Zrozumieć tekst

LICEUM
TECHNIKUM
zakres podstawowy
i rozszerzony
Zrozumieć tekst
zrozumieć człowieka
Język polski
Podręcznik
Język
w ćwic polski
zen
on iach
line
O erta
sklepf.w
:
sip.pl
Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego
do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych
do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców:
dr Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia: 2012.
Numer ewidencyjny w wykazie: 463/1/2012
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.
Warszawa 2012
Wydanie I (2012)
ISBN 978-83-02-12923-0 (całość)
ISBN 978-83-02-12859-2 (część I)
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor cyklu,
redaktor merytoryczny), Anna Rogowska (współpraca redakcyjna)
Redakcja językowa: Renata Bronikowska
Redakcja techniczna: Iwona Białkowska
Projekt okładki: Paweł Rafa
Projekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska
Projekt infografik i wykonanie: Katarzyna Trzeszczkowska
Opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska
Fotoedycja: Natalia Marszałek
Skład i łamanie: Iwona Białkowska
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
Tel.: 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
SPIS TREŚCI
1 Zrozumieć kulturę – zrozumieć człowieka ..................................................................... 10
2 W świecie znaków J ...................................................................................................... 15
3 Literatura i jej klasyfikacje .............................................................................................. 20
• Homer Odyseja
• Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...]
4 Wiesz i nie powiesz? Mowa zamiast milczenia – wypowiedź językowa jako akt komunikacji J 27
TABLICA CHRONOLOGICZNA – starożytność ...................................................................... 30
BIBLIA W LITER ATURZE
I KULTURZE
5 U źródeł kultury: Biblia .................................................................................................. 34
6 Oto jestem. Człowiek i Bóg w Biblii – historia Abrahama ................................................ 37
• Księga Rodzaju
7 Strach, niepowstrzymany strach. Świat ludzkich uczuć wobec próby wiary ...................... 41
• Gustaw Herling-Grudziński Ofiarowanie
8 W boleści mej duszy... Obraz ludzkiego cierpienia w Biblii ............................................... 46
• Księga Hioba
9 Gdyby przeżyła, miałaby dzisiaj siwe włosy... Opowieść o współczesnym Hiobie R ......... 50
• Hanna Krall Czerwiec 1996, Florencja
INFOGRAFIKA: Miejsca biblijne ........................................................................................ 54
10 Marność nad marnościami... Biblijna wizja losu ludzkiego R ........................................... 56
• Księga Eklezjasty
• Konstandinos Kawafis Monotonia
11 Jak śmierć potężna jest miłość... Biblijna poezja miłosnego wyznania .............................. 62
• Pieśń nad Pieśniami
• Edward Stachura Pejzaż
• 1 List świętego Pawła do Koryntian
12 Psalm będę śpiewać... W świecie poezji biblijnej .............................................................. 68
• Psalm 23
• Jan Kochanowski Psalm 91 [Qui habitat in adiutorio Altissimi...]
13 Skarb jest nieprzebrany... Parafrazy psalmów w poezji dawnej i współczesnej ................. 72
• Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX paraphrasis: „De profundis clamavi, ad Te, Domine”
• Czesław Miłosz Psalm 30
14 Człowiek z gnoju – Hiob... Biblia w świecie poetyckim Tadeusza Nowaka R .................. 76
• Psalm 51
• Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy
• Tadeusz Nowak Psalm o chorych nogach
15 Twój brat był umarły, a znów ożył... Parabola i jej funkcja w Ewangeliach ...................... 80
• Przypowieść o synu marnotrawnym
16 Ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko... Ewangeliczne przesłanie miłości w obrazie
Rembrandta
........................................................................................................ 82
• Rembrandt van Rijn Powrót syna marnotrawnego
17 I piąty anioł zatrąbił... Biblijna wizja końca świata ......................................................... 85
• Apokalipsa świętego Jana
3
4
18 Nie możesz mnie teraz opuścić... Współczesna wizja Sądu Ostatecznego ......................... 89
• Zbigniew Herbert U wrót doliny
19 Z piekielnymi zmagam się widmami... Obraz biblijnych kobiet w wierszach poetek
XIX i XX wieku ............................................................................................................... 92
• Wisława Szymborska Żona Lota
• Ewangelia według świętego Marka
• Kazimiera Zawistowska Herodiada
20 Skoro wszystkie kobiety pochodzą od Ewy... Biblijny wzorzec kobiety M ............................ 98
• Adam Szostkiewicz Ewa, czyli milczenie kobiet
INFOGRAFIKA: Postacie biblijne .......................................................................................102
²¹ Między mitem a historią. Wiedza o przeszłości i świecie w Biblii M ................................104
• Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią
22 Biblia – wędrówka przez motywy i symbole ..................................................................107
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU .................................. 112
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE – WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ............................... 113
23 Pięć kroków do sukcesu – jak napisać wypracowanie maturalne M .............................. 114
LITER ATUR A
GREKÓW I RZYMIAN
24. Literatura starożytnych Greków i Rzymian ................................................................... 118
• Safona *** [Wydaje mi się samym bogom równy...]
