BÓG NIE JEST UROJENIEM. Złudzenie Dawkinsa
advertisement
Alister McGrath Joanna Collicutt McGrath Bóg nie jest urojeniem Złudzenie Dawk insa Przełożył Jerzy Wolak Wydawnictwo WAM Tytu³ orygina³u THE DAWKINS DELUSION? Atheist Fundamentalism and the Denial of the Divine Published by Society for Promoting Christian Knowledge 36 Causton Street London SW1P 4ST © Alister McGrath and Joanna Collicutt McGrath 2007 © Wydawnictwo WAM, 2012 Redakcja merytoryczna Abp Józef ¯yciñski Jacek Prusak SJ Korekta Renata Komurka Projekt ok³adki i stron tytu³owych Sebastian Stachowski ISBN 978-83-7767-180-1 wydanie drugie WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: [email protected] www.wydawnictwowam.pl DZIA£ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 faks 12 62 93 496 e-mail: [email protected] KSIÊGARNIA WYSY£KOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM: ul. Kopernika 26 31-501 Kraków Wprowadzenie do wydania polskiego To dla mnie wielka przyjemność i zaszczyt móc osobiście przedstawić moją książkę polskiemu czytelnikowi. Oto w swej pracy zatytułowanej Bóg urojony Richard Dawkins – najbardziej znany współczesny ateista brytyjski – usiłuje wykazać, że wszyscy wierzący w Boga padli ofiarą niebezpiecznego urojenia. Dawkins kieruje ostrze zjadliwej krytyki przeciwko religii w ogóle, w szczególności zaś – przeciw chrześcijaństwu. Na kartach niniejszej książki podejmuję wraz z żoną drobiazgową krytykę antyreligijnych argumentów Dawkinsa, zwracając szczególną uwagę na ich podstawy naukowe, które okazują się być zaskakująco słabe. Naszym zdaniem zwykła niemożność intelektualnego podbudowania wysuwanych hipotez zmusza Dawkinsa do przyjęcia wysoce agresywnego tonu, lekceważąca zaś argumentacja maskować ma rozliczne luki w logice jego rozumowania. Mamy nadzieję, że lektura naszej pracy dostarczy Państwu radości, a zawarta w niej analiza okaże się przydatna. Warto zauważyć, że argumenty Dawkinsa spotkały się z ostrą krytyką zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza ze strony innych ateistów. Ateizmowi coraz poważniej zagraża opinia nietolerancyjności, intelektualnej arogancji oraz niemożności właściwego i po5 WPROWADZENIE DO POLSKIEGO WYDANIA ważnego podjęcia zagadnień religijnych. Nie dziwi więc chyba, że wielu ateistów wyraża poważne zaniepokojenie z powodu szkód wyrządzanych ich reputacji przez Boga urojonego – próbują zatem zdystansować się do owego dogmatycznego manifestu ateistycznego fundamentalizmu. Być może niepokoi ich fakt uświadamiania sobie przez opinię publiczną, że ateizm może być równie dogmatyczny, cenzorski i nietolerancyjny, jak najgorsze oblicze religii. Polskich czytelników wzburzy zapewne nieumiejętność dostrzeżenia przez Dawkinsa dogmatyzmu i negacji wolności charakteryzujących tę formę ateizmu, która przez długi czas prześladowała Polskę, a której potęga ostatecznie złamana została po części dzięki oddziaływaniu Kościoła katolickiego i jego charyzmatycznego przywódcy Karola Wojtyły. Ciekawe zatem, czy Bóg urojony może okazać się samobójczym golem ateizmu i w ostateczności przekonać wielu, iż ateizm sam opiera się na urojeniu? Alister McGrath Oxford University 6 Wprowadzenie Publikacją Samolubnego genu w roku 1976 Richard Dawkins zdobył sobie pozycję jednego z najsprawniejszych i najciekawszych popularyzatorów nauki. Wraz ze swym amerykańskim kolegą po fachu, Stephenem Jay Gouldem, udało mu się uczynić biologię ewolucyjną dostępną i zajmującą dla nowego pokolenia czytelników. Zarówno ja, jak i inni wielbiciele jego prac popularnonaukowych zazdrościliśmy mu klarowności wykładu, znakomitego wykorzystania pomocnych analogii oraz lekkości stylu. Ostatnia jednak praca Dawkinsa wyznacza zupełnie nowy kierunek. Bóg urojony czyni swego autora czołowym polemistą ateistycznym, który kieruje totalną krytykę pod adresem wszelkich form religii1, a co więcej, zamierza swych czytelników nawracać. „Założony przeze mnie cel tej książki zostanie osiągnięty, jeśli każdy religijny czytelnik, przeczytawszy ją pilnie od deski do deski, stanie się ateistą”2. Rzecz jasna, autor zdaje sobie sprawę, że nie będzie to zadanie łatwe; sam wszak zauważa, iż „zatwardziali teiści” są odporni na argumenty. 