xi. zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego
advertisement
XI. ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Integrated Environmental Monitoring Programme Andrzej Kostrzewski, Robert Kolander, Józef Szpikowski Instytut Badań Czwartorzędu i Geoekologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wprowadzenie Położenie województwa zachodniopomorskiego w umiarkowanej strefie klimatycznej, w sąsiedztwie Morza Bałtyckiego, ma bezpośredni wpływ na współczesne kształtowanie geoekosystemów (krajobra­ zów) i ich przemiany. Różnokierunkowa działalność człowieka, często w zasadniczy sposób modyfi­ kuje przebieg procesów naturalnych i doprowadza do zmian we właściwościach wybranych elemen­ tów środowiska przyrodniczego. Powyższe zmiany doprowadzają do modyfikacji struktury wewnętrz­ nej geoekosystemu, a także przebiegu jego granic. W niniejszym opracowaniu przedstawiony zostanie aktualny stan środowiska przyrodniczego wybra­ nych geoekosytemów województwa zachodniopomorskiego – zlewni jeziora Gardno na terenie Wo­ lińskiego Parku Narodowego oraz zlewni górnej Parsęty. Ocena stanu środowiska przyrodniczego opiera się w szczególności na danych pomiarowych za lata 2006 i 2007, zebranych na stacjach tere­ nowych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, odpowiednio w Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodni­ czego w Białej Górze na wyspie Wolin oraz Stacji Geoekologicznej w Storkowie (na 13 km biegu Parsęty). Stacja w Storkowie jest Stacją Bazową Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodni­ czego, a stacja w Białej Górze, funkcjonująca ze statusem wolontariusza w ZMŚP, oczekuje na decy­ zję Ministerstwa Środowiska o włączeniu jej do sieci ZMŚP. Obie stacje należą do sieci monitoringu regionalnego. Należy dodać, że otrzymane dane pomiarowe z ww. stacji terenowych pozwalają formułować prawi­ dłowości o funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego także na innych obszarach województwa za­ chodniopomorskiego o podobnej strukturze geoekosystemów. Ciągle aktualny i dyskusyjny problem reprezentatywności obszaru badań ma w tym przypadku podstawowe znaczenie. Środowisko przyrodnicze województwa zachodniopomorskiego Województwo zachodniopomorskie położone jest w umiarkowanej strefie klimatycznej w bezpośred­ nim sąsiedztwie Morza Bałtyckiego. Relacje i zależności, jakie zachodzą między klimatem, ukształ­ towaniem powierzchni, użytkowaniem terenu oraz różnokierunkową działalnością człowieka, określa­ ją indywidualność województwa zachodniopomorskiego w strukturze krajobrazowej kraju i Europy. Uwzględniając podział regionalny, przedstawiony przez Kondrackiego (1994), województwo zachod­ niopomorskie położone jest w granicach regionów – Pobrzeża Południowo-Bałtyckiego i Pojezierza Pomorskiego. Indywidualność przyrodniczą województwa określa jego nadmorskie położenie. Struktura krajobrazowa województwa zachodniopomorskiego jest przede wszystkim skutkiem strefo­ wych, regionalnych i lokalnych związków, zależności i oddziaływań między poszczególnymi elemen­ tami środowiska przyrodniczego przebiegającymi w warunkach czwartorzędowych zlodowaceń i funkcjonowania holoceńskiego cyklu krajobrazowego (Augustowski 1984, Galon, 1972, Karczewski 1968, Kostrzewski 1978, 1993a). Biorąc pod uwagę aktualne – naturalne i antropogeniczne przemiany krajobrazowe województwa za­ chodniopomorskiego, z punktu widzenia teoretycznego jak i konkretnych zadań praktycznych, nie­ zbędny jest stały, zorganizowany monitoring poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego jak i całych struktur krajobrazowych (geoekosytemów) (Kostrzewski 1990). Elementy środowiska przyrodniczego monitorowane są w ramach programu monitoringów specjali­ stycznych, natomiast krajobrazy (geoekosystemy) w oparciu o program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski 1995, Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995). Obydwa typy monitoringu środowiska przyrodniczego realizowane są na terenie województwa zachodniopomor­ skiego. 198 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 W oparciu o wyniki realizowanego monitoringu środowiska przyrodniczego województwa zachodnio­ pomorskiego można określić tendencje zmian środowiska oraz podporządkować im odpowiednie dzia­ łania ochronne. Założenia realizacji programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Zorganizowane badania środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomorskiego prowadzo­ ne są w wydzielonych jednostkach przestrzennych – geoekosystemach (krajobrazach), których wiel­ kość zależy od przyjętego kryterium klasyfikacji (Kostrzewski 1990, 1993a, b, c, 1995). Podstawo­ wym problemem do realizacji jest określenie granic badanych geoekosystemów, ich struktury we­ wnętrznej oraz ich rangi taksonomicznej w regionie. Geoekosystemami, które wybrano do komplek­ sowego ujęcia obiegu energii i materii, są zlewnia górnej Parsęty i zlewnia jeziora Gardno. Organiza­ cja systemu pomiarowego monitoringu środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomor­ skiego uwzględnia naturę zmienności wieloletniej, rocznej i sezonowej umiarkowanej strefy klima­ tycznej oraz regionalne warunki środowiskowe. W Polsce system pomiarowy monitoringu środowiska przyrodniczego odpowiada standardom wprowadzonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środo­ wiska, w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PIOŚ 1998a) oraz w ramach monitoringu regionalnego organizowanego przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska. System pomia­ rowy realizowanego monitoringu środowiska przyrodniczego umożliwia także obserwacje zdarzeń o charakterze ekstremalnym i katastrofalnym. W tym zakresie należy jednak dopracować organizację i zakres odpowiednich systemów pomiarowych. Na terenie województwa zachodniopomorskiego przyjęto do realizacji program Zintegrowanego Mo­ nitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski 1995, Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995). Pro­ gram ten jest programem funkcjonowania geoekosystemów, poznania ich zasobów przyrodniczych, wskazania kierunków ich rozwoju i ochrony. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP) funkcjonuje w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, który został zaakceptowany przez Głównego Inspektora Ochrony Środowi­ ska (PIOŚ 1992). Podsystem (w strukturze PMŚ) Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrod­ niczego ma na celu rejestrowanie i analizę krótko- i długookresowych zmian zachodzących w geoeko­ systemach pod wpływem zmian klimatu, zanieczyszczeń i innych przejawów ingerencji człowieka. Zebrane dane pomiarowe umożliwiają analizę różnych scenariuszy rozwoju środowiska przyrodnicze­ go województwa zachodniopomorskiego. Na terenie województwa zachodniopomorskiego wyniki z pomiarów zebranych na Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie (geoekosystem zlewni górnej Parsęty) oraz Stacji Monitoringu Środowiska Przy­ rodniczego w Białej Górze na Wolinie (geoekosystem zlewni jeziora Gardno) pozwalają na systema­ tyczną obserwację przemian krajobrazowych zachodzących pod wpływem procesów naturalnych i różnokierunkowej antropopresji. Wymienione stacje są częścią monitoringu regionalnego wojewódz­ twa zachodniopomorskiego. Stacja Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Grodnie (wyspa Wolin) W dniu 17 kwietnia 1996 roku powołana została Stacja Monitoringu Środowiska Przyrodniczego UAM na wyspie Wolin. Jej zadaniem jest ciągłe i zorganizowane monitorowanie wybranych geoeko­ systemów środowiska przyrodniczego Wolińskiego Parku Narodowego. Ciągłe obserwacje wytypo­ wanych do badań elementów środowiska przyrodniczego i procesów w nim zachodzących doczekały się już wieloletnich serii obserwacyjnych. Funkcjonowanie Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodni­ czego oparte jest na współpracy pomiędzy Zakładem Geoekologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Wolińskim Parkiem Narodowym i Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Szczecinie. Opracowany program współpracy określa podstawowe założenia programu Stacji, mające na celu do­ starczanie danych o stanie aktualnym, kierunkach zagrożeń i ochrony środowiska przyrodniczego Wo­ lińskiego Parku Narodowego. Środowisko przyrodnicze wyspy Wolin Wyspa Wolin zajmuje obszar 265 km2, w jej zasięgu występują różne typy rzeźby, co z kolei decyduje o jej dużym zróżnicowaniu krajobrazowym. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 199 Założenia statutowe Wolińskiego Parku Narodowego pozwalają na ochronę środkowej wysoczyzno­ wej części wyspy. Od 1996 roku, wraz z powiększeniem się obszaru parku, ochroną objęte zostały strefy przybrzeżne Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej, a także delta wsteczna Świny. Kostrzewski (1978) zwraca uwagę na indywidualność przyrodniczą wyspy Wolin wyrażającą się w położeniu nadmorskim w umiarkowanej strefie klimatycznej, wyspiarskim charakterze regionu, du­ żym zróżnicowaniu typów genetycznych rzeźby, interesujących formach występowania wód po­ wierzchniowych, dużym zróżnicowaniu świata roślinnego i zwierzęcego, wysokich walorach krajo­ brazowych, zasługujących na różne formy ochrony i wyspecjalizowanych funkcjach związanych z nadmorskim położeniem. Na aktualną rzeźbę wyspy Wolin (Kostrzewski 1978), będącą efektem czwartorzędowego cyklu rzeź­ botwórczego nakładają się elementy rzeźby cyklu holoceńskiego. Rzeźba wyspy Wolin powstała w wyniku recesji lobu Odry z fazy szczecińskiej (Wzgórza Bukowe, Wał Bobrownicki) do linii moren czołowych fazy wolińsko-gardzieńskiej, których wiek określany jest na najstarszy dryas. W tym czasie powstały podstawowe typy rzeźby wyspy Wolin. Wolińska morena czołowa stanowi trzon pleistoceń­ skich osadów, w strefie wybrzeża Bałtyku podcięta jest klasycznie wykształconym i najwyższym w Polsce klifem morskim (Kostrzewski, Zwoliński 1988, 1994). Na obszarze wyspy Wolin można wyróżnić gleby brunatne kwaśne, bielicowo-rdzawe, bielice, areno­ sole oraz naspy przyklifowe. Zróżnicowanie typologiczne gleb wyspy Wolin (Borowiec 1994) jest ści­ śle powiązane z występowaniem różnych zespołów roślinnych oraz ze składem mineralogicznym pod­ łoża i warunkami klimatycznymi wyspy. Istnieje wiele opracowań klimatologicznych dotyczących wyspy Wolin (Romer 1949, Prawdzic 1961, 1963, Okołowicz 1973, Woś 1993). Autorzy podkreślają wpływ morskich mas powietrza na kształto­ wanie klimatu wyspy. Według podziału Wosia (1993) wyspa Wolin należy do Regionu Klimatyczne­ go Zachodnionadmorskiego, cechującego się największą w Polsce częstością występowania dni z po­ godą umiarkowanie ciepłą i jednocześnie pochmurną, rzadko występuje typ pogody przymrozkowej i mroźnej. Sieć rzeczna na obszarze wyspy Wolin jest słabo wykształcona. Lewińska struga łączy jeziora polo­ dowcowe znajdujące się w północno-wschodniej części wyspy w jeden system (Pojezierze Wolińskie). Na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego występują też jeziora leżące na obszarach bezodpływo­ wych powierzchniowo –Turkusowe i Gardno. Ważną rolę w bilansie wyspy Wolin spełniają także ro­ wy melioracyjne odwadniające wschodnią, równinną część wyspy (Choiński, Kowalski, Świrko 1978). Specyfika nadmorskiego położenia wyspy Wolin wpływa na dwudzielny charakter jej zasobów roślin­ nych – nadmorski i śródlądowy (Piotrowska 1994). Sąsiedztwo Bałtyku i Zalewu Szczecińskiego stwarza warunki do wzbogacania i wzrostu różnorodności flory i zbiorowisk roślinnych. Obszary te porastają m.in. rzadkie gatunki kserotremiczne i zbiorowiska ciepłolubne z tzw. mezofilną buczyną storczykową (Carici-Fagetum balticum). Mniej zróżnicowane są zasoby śródlądowe wyspy porośnięte głównie acidofilnymi lasami bukowymi i mieszanymi oraz borami, rosnącymi na ubogim podłożu. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby parku i całej wyspy Wolin jest Pasmo Wolińskie (Marsz 1967). W zasięgu Pasma Wolińskiego znajduje się kulminacja mikroregionu, będąca jednocze­ śnie kulminacją całej wyspy – 115,4 m n.p.m. Powierzchnię całego mikroregionu porastają fizjoceno­ zy lasów liściastych (buk, grab, dąb) z domieszką sosny i rzadziej enklawy fizjocenoz pagórków gli­ niastych, zagłębień bezodpływowych i dolinnych. Wartości przyrodnicze i niewielki stopień przekształcenia środowiska w obrębie Pasma Wolińskiego zadecydował o wytypowaniu w jego obrębie zlewni eksperymentalnej. Obejmuje ona obszar 265 ha i jest zlewnią bezodpływową powierzchniowo. W północno-wschodniej części zlewni znajduje się je­ zioro Gardno o powierzchni 2,1 ha, głębokości 6,9 m, położone na wysokości 16,9 m n.p.m. Deniwe­ lacje w obrębie zlewni dochodzą do 98,5 m. Powierzchnia zlewni jeziora Gardno jest w całości poro­ śnięta lasem. Występują tutaj lasy bukowe i mieszane (sosna, dąb, rzadziej świerk). W zlewni dominu­ ją gleby bielicowe, lecz spotyka się także gleby bielicowo-rdzawe i brunatne kwaśne. 200 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Organizacja monitoringu środowiska przyrodniczego W obrębie eksperymentalnej zlewni jeziora Gardno zainstalowano system pomiarowy, który obejmuje wybrane elementy poszczególnych sfer środowiska przyrodniczego w układzie pionowym: atmosfera – biosfera – litosfera – pedosfera – hydrosfera i poziomym: pokrywy stokowe (Kolander 1997, 2007). Poznanie etapów obiegu wody (droga do dna lasu oraz w pokrywach stokowych) ma na celu poznanie zróżnicowania czasowego i przestrzennego modyfikowanych fizykochemicznie krążących wód. Za­ stosowana metodyka badań nawiązuje do ogólnie stosowanych rozwiązań i standardów pomiarowych stosowanych w badaniu współczesnych geoekosystemów (m.in. w zlewni górnej Parsęty (Kostrzewski 1994)). We wschodniej części Pasma Wolińskiego znajduje się stacja meteorologiczna Wolińskiego Parku Narodowego. Stacja prowadzi monitoring warunków pogodowych od 1986 roku. Pomiary wykony­ wane są zgodnie ze standardami IMGW. Dane te są uzupełniane w oparciu o rozbudowywany system automatycznych pomiarów meteorologicznych w obrębie zlewni jeziora Gardno. Podstawowym ele­ mentem systemu pomiarowego jest automatyczna stacja meteorologiczna firmy Vaisala położona na odcinku wybrzeża klifowego (Biała Góra) w odległości 2 km na wschód od Międzyzdrojów. Najbliż­ sza stacja synoptyczna IMGW znajduje się w Świnoujściu – 20 km na zachód od zlewni eksperymen­ talnej. Powierzchnię testową opadu na dnie lasu zlokalizowano na reprezentatywnej powierzchni zbiorowiska leśnego Luzulo pilosae Fagetum, położonej w północno-wschodniej części zlewni. Na 250 m2 po­ wierzchni testowej monitoringiem objęty jest opad podkoronowy, spływ po pniach i roztwory glebo­ we. Opad podkoronowy zbierany jest do kolektorów o powierzchni wlotowej 200 cm2 osłoniętych siatką z obojętnego chemicznie tworzywa. Kolektory spływu po pniach zainstalowane są przy trzech bukach. Spływ koncentruje się na opaskach spiralnych odprowadzających wodę do kolektorów za­ montowanych u podstawy pni. Skład chemiczny roztworów glebowych określono za pomocą 2 kom­ pletów próbników podciśnieniowych zainstalowanych na trzech głębokościach profilu glebowego – 30, 60 i 120 cm. Poznanie zróżnicowania chemicznego roztworów glebowych w zależności od ukształtowania terenu umożliwiły kolejne cztery komplety próbników do poboru roztworów glebo­ wych. Próbniki te zlokalizowane są na stoku testowym w różnych sytuacjach morfologicznych. Pierw­ szy komplet umieszczono w górnej części stoku, drugi w środkowej części skłonu stoku, następny u podnóża stoku, a ostatni na powierzchni płaskiej – terasie jeziornej. W celu dalszego szczegółowego monitorowania obiegu wody, w dolnej części omawianego stoku zlo­ kalizowano stanowisko pomiarowe spływu śródpokrywowego. Ekranowane czterometrowe rynny, zbierające spływ śródpokrywowy, są zainstalowane poprzecznie do profilu podłużnego stoku na trzech głębokościach – 30, 60, 210 cm. W połowie 2006 roku zakończono prace związane z rozbudową i automatyzacją systemu pomiarowe­ go (wykonawca O.T.J. POLON – Wrocław). Rozszerzenie i modernizacja systemu pomiarowego po­ zwala na zwiększenie liczby uzyskiwanych danych poprzez ciągłą rejestrację parametrów pomiaro­ wych. Kolejne etapy obiegu wody badane są raz w tygodniu w oparciu o stanowisko pomiaru stanu wód je­ ziora Gardno. Pobór próbek wód powierzchniowych w stałym punkcie jeziora z głębokości 0,5 m po­ niżej zwierciadła wody pozwala na poznanie oddziaływania zasilania wodami podziemnymi i glebo­ wymi oraz opadami atmosferycznymi na jezioro Gardno. Badanie wód podziemnych oparte jest na dwóch punktach piezometrycznych położonych na wysokości 4 m nad poziomem zwierciadła jeziora i w odległości 40 m od linii brzegowej oraz na uzupełniającym punkcie piezometrycznym położonym w odległości 20 m od jeziora i powyżej 2,5 m od jego zwierciadła. Piezometry pozwalają na badania wahań poziomu zwierciadła wód podziemnych dwóch poziomów wodonośnych i korelowanie tych wyników z wahaniami poziomu jeziora Gardno. Próbki wody do analiz chemicznych pobierane są w cyklach maksymalnie jednomiesięcznych. Analizy pH i przewodności elektrolitycznej wykony­ wane są na miejscu w Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego UAM w Białej Górze. Próbki następnie przewożone są do laboratorium hydrochemicznego Stacji Geoekologicznej UAM w Storko­ wie. Zakres analiz obejmuje oznaczenia jonów HCO3-, Ca2+, CI-, SO4-2, NO3-, NH4+, PO4-3, Na+, K+, Mg+2. Oznaczano także SiO2. