów wypowiedzi12. W
Liście do Rzymian zauważa się predylekcję do stosowania antytez. Najbardziej
charakterystyczne antytezy, to: łaska – grzech; śmierć – życie (Rz 5, 12-21);
sprawiedliwość – gniew (Rz 1, 17-18); Judejczycy – poganie (Rz 3, 22; 10, 12);
duch – ciało ( Rz 8, 1-11) i inne. Antytezy wprowadzają figury syntaktyczne:
ούθ – ἀιιά „nie – ale” lub κέλ – δέ „wprawdzie lecz” itp.
Podgatunki literackie z tradycji
Paweł wykorzystał i przeredagował szereg podgatunków literackich z tradycji
pierwotnego Kościoła. Są to:
1) formuły wiary, do których należą: formuły paschalne (Rz 4, 24; 6, 4; 8, 11;
10, 9), formuły posłania (Rz 1, 3-4; 8, 3); formuły soteriologiczne (Rz 3,
25-26; 4, 25; 8, 32);
2) fragmenty liturgiczne (Rz 1, 1-7; 16, 25-27);
3) hymny (Rz 11, 33-36);
4) midrasz rabinistyczny (Rz 3, 1-20; 4, 1-25; 9-11);
5) pareneza (Rz 12-13).
2.4. Integralność literacka
Historia tekstu Listu do Rzymian pokazuje, że nie był on przekazywany w
jednolitej formie:
1) większość odpisów opuszcza Rz 16, 24;
2) w kanonie Marcjona nie ma Rz 15-16;
3) doksologia końcowa nie zawsze jest umieszczona na końcu (Rz 16, 25-27),
lecz występuje w różnych miejscach: po Rz 14, 23 lub po Rz 15, 33.
Krytyka literacka ma również wątpliwości, co do przynależności niektórych
fragmentów do pierwotnego tekstu listu. Dotyczy to zwłaszcza Rz 7, 25b, który
uważa się za komentarz do Rz 7, 25a13 oraz Rz 16. W rozdziale tym Paweł przesyła pozdrowienia mieszkańcom Rzymu, których lista jest bardzo długa i zawiera aż 26 imion. Wiadomo, że Paweł znał tylko niektórych spośród nich, z którymi spotykał się w Syrii, Palestynie, Małej Azji, czy Grecji. Nie jest to jednak
argument za nieautentycznością Rz 16. Osoby te mogły się w międzyczasie
przesiedlić do Rzymu. Również wzmiankę o Prysce i Akwili (Rz 16, 3), którzy
musieli Rzym opuścić na podstawie edyktu banicyjnego Klaudiusza (Dz 18, 2; 1
Kor 16, 19) można wytłumaczyć tym, że po zniesieniu edyktu znowu powrócili
A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, Antyteza, STL 35.
Niektórzy egzegeci sądzą, że w Rz jest więcej późniejszych glos, jak na przykład: 2, 1. 16; 6, 17b;
8, 1; 10, 17; 13, 5. Por. I. BROER, Einleitung, II, 459.
12
13
do Rzymu. Niektórzy uczeni przypuszczają, że Rz 16 był pierwotnie listem do
Efezu, którego kopię Paweł dołączył do Listu do Rzymian14.
3. Główne tematy teologiczne
3.1. Soteriologia
Podstawową formułę soteriologiczną Listu do Rzymian stanowi zwrot:
δηθαηοζύλε Θεο[y „sprawiedliwość Boża” (Rz 1, 17; 3, 5. 21-22. 25-26; 10, 3).