1 Richard Dawkins, Bóg urojony, tłum. Piotr Szwajcer, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007. 2 Tamże, s. 17. 7 WPROWADZENIE Jednakże fakt spłodzenia czterystustronicowej książki oznajmiającej, że Bóg to złudzenie, sam w sobie jest niezwykle znaczący. Do czego taka książka jest jeszcze dziś potrzebna? Religia miała przecież zaniknąć całe lata temu. Od ponad stulecia czołowi socjologowie, antropologowie i psychologowie głoszą, że ich dzieci ujrzą świt nowej ery, która na dobre porzuci „złudzenie Boga”. W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia wyraźnie nam powiedziano, iż religia odchodzi w nicość, by zrobić miejsce światu całkowicie świeckiemu. Dla niektórych z nas deklaracje takie brzmiały wspaniale. W późnych latach sześćdziesiątych sam byłem ateistą i doskonale pamiętam dziwny rodzaj ponurej przyjemności, jaki towarzyszył mym oczekiwaniom upadku religii. Dorastając w Irlandii Północnej, z pierwszej ręki znałem napięcia o podłożu religijnym i towarzyszącą im przemoc. Mój wolnomyślicielski rozum podsuwał oczywiste rozwiązanie problemu: pozbądźmy się religii, a napięcia i przemoc zostaną w ten sposób wykorzenione. Przyszłość jawiła się świetlaną – i bezbożną. Od tamtego czasu zmianie uległy dwie rzeczy. Przede wszystkim religia zademonstrowała udany comeback i stanowi tak istotny element współczesnego świata, że dziwne wydaje się samo myślenie, iż zaledwie o pokolenie wcześniej z tak wielkim przekonaniem głoszono jej śmierć. Pisarz-humanista, Michael Shermer, najlepiej chyba znany jako przewodniczący Stowarzyszenia Sceptyków (Skeptics Society) i wydawca magazynu „Skeptic”, zauważył to już w roku 20003, z naciskiem wskazując, że nigdy w całej historii tak wielki procent Amerykanów nie wierzył w Boga. Bóg nie tylko nie umarł – jak to Michael Shermer, How We Believe: Science, Skepticism and the Search for God, Freeman, New York 2000, s. 16-31. 3 8 WPROWADZENIE przedwcześnie ogłosił niemiecki filozof Nietzsche – ale wręcz nigdy dotąd nie wydawał się tak żywy. Po drugie, choć to już nie jest tak ważne, zmianie uległa również moja własna postawa. Chociaż w młodości żywiłem absolutne, namiętne przekonanie o prawdziwości i ogromnym znaczeniu ateizmu, stopniowo zacząłem się przekonywać, że chrześcijaństwo jest o wiele ciekawszym i znacznie bardziej fascynującym intelektualnie światopoglądem niż ateizm. Zawsze ceniłem sobie wolność myśli i zdolność do buntu przeciwko panującym ortodoksjom. Nigdy jednak nie przypuszczałem, dokąd mnie moje wolnomyślicielstwo doprowadzi. Tak więc, podążaliśmy z Dawkinsem w diametralnie różnych kierunkach, choć w istocie z tych samych powodów. Obaj jesteśmy oksfordzkimi profesorami, którzy pasjonują się naukami przyrodniczymi. Obaj gorąco wierzymy w myślenie oparte na dowodach i jednakowo krytycznie podchodzimy do wiary, której brakuje wyraźnych podstaw. Obaj pragniemy sądzić, iż zmienilibyśmy zdanie w kwestii Boga, gdyby wskazywały na to dowody. Jednakże na podstawie doświadczenia i analizy tego samego świata doszliśmy do radykalnie odmiennych wniosków na temat Boga. Porównanie naszych postaw jest pouczające, niemniej przed Dawkinsem stawia kilka trudnych pytań. Richard Dawkins, obecnie profesor Oksfordu kierujący katedrą Społecznego Rozumienia Nauki utrzymuje, że