publiczny obrót papierami wartościowymi
advertisement
PUBLICZNY OBRÓT PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI I. Papiery wartościowe – definicja Papiery wartościowe są dokumentami stwierdzającymi określone prawa majątkowe, których realizacja jest możliwa jedynie na podstawie okazania, udowodnienia własności lub zwrotu tych dokumentów. Wobec tego tylko posiadacz papierów wartościowych może wynikające z nich prawa realizować. Prawa majątkowe mogą mieć charakter rzeczowy (np. prawo własności towarów) lub finansowy (np. prawo własności kapitału pieniężnego). Dlatego papiery wartościowe można podzielić na towarowe i finansowe. Towarowe papiery wartościowe stanowią podstawę dysponowania przez posiadacza określonymi rzeczowymi składnikami majątkowymi. Są to na przykład: listy przewozowe, konosamenty, dowody składowe, stwierdzające prawo dysponowania wykazanymi w tych dokumentach towarami. Mogą one być przedmiotem obrotu m.in. na giełdach towarowych. Finansowe papiery wartościowe zawierają uprawnienia do roszczeń pieniężnych. Są nimi na przykład obligacje, akcje, bony pieniężne, weksle i czeki. Ich wartość jest określana bezpośrednio w pieniądzu i dlatego nazywane są także walorami (od łac. Valor- wartość). Istotną cechą papierów wartościowych jest to, że od ich posiadania zależy nie tylko realizacja określonego prawa majątkowego ale również jego przenoszenie na inną osobę. Dlatego zniszczenie lub utrata dokumentu może utrudnić, a niekiedy uniemożliwić udowodnienie istnienia prawa majątkowego. W wielu zaś wypadkach zniszczenie lub uszkodzenie dokumentu (np. przekreślenie weksla lub uszkodzenie podpisu wystawcy) jest równoważne z wygaśnięciem prawa majątkowego (np. oznacz wykupienie weksla) II. Podstawowe rodzaje papierów wartościowych A. OBLIGACJE- są papierami wartościowymi, w których emitent tj. wystawca potwierdza zaciągnięcie określonej kwoty pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu właścicielowi obligacji w 2 ustalonym z góry terminie oraz do zapłaty odsetek. Obligacje są więc dla emitenta instrumentem, przy pomocy którego może zaciągnąć pożyczkę jednocześnie u wielu wierzycieli, często na bardzo długi okres, przekraczający nawet znacznie okres, na jaki skłonne są udzielić kredytów inwestycyjnych specjalizujące się w tej dziedzinie banki. Specyficzną formę obligacji stanowią: listy zastawne, emitowane w niektórych krajach tzw. certyfikaty inwestycyjne, oraz obecnie rzadziej spotykane, lecz dość popularne dawniej (m.in. w Wlk. Brytanii i we Francji) tzw. renty terminowe lub wieczyste. B. BONY - KRÓTKOTERMINOWE PAPIERY DŁUŻNE – czasem nazywane certyfikatami pieniężnymi, wekslami komercyjnymi, są dokumentami w których emitent potwierdza przyjęcie lokaty gotówkowej tj. zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu w ustalonym terminie krótszym aniżeli jeden rok oraz do zapłacenia odpowiednich odsetek. Jest to więc papier pożyczkowy zbliżony swą istotą do obligacji, od której różni się przede wszystkim krótkimi terminami wykupu (termin wykupu obligacji wynosi w zasadzie nie mniej aniżeli jeden rok a z reguły jest znacznie dłuższy). C. AKCJA- jest papierem wartościowym stwierdzającym bezwarunkowe uczestnictwo jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej , uprawniającym do partycypacji w jej zyskach w formie tzw. dywidendy oraz majątku spółki – w razie jej likwidacji. Właściciel akcji (akcjonariusz ) nie jest zobowiązany do osobistej pracy na rzecz spółki, a jej prowadzenie może być powierzone osobom z poza kręgu akcjonariuszy. Spółka jest bowiem odrębnym podmiotem praw i obowiązków. Dysponuje ona własnym majątkiem, którego źródłem są emitowane akcje i tym majątkiem odpowiada za zobowiązania. Natomiast odpowiedzialność akcjonariuszy ogranicza się do kwoty, na jaką opiewają będące jego własnością akcje. Akcja stanowi odpowiednik części kapitału spółki, który jest finansową podstawą jej działalności i materialnej odpowiedzialności za podejmowane zobowiązania. W odróżnieniu od obligacji, która jest formą pożyczki podlegającej zwrotowi w ustalonym terminie, wartość akcji nie może być zwrócona akcjonariuszowi w czasie trwania spółki (poza szczególnymi przypadkami przewidzianymi w prawie), a po jej likwidacji upoważnia do udziału w majątku spółki, ale dopiero po uprzednim zaspokojeniu wszelkich innych zobowiązań, w tym także ewentualnych zobowiązań z tytułu emisji obligacji. Akcjonariusz może jednak odzyskać gotówkę wyłożoną na zakup akcji przez ich odsprzedaż innej osobie. D. III. WEKSEL- jest dokumentem sporządzonym w formie przewidzianej przez prawo, zawierającym bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty określonej osobie w ustalonym terminie i miejscu przez wystawcę lub osobę przez niego wskazaną sumy pieniężnej, której egzekucja jest wyposażona w specjalny rygor. Zobowiązanie to charakteryzuje się kilkoma specyficznymi cechami: -zobowiązanie wekslowe jest samoistne, tj. oderwane od przyczyny, jaka spowodowała powstanie tego zobowiązania (np. od kupna towarów); -weksel umożliwia przenoszenie przez posiadacza dokumentu praw w nim zawartych na inne osoby; -zobowiązanie wekslowe łączy się z solidarną odpowiedzialnością osób na wekslu podpisanych za jego uregulowanie w terminie; -w przypadku odmowy zapłaty weksla w terminie jego posiadacz ma prawo skorzystać ze stosunkowo uproszczonego i szybszego- w stosunku do innych zobowiązań – trybu egzekwowania należności czyli tzw. rygoru wekslowego; Podział papierów wartościowych W praktyce występują różnorodne podziały papierów wartościowych służące określonym celom ekonomicznym, a także uwzględniające specyficzny tryb i techniki posługiwania się oraz obrotu tymi walorami. 