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 201 System pomiarowy Stacji Monitoringu Środowi- Fotografia XI.1. Kartowanie hydrochemiczne w Zalewie Szczecińskim. Wicko ska Przyrodniczego w Białej Górze obejmuje takMałe, grudzień 2007 (fot. że, realizowany od 1977 roku monitoring tempa R. Kolander) cofania i zmian morfologicznych wybrzeży klifowych, realizowany na 6 odcinkach testowych mię­ dzy Międzyzdrojami a Grodnem (Kostrzewski, Zwoliński 1994). W 2000 roku zorganizowano system pomiarowy do badań przebiegu i natężenia opadu eolicznego (mineralnego). System obejmuje sieć stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na koronie klifu nadmorskiego (na wysokości rezer­ watu prof. Z. Czubińskiego). Jesienią 2006 roku rozpoczęto także rejestrację stanów wody na Le­ wińskiej Strudze w punkcie wodowskazowym Żółwino. Realizowany jest program kartowania hydrochemicznego morskich wód przybrzeżnych, wewnętrznych wód morskich oraz wód po­ wierzchniowych. Badania pilotażowe wymienio­ nych wód rozpoczęto w 2006 roku w ponad 30 punktach pomiarowych (fotografia XI.1). Wyniki wstępnych badań posłużą do zaprojektowania stałej sieci pomiarowej tych wód. Wyniki badań z lat 2006–2007 Warunki termiczno-opadowe w roku 2006 i 2007 odbiegają znacznie od wartości notowanych w ostatnich latach (rysunek XI.1). Rok 2006 był rokiem ciepłym i bardzo suchym. Rok 2007 był bar­ dzo ciepły, a pod względem zanotowanych sum rocznych opadów atmosferycznych należał do lat normalnych. Na uwagę zasługują miesiące czerwiec i lipiec 2007, w ciągu których zanotowano łącz­ nie aż 265 mm opadów. Począwszy od roku 2003 średnia temperatura roczna jest w trendzie rosnącym i w 2007 roku była wyższa aż o 1,7° C niż w roku 2003. Lata 2006 i 2007 charakteryzowały się warto­ ściami ponadprzeciętnymi średnich temperatur rocznych, co wpisuje się w globalny trend anomalii pogodowych. Tak wysoka średnia temperatura roczna jak w 2007 roku (9,9° C) nie była notowana na tym obszarze od początku ponad dwudziestoletniego cyklu obserwacyjnego. Dla roku 2006 poza wy­ soką średnią temperaturą roczną (9,6° C) charakterystyczne były także, bardzo niskie sumy roczne opadów atmosferycznych (466,3 mm). Wysokie średnie temperatury roczne nie były wcale związane z brakiem typowych dla wielolecia temperatur minimalnych. W ostatnich dwóch latach minimalna temperatura wyniosła aż -19,9° C i zanotowano ją 23 stycznia 2006 roku. Temperatura maksymalna zanotowana została 16 lipca 2007 roku. Amplituda temperatur w badanym wieloleciu wyniosła odpowiednio 40,9° C w roku 2006 Rysunek XI.1. Warunki termiczno-opadowe w Warnowie i zaledwie 28,6° C w roku 2007. w latach 1991–2007 Średnia widoczność w badanym dwuleciu wyniosła 18 km w roku 2006 i 21 km w roku 2007. Naj­ lepsza widoczność charaktery­ styczna była w obu latach dla czerwca i lipca, a najsłabsza dla lutego. Dla warunków anemometrycz­ nych charakterystyczne były m.in. najwyższe prędkości wiatru osią­ gane w styczniu 2007 roku (śred­ nia miesięczna 4,3 m s-1). Najniż­ sze średnie miesięczne prędkości wiatru zanotowano w lipcu 2007 i wrześniu 2006 roku – 2,4 m s-1. 202 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Dla bardzo suchego roku 2006 charakterystyczne były mgły (fotografia XI.2), które występowały średnio co 3–7 dni w styczniu i lutym oraz październiku i listopadzie. Trzy razy w miesiącu mgły występowały natomiast w marcu i kwietniu. W tym bardzo suchym roku 2006 zanotowano dwukrotnie mniej mgieł niż w kolejnym 2007 roku. Charakterystyczne dla obszarów nadmorskich poziome prze­ mieszczanie się osadów mgielnych w 2006 roku uzupełniło częściowo niedobór wody wynikają­ cy z niskich sum opadów atmosferycznych. Do­ stawa mgielna wpłynęła jednak także na dostar­ czenie w głąb lądu wysokich ładunków substan­ cji rozpuszczonych pochodzenia morskiego (CI-, Na+, Mg+2, a częściowo także SO4-2 i NO3-). Ni­ skie wartości pH w opadzie notowanym na dnie lasu bukowego są właśnie efektem wyższych stężeń substancji rozpuszczonych w mniejszej niż przeciętnie ilości wody, jak też ze zwiększo­ ną depozycją na powierzchni roślinnej materii pochodzenia morskiego (rysunek XI.2). Fotografia XI.2. Poziome przemieszczanie się osa­ dów mgielnych na klifowym od­ cinku wybrzeża wyspy Wolin, 5 km na wschód od Międzyz­ drojów, luty 2006 (fot. R. Kolan­ der) Najwyższe wartości pH notuje się Rysunek XI.2. Wartości średnie roczne pH i przewodności w okresie wegetacyjnym, kiedy elektrolitycznej w opadzie podkoronowym zachodzi proces wymywania w latach 1998–2007. Zlewnia jeziora Gardno składników z organów asymila­ na wyspie Wolin cyjnych (rysunek XI.3). Wartość pH opadu podkoronowego jest wyższa w tym okresie o ok. 0,8 jednostki od pH opadu atmos­ ferycznego. W okresie sezonu wegetacyjnego w lasach buko­ wych występuje, więc proces neu­ tralizacji „kwaśnych deszczy”, po­ legający na zwiększaniu wartości pH opadów atmosferycznych do­ cierających do dna lasu, nawet do wartości 6,2 pH. W okresie poza­ wegetacyjnym decydujący wpływ na wartość pH opadu atmosfe­ rycznego i podkoronowego oraz spływu po pniach drzew ma rozpuszczanie zanieczyszczeń gazowych w opadach atmosferycznych oraz depozycja zanieczyszczeń na powierzchni drzew. Jest to efekt charakterystycznego dla naszej szerokości geograficznej emitowania do atmosfery gazowych produktów spalania paliw kopalnych (SO2, NOx) podczas okresu grzewczego. W okresie tym do dna lasu, pozbawionego organów asymila­ cyjnych, dociera wyraźnie zakwaszony opad podkoronowy i spływ po pniach drzew. Wartości mie­ rzone w okresie zimowym osiągają nawet poniżej 4 pH. Mniejsze zróżnicowanie sezonowe oraz wyższe wartości pH notowane są w wodach powierzchnio­ wych, podziemnych oraz spływie śródpokrywowym. Wartości pH wód jeziora Gardno wahają się w zakresie 7,2–7,6 pH, co świadczy o dobrej odporności jeziora na zanieczyszczenia gazowe z atmos­ fery. Podobny przebieg krzywych wód podziemnych oraz wód spływu śródpokrywowego, które z ko­ lei mają minimalnie niższe wartościach pH niż wody jeziorne, świadczy o ścisłym powiązaniu tych trzech elementów systemu obiegu wody w zlewni. Każda zmiana wartości pH w jednym z elementów znajduje odzwierciedlenie w pozostałych. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 203 Rysunek XI.3. Reakcje jonowymienne w strefie kontaktu opadu atmosferycznego z powierzchnią ro­ ślinną w lesie bukowym Luzulo pilosae Fagetum na wyspie Wolin. Zmienność przewodności elektrolitycznej, podobnie jak pH, wykazuje prawidłowości opisujące po­ szczególne etapy systemu obiegu wody. Najniższe wartości przewodności elektrolitycznej mierzone są w opadzie atmosferycznym, podkoronowym i spływie po pniach drzew. Wartości te wynoszą kilkana­ ście do kilkudziesięciu μS cm-1, a jedynie w okresie zimowym (depozycja zanieczyszczeń na po­ wierzchni drzew) opad docierający do dna lasu przekracza nawet 100 μS cm-1. Stężenia substancji rozpuszczonych w wodach powierzchniowych i podziemnych nie są wyraźnie zróżnicowane w ciągu roku i wahają się w przedziale 310–370 μS cm-1. Stężenia substancji rozpuszczonych w wodach spły­ wu śródpokrywowego wykazują największe zróżnicowanie (150–320 μS cm-1). Tak znaczna zmien­ ność uwarunkowana jest wysokością i natężeniem opadów atmosferycznych, a tym samym objętością wody, w której zachodzi rozpuszczanie substancji, podczas kontaktu infiltrującej wody z podłożem. Najniższe stężenia w wodach spływających śródpokrywowo notuje się w okresie od sierpnia do paź­ dziernika, a najwyższe stężenia w styczniu. Prowadzony od kwietnia 1997 roku monitoring stanów poziomu wód jeziora Gardno, a od początku roku 2000 automatyczny system monitoringu wód podziemnych dwóch poziomów wodonośnych z zapisem, co 10 min i dokładnością do 1 mm (wykonawca systemu – O.T.J. POLON – Wrocław) do­ starcza coraz bardziej niepokojących informacji. Jezioro Gardno cechuje roczny cykl zmiany poziomu lustra wody o amplitudzie kilkuna­ Rysunek XI.4. Trend zmian stanów poziomu zwierciadła je­ stu cm, gdzie minimalne stany wy­ ziora Gardno w latach 1997–2007. Wyspa stępują najczęściej we wrześniu, Wolin a maksymalne w kwietniu. Poza tym jednorocznym cyklem wyraź­ nie zaznacza się jednak także wie­ loletnia tendencja do gwałtownego obniżania się lustra wody. W latach 1997–2007 powierzchnia zwierciadła jeziora obniżyła się o ponad 30 cm (rysunek XI.4). Sy­ tuacja ta przyspiesza proces wy­ płycania się jeziora Gardno. W dawnych płytkich zatokach do­ chodzi do lądowienia i intensyw­ nie postępującej sukcesji roślinnej. 204 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Prawidłowością na wyspie Wolin Rysunek XI.5. Średnie dobowe stany wód podziemnych w lajest występowanie związku hy­ tach 2000–2007. Zlewnia jeziora Gardno na draulicznego pomiędzy wodami wyspie Wolin powierzchniowymi a poziomami dwóch (rzadziej trzech) pozio­ mów wodonośnych. W ramach monitoringu prowadzonego na stacji obserwuje się obniżanie po­ ziomów wód podziemnych pierw­ szego (poziom zasilający jezioro) i drugiego (poziom użytkowy) po­ ziomu wodonośnego. W okresie 2000–2007 pierwszy poziom wo­ donośny obniżył się o 35,5 cm a drugi poziom wodonośny o 25,9 cm (tabela XI.1, rysunek XI.5). Tempo odnawiania się zasobów wód podziemnych i powierz­ chniowych na wyspie Wolin zależy głównie od wielkości zasilania atmosferycznego. Trend do obni­ żania się poziomów wód podziemnych i powierzchniowych zahamowany został jedynie w 2002 ro­ ku. Rok ten poprzedzony był czterema latami o bardzo wysokich sumach rocznych opadów atmosfe­ rycznych, które w 1998 roku wyniosły nawet 864 mm (rysunek XI.1). Jednak bardzo suchy rok 2006 przyczynił się do kontynuowania wieloletniego negatywnego trendu. Wyraźnie wyższe sumy opadów w roku 2007 zmniejszyły tylko nieznacznie to ciągle pogłębiające się zjawisko. Tabela XI.1. Skumulowane wielkości zmian poziomu zwierciadła wód podziemnych i powierzchnio­ wych w zlewni jeziora Gardno w odniesieniu do roku 2000 [cm] oraz sumy roczne opa­ dów atmosferycznych [mm] 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 I poziom wód podziemnych 0,0 –4,8 +2,1 –2,6 –9,9 –19,2 –29,9 –35,5 II poziom wód podziemnych 0,0 –3,6 +3,5 –2,3 –7,5 –15,4 –23,9 –25,9 Jezioro Gardno 0,0 –4,0 +3,0 –2,0 –9,0 –15,0 –23,4 –26,0 Opad atmosferyczny 694 765 732 579 656 688 466 733 Aktualne tendencje przemian środowiska przyrodniczego wyspy Wolin Prowadzony od 1997 roku w zlewni jeziora Gardno zintegrowany monitoring systemu obiegu wody wykazuje, że zmienność pH opadu atmosferycznego, podkoronowego i spływu po pniach drzew uwa­ runkowana jest sezonem wegetacyjnym oraz dostawą zanieczyszczeń w okresie zimowym. Wyniki badań wskazują, iż najistotniejsze dla jakości środowiska są czynniki ponadregionalne. Wielkości emitowanych do atmosfery gazowych produktów spalania paliw kopalnych (SO2, NOx) decydują o ja­ kości środowiska na wyspie Wolin. W okresie zimowym do dna lasu pozbawionego organów asymila­ cyjnych, dociera wyraźnie zakwaszony i o zwiększonej mineralizacji opad podkoronowy i spływ po pniach drzew. Lata 2006–2007 potwierdzają pojawiające się od wielu lat sygnały o ciągłym obniżaniu się poziomu wód powierzchniowych i podziemnych na wyspie Wolin. Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego w zlewni jeziora Gardno wskazuje na brak za­ grożeń mogących wpłynąć na jakość wód krążących w zlewni, a tym samym na jakość środowiska. Zmiany okresowe w składzie jonowym mają charakter naturalny i wykazują sezonowość nawiązującą do pór roku. Monitoring hydrogeologiczny dostarcza kolejnych danych pomiarowych, wskazujących na zagrożenie, jakie niesie wieloletni trend do obniżania się poziomu wód podziemnych i powierzch­ niowych na wyspie Wolin. Aktualna dostawa atmosferyczna w obszarze alimentacji (Pasmo Woliń­ RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 205 skie) nie jest wystarczająca do odnawiania się zasobów wód podziemnych i powierzchniowych. Za­ uważa się intensywne procesy lądowienia zbiorników wód powierzchniowych, co pociąga za sobą nieodwracalne zmiany w strukturze krajobrazowej Wolińskiego Parku Narodowego. Zbyt wolne tem­ po procesu odnawiania się zasobów wód podziemnych, które dotyczy także poziomu użytkowego przyczyni się do zwiększenia kosztów pozyskania wody pitnej na analizowanym obszarze. Stacja Geoekologiczna Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Storkowie (zlewnia górnej Parsęty) Środowisko przyrodnicze zlewni górnej Parsęty Zlewnia górnej Parsęty położona jest na północnym skłonie strefy marginalnej fazy pomorskiej zlo­ dowacenia vistuliańskiego (Karczewski, 1989, 1997). Na współczesną rzeźbę składa się zróżnicowany morfogenetycznie zespół form: wzgórza moreny kemowej, faliste równiny moreny dennej, formy szczelinowe, sandry i zagłębienia wytopiskowe. Z morfogenezą holoceńską związane są doliny rzecz­ ne, rozcięcia erozyjne, zastoiska pojezierne, stożki napływowe i obszary torfowisk (mapa XI.1). Utwory powierzchniowe reprezen­ Mapa XI.1. Rzeźba zlewni górnej Parsęty towane są głównie przez piaski i żwiry, gliny morenowe, osady sto­ kowe oraz mineralno-organiczne wypełnienia zagłębień bezodpły­ wowych i dolin rzecznych. Znacz­ ne zróżnicowanie utworów po­ wierzchniowych i struktury użyt­ kowania terenu sprawia, że na sto­ sunkowo niewielkim obszarze zlewni górnej Parsęty występują różne typy gleb – rdzawe i płowe, rzadziej czarne ziemie i mady oraz gleby mineralno-organiczne i orga­ niczne (torfowo-mułowe, torfowe torfowisk niskich, murszaste) (Marcinek, Komisarek 1998, Mocek 1994). W oparciu o strukturę sezonową pogód Woś (1994) obszar zlewni górnej Parsęty zaliczył do krainy obejmującej Pojezierze Drawskie i Kaszubskie. Parsęta posiada wyrównany reżim hydrologiczny z wiosennym okresem wezbraniowym, odznacza się zasilaniem gruntowo-deszczowo-śnieżnym (Dynowska 1971). Kaniecki (1994) wydziela dla Parsęty 5 sezonów hydrologicznych. W granicach zlewni górnej Parsęty wydzielono 10 zlewni cząstkowych, które różnią się wielkością, ukształtowaniem powierzchni, litologią, glebami i użytkowaniem terenu. Deniwelacje w zasięgu zlewni wynoszą 120 m (203 m n.p.m. – Polska Góra, 83 m n.p.m. – profil za­ mykający zlewnię), co daje średni spadek zlewni 8,4o/oo. Przy uwzględnieniu cieków stałych i okreso­ wych gęstość sieci rzecznej wynosi 2,24 km km -2. Struktura użytkowania terenu ma charakter mozaikowy, nawiązujący do głównych form rzeźby, roz­ kładu litologii i gleb (Piotrowska 1998). Grunty orne stanowią 43,4% powierzchni zlewni, lasy 34,6% a użytki zielone 15,4% (mapa XI.2). Do tak wykształconej struktury krajobrazowej zlewni górnej Par­ sęty dostosowano system monitoringu środowiska przyrodniczego. 206 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Mapa XI.2. Użytkowanie ziemi w zlewni górnej Parsęty. 1–grunty orne, 2–lasy, 3–rzeki, rowy, 4–jeziora, 5–drogi utwardzone, 6–drogi polne i leśne, 7–koleje, 8–zabudowania System monitoringu środowiska przyrodniczego Program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w stacji Bazowej w Storkowie od­ powiada standardom pomiarowym określonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Ko­ strzewski 1993a, 1994b). W latach hydrologicznych 2006–2007 realizowano program ZMŚP w następującym zakresie: A1 Meteorologia – posterunek meteorologiczny w Storkowie C1 Chemizm opadu atmosferycznego i pokrywy śnieżnej posterunek meteorologiczny w Storkowie C2 Chemizm opadu podokapowego – zlewnia Jeziora Czarnego C3 Chemizm spływu po pniach – zlewnia Jeziora Czarnego D1 Metale ciężkie i siarka w porostach – stanowiska na obszarach leśnych w zlewni górnej Parsęty E1 Gleby – powierzchnia testowa w zlewni Chwalimskiego Potoku F1 Chemizm roztworów glebowych – zlewnia Jeziora Czarnego F2 Wody gruntowe – piezometry w zlewni Chwalimskiego Potoku i źródło w zlewni Krętacza H1 Wody powierzchniowe – cieki – Parsęta i Młyński Potok - Storkowo H2 Wody powierzchniowe – jeziora – Jezioro Czarne J2 Struktura i dynamika szaty roślinnej – powierzchnia testowa w zlewni Chwalimskiego Potoku M1 Epifity nadrzewne – stanowiska w zlewni Młyńskiego Potoku, zlewni Jeziora Czarnego O1 Fauna epigeniczna – zlewnia Młyńskiego Potoku i zlewnia Jeziora Czarnego RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 207 Wyniki badań z lat 2006–2007 Warunki meteorologiczne Rozpoznanie warunków meteorologicznych jest podstawowym warunkiem prawidłowej oceny funkcjonowania geoekosystemów, określenia ich tendencji rozwojowych i zagrożeń. W Stacji Geoekologicznej w Storkowie obserwacje warunków meteorologicznych są prowadzone od roku 1987. Dla potrzeb monitoringu dokonywane są oceny poszczególnych czynników klimatycznych (Szpikowski 2001). Do najważniejszych należy określenie termicznego typu roku w oparciu o temperaturę powietrza i opady atmosferyczne (Lorenc 1998). Na tle wielolecia dostepnego dla Storkowa od roku 1987 ostatnie lata kalendarzowe – 2006 i 2007, wyróżniają się skrajnymi warunkami, szczególnie w odniesieniu do wysokości opadów atmosferycznych (rysunek XI.6). Rok 2006 ze średnią roczną temperaturą powietrza 8,4° C należy do lat lekko ciepłych, natomiast rok 2007 (średnia temperatura powietrza 8,9° C) jest w przyjetej klasyfikacji rokiem ciepłym. Rok 2006, z sumą opadów 573 mm, należy do lat suchych, natomiast rok 2007 o sumie opadów 862 mm mieści się na granicy roku wilgotnego i bardzo wilgotnego. Różnice opadowe lat 2006 i 2007 znajdują odzwierciedlenie w funkcjonowaniu różnych elementów środowiska geograficznego zlewni górnej Parsęty. Rysunek XI.6. Warunki termiczno-opadowe lat 2006 i 2007 w Storkowie na tle danych z wielolecia 1987–2005 900 EKSTREMALNIE ANOMALNIE CHŁODNY CHŁODNY BARDZO CHŁODNY CHŁODNY LEKKO CHŁODNY 1998 1988 WILGOTNY Suma opadów [ mm ] 800 BARDZO CIEPŁY 2002 2001 750 1997 19952004 1993 1991 2005 1996 1987 NORMALNY 650 600 2003 SUCHY 1999 1990 1994 2000 2006 550 500 CIEPŁY 2007 850 700 LEKKO CIEPŁY NORMALNY BARDZO WILGOTNY 1992 1989 BARDZO SUCHY 450 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 9.0 9.5 Temperatura powietrza [oC] Indywidualność termiczną lat 2006 i 2007, widoczną szczególnie wyraźnie w odniesieniu do okresu zimowego, ilustruje przebieg dobowych temperatur powietrza dla tych lat na tle termicznych pór roku, wyznaczonych dla Storkowa w oparciu o średnią wieloletnią temperaturę dobową z lat 1987–2007 (rysunek XI.7). Rysunek XI.7. Przebieg dobowej temperatury powietrza w roku 2006 i 2007 na tle termicznych pór roku dla Storkowa wyznaczonych w oparciu o dane z lat 1987–2007 30 średnia dobowa temp. pow. 1987-2007 dobowa temp. pow. 2006 dobowa temp. pow. 2007 25 20 temperatura powietrza [o C] 15 10 5 0 -5 -10 -15 208 PRZEDWIOŚNIE 55 dni WIOSNA 66 dni LAT0 83 dni JESIEŃ 67 dni PRZEDZIMIE 48 dni -20 5-Jan 10-Jan 15-Jan 20-Jan 25-Jan 30-Jan 4-Feb 9-Feb 14-Feb 19-Feb 24-Feb 1-Mar 6-Mar 11-Mar 16-Mar 21-Mar 26-Mar 31-Mar 5-Apr 10-Apr 15-Apr 20-Apr 25-Apr 30-Apr 5-May 10-May 15-May 20-May 25-May 30-May 4-Jun 9-Jun 14-Jun 19-Jun 24-Jun 29-Jun 4-Jul 9-Jul 14-Jul 19-Jul 24-Jul 29-Jul 3-Aug 8-Aug 13-Aug 18-Aug 23-Aug 28-Aug 2-Sep 7-Sep 12-Sep 17-Sep 22-Sep 27-Sep 2-Oct 7-Oct 12-Oct 17-Oct 22-Oct 27-Oct 1-Nov 6-Nov 11-Nov 16-Nov 21-Nov 26-Nov 1-Dec 6-Dec 11-Dec 16-Dec 21-Dec 26-Dec 31-Dec ZIMA 46 dni RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Porównanie miesięcznych sum opadów atmosferycznych w latach 2006 i 2007 z zakresem sum miesięcznych opadów z lat 1987–2005 wskazuje na charakter opadów w rozpatrywanym okresie (rysunek XI.8). Generalnie w roku 2006 sumy opadów dla poszczególnych miesięcy nie odbiegały od wartości z lat poprzednich (poza wyjątkowo deszczowym sierpniem, dla którego rekordowo wysokie opady przekraczały zakres obserwacji wieloletnich). Natomiast wyjątkowo wysokie opady dla roku 2007 zanotowano w styczniu. Rysunek XI.8. Sumy miesięczne opadów atmosferycznych w roku 2006 i 2007 na tle zakresu miesięcz­ nych sum opadów w wieloleciu 1987–2005 w Storkowie 250 zakres sum miesięcznych opadów 1987-2005 suma miesięczna opadów 2006 suma miesięczna opadów 2007 225 200 175 [ mm] 150 125 100 75 50 25 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Charakter reakcji środowiska przyrodniczego na dostawę wody wymaga, aby stosunki opadowe rozpatrywać w skali wieloletniej. Umożliwia to wprowadzony wskaźnik tendencji opadowych dla serii obserwacyjnej ze Storkowa (od roku 1987), wyrażony jako skumulowane różnice pomiędzy miesięcznymi a średnimi miesięcznymi sumami opadów z wielolecia. Wskazuje on na wyraźną zmienność długookresową (rysunek XI.9). Skrajne niedobory opadów przypadały na lata 1994–1996. Z kolei przełom roku 2002 i 2003 to okres z maksymalną ilością wody opadowej w geoekosystemie zlewni górnej Parsęty. Do roku 2006 następował z kolei ubytek wody ze zlewni, natomiast o odbudowywanie zasobów wodnych w geoekosystemie górnej Parsęty można łączyć z obfitym w opady rokiem 2007. Rysunek XI.9. Wskaźnik tendencji opadowych w zlewni górnej Parsęty w okresie 1987–2007 150 100 skumulowane różnice sum miesięcznych opadów i średnich miesięcznych sum z wielolecia 1987-2007 wielomian 9. stopnia skumulowanych różnic sum opadów 50 0 -50 [mm] -100 -150 -200 -250 -300 -350 -400 -450 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Istotne znaczenie dla potrzeb gospodarczych (rolniczych, leśnych i innych) ma długość okresu wege­ tacyjnego, czyli przedział czasu z ustaloną średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5° C (ry­ sunek XI.10). Dla wielolecia 1987–2007 w Storkowie przeciętna długość okresu wegetacyjnego wy­ nosi 198 dni (od 169 dni w roku 1992 do maksymalnie 230 dni w roku 1999). Średnio początek okresu RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 209 wegetacyjnego przypada na dzień 8 kwietnia, natomiast koniec na 24 października. W roku 2006 okres wegetacyjny trwał 203 dni – początek przypadał na 13 kwietnia, natomiast koniec na 1 listopa­ da. W roku 2005 długość okresu wegetacyjnego wynosiła 205 dni, przy czym w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpiło przyspieszenie jego początku i końca aż o trzy tygodnie. Rysunek XI.10. Długość okresu wegetacyjnego w Storkowie w latach 1987–2007 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 28-Oct 28-Sep 29-Aug 30-Jul 30-Jun 31-May 1-May 1-Apr 2-Mar 31-Jan 1987 27-Dec 2004 27-Nov 205 203 209 208 183 202 197 211 230 188 173 206 186 208 185 169 203 191 219 180 201 2007 2006 2005 Chemizm opadów atmosferycznych i pokrywy śnieżnej Realizowany w Stacji Geoekologicznej w Storkowie od roku 1993 monitoring opadów atmosferycznych i pokrywy śnieżnej pozwala na określenie zmian zachodzących w składzie chemicznym tych wód, uzależnionych bezpośrednio od lokalnych i regionalnych zaniczyszczeń powietrza pochodzenia antropogenicznego. Na obszarze zlewni górnej Parsęty słabo zmineralizowane wody opadowe są zwykle wieloskładniko­ we (Szpikowska 2004). Do roku hydrologicznego 2006, zgodnie z klasyfikacją wód naturalnych Al­ towskiego i Szwieca (Macioszczyk 1987), opady na obszarze zlewni górnej Parsęty zaliczano do typu wód sześciojonowych: NO3- - SO42- - Cl- - NH4+ - Na+ - Ca2+ (Szpikowska 2007). Dla roku 2006 szcze­ gółowy skład wyrażony w μeq dm-3 na podstawie wartości średnich arytmetycznych stężeń składni­ ków jonowych przedstawiają szeregi: aniony: SO42- (33) > NO3- (32) > Cl- (16) > PO43- (1) kationy: NH4+ (38) > Ca (24) > Na (18) > Mg (8) > H+ (8) > Zn (3) > K (3) > Mn (1). W roku hydrologicznym 2007 opady w zlewni górnej Parsęty należy zaliczyć do typu wód pięciojo­ nowych: NO3- - Cl- - SO42- - NH4+ - Na+. Typ hydrogeochemiczny opadów jest wyraźnie odmienny od stwierdzonego w roku poprzednim (SO42- - NO3- - Cl- - NH4+ - Ca2+ - Na+). Udział dominujących do tej pory jonów siarczanowych obniżył się z 40% sumy anionów w roku 2006 do 30% w 2007. Z kolei wzrósł udział chlorków z 20 do 33% sumy anionów. Wśród kationów znacząco obniżył się udział jo­ nów wapnia (z 23 do 14% sumy kationów) i wzrósł udział jonów sodowych (z 18 do 27% sumy katio­ nów) (Spikowska 2008). Szczegółowo skład wód opadowych w roku 2007 wyrażony w μeq dm-3 na podstawie wartości śred­ nich arytmetycznych stężeń składników jonowych przedstawiają szeregi: aniony: NO3- (32) > Cl- (30) > SO42- (27) > PO43- (1) kationy: NH4+ (37) > Na (28) > Ca (15) > H+ (11) > Mg (8) > K (2) > Zn (1) > Mn (1). W latach hydrologicznych 2006 i 2007 pH opadów atmosferycznych obliczone jako średnia ważona odpowiednio ze 165 i 173 próbek opadów dobowych wynosiło 4,94 i 5,03. W latach 2005-2007 były to wartości najwyższe w ciagu minionych 14 lat hydrologicznych. Zgodnie z klasyfikacją niemiecką (Jansen, Block, Knaack 1988) opady z tych lat nadal należą do klasy „wody o pH lekko obniżonym”. Średnia ważona przewodność elektrolityczna właściwa, która wyniosła w kolejnych latach odpowied­ nio 2,16 mS m-1 i 1,96 mS m-1 utrzymuje opady w zlewni górnej Parsęty w klasie przewodności lekko 210 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 podwyższonej. W całym okresie badawczym nieco niższe średnie ważone wartości przewodności elektrolitycznej stwierdzono w latach 2001, 2004 i 2005. Uzyskane w latach 2006 i 2007 parametry (szczególnie w odniesieniu do pH opadów) wpisują się w wyraźne trendy czasowe: odpowiednio – wzrostowy w przypadku pH i spadkowy w przypadku przewodności elektrolitycznej (rysunek XI.11). Rysunek XI.11. Przewodność elektrolityczna i pH opadów atmosferycznych w latach 1994–2007 (Szpikowska 2008) 5,1 5,0 3,0 2,72 5,03 2,67 2,8 2,6 4,9 4,95 2,41 4,94 2,4 2,2 2,08 pH 4,78 2,19 4,83 2,18 2,16 2,2 2,05 4,7 1,92 2,04 1,82 1,96 1,8 4,63 4,6 4,52 1,6 4,57 4,56 4,5 4,51 2,0 1,83 4,68 SEC [S m-1] 4,81 4,8 4,53 1,4 4,46 4,4 1,2 1,0 4,3 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 pH 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 SEC W efekcie ograniczania emisji SO2 do atmosfery systematycznie maleje zakwaszenie opadów w zlew­ ni górnej Parsęty. W roku hydrologicznym 2007 pH wód opadowych osiągnęło wartość 5,03 – naj­ wyższą od 1994 roku. Jest to wartość zbliżona do pH charakterystycznego dla klasy „zakwaszenie normalne”. W ramach realizacji programu ZMŚP „Chemizm opadów atmosferycznych” przeprowadza się rów­ nież klasyfikację opadów atmosferycznych pod względem przewodności elektrolitycznej oraz odczy­ nu pH (Szpikowska 2004). Zastosowano obliczenia procentowego rozkładu opadów w stosunku do stopnia zakwaszenia wód opadowych (Jansen i in. 1988), wydzielając m.in. klasę „pH silnie obniżo­ ne” (odczyn poniżej 4,1) oraz klasę „pH normalne” (odczyn w granicach 5,1–6,1). Na podstawie serii pomiarowej z lat 1994–2007 w Storkowie obliczono średni roczny udział tych klas w opadach atmos­ ferycznych. Od roku 2002 zaznacza się wyraźna, trwała tendencja do zmniejszania udziału w opadach wód o pH silnie obniżonym przy wzroście udziału wód o pH normalnym, co świadczy o zmniejszaniu się zanieczyszczeń w opadach atmosferycznych. Wprowadzony wskaźnik pH opadów atmosferycz­ nych to stosunek udziału w wodzie opadowej opadów o pH silnie obniżonym do opadów o pH nor­ malnym. Wartość tego wskaźnika dla opadów atmosferycznych monitorowanych w Storkowie maleje od 1,15 w roku 2002 do 0,03 w roku 2007 (rysunek XI.12). Rysunek XI.12. Wskaźnik pH opadów atmosferycznych na tle udziału w opadach klasy o pH silnie obniżonym i pH normalnym w Storkowie w latach 1994–2007 45 1,4 udział opadów o danym pH [%] 1,15 35 0,94 0,90 30 1 0,76 25 0,8 0,56 20 0,6 0,39 15 10 5 1,2 0,17 0,11 0,25 0,4 0,13 0,16 0,07 0,03 0 wskaźnik pH opadów [-] 1,19 40 0,2 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 pH silnie obniżone pH normalne wskaźnik pH opadów RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 211 Od końca lat 90. rośnie udział tlenków azotu w zakwaszaniu opadów atmosferycznych. W roku 2007 wielkość wskaźnika NO3-/SO42- przekroczyła 1, co oznacza, że za zakwaszenie w większym stopniu odpowiadają NOx. Niewielkie stężenia składników w opadach znajdują odzwierciedlenie w wysokości depozycji atmos­ ferycznej, która spadła z poziomu ok. 8 t km-2 w połowie lat dziewięćdziesiątych do 3–4 t km-2 w ostatnim pięcioleciu. Większa dostawa składników do podłoża występuje w latach o wysokich su­ mach opadów. O ile w roku hydrologicznym 2006, przy sumie opadów 617,4 mm, ładunek składni­ ków rozpuszczonych wnoszony z opadami do podłoża (3,3 t km-2) był najniższy w okresie badaw­ czym, to w wilgotnym roku 2007, przy sumie opadów 855,2 mm, masa składników