nauki przyrodnicze – zwłaszcza biologia ewolucyjna – stanowią intelektualną autostradę do ateizmu; taką rolę odegrały one w jego młodości. Jeżeli chodzi o mnie, to zaczynałem jako ateista, by stać się chrześcijaninem – swą intelektualną podróż odbyłem w kierunku dokładnie przeciwnym niż Dawkins. Początkowo zamierzałem poświęcić życie naukom ścisłym, jednak odkrycie chrześcijaństwa powiodło mnie ku głębokim 9 WPROWADZENIE studiom nad jego dziejami i myślą. Zrobiłem doktorat z biofizyki molekularnej, pracując w oksfordzkim laboratorium, którym kierował profesor George Radda, później jednak zarzuciłem aktywną działalność na polu nauk ścisłych na rzecz studiowania teologii. Często zastanawiam się nad sposobem, w jaki Dawkins i ja mogliśmy dojść do tak diametralnie przeciwnych wniosków na podstawie jednakowo długiej i głębokiej refleksji nad tym samym światem. Istnieją dwie możliwości. Pierwsza: ponieważ wierzę w Boga, jestem obłąkany, otumaniony i oszukuję samego siebie, a moje możliwości intelektualne uległy wypaczeniu z powodu ich zawłaszczenia przez zaraźliwy a złośliwy „wirus Boga”. Druga: ponieważ jestem obłąkany, otumaniony i oszukuję samego siebie, a moje możliwości intelektualne uległy wypaczeniu z powodu ich zawłaszczenia przez zaraźliwy a złośliwy „wirus Boga” – wierzę w Boga. Obie możliwości – obawiam się – stanowią istotę odpowiedzi zawartej na kartach Boga urojonego. Powyższe wnioskowanie może być jakąś odpowiedzią na ten problem, ale z pewnością niespecjalnie przekonującą. Może przemawiać do zatwardziałego ateisty, któremu niezłomna wiara nie pozwala działać poza działką z etykietą „bez Boga”. Mam jednak nadzieję, że słusznie uważam takich bezmyślnych dogmatyków za niereprezentatywnych dla ateizmu. Innej odpowiedzi może dostarczyć odniesienie tego samego śmiesznego nonsensu tym razem do Dawkinsa. (Chociaż, jak przypuszczam, w tym przypadku musimy przyjąć, iż jego umysł został zawładnięty przez wirus „nie-ma-Boga”). Nie mam jednak najmniejszego zamiaru wypisywać podobnie niewiarygodnych bzdur. Dlaczego miałbym obrażać Dawkinsa, a co więcej, dlaczego miałbym obrażać inteligencję moich czytelników? 10 1 Urojenia w sprawie Boga? Bóg jest „psychopatycznym zbrodniarzem” wymyślonym przez szalonych, otumanionych ludzi1. Takie jest przesłanie Boga urojonego. Chociaż Dawkins nie dostarcza ścisłej definicji „urojenia”, wyraźnie ma na myśli przekonanie niepoparte dowodami, czy – jeszcze gorzej – takie, które od dowodów ucieka. Wiara oznacza „ślepą ufność przy braku dowodów, a nawet na przekór dowodom”2. Wiara „jest złem przez to i dokładnie przez to, że nie wymaga uzasadnień i nie toleruje sprzeciwu”3. Takie oto podstawowe definicje wiary tkwią mocno w światopoglądzie Dawkinsa i obsesyjnie powtarzają się w całym jego pisarstwie. Nie jest to chrześcijański sposób definiowania wiary, lecz wymyślony przez Dawkinsa w celu wspierania jego polemicznych zamiarów. Z góry określa on wszystkich wierzących w Boga jako ludzi, którzy utracili kontakt z rzeczywistością, czyli jako dotkniętych urojeniami. Dawkins, Bóg urojony, s. 67. Definicja ta pojawiła się w roku 1976 na kartach Samolubnego genu. Zob. Richard Dawkins, The Selfish Gene, 2nd edn, Oxford University Press, Oxford 1989, s. 198. Wyd. polskie: Samolubny gen, przeł. Marek Skoneczny, Prószyńki i S-ka, Warszawa 1996, s. 274. 3 Dawkins, Bóg urojony, s. 413. 