Wyrażenie „sprawiedliwość Boża” nie ma sensu jurydycznego. Nie oznacza zatem, że Bóg osądza człowieka sprawiedliwie, czyli zgodnie z jego postępowaniem. Bóg nie objawia swojej sprawiedliwości w ten sposób, że wynagradza dobre uczynki a złe karze. Sprawiedliwość Boża ma inny sens, wyraża uniewinnienie grzesznika bez żadnej jego zasługi i jest synonimem zbawienia. Apostoł
posługuje się zamiennie określeniami: δηθαηοζύλε ‘usprawiedliwienie’ i
ζωηερία ‘zbawienie’ (Rz 10, 9-10). Bóg, w rozumieniu Pawła, jest sprawiedliwy w tym znaczeniu, że zbawia człowieka. Usprawiedliwienie jest całkowicie
darmowe, jest łaską Boga okazaną człowiekowi: „Dostępują usprawiedliwienia
za darmo, z Jego łaski, dzięki odkupieniu w Chrystusie Jezusie” (Rz 3, 24). Akt
usprawiedliwienia wyklucza postępowanie sądowe. Człowiek mimo obciążających go przewinień zostaje uniewinniony, bez przedłożenia dowodów niewinności, bez jakichkolwiek zasług. Dlatego Paweł stwierdza wyraźnie: „Człowiek
dostępuje usprawiedliwienia (…) bez czynów Prawa” (Rz 3, 28). Uniewinnienie
jest wyłącznie wielkodusznym aktem łaski Boga. Sprawiedliwość Boga, to akt
darowania grzechów i okazanie łaski.
Pojęcie sprawiedliwości otrzymuje zatem nową, soteriologiczną treść. Paweł
stwierdza: „Sprawiedliwość Boga objawia się (ἀποθαιύπηεηαη) z wiary ku wierze (ἐθ πίζηεως εἰς πίζηηλ)” (Rz 1, 17). Charakterystyczne jest tu słowo
ἀποθαιύπηεηαη = objawia się, występujące w czasie teraźniejszym. Sprawiedliwość Boga jest już obecna. Zbawcze działanie Boga nie jest wydarzeniem jednorazowym, punktowym, ale trwałym procesem. Odtąd człowiek znajduje się w
zasięgu mocy i działania zbawczego Boga15. Jedynym warunkiem, który musi
spełnić, aby znaleźć się w zasięgu mocy Boga i osiągnąć usprawiedliwienie, jest
wiara. Przez akt wiary Paweł rozumie przyjęcie Ewangelii, zaakceptowanie objawienia Bożego, które przekazał Chrystus i Apostołowie (Rz 10, 9). Objawienie dociera do człowieka przez głoszenie Ewangelii (Rz 10, 17). Akt wiary rodzi
się zatem z przepowiadania Ewangelii.
Najdonioślejszym skutkiem usprawiedliwienia jest pokój i pojednanie z Bogiem (Rz 5, 1). Inne skutki, to: uwolnienie spod panowania grzechu i śmierci
I. BROER, Einleitung, II, 460.
H. HÜBNER, Biblische Theologie des Neuen Testaments. Die Theologie des Paulus und ihre neutestamentliche Wirkungsgeschichte, B. 2, Göttingen 1993, 262.
14
15
(Rz 6), wolność od zachowywania litery Prawa (Rz 7) i nowy styl egzystencji
(Rz 8).
3.2. Antropologia
Antropologia Listu do Rzymian ukazuje człowieka w dwóch aspektach chrystologicznych: 1) człowieka poza Chrystusem pogrążonego w grzechu i śmierci
oraz 2) człowieka zbawionego w Chrystusie.
3.2.1. Człowiek poza Chrystusem
Paweł dzieli całą ludzkość, która żyje bez Ewangelii i Chrystusa na pogan
oraz Izraelitów. Sposób egzystencji oraz sytuację pogan, którzy żyją bez Chrystusa, przedstawia w Rz 1, 18-3216. Obraz, jaki nakreślił apostoł jest bardzo tragiczny, zarówno w aspekcie intelektualnym, jak i moralnym. Podstawowym
błędem pogan jest zaniedbanie kultu prawdziwego Boga, któremu nie oddają
należnej czci i dziękczynienia (Rz 1, 21-23). Rezultatem tego jest zaciemnienie
umysłu i niemożliwość odróżniania prawdy od fałszu (Rz 1, 21). Proces ten pogłębia się i w konsekwencji prowadzi do tego, że prawdziwą mądrość uważa się
za głupotę, a głupotę za mądrość (Rz 1, 22). Jedną z form tej głupoty jest oddawanie czci stworzeniom zamiast Bogu (Rz 1, 23). Dalszą konsekwencją odmowy czci Bogu jest sytuacja moralna, którą Paweł maluje w bardzo ciemnych
barwach i przytacza katalog wad i grzechów pogan (Rz 1, 29-31).