• Tyrtajos Rzecz to piękna...
25 Lekko trącam struny... Zabawa z tradycją antyczną R .....................................................125
• Anakreont Śniadanie
• Anakreont Bój z Erosem
• Anonim Eros w pułapce
• Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku
26. Wiem, że nic nie wiem... Filozofia grecka ........................................................................128
• Platon Obrona Sokratesa
• Platon Państwo
27 Pieśń od Muz Helikońskich zacznijmy... Mitologiczna wizja świata .................................137
• Hezjod Teogonia
28 Klasyczne piękno. Apollo Sauroktonos Praksytelesa ...................................................142
• Praksyteles Apollo zabijający jaszczurkę
• Janusz Pasierb Sauroktonos R
29 Apollo między mrokiem a światłem. Wina i oczyszczenie w kulturze greckiej M ..............146
• Zygmunt Kubiak Apollo między mrokiem a światłem
30 Ponad wytrzymałość boga... Pojedynek boskości i człowieczeństwa.................................150
• Jan Parandowski Marsjasz
• Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz
INFOGRAFIKA: Postacie mitologii greckiej .......................................................................154
31 Tak wielki był jej smutek... Cierpienie w mitologii greckiej R ......................................... 156
• Do Demeter
zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści
SPIS TREŚCI
32 Na ścieżce do Hadesu... Miłość i śmierć w micie o Orfeuszu i w utworze
Jacka Kaczmarskiego R ................................................................................................160
• Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem
33 Swoje słowa układał przeciw śmierci... Reinterpretacja mitu orfickiego
w wierszu Czesława Miłosza ..........................................................................................163
• Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka
34 Zaczadzona pięknem mojego ciała... Współczesne interpretacje mitu o Narcyzie R ........167
• Zbigniew Herbert Narcyz
• Halina Poświatowska Lustro
35 Pytania zadawane mitowi... Naukowa interpretacja mitu o Narcyzie M R ...................... 171
• Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia
36 W śmierć nie odejdę bez sławy... Wojna i walka w eposie bohaterskim ............................173
• Homer Iliada
37 Uosobienie przewrotności losu. Tragedia grecka – bohater tragiczny i jego tragizm .........179
• Janusz Misiewicz Tragedia attycka M
38 Nic się wasze życie nie liczy... Koncepcja losu ludzkiego w tragedii antycznej .................183
• Sofokles Król Edyp
39 Nie widzisz swego marnego żywota... Fatum i wina w tragedii greckiej ............................187
• Sofokles Król Edyp
INFOGRAFIKA: Teatr grecki ..............................................................................................192
40 Więcej nie powiem... Porozumienie i nieporozumienie w języku J ................................194
41 Jeśli słusznie mówią, iż władasz wszystkim... Religijny charakter Króla Edypa .................197
• Sofokles Król Edyp
42 I oto staje się puszczykiem... Antyk we współczesnym odczytaniu R ........................ 200
• Ośrodek Praktyk Teatralnych ,,Gardzienice’’ Metamorfozy albo Złoty osioł
43 Furia i wrzask... Współczesna bliskość antyku M R .................................................... 203
• Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty
44 Nie stroń od zabawy... Epikureizm w pieśni Horacego R ............................................... 206
• Horacy Pieśń zimowa [Vides ut alta...]
45 Czemu wędrujemy wiecznie? Refleksje o życiu w pieśniach Horacego R ....................... 209
• Horacy Do Mecenasa [Tyrrhena regnum...]
• Horacy Do Pompejusza Grosfusa [Otium divos rogat...]