1 2 17 UROJENIA W SPRAWIE BOGA? Dawkins słusznie zauważa, jak bardzo wiara jest dla ludzi ważna. To, w co wierzymy, wywiera niezwykle istotny wpływ na nasze życie i nasze myślenie. Tym ważniejsze jest – mówi – poddanie wiary ścisłemu, krytycznemu badaniu. Urojenia należy ujawnić, a następnie – usunąć. Całkowicie się z tym zgadzam. Od czasu publikacji mojej książki zatytułowanej Dawkins’ God (Bóg Dawkinsa) w roku 2004 jestem regularnie proszony o wygłaszanie na ten temat wykładów na całym świecie. W wykładach tych przedstawiam poglądy Dawkinsa na temat religii i, wspierając się materiałem dowodowym, punkt po punkcie je obalam. Kiedyś, po jednym z takich wykładów, podszedł do mnie bardzo zagniewany młodzieniec. Wykład nie był szczególnie niezwykły – po prostu zademonstrowałem, ściśle trzymając się argumentacji czerpanej z nauk przyrodniczych, historii i filozofii, że sprawa wytoczona Bogu przez Dawkinsa nie wytrzymuje naukowej krytyki. Młody człowiek był jednakże rozgniewany, ba! wręcz wściekły. Dlaczego? Ponieważ – jak powiedział, we wzburzeniu kiwając mi palcem przed nosem – „zniszczyłem jego wiarę”. Jego ateizm opierał się na fundamencie autorytetu Richarda Dawkinsa, ja zaś skutecznie tę wiarę podkopałem. Będzie teraz musiał pójść i wszystko na nowo przemyśleć. Jak śmiałem mu to zrobić?! Gdy po drodze do domu zastanawiałem się nad tym wydarzeniem, czułem pewne rozdarcie. Po części było mi przykro z powodu ogromnego dyskomfortu, o jaki przyprawiłem tamtego chłopaka. Spowodowałem wszak zamieszanie w jego ustalonych założeniach życiowych. Pocieszałem się jednak myślą, że jeśli byłby on na tyle niemądry, by opierać swe życie na tak jawnie niewystarczającym światopoglądzie, jaki proponuje Dawkins, to i tak któregoś dnia musiałby sobie uświadomić, iż opiera się ono na nader chwiejnych podsta18 UROJENIA W SPRAWIE BOGA? wach. Złudzenia musiały kiedyś zostać rozwiane. Ja spełniłem jedynie rolę czynnika historycznego, który spowodował to w danym miejscu i czasie. Jednakże inna część mnie poczęła zdawać sobie sprawę, jak głęboko tkwią w nas nasze przekonania i jak wielki wpływ na wszystko wywierają. Dawkins ma rację – wiara ma znaczenie decydujące. Opieramy na niej całe życie; kształtuje ona nasze decyzje w kwestiach najbardziej fundamentalnych. Do dziś pamiętam niepokoje, jakich sam doświadczałem na drodze bolesnego (choć dającego wielką satysfakcję) przechodzenia od ateizmu do chrześcijaństwa. Każdy element umeblowania mojego umysłu musiał zostać przeniesiony w inne miejsce. Dawkins ma słuszność – niekwestionowaną słuszność – gdy żąda od nas, byśmy nie opierali swego życia na urojeniach. Wszyscy musimy poddać naszą wiarę badaniu, zwłaszcza jeżeli okazujemy się być na tyle naiwni, by uważać, iż żadnej wiary w nas nie ma. Zastanawiam się, kto tak naprawdę ma złudzenia w sprawie Boga… Wiara jest infantylna Każdy obznajomiony z antyreligijną polemiką zna powtarzające się w nieskończoność uwagi ateistów, że wierzenia religijne są infantylne – to dziecięce złudzenia, które powinny zniknąć, gdy ludzkość osiągnie pełnię dojrzałości. W przeciągu całej swej kariery Dawkins rozwijał podobną krytykę, szkicując trwałą ateistyczną analogię. Na kartach swych wcześniejszych prac podkreślał, iż wiara w Boga podobna jest do wiary w Świętego Mikołaja czy Wróżkę Zębuszkę4. Porzuca4 Ang. Tooth Fairy – baśniowa postać, popularna w krajach anglosaskich – 19 UROJENIA W SPRAWIE BOGA? my owe dziecięce wierzenia, gdy tylko stajemy się zdolni do myślenia opartego na dowodach. Tak samo jest z Bogiem. To oczywiste, nieprawdaż? Jak to Dawkins wykazał w swej audycji pt. Thought for the day emitowanej w roku 2003 na falach BBC, ludzkość „może już wyjść ze stadium niemowlęcego i osiągnąć wiek dojrzały”. „Infantylne wyjaśnienie” należy do wcześniejszej ery w dziejach ludzkości – ery zabobonu. Już z niej wyrośliśmy5. Hmmm… Jak wiele Dawkinsowskich analogii również i ta została zbudowana z konkretnym zamiarem – w tym przypadku chodzi o ośmieszenie religii. Ale ta analogia poważnie kuleje. Jak wielu ze znanych nam ludzi zaczęło wierzyć w Świętego Mikołaja w wieku