3 W zależności od podstawowych funkcji, jakie spełniają papiery wartościowe, można wyodrębnić walory stanowiące potwierdzenie: - wierzytelności pieniężnych (obligacje, weksle, czeki, listy zastawne, w tym również i te, które są uwarunkowane zajściem zdarzeń przyszłych i niepewnych- losy loteryjne itp.), - uprawnień do współwłasności majątkowych (np. akcje.). Natomiast ze względu na tryb stosowany przy obrocie papierami wartościowymi wyróżnia się dokumenty : - na okaziciela (bezimienne), przy których przenoszenie prawa własności jest bardzo uproszczone, gdyż ogranicza się do przekazania dokumentów między kontrahentami; jednak w razie utraty takich dokumentów odzyskanie uprawnień przez prawowitego właściciela jest bardzo skomplikowane, a w wielu przypadkach niemożliwe; - imienne, których własność można przenieść tylko na podstawie cesji, tj. pisemnego zrzeczenia się uprawnień wynikających z dokumentu na rzecz innej osoby; niekiedy jednak swoboda właściciela w zakresie cesji imiennego papieru wartościowego na inną osobę może być przez wystawcę dokumentu ograniczona, np. ograniczenie subskrypcji tzn.(zobowiązanie do wykupu obligacji lub akcji od emitenta tj. osoby wystawiającej papier wartościowy po zakończeniu zbierania zgłoszeń, wyrażenia tego używa się również dla samego przyjmowania zgłoszeń na zakup obligacji lub akcji) niektórych pożyczek państwowych jedynie do osób fizycznych, ograniczenie przenoszenia niektórych akcji wyłącznie na ludzi wykonujących określony zawód; - na zlecenie, które zawierają wskazanie właściciela, ale możliwe jest przenoszenie praw z nich wynikających na inne osoby w formie zapisu na dokumencie; niekiedy operacja taka może ograniczyć się jedynie do przekazania innej osobie dokumentu zaopatrzonego podpisem dotychczasowego właściciela. W zależności od korzyści, jakie przynosi posługiwanie się papierami wartościowymi, można wyodrębnić walory: - przynoszące określony dochód od kapitału reprezentowanego przez dokument; są to tzw. lokacyjne papiery wartościowe; - służące głównie celom rozliczeniowym, ułatwiające obieg pieniężny (np. czek), a często spełniające także funkcje kredytowe (np. weksel). Papiery wartościowe mogą być wystawiane w walucie krajowej lub zagranicznej. W tym drugim przypadku są traktowane w Polsce jako wartość dewizowa, tj. obrót nimi jest podporządkowany przepisom ustawodawstwa dewizowego. Jako wartość dewizową traktuje się także papiery, opiewające wprawdzie na walutę krajową, w przypadku gdy są przywożone z zagranicy lub wywożone do innych krajów. Walory w obcej walucie mogą być obsługiwane i wykupywane w walucie krajowej przy zastosowaniu kursu wymiennego aktualnego w dniu dokonywania operacji, chyba że zawierają klauzulę wyraźnie zobowiązującą do realizacji tylko w walucie dokumentu. IV. Charakterystyka lokacyjnych papierów wartościowych Lokacyjne papiery wartościowe- stanowią jedną z form udostępniania środków finansowych innym osobom (jednostkom gospodarczym, instytucjom) w zamian za korzyści, jakich z tego tytułu oczekuje właściciel tych środków. Dla zwanych inwestorami posiadaczy nawet okresowo wolnych środków walory lokacyjne mogą stanowić opłacalną bardziej alternatywę w stosunku do wkładów bankowych. Natomiast emitentom umożliwiają pozyskiwanie kapitałów niezbędnych na realizację określonych zamierzeń gospodarczych lub, poza gospodarczych. Podział lokacyjnych papierów wartościowych: LOKACYJNE PAPIERY WARTOŚCIOWE O stałym dochodzie (odsetkowe) 4 O zmiennym dochodzie Pożyczkowe Udziałowe Krótkoterminowe Długoterminowe bony (weksle) skarbowe bony bankowe bony przedsiębiorstw (weksle inwestycyjne) obligacje listy zastawne renty kapitałowe akcje certyfikaty inwestycyjne Dopuszczone do publicznego obrotu Nie dopuszczone do publicznego obrotu W zależności od korzyści, jakich oczekuje inwestor lokujący środki w papierach wartościowych, można podzielić je na walory uprawniające do: - z góry ustalonego dochodu wyznaczonego w stosunku do nominalnej wartości dokumentu, przeważnie w formie stopy procentowej (od tego wywodzi się określenie tej kategorii walorów- papiery odsetkowe); zalicza się tu głównie obligacje, a także listy zastawne, skrypty dłużne, bony skarbowe, bankowe itp.; - zmiennego dochodu, zależnego od zyskowności przedsięwzięcia, w którego finansowanie zaangażowano środki uzyskane z emisji papierów wartościowych; są to akcje i certyfikaty inwestycyjne Ze względu na charakter lokaty, wyodrębnić należy papiery wartościowe: - pożyczkowe, stanowiące formę pożyczki kapitału na określony czas, po upływie którego podlega on zwrotowi właścicielowi; do tej kategorii walorów należą obligacje, bony pieniężne, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne; - udziałowe, polegające