Degradacja moralna pogan jest zawiniona z dwóch względów. Po pierwsze,
„chociaż Boga poznali, nie oddali Mu chwały ani dziękczynienia” (Rz 1, 21).
Poganie posiadają zatem określony stopień wiedzy o Bogu, gdyż „to, co poznawalne o Bogu widoczne jest wśród nich” (Rz 1, 19). Każdy człowiek ma więc
możliwość poznania Boga i uznania jego supremacji nad stworzeniem. Dlatego
nikt nie może się wymówić od winy, jeżeli jego relacja do Boga nie jest właściwa. Po drugie, poganie mają Prawo, a więc normy moralnego postępowania,
„wypisane w ich sercach”, czyli sumienie (ζσλείδεζης), które określa wartość
ludzkich uczynków. Dobre uczynki chwali, a złe gani (Rz 2, 15).
Stan moralny pogan zasługuje zatem na „gniew Boga” (Rz 1, 18). Wyrażenie
„gniew Boga” jest antropomorfizmem i nie oznacza ludzkich uczuć u Boga, lecz
ma sens eschatologiczny, jest metaforą sądu ostatecznego i perspektywy kary
dla tych, którzy mimo okazywanej im przez Boga miłości, lekceważą ją i do
końca trwają w grzechach (Rz 2, 5-6)17.
Nie wiele lepiej od pogan przedstawia się sytuacja moralna Izraelitów (Rz 2,
17-29). Izraelici posiadali jednak znacznie lepsze warunki rozwoju religijnego i
moralnego niż poganie. Otrzymali od Boga specjalne objawienie, Prawo okreApostoł zasadniczo przedstawia stan moralny ludzkości przed Chrystusem, ale podane tu opis odnosi się
także do wszystkich, którzy nie przyjmują Ewangelii i Chrystusa. Por. A. PACIOREK, Człowiek bez Chrystusa w
soteriologii Listu św. Pawła do Rzymian (ITRn 1), Tarnów 1995, 99.
17
D. ZELLER, Der Brief an die Römer (RNT), Regensburg 1985, 53-54.
16
ślające kierunek postępowania oraz liczne przywileje i dary: „usynowienie, i
chwała, i przymierze, i ustanowienie Prawa, i służba i obietnice” (Rz 9, 4-5).
Mimo tych przywilejów i darów Bożych Izraelici okazali się nieposłuszni
Bogu. Uważali się za powołanych do przekazywania innym narodom pouczeń
moralnych, a tymczasem nie stosowali tego do siebie. Chlubią się posiadaniem
Prawa, ale ich życie etyczne cechują wykroczenia przeciw Prawu. Paweł stwierdza więc: „Nie słuchacze Prawa [są] sprawiedliwymi przed Bogiem, lecz ci, którzy czynią Prawo zostaną usprawiedliwieni” (Rz 2, 13). Nie wystarczy sama
znajomość norm moralnych, należy je jeszcze wykonywać.