dojrzałym? Albo kto uważa wiarę we Wróżkę Zębuszkę za pocieszenie na starość? Wierzyłem w Świętego Mikołaja do wieku mniej więcej pięciu lat (choć, świadom korzyści, jakie z tego płynęły, jeszcze przez jakiś czas pozwoliłem rodzicom myśleć, że biorę go na poważnie). Nie wierzyłem w Boga, dopóki nie zacząłem uczęszczać na uniwersytet. Wszyscy używający argumentu o infantylności religii powinni wyjaśnić, dlaczego tak wielu ludzi odkrywa Boga w późniejszych stadiach życia i bynajmniej nie uważa tego za żadną regresję, perwersję czy degenerację. Dobrego przykładu w tej mierze dostarczył niedawno Anthony Flew (urodzony w roku 1932), znany ateistyczny filozof, który zaczął wierzyć w Boga w wieku lat osiemdziesięciu. wróżka dająca dzieciom podarki w zamian za ich mleczne zęby schowane pod poduszką lub wrzucone pod szafę – przyp. tłum. 5 O wiele bardziej wyrafinowany opis pochodzenia wiary, charakteryzujący się pewnym podobieństwem do tego, co proponuje Dawkins, znajdujemy w pismach Zygmunta Freuda. Dawkins jednak nie wykazuje najmniejszej tego świadomości i w Bogu urojonym nie czyni żadnego odwołania do Freuda. 20 UROJENIA W SPRAWIE BOGA? Ale Bóg urojony ma z pewnością rację, wyrażając zaniepokojenie z powodu indoktrynacji dzieci przez rodziców6. Dorośli kaleczą niewinne dziecięce umysły, wtłaczając im do głowy własne, równie szkodliwe co śmieszne wierzenia. Dawkins twierdzi, że biologiczny proces selekcji naturalnej wytwarza w dziecięcym mózgu tendencję do wierzenia we wszystko, co powiedzą im ich rodzice bądź starsi. To zaś – sugeruje dalej – czyni je podatnymi na pokładanie zaufania we wszystkim, co mówią im rodzice: dlatego, na przykład, wierzą w Świętego Mikołaja. Wpływ ten należy postrzegać jako jeden z najważniejszych czynników podtrzymujących trwanie na świecie wierzeń religijnych, podczas gdy już wieki temu powinny były one zostać zeń wymazane. Wystarczy przerwać międzypokoleniowy cykl transmisji religijnego myślenia, by położyć kres całemu temu nonsensowi. Wychowywanie dzieci w tradycji religijnej jest – wedle Dawkinsa – rodzajem molestowania nieletnich. Jest w tym pewna doza rozsądku, która jednak ginie w hałasie czynionym przez nadpobudliwą retorykę oraz w ogólnej niemożności dostrzeżenia jej konsekwencji. Wyczytawszy wszystkie groteskowo błędne interpretacje religii stanowiące przygnębiającą cechę Boga urojonego, poważnie się obawiam, iż sekularyści wtłaczaliby własne dogmaty do głów tychże samych łatwowiernych dzieci, którym – jak słusznie zauważa Dawkins – brak zdolności rozeznania, niezbędnej do oceny napotykanych idei. Nie chciałbym być niemiły, ale takie podejście do sprawy nieprzyjemnie przywodzi na myśl programy antyreligijne, wprowadzane do edukacji dzieci sowieckich w latach pięćdziesiątych, oparte na mantrach w ro- 6 Dawkins, Bóg urojony, s. 435-450. 21 UROJENIA W SPRAWIE BOGA? dzaju: „Nauka zadała kłam religii!” czy „Religia to zabobon!” i tym podobnych. W rzeczy samej, ważne jest, by społeczeństwo zastanowiło się, w jaki sposób wychowuje swoje dzieci. Jednak w żadnym wypadku nie wolno przymusowo karmić ich chorymi dogmatami Dawkinsa. Należy je zapoznać, uczciwie i dokładnie, z nauką chrześcijańską, nie zaś – poddawać działaniu wypaczonych szyderstwem interpretacji teologii chrześcijańskiej, których pełno w propagandowym elaboracie Dawkinsa. Bóg urojony, bardziej za sprawą swoich wad niż zalet, ukazuje potrzebę zaistnienia na arenie publicznej wysokiej próby edukacji religijnej, która przeciwdziałałaby prostackim karykaturom, szkodliwym stereotypom i bezczelnym nadużyciom w interpretacji chrześcijaństwa, agresywnie propagowanym przez ateistyczny fundamentalizm. Przez wiele lat wygłaszałem w Oksfordzie serię wykładów zatytułowaną Wprowadzenie do teologii