na trwałym zaangażowaniu lokaty, która przekształca się w kapitał własny emitenta; typowym reprezentantem tej grupy walorów są akcje. Zwrot kapitałów ulokowanych w papierach pożyczkowych może następować w różnych terminach. Z tego punktu widzenia lokacyjne papiery wartościowe dzieli się na dwie zasadnicze grupy, tj. na walory: - krótkoterminowe, do których zalicza się papiery dotyczące pożyczek (lokat) o okresie zwrotu nie przekraczającym jednego roku; należą tu przede wszystkim bony (weksle) skarbowe oraz bony pieniężne emitowane przez banki i przez przedsiębiorstwa; - długoterminowe, które obejmują walory pożyczkowe o okresie zwrotu przekraczającym jeden rok od dnia nabycia przez subskrybenta; niekiedy terminem tym określa się papiery dotyczące pożyczek o okresie spłaty ponad pięć lat, a dla walorów o okresie spłaty przekraczającym jeden rok do pięciu lat włącznie przyjmuje się miano: średnioterminowe papiery wartościowe. Przyjmując za podstawę zasięg obrotu papierami lokacyjnymi można wyróżnić walory: 5 - - dopuszczone do obrotu publicznego, których nabywanie może być oferowane za pośrednictwem środków masowego przekazu, albo w inny sposób, jeżeli oferta kierowana jest do szerszego grona osób lub do nieoznaczonego adresata; dopuszczenie tych papierów do publicznego obrotu wymaga przeważnie zgody powołanego do tego organu administracji państwowej, wydawanej po sprawdzeniu czy spełniają one warunki zabezpieczające interesy nabywców i płynność obrotów; o obrocie prywatnym, jeżeli oferty sprzedaży walorów są kierowane do z góry oznaczonego kręgu odbiorców nie przekraczającego określonego limitu (w Polsce wynosi on 300 osób); na przykład sytuacja taka występuje w przypadku, gdy założyciele spółki akcyjnej obejmują część akcji sami, a o nabycie pozostałej części zwracają się bezpośrednio do określonych imiennie potencjalnych nabywców. Funkcje lokacyjnych papierów wartościowych W warunkach rozwiniętego rynku kapitałowego lokacyjne papiery wartościowe spełniają wielorakie funkcje ekonomiczne: - stanowią ważny instrument akumulacji i wprowadzania do obrotu gospodarczego wolnych środków finansowych , umożliwiających ich lepsze wykorzystanie dla wzrostu efektywności gospodarki; - umożliwiają centralizację i przekształcanie w duże kapitały również drobnych kwot oszczędności, a także transformację kapitałów krótkoterminowych w długoterminowe; - ułatwiają przepływy środków z mniej do bardziej efektywnych dziedzin gospodarki; - sygnalizują różny stopień efektywności ekonomicznej rozmieszczenia i wykorzystania kapitałów w różnych sferach gospodarki i w różnych organizacjach skupiających kapitały; - stwarzają posiadaczom szansę osiągania z lokat pieniężnych wyższych dochodów w porównaniu z dochodami uzyskiwanymi w przypadku deponowania środków w bankach, lokowania w nieruchomości itp.; - ułatwiają normowanie operacji spekulacyjnych, jakie są przeprowadzane przez niektóre osoby fizyczne lub prawnie dysponujące wolnymi środkami pieniężnymi; - upraszczają tworzenie mieszanych kapitałów oraz przemiany form własności przedsiębiorstw. V. Rynek papierów wartościowych – obrót papierami wartościowymi Rynkiem papierów wartościowych – możemy określić zespół wszystkich osób dokonujących wzajemnej operacji związanych z przenoszeniem prawa własności papierów wartościowych na zasadach kupnasprzedaży według uzgodnionych cen, kształtujących się pod wpływem podaży i popytu. Rynek papierów wartościowych jest jednym podstawowych segmentów rynku finansowego, który obejmuje ogół transakcji związanych z przemieszczeniem kapitałów pieniężnych od podmiotów dysponujących wolnymi środkami finansowymi do podmiotów zgłaszających zapotrzebowanie na takie środki. Na rynek finansowy składają się trzy jego zasadnicze człony, tj. rynek pieniężny, walutowy i kapitałowy. RYNEK FINANSOWY Rynek pieniężny Rynek walutowy krótkoterminowe lokaty i kredyty, bony i certyfikaty pieniężne weksle, czeki kupno-sprzedaż różnych walut 6 Rynek kapitałowy Rynek pieniężny- obejmuje transakcje związane z przemieszczeniem krótkoterminowych kapitałów w formie depozytów i kredytów bankowych jak również w postaci specjalistycznych instrumentów finansowych, jakimi są weksle, różnego rodzaju bony i certyfikaty pieniężne, czeki itp. Rynek walutowy- umożliwia dokonywanie transakcji kupna-sprzedaży walut różnych krajów w celu regulowania zobowiązań płatniczych w obcych walutach, a również w celach spekulacyjnych (dyskontowanie korzyści wynikających ze zmian kursów walutowych) lub interwencyjnych (np. kupno lub sprzedaż walut przez bank centralny w celu utrzymania na określonym poziomie kursu waluty krajowej. Rynek walutowy traktowany jest niekiedy jako część składowa rynku pieniężnego, nie stanowiąca samodzielnego segmentu rynku finansowego. Rynek kapitałowy- pozwala na tworzenie i przepływy długoterminowych kapitałów udziałowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej, służących także pokrywaniu deficytów budżetowych. Z kolei rynek kapitałowy składa się z bankowego rynku kredytowego oraz rynku lokacyjnych papierów wartościowych, na którym obroty dokonywane są przy pomocy dokumentów ucieleśniających w swej