Po przedstawieniu sylwetki moralnej Izraelitów i pogan, Paweł dochodzi do
wniosku: „Zarówno Judejczycy, jak i Grecy wszyscy są pod [panowaniem]
grzechu” (Rz 3, 9). Termin α`καρηία jako określenie grzechu jest charakterystyczny dla słownictwa Listu do Rzymian, gdyż występuje tu aż 48 razy. Słowo
α‘καρηία w języku greckim pozabiblijnym oznacza: chybienie celu, utrata lub
zaniedbanie czegoś. błądzenie, zawinienie. W terminologii biblijnej słowo to
określa grzech, który manifestuje się w:
1) przekraczaniu (παράβαζης) Prawa (Rz 4, 15);
2) nieposłuszeństwie (παραθοή) wobec Boga (Rz 5, 19);
3) popełnianiu przestępstwa, występku (παράπηωκα: Rz 5, 15. 20; 11, 12).
Są to symptomy spostrzegane od zewnątrz, natomiast wewnętrzną naturę
grzechy stanowi jego moc, która wyraża się w panowaniu nad człowiekiem. Panowanie grzechu zaczęło się z pierwszym człowiekiem i od niego przeszło na
wszystkich ludzi. Wyrazem mocy grzechu i jego władzy nad człowiekiem są
popełniane przez ludzi wykroczenia, których katalog podaje Rz 1, 29-32. Konsekwencją grzechu jest śmierć: „Z powodu jednego człowieka grzech wszedł na
świat i z powodu grzechu śmierć. I tak śmierć przeszła na wszystkich ludzi, ponieważ wszyscy zgrzeszyli” (Rz 5, 12)18. Grzech nie należy do natury człowieka. Każdy odpowiada indywidualnie za popełniane grzechy, ale nie doszłoby do
nich, gdyby nie grzech pierwszego człowieka19. Z tej sytuacji człowiek nie jest
w stanie wydostać się o własnych siłach, potrzebuje interwencji ze strony Boga
(Rz 3, 9).
3.2.2. Człowiek w Chrystusie
Punktem zwrotnym w historii zbawienia i w sytuacji ludzkości była śmierć i
zmartwychwstanie Chrystusa. Ofiara Chrystusa i Jego zwycięstwo zmieniło zupełnie sytuację w świecie. Nieograniczona władza i moc grzechu i śmierci została pokonana przez łaskę i życie. Zaczął się nowy etap historii zbawienia, który
cechuje panowanie łaski: „Aby jak grzech zakrólował w śmierci, tak aby łaska
zakrólowała przez sprawiedliwość” (Rz 5, 21). Człowiek nie jest już poddany
18
Inne możliwe tłumaczenia wyrażenia εvφ’ ω̝-: za to; przed którą; w której; przez którą; dla któ-
rej. Niektórzy odnoszą εvφ’ ω̝- do „jednego człowieka”, czyli do Adama: w którym.
19 K. ROMANIUK, List do Rzymian, 139.
wyłącznie władzy grzechu, który prowadził do śmierci, lecz ma odtąd możliwość wyboru innego stylu życia, który prowadzi do życia (Rz 5, 17).
W Rz 7, 5-6 Paweł przeciwstawia dawny I nowy styl życia: „Kiedy byliśmy
w ciele, namiętności grzechów działały przez Prawo w naszych członkach, tak
że byliśmy plonem dla śmierci. Teraz zaś jesteśmy wolni od Prawa, bo umarliśmy temu, co trzymało nas w posiadaniu i pełnimy służbę w nowości Ducha”.
Początkiem nowego stylu życia jest chrzest, który wprowadza w misterium
śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. W chrzcie następuje „zrośnięcie” chrześcijanina z Chrystusem (Rz 6, 5)20. Na skutek czego współuczestniczy on w
śmierci Chrystusa i wraz z Nim powstaje do nowego życia, wkracza w sferę panowania łaski i życia.