46 Nie wszystek umrę... Horacy – poeta natchniony R .........................................................215
• Horacy Wzniosłem pomnik
47 Trzymaj się portu! Horacy – wychowawca R ..................................................................218
• Horacy Ojczyzna – okrętem [O navis, referent...]
• Josif Brodski W stylu Horacego
• Cyprian Norwid Do Spółczesnych
48 Wielokulturowa natura świata... Herodot czytany przez Ryszarda Kapuścińskiego ........ 223
•Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem
49 Jak korzystać z języka? J ............................................................................................. 227
50 Wędrówka przez motywy i symbole antyczne .............................................................. 230
•
LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ..................................... 234
– WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ................................. 235
51 Pięć kroków do sukcesu – jak przygotować wystąpienie publiczne M ......................... 236
LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN
5
6
ŚREDNIOWIECZE
TABLICA CHRONOLOGICZNA – średniowiecze ................................................................. 240
52 Tysiąc lat kultury średniowiecza ................................................................................... 242
53 Wszystko jest dobre... Filozofia średniowieczna .............................................................. 246
• Święty Augustyn Wyznania
54 Gaude, Mater Polonia... Hymn pierwszego polskiego poety .......................................... 250
• Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława
• Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem Kronika polska R
55 Pieśń ojczysta – Bogurodzica ......................................................................................... 256
• Bogurodzica
56 Sztuka romańska i Bogurodzica ................................................................................. 260
• Madonna z Dzieciątkiem, XII w.
• Maryja z Dzieciątkiem, XI w.
57 A na świecie zbożny pobyt... Trwałość i zmiana języka w dziejach J ............................. 263
58 Język jako system znaków J ......................................................................................... 267
• [Ach, miłość...]
59 Gotyk – piękno uduchowione i pełne emocji ........................................................... 270
• Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres
60 Symbolika katedry gotyckiej w filmie animowanym ..................................................274
• Katedra, reż. Tomasz Bagiński
61 Dualizm wyobrażeń... Symbolika przestrzeni w średniowieczu M ................................ 276
• Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej
INFOGRAFIKA: Idee średniowiecza .................................................................................. 280
62 Pełna smutku i żałości... Liryzm i dramatyzm planktu średniowiecznego ..................... 282
• Posłuchajcie, bracia miła...
• Stabat Mater dolorosa
63 Wszytko cirpiał prze Bog rad... Średniowieczne idee – asceza ........................................ 290
• Legenda o świętym Aleksym
64 Czemu za tobą?... Średniowieczne idee – franciszkanizm ............................................ 296
• Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu
• Jan Twardowski Malowani święci
65 Okrutność śmirci poznajcie!... Średniowieczny motyw danse macabre R ......................... 303
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
665 Już ci zgotowana deszczka... Satyra i humor w literaturze średniowiecza R ................... 309
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• Miron Białoszewski Wywiad
67 Wiernie ci służę... Obraz miłości dwornej w poezji średniowiecza ................................. 314
• Walther von der Vogelweide Piękność i wdzięk
• Halina Poświatowska Śpiący jednorożec
68. Widziałbym tylko jedną ciebie... Średniowieczna opowieść o prawdziwej miłości ........... 319
• Dzieje Tristana i Izoldy
69. Ty mnie uleczysz... Współczesna opowieść o nieszczęśliwej miłości R ......................... 325
• Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony
zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści
SPIS TREŚCI
70 Raczej umrzeć niż popaść w osławę... Roland jako wzór rycerza ...................................... 332
• Pieśń o Rolandzie
71 Wydam mu bitwę... Etos rycerski w średniowieczu ....................................................... 336
• Dzieje Tristana i Izoldy
72. Idę na wojnę... Współczesna dekonstrukcja mitu rycerza .............................................. 340
• Jaroslav Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka
73. W głębi ciemnego lasu... Poetycka summa średniowiecza R ........................................... 344
• Dante Alighieri Boska Komedia
74. Porzućcie wszelką nadzieję... Średniowieczna i współczesna wizja piekła R .................. 348
• Dante Alighieri Boska Komedia
• Tadeusz Różewicz Brama
75. Oto się w gwiazdach lepsza dola święci... Świat i jego przyszłość R ................................ 355
• Dante Alighieri Boska Komedia
76. W świecie idei i motywów literatury średniowiecza ..................................................... 359
77. Dlaczego nie mogę się pozbyć Boga? Siódma pieczęć Ingmara Bergmana R ................. 363
• Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman
• Apokalipsa świętego Jana
ŚREDNIOWIECZE – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ............................................................ 367
ŚREDNIOWIECZE – WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ........................................................ 368
Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ............................................................................ 369
Indeks pojęć ........................................................................................................................371
Alfabetyczny spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ................................................ 374
Źródła ilustracji .................................................................................................................. 375
R
Treści zakresu
rozszerzonego
Ocena, wartościowanie
Treści przygotowujące
do egzaminu maturalnego
Analiza porównawcza
Zagadnienia z nauki o języku
Analiza dzieła sztuki
7
8
Jak korzystać
z podręcznika
Podręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym
epokom literackim. Części te zostały podzielone na rozdziały
tworzące osobne lekcje.