istocie określone prawa majątkowe, realizowane wyłącznie przez posiadaczy tych dokumentów. Rynki te charakteryzują się określonymi istotnymi odmiennościami, ale występują między nimi w praktyce wzajemne powiązania i przepływy. Na przykład dysponent przejściowo wolnych środków pieniężnych może je ulokować, kupując bony lub certyfikaty, będące przedmiotem obrotu na rynku pieniężnym albo długoterminowe papiery wartościowe, jakimi są akcje czy obligacje, jeżeli istnieje możliwość ich szybkiej odsprzedaży za gotówkę w razie takiej potrzeby. Emitent krótkoterminowych papierów dłużnych może je systematycznie wypuszczać, wykorzystując pozyskiwane środki na wykup poprzednich emisji. Dzięki temu zaciągane na rynku pieniężnym krótkoterminowe pożyczki przekształcają się w długoterminowe. RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH obejmuje głównie obrót obligacjami i akcjami, tj. tymi walorami, które umożliwiają emitentowi gromadzenie kapitałów wykorzystywanych na określony cel w dłuższym okresie czasu oraz instrumentami i pochodnymi od tych walorów (np. uzależnionych od cen akcji lub obligacji) Publiczny obrót papierami wartościowymi definicjaPublicznym obrotem papierami wartościowymi jest proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeżeli propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób alba do nie oznaczonego adresata, z wyjątkiem: 1. proponowania nabycia papierów wartościowych w postępowaniu likwidacyjnym, upadłościowym i egzekucyjnym, 2. udostępniania w procesie prywatyzacji przez Skarb Państwa akcji spółki pracownikom oraz producentom rolnym lub rybakom na trwale związanym z jej przedsiębiorstwem, 3. proponowania przez Skarb Państwa nabycia w procesie prywatyzacji co najmniej 10% akcji danej spółki przez jednego nabywcę, 4. udostępnienia akcji pracownikom, rolnikom i rybakom na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, 5. proponowania nabycia akcji spółki powstałej z przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, jeżeli stronami umów będą: - pracownicy tej spółki, 7 - narodowe fundusze inwestycyjne. 6. proponowania nabycia papierów wartościowych opiewających wyłącznie na wierzytelności pieniężnej, 7. proponowania nabycia dotychczasowym akcjonariuszom, w wykonaniu prawa poboru, akcji spółki, które nie są dopuszczone do publicznego obrotu, 8. proponowania nabycia nie dopuszczonych do publicznego obrotu akcji spółki, jeżeli ich nabywanie będzie następować w drodze wezwania, 9. proponowania nabycia przez spółkę własnych akcji. Rynek papierów wartościowych, na którym odbywa się wyżej zdefiniowany obrót papierami wartościowymi odgrywa w gospodarce wolnorynkowej rolę istotnego mechanizmu, działającego równolegle obok mechanizmu bankowego i budżetowego, w zakresie przepływu kapitałów. Co więcej, rynkiem papierów wartościowych posługuje się zarówno system bankowy jako jednym z instrumentów pozwalającym na zwiększenie emisji pieniądza kredytowego pożyczanego klientom, jak i system budżetowy – w celu sfinansowania wydatków nie znajdujących pokrycia w bezzwrotnych dochodach do systemu. Posiadaczom wolnych okresowo środków finansowych rynek papierów wartościowych umożliwia lokowanie tych środków (tj. ich zainwestowanie) w sposób zapewniający osiąganie korzyści. Natomiast przedsiębiorstwom i instytucjom stwarza sposobność uzyskania od licznej często rzeszy różnych inwestorów znacznych kwot i ich przekształcenia w kapitał pozwalający na realizację zazwyczaj poważnych przedsięwzięć. Rynek umożliwia także posiadaczom papierów wartościowych ich zamianę na gotówkę, wycofywaną na inne cele lub przeznaczoną na zakup innego rodzaju walorów, które są zdaniem inwestora korzystniejsze. Ta łatwość zamiany papierów wartościowych na gotówkę pozwala ich posiadaczowi na zachowanie płynności płatniczej, co jednak nie narusza substancji kapitału, jaki uzyskał do dyspozycji emitent tych dokumentów. Powstanie rynku papierów wartościowych i jego rozwój wymaga uprzedniego ukształtowania się szeregu przesłanek. Przede wszystkim konieczny jest duży popyt na kapitały gromadzone w formie emisji papierów wartościowych pod warunkiem występowania jednoczesnego odpowiedniej podaży środków pieniężnych ze strony osób, które tę formę lokat finansowych będą uważały za korzystniejszą, niż lokaty w systemie bankowym lub tezauryzowanie w innej formie (np. w nieruchomościach, w kruszcach). Emisja papierów wartościowych wiąże się z określoną formą prawną, stanowiącą podstawę funkcjonowania danej jednostki. W szczególności przy pomocy akcji mogą gromadzić kapitały jedynie przedsiębiorstwa działające na zasadach właściwych spółkom akcyjnym, powołanym do życia na podstawie odpowiednich przepisów kodeksu handlowego i prowadzące na ich podstawie działalność. Natomiast skłonność do inwestowania oszczędności w papierach wartościowych, a zwłaszcza w akcjach, zależy w znacznej mierze od lepszej znajomości istoty tych walorów i zasad operowania nimi, jak również od możliwości zamiany tych papierów na gotówkę w razie potrzeby uzyskania płynnych środków finansowych. Uczestnicy rynku papierów wartościowych: Głównymi uczestnikami rynku papierów wartościowych są emitenci walorów oraz inwestorzy, a