Nowy styl życia nie jest tylko określeniem modelu etycznego, lecz oznacza
istotne zmiany egzystencjalne w chrześcijaninie. W aspekcie naturalnym pozostaje on nadal potomkiem Adama, lecz jednocześnie w aspekcie duchowym następuje w nim radykalna przemiana. Życie człowieka ochrzczonego, złączonego
organicznie z Chrystusem nabiera nowych jakości. Chrystus działa w chrześcijaninie przez Ducha Świętego, którego Paweł nazywa „Duchem Boga” i „Duchem Chrystusa” (Rz 8, 9-11). Obecność Ducha Świętego w człowieku
ochrzczonym apostoł nazywa „zamieszkaniem” (Rz 8, 9a). Duch Święty jest
podstawowym sprawcą wszystkich zmian, jakie zachodzą w egzystencji
ochrzczonego. Jest to najbardziej oryginalny rys antropologii człowieka, który
przyjął Ewangelię i żyje już „w Chrystusie”. Na szczególną uwagę zasługują
cztery wymiary działania Ducha Świętego: usynowienie, gwarancja życia
wiecznego, wpływ na postępowanie moralne i modlitwę.
W ujęciu Listu do Rzymian proces przemiany chrześcijanina przebiega w następujących etapach:
Krzyż i zmartwychwstanie Chrystusa

Głoszenie Ewangelii

Wiara

Chrzest (zespolenie z Chrystusem)

zamieszkanie Ducha Świętego (Duch Chrystusa)

działanie Ducha Świętego w chrześcijaninie




usynowienie nowe życie
etos modlitwa
Idea usynowienia, dziecięctwa Bożego człowieka ochrzczonego łączy dwa
aspekty: chrystologiczny i pneumatologiczny, związek wewnętrzny z Chrystu20
Dosłownie: σύμφυτοι ‘zrośnięci, złączeni, zespoleni’.
sem i z Duchem Świętym (Rz 8, 3. 14-16. 19. 21. 23. 29. 32). List do Rzymian
odróżnia jednak wyraźnie pojęcia: „własny Syn” Boga (Rz 8, 32), czyli Chrystus oraz „przybrany syn” Boga i „brat” Chrystusa (Rz 8, 29)21. Usynowienie nie
jest identyczne z Synostwem Bożym Chrystusa. Z drugiej strony idea dziecięctwa Bożego nie jest tylko tytułem, lecz oznacza wewnętrzną realną przemianę,
której rezultatem jest nowa relacja do Boga. Wyrazem tej relacji i świadomości
uczestnictwa w autentycznym dziecięctwie Bożym jest wołanie: „Abba, Ojcze!”
(Rz 8, 15b). Abba, to aramejski zwrot dziecka do ojca rodziny, wyrażający szacunek, zaufanie, miłość, posłuszeństwo i poczucie bezpieczeństwa22. Ochrzczony jako dziecko Boga upodabnia się do „wizerunku23 Jego Syna, aby On był
pierworodnym wśród wielu braci” (Rz 8, 29).
Obecność Ducha Świętego w osobie ochrzczonej stanowi gwarancję dalszego
życia po śmierci fizycznej: „Jeśli Duch tego, który wskrzesił Jezusa z martwych
mieszka w was. Ten, który wskrzesił Chrystusa z martwych ożywi również
śmiertelne wasze ciała, przez Ducha, który w was mieszka” (Rz 8, 11). Chrześcijanin w akcie chrztu łączy się z Chrystusem, ma udział w Jego śmierci i
zmartwychwstaniu. Nie jest to tylko symboliczny fakt, ale realna rzeczywistość.
Zasadą zmartwychwstania i nowego stworzenia po śmierci jest Duch Święty,
który już działa w człowieku: „My sami posiadając pierwociny24 Ducha, my
sami wzdychamy wyczekując odkupienia naszego ciała” (Rz 8, 23).