Numer kolejnej
lekcji i temat
Przypisy
objaśniające dawne
wyrażenia i trudne
fragmenty utworów
Osie czasu
ułatwiające
zapamiętanie czasu
powstania utworów
literackich
Schematy i wykresy
porządkujące ważne
informacje
Odesłanie
do elektronicznego zeszytu ćwiczeń
na WSiPnet.pl
Wiedzieć więcej...,
czyli interesujące
wiadomości
pogłębiające wykład
9
Atrakcyjne
infografiki
przybliżające
wybrane
zagadnienia
R
Treści zakresu rozszerzonego
pozwalające przygotować się
do egzaminu maturalnego
na poziomie rozszerzonym
Autor i gatunek,
czyli ważne informacje
na temat autora i gatunku,
jaki reprezentuje dany utwór
Konteksty współczesne
Treści przygotowujące
do egzaminu maturalnego
Zagadnienia z nauki o języku
»POJĘCIA KLUCZOWE
DEFINICJE terminów niezbędnych do analizy
tekstu lub dzieła sztuki
Ocena, wartościowanie
Analiza porównawcza
Polecenia do tekstu:
Pytania i polecenia do danego tekstu,
opracowane na wzór zadań maturalnych
Analiza dzieła sztuki
10
1
Zrozumieć kulturę
– zrozumieć
człowieka
Aby zrozumieć człowieka, trzeba mieć świadomość zarówno jego przynależności do świata natury,
jak i jego miejsca w tym świecie. Mimo iż od niektórych gatunków małp człekokształtnych dzieli
nas zaledwie 2% genów, a zjawisko tworzenia społeczeństw obserwujemy już u owadów,
to jednak homo sapiens jest jedynym gatunkiem w przyrodzie, który tworzy skomplikowany świat
własnych wytworów określany mianem kultury. Żaden inny gatunek, poza ludzkim,
nie stworzył tak rozbudowanej rzeczywistości – materialnej i niematerialnej. Wprowadzeniu w świat
kultury poświęcimy pierwszą lekcję naszego podręcznika.
POJĘCIE KULTURY
W najszerszym rozumieniu kultura to zbiór
wszystkich rzeczy i zjawisk będących wytworami człowieka. Rzeczywistość kultury odróżniamy w ten sposób od świata przyrody, który powstał w wyniku procesów naturalnych podczas ewolucji organizmów
żywych.
KULTURA
nauki społeczne
(humanistyczne)
NATURA
nauki
przyrodnicze
Tak rozumiana kultura obejmuje zarówno
przedmioty materialne (począwszy od kamiennych narzędzi po najbardziej skomplikowane komputery), jak i zjawiska niematerialne (wyuczone zachowania – od czynności
życiowych, np. sposobów jedzenia, przez zabawę aż po naukę i pracę, a także uczucia,
utrwalone relacje społeczne, instytucje, idee,
przekonania, wreszcie wartości).
Wakacyjne wspomnienie pobytu na plaży dostarczy nam, po chwili zastanowienia, wielości
przykładów ludzkiej kultury.
wprowadzenie | lekcje propedeutyczne
MYŚLICIEL Z CERNOVODA, figura neolityczna,
ok. 5000 p.n.e., Muzeul Naţional de Artă al României
(czytaj: muzeul nacjonal de arta al romuniej), Bukareszt
Wszystkie wytwory ludzkiej kultury (materialne
i niematerialne) nazywamy artefaktami (łac.).
Szczególne miejsce zajmują wśród nich te, które
określamy mianem dzieł sztuki, ponieważ pełnią
funkcje estetyczne.