funkcje organizacyjne i wspomagające spełniają banki ułatwiające emisję nowych walorów oraz maklerzy i firmy maklerskie pośredniczące w operacjach kupna-sprzedaży papierów. EMITENT papierów wartościowych wystawia je lub wypuszcza we własnym imieniu, prezentując w ten sposób przeważnie zapotrzebowanie na kapitał pożyczkowy lub udziałowy, względnie oferując określone prawa majątkowe o podobnym charakterze. SUBEMITENT INWESTYCYJNY jest to podmiot, który zobowiązuje się na podstawie umowy z emitentem do kupna od niego na własny rachunek całości lub części walorów oferowanych w pierwotnym obrocie lub w pierwszej publicznej ofercie, na które subskrybenci nie złożyli zapisów w wyznaczonym na ten cel terminie. Subemitent inwestycyjny spełnia zatem rolę gwaranta, iż określa ilość oferowanych przez emitenta walorów będzie wykupiona. SUBEMITENT USŁUGOWY zobowiązuje się do nabycia na własny rachunek całości lub części oferowanych przez emitenta walorów danej emisji w celu ich samodzielnego zbywania w obrocie pierwotnym lub w pierwszej publicznej ofercie. W tym przypadku emitent inkasuje w zasadzie jednorazowo określoną pożyczkę lub kapitał akcyjny. Obydwaj subemitenci ponoszą określone ryzyko w przypadku nie 8 pełnej sprzedaży określonych walorów w obrocie pierwotnym, ale mogą również osiągnąć dodatkowe zyski jeśli po zakończeniu publicznej oferty ceny walorów wzrosną. Aktywność emitentów zależy w znacznej mierze od koniunktury gospodarczej, z którą wiąże się skłonność do inwestowania. Nowe emisje walorów wypuszczanych przez jednostki gospodarcze pojawiają się z większym nasileniem w okresach wzrastającej perspektywicznie koniunktury. Jeśli zaś chodzi o obligacje państwowe, to nowe ich emisje zależne są od stopnia niezrównoważenia budżetu. INWESTOR jest posiadaczem kapitałów, który decyduje się na ulokowanie ich w papierach wartościowych w celu uzyskania korzyści większych, aniżeli spodziewa się osiągnąć z innych form lokat (np. z lokowania środków w bankach, czy w nieruchomościach). Jednak inwestorzy nie kierują się jednakowymi przesłankami dla osiągnięcia korzyści z lokat i stosują różne strategie przy podejmowaniu decyzji dotyczących transakcji walorami. Z tego punktu widzenia wychodząc, należy wyodrębnić przede wszystkim inwestora biernego i czynnego. INWESTOR BIERNY nabywa walory, które traktuje jako stosunkowo trwałą, niekiedy wieloletnią lokatę, przynoszącą mu korzyści przede wszystkim w formie odsetek lub dywidend oraz premii, na jaką liczy dzięki ewentualnemu wzrostowi wartości bieżącej swojego portfela papierów wartościowych. Inwestor taki obserwuje w prawdzie aktualną sytuację na rynku walorów, ale stosunkowo rzadko dokonuje ich wymiany na inne, dające szansę większych korzyści. ceni sobie znacznie bezpieczeństwo lokat. Dlatego nie jest skłonny do większego ryzyka, zadowalając się zyskami przewyższającymi nawet niewiele stopę procentowania depozytów bankowych oraz stopę inflacji. INWESTOR CZYNNY działa w krótko okresowej strategii obliczonej przede wszystkim na osiąganie jak najwyższej stopy zysku od kapitału dzięki występującym na rynku wahaniom cen papierów wartościowych. Jeżeli struktura portfela lokat inwestora biernego wykazuje stabilność w dłuższym okresie czasu, to inwestor czynny skłonny jest do dokonywania częstych operacji kupna-sprzedaży posiadanych walorów w celu osiągania zysków na różnicach kursowych. Kupuje papiery wartościowe wówczas gdy jest przekonany, że ceny rynkowe danych walorów są niższe od ich rzeczywistej wartości i ulegną zwyżce w krótkim okresie czasu. Sprzedaje je, jeśli uzna, że dane walory osiągają już swój pułap cenowy lub grozi spadek kursu. Inwestor czynny interesuje się głównie transakcjami spekulacyjnymi i skłonny jest często angażować swoje kapitały w papiery wartościowe wysokiego ryzyka, jeżeli ich posiadanie stwarza szansę wysokich korzyści. Inwestor czynny musi bieżąco obserwować kształtowanie się sytuacji ekonomicznej firm, których walory są przedmiotem obrotu na rynku papierów wartościowych oraz szybko reagować na wszelkie informacje, które mogą spowodować ruch cen na tym rynku. Każdy posiadacz wolnych środków finansowych może je lokować na rynku papierów wartościowych na podstawie osobiście podejmowanych decyzji, korzystając ewentualnie z opinii doradców. Jest tzw. inwestor indywidualny, który powinien posiadać dostateczną znajomość mechanizmów i sytuacji występującej na rynku papierów wartościowych, jeżeli chce uniknąć strat wynikających z nie prawidłowych decyzji. Specyficzną formę inwestorów występujących na rynku papierów wartościowych stanowią tzw. inwestorzy instytucjonalni, tj. firmy oraz instytucje lokujące w walorach poważne kapitały, powierzane im w formie depozytów, składek ubezpieczeniowych, zakupu rent itp. Inwestorzy ci, których cechuje głęboki profesjonalizm, dzielą się na dwie zasadnicze kategorie. Pierwszą grupę stanowią przede wszystkim instytucje ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne, które lokują w papierach wartościowych znaczną część swoich środków rezerwowych pochodzących ze składek klientów. Instytucje takie koncentrują swoją uwagę przede wszystkim na lokatach o dużym stopniu bezpieczeństwa, chroniących