Duch Święty jest następnie zasadą nowego chrześcijańskiego etosu25, uzdalnia do prowadzenia nowego stylu życia, „nie według ciała, ale według Ducha”
(Rz 8, 4b. 12). Praktyka chrześcijańskiej moralności stała się możliwa dzięki
wsparciu Ducha Świętego. To wsparcie nie wyklucza jednak wolności człowieka. Można nie kierować się natchnieniami Ducha Świętego, tylko „żyć według
ciała”, ale ten model życia prowadzi do śmierci (Rz 8, 12-13). Szczególną rolę
przypisuje List do Rzymian Duchowi Świętemu w zakresie modlitwy chrześcijańskiej. Temat ten porusza w dwóch miejscach: Rz 8, 15 i 8, 26-27. Rz 8, 15
stwierdza, że do Boga „wołamy26 w Duchu: Abba, Ojcze”, podobnie jak modlił
się Chrystus. Duch Święty określa postawę chrześcijanina jako dziecka Bożego,
stwarza atmosferę miłości zaufania i bliskości Ojca. Nadaje modlitwom właściwy kierunek, odpowiednią formę: „Wspomaga naszą słabość. Ponieważ nie
wiemy, o co mamy się modlić, tak jak trzeba, sam Duch wstawia się niewymownymi westchnieniami” (Rz 8, 26).
Przybrane dziecięctwo Boże, czyli adopcję wyraża termin ση`οζεζία.
J. CZERSKI, Ewangelie synoptyczne, 134.
23
Dosłownie: ζσκκόρθοσς od ζύκκορθος ‘mający tą samą postać’.
24
VΑπαρτή ‘pierwociny’ oznacza pierwsze plony, pierwsze owoce i płody ziemi, które ofiaruje się Bogu
jako gwarancję, że będą następne.
25
Etos określa zgodnie z semicką mentalnością czasownik περηπαηεῖλ ‘chodzić’.
26
Dosłownie: θράδοκελ ‘krzyczeć, wołać głośno, wydawać nieartykułowany okrzyk’.
21
22
3.3 Pareneza
3.3.1. Pareneza negatywna
Parenezę negatywną zawiera pierwsza część listu, w charakterystyce człowieka „poza Chrystusem”. Charakterystykę tę uzupełnia katalog 21 wykroczeń
(Rz 1, 29-31), które poniżają godność człowieka i prowadzą go w kierunku ostatecznej zagłady. Paweł przeciwstawia ten styl egzystencji, które określa jako
życie „w ciele” egzystencji człowieka „w Chrystusie” i stwierdza: „Gdy byliśmy
w ciele, grzeszne namiętności (παζήκαηα) pobudzane przez Prawo działały w
naszych członkach, aby sprowadzić owoce śmierci” (Rz 7, 5).
3.3.2. Podstawowe zasady parenezy
Parenezie pozytywnej poświęcił Paweł całą drugą część Listu do Rzymian
(Rz 12, 1-15, 13). Rozpoczyna ją podstawowa zasada moralna: „Zachęcam
(παραθαιῶ)27 was, bracia, przez miłosierdzie Boga, abyście oddali wasze ciała
na ofiarę żywą, świętą, miłą Bogu, na wasz duchowy kult (ηὴλ ιογηϰὴλ
ιαηρείαλ)” (Rz 12, 1).
Motywem paraklezy jest miłosierdzie Boga, jakie objawił On w swoim dziele
zbawczym. Jest to aluzja do kontekstu poprzedzającego, w którym apostoł podziwiał miłosierdzie Boga (por. Rz 11, 30-32). „Oddanie ciała” do dyspozycji
Boga jest konsekwencją chrztu. Przy czym „ciało” określone jako ζῶκα wskazuje na całego człowieka, a więc i jego osobę. A zatem chodzi o oddanie do
dyspozycji Boga całego swego życia, całej egzystencji, zarówno wnętrza, jak i
ciała materialnego oraz całej aktywności człowieka.
Zwrot „oddać na ofiarę” był w środowisku pogańskim terminem technicznym
na określenie składania ofiar. Ofiara ciała różni się jednak radykalnie od ofiar
pogańskich. Jest to ofiara żywa, święta, miła Bogu, kult duchowy. Jest „żywą”,
gdyż objawia się w niej moc Ducha Świętego, który kieruje chrześcijańską egzystencją. Jest ona „świętą” (ἁγία), ponieważ chrześcijanie są powołam do świętości i całe ich postępowanie moralne powinno być uświęcaniem (Rz 6, 19. 22; l
Tes 4, 3). Jest następnie „miłą Bogu”, bo całe zaangażowanie człowieka w
chrześcijańską egzystencję jest zgodne z wolą Boga (Rz 8, 7n; 14, 18; Flp 4,
18).