wprowadzonych do podłoża z opadem atmosferycznym wyniosła 4,9 t km-2. Wody gruntowe Od roku hydrologicznego 1999 wody gruntowe w zlewni górnej Parsęty są monitorowane na podsta­ wie czterech punktów pomiarowych (Szpikowska 2007, 2008): − źródło Krętacza (prawobrzeżny dopływ Parsęty); monitoring właściwości fizykochemicznych wód źródła umożliwia charakterystykę wód podziemnych głębszego poziomu wodonośnego, nie narażonego na wpływy antropogeniczne, − trzy piezometry (P6, P5, P4) w zlewni Chwalimskiego Potoku, stanowiącej podsystem zlewni Młyńskiego Potoku – dopływu Parsęty; wody z wymienionych ujęć reprezentują pierwszy poziom wodonośny, piezo­ metry umieszczone są w transekcie podłużnym zlewni od wododziału topograficznego do bazy drenażu. Dodatkowo monitorowano odpływ powierzchniowy z górnej części zlewni Chwalimskiego Potoku, który obejmuje wypływy z niszy źródliskowej i wody dopływu Chwalimskiego Potoku. Obserwacje wód podziemnych w latach 2006–2007 potwierdzają dużą zależność I. poziomu wodono­ śnego od warunków opadowych. W roku 2006, przy niskich rocznych opadach, poziom wody w badanych piezometrach utrzymywał się średnio na głębokościach identycznych jak w roku poprze­ dzającym. Potwierdza to pewne możliwości buforowe zlewni w zakresie stabilizowania wód pod­ ziemnych poprzez retencję gruntową. Natomiast w roku 2007, z wyjątkowo dużą suma opadów, po­ ziom wody wzrósł przeciętnie o kilkanaście cm, co jest wartością dużą dla płytkich wód podziemnych. Świadczy to zarazem o znacznych możliwościach odbudowy niedoboru wód w gruncie i dużej retencji podziemnej w przypadku lat z większą sumą opadów. Przebieg zmienności stanów wód podziemnych w zlewni Chwalimskiego Potoku uwarunkowany jest reżimem opadów i roztopów śnieżnych (rysunek XI.13). Stany maksymalne zaznaczają się zazwyczaj wiosną, a minimalne – latem lub z końcem roku hydrologicznego. Nietypowym reżimem charaktery­ zowały się wody podziemne w tych latach, w których obserwowano nieroztopowe zanikanie pokrywy śnieżnej (2001, 2003). W efekcie w roku 2001 stany wód podziemnych osiągnęły słabo zarysowane maksimum dopiero w maju, z kolei w roku 2003 roczne maksima stanów przypadły dokładnie na poRysunek XI.13. Przebieg zmienności stanów wód gruntowych w zlewni Chwalimskiego Potoku w latach hydrologicznych 2000-2007 (Szpikowska 2008) 1999-11-03 0 2000-11-03 2001-11-03 2002-11-03 2003-11-03 2004-11-03 2005-11-03 2006-11-03 100 cm p.p.t. 200 300 400 500 600 P4 212 P5 P6 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 czątek roku i od tej pory zwierciadło wód podziemnych już tylko się obniżało. Należy podkreślić zna­ czenie obfitych opadów letnich, w wyniku których jest możliwe zasilanie zwierciadła wód podziem­ nych i wzrost poziomu nawet do wartości przekraczających wiosenne maksimum (jak w roku 2001). W roku 2007 nie obserwowano intensywnych roztopów śnieżnych, a lutowe maksimum stanów wód podziemnych było efektem szczególnie wysokich opadów deszczu (139,8 mm) podczas wyjątkowo ciepłego stycznia (średnia temperatura miesięczna 3,5° C) Dla wszystkich punktów pomiarowych sprawdzono stopień korelacji poziomu wód podziemnych ze stanami Chwalimskiego Potoku w punkcie zamykającym górną część zlewni, notowanymi w tych sa­ mych terminach pomiarowych. W latach 2000–2006 obserwowano bardzo dobre korelacje poziomu wód podziemnych i powierzchniowych (w punkcie zamykającym całą zlewnię), wyrażane współczyn­ nikami determinacji na poziomie 0,4–0,8 (Michalska 2001, 2008). Dla roku hydrologicznego 2007 stwierdzono dobrą korelację poziomu wód w cieku z poziomem wód podziemnych. Wody podziemne I. poziomu wodonośnego w zlewni Chwalimskiego Potoku charakteryzuje wyraźna zależność od sezonowych i aktualnych warunków termicznych. Przy typowym przebiegu zmienności temperatury wody daje się zauważyć zależność amplitudy od głębokości zalegania zwierciadła wody gruntowej w poszczególnych punktach pomiarowych. Kontrola wód gruntowych w wybranych stanowiskach na obszarze dorzecza górnej Parsęty wskazuje na nakładanie się na naturalny obieg składników chemicznych w wodach podziemnych elementów pochodzenia antropogenicznego (Michalska 2001). Dotyczy to przede wszystkim wód I. poziomu wodonośnego w zlewni Chwalimskiego Potoku narażonych na przenikanie składników nawozowych i prawdopodobnie również ścieków docierających z pobliskiej wioski. Rezultatem jest utrzymujący się wysoki poziom jonów azotanowych – skrajnie do 46 mg dm-3. Dla wszystkich punktów pomiarowych na podstawie średnich rocznych stężeń składników określono typ hydrogeochemiczny wód gruntowych zgodnie z klasyfikacją Altowskiego i Szwieca. W roku hy­ drologicznym 2005 we wszystkich punktach pomiarowych wody charakteryzował typ hydrogeoche­ miczny prosty wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowy. W roku 2006 i 2007 w punktach P6 i P4 średnio udział siarczanów w wodach podziemnych spadł poniżej 17% sumy anionów, więc w typie hydrogeochemicznm już nie uwzględniano HCO3- i Ca2+. Nutrienty w wodach gruntowych, pochodzenia zarówno atmosferycznego, jak i z nawozów i zanie­ czyszczeń, ulegają naturalnym procesom retencji w strefie nadrzecznej, co ogranicza ich przenikanie do wód powierzchniowych i procesy eutrofizacji w ciekach. Skład jonowy wód źródła Krętacza wskazuje, że są to wody proste, według klasyfikacji Altowskiego i Szwieca wodorowęglanowo-wapniowe. Wody źródła mają wyjątkowo stabilne parametry fizyko­ chemiczne, niemal niezmienne w ciągu roku, a na ich skład chemiczny mają wpływ warunki reduk­ cyjne. Wody te mają charakter naturalny, pochodzą z głębszego poziomu wodonośnego nie zasilanego bezpośrednio wodą opadową. Charakteryzują się stabilną w ciągu roku temperaturą i wysokim stęże­ niem wodorowęglanów i zjonizowanej krzemionki, co wskazuje, że są to wody o dłuższym czasie krą­ żenia w podłożu. Wody powierzchniowe Monitoring wód powierzchniowych dla rzek jest realizowany w Stacji Geoekologicznej w Storkowie w dwóch punktach pomiarowych: dla profilu zamykającego zlewnię cząstkową dorzecza górnej Parsęty – Młyński Potok (3,9 km2) oraz w profilu zamykającym całą zlewnię górnej Parsęty (74 km2). Codzienne pomiary przepływu i przewodności elektrolitycznej oraz cotygodniowe pomiary składu jonowego wód pozwalają na określenie powiązań pomiędzy funkcjonowaniem procesów geomorficznych w zlewni a mechanizmem i obiegiem wody, w zależności od uwarunkowań środowiskowych, wśród których głównie należy wskazać na energię rzeźby, litologię i pokrywę glebową, warunki meteorologiczne, rodzaj użytkowania ziemi oraz oddziaływania antropogeniczne (Kostrzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). Górna Parsęta wraz z jej lewobrzeżnym dopływem Młyńskim Potokiem odznacza się wyrównanym reżimem hydrologicznym, który przejawia się dominacją zasilania gruntowo-deszczowo-śnieżnego oraz wiosennym okresem wezbraniowym (Dynowska 1971). Prowadzi to do małej zmienności prze­ RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 213 pływów wody w porównaniu z rzekami innych regionów Polski (Choiński 1982). Dla górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku typowe są wyższe przepływy w półroczu zimowym niż w półroczu letnim, wy­ soka retencja i dominacja zasilania gruntowego. Duży wpływ na reżim cieków w geoekosystemie gór­ nej Parsęty ma korzystny klimatyczny bilans wodny (relacja opad – parowanie) oraz duża zdolność re­ tencji, determinowana znacznym udziałem zagłębień bezodpływowych, torfowisk i obszarów leśnych. Dla górnej Parsęty średni przepływ w latach 2006 i 2007 wynosił odpowiednio 0,42 i 0,65 m3 s-1, przy średniej z wielolecia 2000–2005 wynoszącej 0,53 m3 s-1. Natomiast dla Młyńskiego Potoku średni przepływ w rozpatrywanych latach wynosił 0,013 i 0,023 m3 s-1, przy średniej wieloletniej 0,020 m3 s 1. Duży wpływ rocznej sumy opadów na warunki hydrologiczne zaznacza się również w przypadku od­ pływu jednostkowego. Dla Parsęty wynosił on odpowiednio w latach 2006 i 2007 5,71 i 8,75 dm3 s-1 km-2 (średnia wieloletnia 7,19), a dla Młyńskiego Potoku 3,18 i 5,90 dm3 s-1 km-2 (średnia wieloletnia 4,98). Analiza zmienności czasowej przepływu górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku wykazała typowy dla wielolecia charakter zasilania koryta rzecznego w cyklu rocznym. W obu ciekach zaobserwowano wy­ stępowanie wzmożonych wezbrań roztopowych i opadowych głównie w okresie zimowo-wiosennym. Natomiast latem występował okres niżówkowy, przy czym w roku 2007 doszło do kilku znaczniej­ szych wezbrań opadowych w czerwcu i w lipcu (Mazurek 2008, Szpikowski 2007). W latach 2006 i 2007 wielkość denudacji mechanicznej kształtowała się w górnej Parsęcie na pozio­ mie 1,04 i 2,97 t km-2 a-1, a dla Młyńskiego Potoku 0,95 i 2,37 t km-2 a-1. W roku 2007 denudacja me­ chaniczna większa 2–3 razy od wartości przeciętnych była uwarunkowana większymi opadami i wez­ braniami, powodującymi intensywne spłukiwanie materiału mineralnego ze stoków oraz erozję dna i brzegów koryta rzecznego. W latach 2006 i 2007 wielkość denudacji chemicznej wyniosła w górnej Parsęcie 64,72 i 75,12 t km-2 a-1, a w Młyńskim Potoku 31,69 i 44,16 t km-2 a-1. Przebieg przewodności właściwej (SEC), odzwiercie­ dlającej zawartość substancji rozpuszczonych w wodach górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku, wykazu­ je spadek od maksymalnych wartości obserwowanych w czasie letnich niżówek do wartości najniż­ szych, notowanych podczas zimowo-wiosennych wezbrań opadowo-roztopowych. Stosunek koncen­ tracji materiału rozpuszczonego do przepływu wody wykazuje zależność odwrotnie proporcjonalną, odznaczającą się spadkiem mineralizacji przy znacznym wzroście przepływów. Niższa koncentracja materiału rozpuszczonego w półroczu zimowym niż letnim wynika z większego udziału roztopów i opadów atmosferycznych, które po dostawie do koryta rzecznego spełniały rolę rozcieńczalnika (Ko­ strzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). O zróżnicowaniu sezonowym transportu fluwialnego substancji rozpuszczonych górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku zadecydowały warunki hydrometeorologiczne mające bezpośredni wpływ na przebieg procesów morfogenetycznych w zlewniach. Zwiększone nasilenie denudacji chemicznej i mechanicznej obserwowane było głównie w okresie zimowo-wiosennym, kiedy transportowany ła­ dunek rozpuszczonych soli i zawiesiny był stosunkowo wysoki. Zebrany materiał dokumentuje uwa­ runkowania i mechanizm funkcjonowania procesów denudacyjnych, nie tylko dla zlewni górnej Parsę­ ty, lecz również dla innych obszarów młodoglacjalnych Niżu Polskiego. Wskaźnikiem czystości wód górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku jest ich dobre natlenienie (Szpikow­ ski, Michalska, Kruszyk 1998). Stężenia tlenu rozpuszczonego (wartości średnie ważone miesięczne) mieściły się w przedziale 6,9–10,8 mg dm-3 dla Parsęty oraz 8,5–12,3 mg dm-3 dla Młyńskiego Potoku. Nie zanotowano w okresie 2006–2007 obniżenia stężenia tlenu rozpuszczonego w stosunku do lat po­ przednich. Badane wody rzeczne mają odczyn obojętny lub słabo zasadowy. Wartości odczynu w latach hydrolo­ gicznych 2006–2007 mieściły się w przedziale 7,91–8,12 dla Parsęty oraz 7,98–8,13 dla Młyńskiego Potoku. Generalnie zmienność odczynu w wodach rzecznych wykazuje bardzo małe zróżnicowanie. Wody rzeczne w zlewni górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku pod względem składu jonowego należą do wód wodorowęglanowo-wapniowych. Ten typ wód jest charakterystyczny dla młodoglacjalnych obszarów pojeziernych zbudowanych z utworów zasobnych w węglan wapnia (Kostrzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). Na podstawie klasyfikacji Altowskiego i Szwieca (Macioszczyk 1987) ich typ hydro­ chemiczny można przedstawić za pomocą wzoru: 214 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Ca84 Mg9 Na6 K1 Górna Parsęta 2006 HCO379 SO414 Cl5 NO32 Ca85 Mg8 Na6 K1 Młyński Potok 2006 HCO376 SO415 Cl6 NO33 Ca85 Mg8 Na6 K1 Górna Parsęta 2007 HCO376 SO416 Cl5 NO33 Ca85 Mg8 Na6 K1 Młyński Potok 2007 HCO377 SO414 Cl6 NO33 1,5 1,73 1,65 1,88 1,69 1,79 1,57 1,48 1,76 1,99 1,55 0,07 0,07 0,07 0,06 0,07 0,08 0,08 0,06 0,08 0,08 0,10 0,09 0,08 0,09 0,08 0,09 0,5 0,17 0,2 0,26 0,19 0,22 0,2 0,13 0,18 1 0,26 0,31 0,37 0,29 0,26 0,33 0,19 0,29 -3 Cj [mgdm ] 2 1,56 1,59 1,44 1,45 1,67 2,5 0 Parsęta NO3 2000 Parsęta NNH4 2001 Rysunek XI.15. 2002 Parsęta Pog 2003 Młyński Potok Młyński Potok Młyński Potok N-NO3 N-NH4 Pog 2004 2005 2006 2007 Zestawienie wielkości ładunku substancji rozpuszczonej (Ld) i zawieszonej (Ls) w wodach górnej Parsęty Młyńskiego Potoku w okresie 2000–2007 37 31.7 44.16 1.4 1.0 2.4 5.0 1.6 0.6 1.3 1.1 37.7 1.6 2.0 1.8 1.0 3.0 4.0 1.1 1.0 1.0 35.5 27.1 60.3 28 56.3 100.0 10.0 54.6 64.7 75.12 69.8 46.1 77.1 46.3 1000.0 Ld, Ls [tkm-2a -1] Wartości parametrów fizyko­ chemicznych wód górnej Par­ sęty i Młyńskiego Potoku w latach hydrologicznych 2006– 2007 zostały zakwalifikowane do klas czystości wód od I do III. O przeciętnym stanie jako­ ści wód Parsęty zadecydowały podwyższone wartości stężenia metali ciężkich, stanowiących zanieczyszczenie geogeniczne: manganu i żelaza (klasa III). Na obniżenie jakości wód w obydwu ciekach wpłynął także wskaźnik BZT5 oraz stężenia jonów NO3, jonów amonowych (w przypadku Parsęty) i zawie­ siny. Natomiast o relatywnie dobrej jakości tych wód zade­ cydowały stężenia materiału rozpuszczonego oraz brak zna­ czących źródeł dostawy zanie­ czyszczeń pochodzenia antro­ pogenicznego (rysunek XI.14, XI.15). Nie stwierdzono szcze­ gólnych zagrożeń dla stanu ja­ kościowego wód rzecznych oraz zasobów wody na obsza­ rze badanych zlewni. Istniejąca obecnie tendencja ograniczeń emisji zanieczyszczeń atmosfe­ rycznych, poprawa stosunków wodnych (m.in. poprzez odna­ wianie form małej retencji wo­ 2,14 Największy udział w materiale rozpuszczonym, który zostaje odprowadzany poza obszar zlewni gór­ nej Parsęty mają jony wodorowęglanowe i wapniowe. Znacznie mniejsze znaczenie w całkowitym spływie jonowym mają siarka siarczanowa, chlorki, sód i magnez. Natomiast niski udział w odpływie jonowym posiada azot azotano­ wy i jony pochodzenia biolo- Rysunek XI.14. Rozkład stężeń biogenów górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku (NNO3, N-NH4, Pog.) gicznego w postaci potasu, azow okresie 2000–2007 tu amonowego i fosforu fosforanowego. 0.1 Parseta Ls 2000 Parseta Ld 2001 2002 2003 Młyński Potok Ls 2004 2005 Młyński Potok Ld 2006 2007 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 215 dy i odpowiednią gospodarkę wodno-ściekową) nadmiernie nie zakłócają naturalnych kierunków i dy­ namiki procesów fluwialnych i denudacyjnych w zlewni górnej Parsęty. Epifity nadrzewne – porosty Od roku 2001 w zlewni górnej Parsęty realizowany jest program obserwacji zmian zachodzących w środowisku pod wpływem różnych czynników naturalnych i antropogenicznych z wykorzystaniem porostów jako biowskaźników. Jest on realizowany w ramach programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995) wg szczegółowej instrukcji sporzą­ dzonej na potrzeby ZMŚP przez Fałtynowicza i Krzysztofiaka (2001). Porosty uznano za dobre biow­ skaźniki, gdyż w specyficzny sposób reagują na zanieczyszczenia, z reguły są pospolite, a więc łatwo dostępne, a reakcja na zanieczyszczenia jest szybka i wyraźna. Porosty są powszechnie znane jako do­ skonałe wskaźniki zanieczyszczenia powietrza. Są one jednak również indykatorami zmian klima­ tycznych, odczynu podłoża i zawartości niektórych związków chemicznych i innych czynników (zmniejszenie powierzchni lasów, obniżenie wieku drzewostanów) (Fałtynowicz 1991). Na terenie zlewni górnej Parsęty wyznaczono 9 stanowisk badawczych, na których założono 11 po­ wierzchni monitoringowych (Domańska 2008). Obserwacje są prowadzone na stałych powierzch­ niach, na przełomie września i października. Do monitoringu w Stacji Bazowej w Storkowie wytypo­ wano 10 gatunków porostów o plechach skorupiastych (Pertusaria amara, Phlyctis argena), listkowa­ tych (Hypogymnia physodes, Melanelia fuliginosa, Parmelia sulcata, Parmelia submontana, Pla­ tismatia glauca) oraz krzaczkowatych (Evernia prunastri, Ramalina farinacea, Pseudevernia fu­ furacea). W zależności od obserwowanego gatunku zauważono zarówno zwiększanie, jak i zmniejszanie się powierzchni całkowitej monitorowanych plech porostów (rysunek XI.16). Od początku badań wzrasta powierzchnia plech Pertusaria amara. Nieznacznie wzrosła powierzchnia plech Hypogymnia physo­ des oraz Melanelia fuliginosa. Zaobserwowano dalszy wzrost powierzchni Parmelia submontana, wprawdzie na jednej z dwóch powierzchni, na której występuje ten gatunek powierzchnia plech uległa niewielkiemu zmniejszeniu, na drugiej natomiast powierzchnia plech wzrosła o ponad 13%. Stałą tendencją spadkową charakteryzuje się Platismatia glauca. Na początku badań plechy tego poro­ stu zajmowały powierzchnie powyżej 8 cm2, natomiast w roku 2007 było to już zaledwie 0,6 cm2. Z jednej powierzchni badawczej gatunek zniknął całkowicie. Zanotowano również zdecydowane zmniejszenie powierzchni Evernia prunastri i to na obu po­ wierzchniach, na których ten krzaczkowaty gatunek występuje. Ogółem powierzchnia mąkli zmniej­ szyła się o niemal 30%. Nieznacznie zmniejszyła się powierzchnia drugiego po otwornicy gatunku skorupiastego – Phlyctis argena. Należy dodać, iż w ciągu kilku lat badań niekorzystne zmiany zaszły w samym siedlisku. W zlewni Młyńskiego Potoku, a więc tam gdzie zlokalizowana jest większość stanowisk, nastąpiła przecinka drzewostanu, powodując jego znaczne prześwietlenie, a co za tym idzie zmianę warunków świetlnych i wilgotnościowych. 