jednak skutecznie przed inflacją. Unikają operacji spekulacyjnych, zazwyczaj wzbranianych im także przez prawo. Do tej grupy inwestorów można zaliczyć również banki, które w papierach wartościowych lokują część swoich środków rezerwowych, zwłaszcza stanowiących tzw. rezerwy obowiązkowe, wspierające utrzymanie bieżącej płynności płatniczej. Do drugiej grupy zalicza się działające przeważnie w formie spółek akcyjnych fundusze zbiorowego inwestowania zwane funduszami inwestycyjnymi i powierniczymi. Specjalizują się one w operacjach kupnasprzedaży papierów wartościowych, wykorzystując kapitały powierzone im w tym celu przez indywidualnych inwestorów (zwłaszcza posiadaczy drobnych oszczędności), którzy nie czują się na siłach aby samodzielnie lokować środki korzystnie i dostatecznie bezpiecznie. Istotne funkcje w obrocie papierami wartościowymi spełniają zawodowi maklerzy. Są to osoby zajmujące się zawodowo pośrednictwem przez przyjmowanie zleceń kupna i sprzedaży walorów od 9 klientów, przy przestrzeganiu mocodawców. właściwych reguł postępowania respektujących słuszne interesy Rynek papierów wartościowych charakteryzuje się znaczną różnorodnością form: Rynek papierów wartościowych Rynek pierwotny Rynek wtórny Rynek publiczny (regulowany) Rynek prywatny Rynek giełdowy Rynek indywidualny Rynek pozagiełdowy Rynek maklerski - papiery dopuszczone do publicznego obrotu , - papiery nie dopuszczone do publicznego obrotu - papiery dopuszczone do obrotu giełdowego Pierwotny rynek papierów wartościowych- obejmuje operacje, które występują wyłącznie przy sprzedaży walorów przez emitentów na rzecz subskrybentów, tj. pierwotnych nabywców (inwestorów) lub na rzecz subemitentów. Na rynku tym występuje pierwotne formowanie kapitałów udziałowych lub pożyczkowych przez emitenta (spółkę akcyjną, skarb państwa, organ samorządowy). Operacje na rynku pierwotnym realizowane są zatem jedynie w formie emisji nowych walorów. Stanowi on podstawę tworzenia i funkcjonowania rynku wtórnego. Emisja papierów wartościowych na rynku pierwotnym może mieć charakter publiczny lub prywatny. W przypadku oferty publicznej w Polsce obowiązkowe jest pośrednictwo domu maklerskiego, który zapewnić powinien zgodność trybu subskrypcji z przepisami prawa. Subskrypcja prywatna, adresowana do ograniczonego kręgu potencjalnych inwestorów, nie wymaga takiego pośrednictwa. Wtórny rynek papierów wartościowych- umożliwia wzajemną wymianę walorów na zasadach kupnasprzedaży dokonywaną między inwestorami lub zamianę ich na gotówkę. Stwarza on zatem szansę uzyskania korzyści wynikających ze wzrostu cen walorów, pozwala na stosunkowo łatwą zmianę struktury lokat, jak również na odzyskanie płynnej gotówki niezbędnej na pokrycie innych potrzeb. Rynek papierów wartościowych, na którym występują głównie operacje pierwotne, jest rynkiem zamierającym. Papiery wartościowe trafiają od emitenta do subskrybenta, który bez należycie rozwiniętego rynku, nie może ich łatwo odprzedać. Subskrybent musi się liczyć wówczas z zamrożeniem gotówki na dłuższy okres czasu. Wykazuje więc dużą wstrzemięźliwość w lokowaniu swych oszczędności w papierach wartościowych, gdyż oznacza to brak możliwości uzyskania w razie potrzeby płynnej gotówki w dowolnym momencie lub zamiany lokaty na bardziej korzystną, która ujawniła się w późniejszym okresie. Właściwe znaczenie rynkowi papierów wartościowych nadaje dopiero odpowiednio duża skala operacji wtórnych. One dopiero przesądzają o możliwości pełniejszego spełnienia przez papiery wartościowe swych funkcji, a zwłaszcza o działaniu mechanizmu rynkowego przepływu kapitałów między sferami i gałęziami działalności gospodarczej, a także o transformacji kapitałów krótkoterminowych w długoterminowe. Istnienie rozwiniętego rynku wtórnego skłania szersze rzesze inwestorów do lokat w długoterminowych papierach wartościowych nawet w przypadku posiadania przejściowo tylko wolnych środków. Różnice zaś, 10 jakie powstają w dochodach dla posiadaczy walorów (np. różny poziom oprocentowania obligacji, różnice w poziomie dywidend), sprzyjają transakcjom kupna-sprzedaży papierów wartościowych, a więc przemieszczeniu kapitałów ze sfer o niższej efektywności do dziedzin o wyższej efektywności. Celem inwestowania w papierach wartościowych jest bowiem maksymalizacja zysków przy uwzględnieniu także różnic w ryzyku lokat w różnych rodzajach walorów. W rezultacie – przy tym samym ryzyku- pogarsza się dostępność do nowych strumieni kapitału spółek płacących niskie procenty i dywidendy. Umacnia się natomiast pozycja firm, których papiery wartościowe zapewniają większe korzyści. Wtórny rynek papierów wartościowych staje się więc swego rodzaju barometrem nie tylko ogólnej koniunktury gospodarczej ale także efektywności gospodarowania poszczególnych spółek (emitentów). Dlatego spółki zainteresowane są w utrzymaniu wysokiego kursu swoich papierów wartościowych, m.in. przez reklamowanie osiąganych wyników w opiniotwórczych publikacjach. Służy to z jednej strony dla podtrzymania prestiżu firmy i otwiera jej drogę do dodatkowych emisji i do kredytów bankowych, z drugiej zaś- zapobiega pochłonięciu przez inną firmę. Zarówno rynek pierwotny, jak i