Trudny do przetłumaczenia jest zwrot ιογηθηθὴ ιαηρεία. Rzeczownik ιαηρεία
oznacza służbę, kult. Natomiast przymiotnik ιογηθός może oznaczać: racjonalny, rozumny lub duchowy. W znaczeniu „duchowy”, występuje w bizantyńskiej
terminologii liturgicznej oraz w l P 2 , 2. Egzystencja chrześcijańska jako żywa,
święta i miła Bogu jest więc formą duchowej liturgii.
Chrześcijanin nie może upodabniać się. do stylu tego świata, to znaczy iść
bezmyślnie z duchem czasu, dostosowywać się do modnych prądów i lansowa27
Czasownik παραθαιεῖλ pochodzi od rzeczownika παράθιεζης ‘parakleza’, który w Nowym Testamencie
występuje w kilku znaczeniach: napomnienie, prośba, pociecha, zachęta. Często te niuanse schodzą się. razem, i
tak napomnienie może być zarazem prośbą. Takie znaczenie należy przyjąć w Rz 12, 1.
nych poglądów (Rz 12, 2a). Dynamika chrześcijańskiej egzystencji objawia się
w nieustannej przemianie: „Przekształcajcie się przez odnawianie umysłu” (Rz
12, 2b). Chodzi więc o odnowę wewnętrzną, duchową, dogłębną, o zmianę sposobu myślenia w tym celu, aby można pojąć wolę i zamysł Boga.
3.3.3 Kontekst socjologiczny napomnień
Pareneza Listu do Rzymian nie jest etyką indywidualną, lecz społeczną i służy budowie Kościoła. W tym kierunku idą wskazania w Rz 12, 3-8, a przede
wszystkim Rz 14-15, 6. Zasadniczą rolę w życiu społecznym odgrywa miłość,
której cechy wskazuje Rz 12, 9-21.
Rz 13 omawia relacje chrześcijanina do władzy państwowej. Ta grupa wskazań sprawiała trudności egzegetom niemieckim (chodzi o państwo nazistowskie
i II wojnę światową), polskim katolikom (czasy komunizmu). Paweł nigdzie tak
wyczerpująco, jak w Rz nie przedstawił stosunku do państwa. Interpretacja tego
fragmentu wymaga w pierwszym rzędzie określenia jego gatunku literackiego.
Rz 13 nie jest tekstem prawniczy, albo pouczeniem doktrynalnym, dogmatycznym, lecz parenezą. Pareneza daje wskazówki odnoszące się do konkretnej,
określonej sytuacji. Otóż Paweł reprezentuje tu poglądów wczesnej tradycji judaistycznej, która uważała, że każda władza posiada Boski autorytet, spełnia
funkcje normatywne, karze zło i wynagradza dobro (Rz 13, 3-4)28. Apostoł powołuje się tylko na tę tradycję bez jakiejkolwiek interpretacji. Zdaniem egzegetów parenezę polityczną Pawła należy interpretować w konkretnej sytuacji: chodzi o płacenie podatków. Płacenie podatków było znakiem lojalności i zapewniało Izraelitom, którzy w Rzymie mieli własną synagogę, uznanie ich za prawowitych obywateli, a nie za wyznawców obcego kultu. Napomnienia do lojalności nie należy absolutnie rozumieć jako uległość władzy państwowej w każdym przypadku29.
28
29
Na tę samą tradycję powołują się: 1 Tm 2, 1-3; Tt 3, 1-3; 1 P 2, 13-17.
M. THEOBALD, Der Römerbrief, 307-310.