chrześcijańskiej. Nie potrafię się oprzeć wrażeniu, że mogłyby się one przydać Dawkinsowi podczas pisania jego książki. Jak zauważył krytyk literacki Terry Eagleton w swej miażdżącej recenzji Boga urojonego: „Wyobraźmy sobie kogoś, kto peroruje na tematy biologiczne, za jedyne źródło wiedzy mając Ptaki Wielkiej Brytanii, a zrozumiemy, jakie mniej więcej odczucia powoduje lektura tego, co Richard Dawkins pisze o teologii”7. Dawkins z aprobatą cytuje poglądy swego przyjaciela, Nicolasa Humphreya, który twierdzi, że rodzicom nie bardziej wolno uczyć dzieci odczytywać dosłownie Biblię niż wybijać im zęby8. Gdyby Humphrey kierował się logiką, rów7 Terry Eagleton, Lunging, flailing, mispunching: A review of Richard Dawkins’ ‘The God Delusion’, „London Review of Books, 19 października 2006. 8 Dawkins, Bóg urojony, s. 436. 22 Spis treści Wprowadzenie do polskiego wydania ............................................... 5 Wprowadzenie ................................................................................... 7 Odpowiedź Dawkinsowi ............................................................ 13 1. Urojenia w sprawie Boga? ........................................................... 17 Wiara jest infantylna .................................................................. 19 Wiara jest irracjonalna ............................................................... 23 Argumenty na istnienie Boga? ................................................... 25 Skrajne nieprawdopodobieństwo Boga ...................................... 28 Bóg luk ....................................................................................... 31 2. Czy nauka zadała kłam istnieniu Boga? ...................................... 35 Granice nauki? ........................................................................... 38 NOMA i POMA ........................................................................ 43 Wojna nauki z religią? ................................................................ 45 Zderzenie fundamentalizmów .................................................... 53 3. Jaka jest geneza religii? ............................................................... 59 Definiowanie religii ................................................................... 66 Wiara w Boga a religia ............................................................... 71 Wirus umysłu ............................................................................. 77 Niech żyje mem! ........................................................................ 80 4. Czy religia jest zła? ...................................................................... 87 Religia prowadzi do przemocy .................................................. 88 Nadużywanie ideałów ................................................................ 92 Jezus i miłość nieprzyjaciół ....................................................... 98 Chrześcijaństwo i krytyka religii ............................................. 102 129 Odczytywanie Starego Testamentu .......................................... 103 Religia a jakość życia ............................................................... 107 Konkluzja ................................................................................. 112 ABP JÓZEF ŻYCIŃSKI Bóg niepojęty ................................................................................. 115 Niezgoda filozofów .................................................................. 116 Rozum i tajemnica ................................................................... 119 Przyrodniczy szlak prawdy ...................................................... 120 Odszukać rzeczywistego Boga ................................................. 123 130