wtórny mogą mieć formę rynku publicznego jak i prywatnego. Rynek publiczny występuje w razie oferowania do sprzedaży papierów wartościowych znacznemu kręgowi potencjalnych nabywców. W większości krajów jest to rynek dość szczegółowo regulowany przepisami prawa przede wszystkim w celu zabezpieczenia interesów inwestorskich. Dlatego jednym z warunków jakie są stawiane w stosunku do walorów będących przedmiotem obrotu na tym rynku, jest uprzednia weryfikacja ich solidności i zgodności z prawem. Inaczej mówiąc, chodzi o uzyskanie zgody odpowiedniego organu na dopuszczenie do publicznego obrotu (w Polsce organem takim jest Komisja Papierów Wartościowych i Giełd stanowiąca centralny organ administracji państwowej). Rynek publiczny z reguły ma charakter rynku zinstytucjonalizowanego, tzn. ujęty jest w określone formy organizacyjne, które tworzą system dokonywania transakcji kupna-sprzedaży dopuszczonymi do publicznego obrotu papierami wartościowymi, funkcjonujący w sposób zapewniający przy kojarzeniu ofert nabycia i zbywania walorów: -równy i powszechny dostęp do informacji rynkowej zainteresowanym osobom w tym samym czasie, -jednakowe warunki nabywania i zbywania walorów. Dlatego rynek publiczny nazywany jest mianem rynku regulowanego. Występuje on w formie giełd papierów wartościowych, a także innych instytucji upoważnionych przez prawo do kojarzenia ofert kupnasprzedaży walorów na rynku publicznym. Rynek prywatny- papierów wartościowych nie ma sformalizowanego charakteru. Transakcje występujące na tym rynku realizowane są przede wszystkim między klientami nabywającymi i zbywającymi walory bezpośrednio między sobą. Tu można zaliczyć emisje papierów wartościowych nie dopuszczonych do publicznego obrotu, transakcje wtórne dokonywane między bankami bezpośrednio często znacznymi nawet pakietami walorów, zarówno dopuszczonymi jak i nie dopuszczonymi do publicznego obrotu, akty darowizny, wzajemnego przekazania walorów (np. w razie połączenia spółek) itp. Zatem decydujące znaczenie dla skali obrotu papierami wartościowymi oraz dla wpływu tych dochodów na procesy gospodarcze ma odpowiednio rozwinięty publiczny rynek, a przede wszystkim giełdy, na których operacje walorami mają charakter masowy. Giełdy stanowią odbywające się w odpowiednio zorganizowanej formie regularne spotkania osób zainteresowanych zakupem lub sprzedażą papierów wartościowych wg. cen kształtujących się na zasadzie popytu i podaży, które podawane są do publicznej wiadomości. Uczestnictwo w tych spotkaniach, dopuszczenie do obrotu na nich określonymi papierami wartościowymi, przebieg spotkań i tryb zawierania transakcji podporządkowane są z góry określonym normom i zasadom. Nad ich przestrzeganiem zaś czuwają powołane w określonym trybie władze wyposażone w odpowiednie uprawnienia. Tak więc giełdy stanowią centralne ogniwo rynku papierów wartościowych, spełniające decydujące funkcje pośredniczące między zbywcami i nabywcami tych walorów. Ryzyko związane z publicznym obrotem papierami wartościowymi wartościowych . - ryzyko na rynku papierów Lokowanie pieniędzy w papierach wartościowych daje szansę korzyści w różnej skali, ale nie jest pozbawione ryzyka, iż nie tylko nie spełnią się oczekiwane zyski, ale może wystąpić częściowa lub nawet 11 całkowita utrata kapitału zainwestowanego w walorach. Ryzyko występuje w różnej postaci i z niejednakowym nasileniem przy poszczególnych walorach. Może ono przejawiać się w formie ryzyka kursowego, płynności, bankructwa emitenta, wstrzymania lub ograniczenia dochodów oraz ryzyka inflacji. Ryzyko kursowe objawia się w nieprzewidzianym spadku cen walorów. Może być wywołane osłabieniem ogólnej koniunktury gospodarczej, co wpływa- zwłaszcza w przypadku akcji- na obniżkę cen rynkowych walorów. Spadek cen określonych walorów może występować także w okresie dobrej koniunktury gospodarczej jeśli nie ulega zachwianiu wiarygodność finansowa ich emitenta lub pogorszeniu efektywność jego działalności. Ryzyko płynności urzeczywistnia się, jeżeli brak jest możliwości szybkiej zmiany danych walorów na gotówkę bez spowodowania spadku ich cen. Jest ono szczególnie groźne dla inwestorów, którzy są zmuszeni do sprzedaży walorów w danym okresie, nie mając możliwości przeczekania okresu dekoniunktury lub uchronienia się przed coraz bardziej pogłębiającymi się spodkami cen walorów. Ryzyko płynności ujawnia się bardzo wyraźnie w przypadku dużego spadku kursów akcji na giełdzie, gdyż wielu akcjonariuszy dąży wówczas do wyzbywania się posiadanych walorów w obawie przed grożącymi ewentualnie większymi stratami. W rezultacie powstaje znaczna nadwyżka podaży nad popytem na określone walory, co pogłębia spadek ich cen. Ryzyko bankructwa oznacza możliwość upadłości emitenta, którego majątek nie wystarcza na pokrycie zobowiązań. W tym wypadku akcje zbankrutowanych przedsiębiorstw tracą w zasadzie całkowicie na wartości, gdyż kapitał akcyjny nie wystarcza z reguły na pokrycie poniesionych strat. Natomiast przynajmniej część kwot ulokowanych w obligacjach takiej firmy zostanie zwrócona emitentom, gdyż zobowiązania obligacyjne na równi z innymi uwzględniane są przy likwidacji masy upadłościowej. Przeważ opinia, iż ryzyko bankructwa nie występuje w zasadzie lub jest bardzo minimalne przy obligacjach rządowych, a największym ryzykiem obciążone są emisje akcji lub obligacji nowo powstających firm. Ryzyko przejściowego wstrzymania lub ograniczenia dochodów posiadaczy walorów występuje w razie nie możności wypłacania im przez emitenta odsetek lub dywidendy. Jest ono szczególnie poważne jeśli spółka będąca emitentem ponosi straty powtarzające się, gdyż może to sygnalizować prawdopodobieństwo bankructwa w przyszłości. Ryzyko to towarzyszy również obligacjom emitowanym przez niektóre rządy nadmiernie zadłużone, co prowadzić może do konwersji, powodującej pogorszenie pierwotnych warunków leżących u podstaw puerwotnej emisji walorów. Skutki przejściowego tylko wstrzymania dochodów posiadacza papierów wartościowych wpływają z reguły na ostry niekiedy spadek ich ceny rynkowej. Ryzyko inflacji oznacza możliwość znacznego uszczuplenia realnej wartości walorów i odsetek w rezultacie wysokiego spadku wartości pieniądza. Ryzyko takie występuje zwłaszcza przy wieloletnich obligacjach, których wartość nominalna nie podlega waloryzacji. Natomiast nie występuje w zasadzie przy akcjach, jeżeli uwzględnić, że wartość majątku i zysków prawidłowo funkcjonujących spółek zwiększa się odpowiednio pod wpływem inflacji, jeżeli nie wystąpiły inne zakłócające czynniki. Ryzyko rynku papierów wartościowych związane jest z możliwością osłabienia ogólnej koniunktury gospodarczej, co prowadzi w rezultacie do spadku cen walorów. Ryzyko to występuje wówczas, gdy posiadacz walorów jest zmuszony do ich sprzedaży w okresie dekoniunktury, nie mając możliwości jej przeczekania. Ryzyko rynku obejmuje także ryzyko płynności walorów, przejawiające się w braku możliwości szybkiej zmiany ich na gotówkę bez spowodowania znacznego spadku cen rynkowych tych walorów. Ryzyko rynku ujawnia się bardzo ostro w przypadku dużego spadku kursów akcji na giełdzie, jeśli wywołuje on dążenie akcjonariuszy do wyzbywania się posiadanych walorów w obawie przed większymi stratami. Do ograniczenia skali ryzyka przy jednoczesnym dążeniu do odpowiedniego poziomu korzyści, wykorzystywane są różnorodne strategie inwestowania , popularyzowane przez doradców. Na przykład: strategia długoterminowego inwestowania w akcje firm o wysokim prestiżu polega na nabywaniu walorów na rynku w określonych odstępach czasu przez szereg kolejnych okresów (dla przykładu okresów co miesięcznych przez cały rok). W rezultacie uzyskuje się walory nabyte po przeciętnej cenie z dłuższego okresu, a więc eliminuje się w znacznym stopniu ryzyko cenowe wynikające z przypadkowych koniunkturalnych wahań. Jeśli w następnym okresie wahania cenowe powtórzą się, inwestor ma szansę sprzedaży walorów w okresie, gdy ich ceny ukształtują się powyżej przeciętnego poziomu z poprzedniego okresu. Pozagiełdowe rynki obrotu papierami wartościowymi 12 Ostre ograniczenia w dopuszczaniu papierów wartościowych na oficjalne giełdy doprowadziły do powstania funkcjonujących wokół nich instytucji satelitarnych rynków walorów nie notowanych na giełdach. Na rynkach tych działających według określonych zasad, nie spełniających jednak wymogów stawianych oficjalnym giełdom, uzyskują początkowe notowania emitowanych papierów nowo powstałe korporacje. Często stanowi to jedną z przesłanek do późniejszych starań o dopuszczenie danych walorów do obrotu na oficjalnej giełdzie. Na rynkach satelitarnych dokonuje się także obrotu papierami wartościowymi, które nie będą mogły w ogóle spełnić kryteriów wymaganych przez giełdy (np. ze względu na niedostateczny kapitał, brak należytego zabezpieczenia emitowanych walorów). Niektóre z tych rynków działają jednak w formie zorganizowanej i dokonują selekcji walorów dopuszczonych do obrotu. Pozagiełdowy rynek papierów wartościowych może mieć charakter rynku regulowanego specjalnymi przepisami prawa lub prywatnego, jeśli transakcje walorami dokonywane są bez pośrednictwa rynku regulowanego. W Polsce zgodnie z prawe regulowany rynek papierów wartościowych może być prowadzony przez specjalnie w tym celu utworzoną spółkę akcyjną, a jej akcjonariuszami powinny być wyłącznie domy maklerskie, towarzystwa funduszy powierniczych oraz emitenci walorów notowanych na rynku. Przedmiotem obrotu na pozagiełdowym rynku regulowanym mogą być wyłącznie papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu. Organizatorem pozagiełdowego rynku regulowanego w Polsce jest spółka akcyjna prowadząca tzw. Centralną Tabelę Ofert (CTO). Transakcje walorami zawierane są pomiędzy domami maklerskimi, będącymi akcjonariuszami spółki. Transakcje te zawierane są bądź na zlecenie klientów domu bądź na własny rachunek domu maklerskiego. BIBLIOGRAFIA: „PAPIERY WARTOŚCIOWE W OBROCIE MASOWYM” Autorzy: ROBERT JURGA, MAREK MICHALSKI Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 1997r. „RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH” Autor: WITOLD BIEŃ Wyd. W-wa „Difin” 1998r. „PAPIERY WARTOŚCIOWE” Autor: MIROSŁAW BĄCZYK [i in.] Wyd. Kraków „Zakamycze” 2000r. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. „PRAWO O PUBLICZNYM OBROCIE PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI” ( Dz. U. Nr 118) 13 14