216 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Rysunek XI.16. Zmiany powierzchni plech porostów na wszystkich stanowiskach monitoringowych w latach 2002–2007 (wartości wyrażone w % w stosunku do stanu zerowego – pierw­ szy rok obserwacji wartość 0%) mąkla tarniowa (Evernia prunastri) pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes) 20,0 20,0 0,0 -20,0 -40,0 -60,0 -80,0 -100,0 10,0 0,0 -10,0 -20,0 -30,0 2002 2003 2005 2006 2002 2007 2003 przylepka okopcona (Melanelia fuliginosa) 155,0 130,0 105,0 80,0 55,0 30,0 5,0 -20,0 2005 2006 2007 tarczownica pogięta (Parmelia sub montana) 20,0 0,0 -20,0 -40,0 -60,0 -80,0 2002 2003 2005 2006 2002 2007 2003 tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata) 20,0 2005 2006 2007 otwornica gorzka (Pertusaria amara) 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 -5,0 -10,0 0,0 -20,0 -40,0 -60,0 2002 2003 2005 2006 2002 2007 2003 rozsypek srebrzysty (Phlyctis argena) 10,0 2005 2006 2007 płucnik modry (Platismatia glauca) 20,0 0,0 -20,0 -40,0 -60,0 -80,0 -100,0 5,0 0,0 -5,0 -10,0 2002 2003 2005 2006 2002 2007 2003 2005 2006 2007 odnożyca mączysta (Ramalina farinaceae) mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuraceae) 155,0 130,0 105,0 80,0 55,0 30,0 5,0 -20,0 70,0 50,0 30,0 10,0 -10,0 2002 2003 2005 2006 2007 2002 2003 2005 2006 2007 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 217 Funkcjonowanie, ocena stanu i tendencje przemian środowiska przyrodniczego zlewni górnej Parsęty W funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego zlewni górnej Parsęty, która reprezentuje nizinny mło­ doglacjalny geoekosystem Polski, decydujące znaczenie mają procesy związane z dostawą, a następ­ nie transformacją i obiegiem wody w zlewni rzecznej. Od obiegu wody, jako podstawowego nośnika energii i materii w warunkach klimatu umiarkowanego, zależy skala przemian biochemicznych, tempo ługowania i odprowadzania materii poza lokalny system denudacyjny (Kostrzewski 1993). Prowadzony w Stacji Bazowej w Storkowie wieloletni monitoring upoważnia do stwierdzenia, że ak­ tualny stan środowiska przyrodniczego jest rezultatem oddziaływań o różnym natężeniu: procesów słabych, przeciętnych, ekstremalnych czy katastrofalnych. Należy uwzględniać relaksację środowiska, która jest wielokrotnie znacznie rozciągnięta w czasie. Dotyczy to np. wpływu zmian użytkowania ziemi na aktualny stan geoekosystemów w odniesieniu chociażby do erozji gleb, zanieczyszczenia wód podziemnych, ługowania i odprowadzania materii ze zlewni rzecznej. Zdolności buforowe zlewni młodoglacjalnych są znaczne i stąd konieczność oceny zachodzących procesów w odniesieniu do wie­ loletnich hydrologicznych i meteorologicznych serii pomiarowych. Kluczowe znaczenie dla całości funkcjonowania i stanu środowiska przyrodniczego zlewni ma wiel­ kość i rozkład czasowy opadów atmosferycznych. Stąd, analizując warunki opadowe lat 2006 i 2007, należy uwzględnić wieloletnie trendy, decydujące o zasilaniu, odnawianiu bądź naruszaniu zapasów wodnych retencjonowanych w zlewni i w konsekwencji o wielkości odprowadzanego ze zlewni ła­ dunku. Dla funkcjonowania i przemian zachodzących współcześnie w geoekosystemie górnej Parsęty ważne są oddziaływania na poziomie lokalnym, regionalnym jak i globalnym. Wszystkie wymienione po­ ziomy oddziaływań są w mniejszym lub większym stopniu objęte monitoringiem w ramach systemu pomiarowego zlewni górnej Parsęty. Zgromadzone w wyniku monitoringu wieloletnie ciągi danych są podstawą wprowadzania jakościo­ wych i ilościowych bio- i geowskaźników stanu środowiska geograficznego zlewni górnej Parsęty (Kostrzewski i inni 2007). Pozwalają one m.in. na wyznaczanie wartości progowych odporności geo­ ekosystemu na działanie czynników zewnętrznych – w tym negatywnych odziaływań antropogenicz­ nych oraz procesów o charakterze ekstremalnym. Do oceny stanu środowiska geograficznego zlewni górnej Parsęty są obecnie wykorzystywane cztery biowskaźniki. W dwóch programach, realizowanych od roku 2001, jako bioindykatory wykorzysty­ wane są porosty, uznane za dobre wskaźniki zanieczyszczenia powietrza, zmian klimatycznych, od­ czynu podłoża i niektórych związków chemicznych (Fałtynowicz, Krzysztofiak 2001). W plechach po­ rostu pustułki pęcherzykowatej (Hypogymnia physodes) badana jest również zawartość pięciu metali ciężkich (Pb, Cd, Cu, Zn, Fe) i SO2. Obliczany jest wskaźnik GI – Globalny Indeks Zanieczyszczeń, informujący ile razy stężenie danego metalu przewyższa analogiczną wartość tego samego elementu na terenie porównawczym (Sawicka-Kapusta, Zakrzewska 2003). Monitoring gatunków porostów nadrzewnych realizowany na stałych powierzchniach badawczych w obrębie zlewni ma na celu kon­ trolę populacji wytypowanych do monitoringu gatunków, obserwację zmian zachodzących we florze porostów oraz zmian w wielkości powierzchni plech pod wpływem różnych czynników naturalnych i antropogenicznych. Od roku 2004 Stacja w Storkowie uczestniczy w programie „Fauna epigeiczna”. Dla potrzeb Zinte­ growanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego objęto badaniami jedną z najliczniejszych w rzę­ dzie chrząszczy rodzinę Carabidae – biegaczowate. Celem monitoringu jest śledzenie zmian ilościo­ wych i jakościowych zachodzących w strukturach zgrupowań bezkręgowców na obszarze zlewni. Wyniki obserwacji pozwolą na stwierdzenie, w jaki sposób żywe organizmy reagują na zmiany za­ chodzące w środowisku oraz jakie są kierunki i natężenie zmian zachodzących w strukturach zgrupo­ wań bezkręgowców. Posłużą do tego m.in. wskaźniki stosowane od lat w badaniach różnych układów faunistycznych: wskaźnik dominacji, wskaźnik różnorodności Shannona-Weavera, wskaźnik równo­ mierności Shannona-Weavera. Najdłużej, bo od roku 1996, funkcjonuje program „Struktura i dynami­ ka szaty roślinnej”, realizowany w zlewni Chwalimskiego Potoku na stałej powierzchni badawczej. 218 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Celem programu jest kontrola składu florystycznego, struktury i dynamiki fitocenoz oraz stanu popu­ lacji wybranych gatunków roślin. Realizacja programu pomiarowego ZMŚP w Stacji Bazowej w Storkowie pozwala określić aktualny stan oraz może doprowadzić do wczesnego rozpoznania głównych kierunków zagrożeń środowiska zlewni w krajobrazie młodoglacjalnym Pomorza Zachodniego. Zlewnia górnej Parsęty i jej najbliższe otoczenie pozostaje jeszcze obszarem stosunkowo mało szkodliwych zmian środowiska przyrodnicze­ go. Należy zmierzać do zachowania reprezentowanych tutaj geoekosystemów Pomorza Zachodniego w całej gamie ich różnorodności poprzez m.in. ochronę rezerwatową najcenniejszych przyrodniczo fragmentów zlewni górnej Parsęty. Zwiększanie obszarów chronionych w dorzeczu Parsęty, a zwłasz­ cza w jej części źródłowej, powinno być naczelną zasadą działania dla wszystkich instytucji zajmują­ cych się badaniem i ochroną przyrody oraz planowaniem przestrzennym w województwie zachodnio­ pomorskim. W najbliższej perspektywie ważne jest uwzględnienie elementów biologicznych w monitoringu eko­ systemów wodnych (rzek i jezior). W myśl zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej do klasyfikacji sta­ nu ekologicznego wód jako podstawowe wykorzystywane powinny być biologiczne elementy jakości, takie jak: makrofity, fitobentos, makrobezkręgowce bentosowe i ichtiofauna (Landsberg-Uczciwek, Żurawska 2003). Badania występowania i zróżnicowania poszczególnych gatunków i grup ekologicz­ nych organizmów wodnych są dobrym wskaźnikiem zmian jakości wody. Na podstawie mierzonych parametrów będzie można prześledzić podstawowe dla funkcjonowania każdego ekosystemu wodnego związki troficzne – krążenie materii i energii, stan troficzny oraz ocenić stan i kierunki zmian różno­ rodności biologicznej w ekosystemie wodnym. Program pilotażowy, realizowany na wyspie Wolin, może być podstawą planowanych zmian w programie ZMŚP. Programy pomiarowe ZMŚP realizowane dotychczas na wyspie Wolin i w zlewni górnej Parsęty na­ wiązują do głównych problemów ekologicznych regionu. Są powiązane z monitoringiem regionalnym województwa zachodniopomorskiego. Wskazane jest również włączenie powierzchni badawczych wyspy Wolin i zlewni górnej Parsęty do państwowych monitoringów specjalistycznych. Podsumowanie Realizacja programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego na terenie wyspy Wo­ lin i zlewni górnej Parsęty, umożliwia określenie aktualnego stanu środowiska przyrodniczego i ten­ dencji jego przemian. Odnotowane tendencje przemian badanych geoekosystemów winny być wzięte pod uwagę w planach ochrony przyrody i zagospodarowania przestrzennego. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 219 Literatura Borowiec S., 1994. Wyniki i perspektywy badań gleboznawczych na obszarze Wolińskiego Parku Na­ rodowego. [w:] A. Kostrzewski (red.), Aktualny stan badań geomorfologicznych na terenie Woliń­ skiego Parku Narodowego. Klify t. I, Międzyzdroje. Choiński A., Kowalski G., Świrko A., 1978. Stosunki wodne wyspy Wolin [w:] A. Kostrzewski (red.), Studia z geografii fizycznej i ekonomicznej wyspy Wolin. SKNG, UAM, Poznań. Domańska M., 2008. Epifity nadrzewne [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2007, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Dynowska I., 1971. Typy reżimów rzecznych w Polsce. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 28. Fałtynowicz W., 1991. Porosty Pomorza Zachodniego. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Fałtynowicz W., Krzysztofiak L., 2001. Opracowanie systemu monitoringu środowiska z wykorzysta­ niem porostów w Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Stor­ kowie, Wrocław – Krzywe. Isidorow W., Jaroszyńska J., 1998. Chemiczne problemy ekologii. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Jansen W., Block A., Knaack J., 1988. Kwaśne deszcze. Historia, powstawanie, skutki [w:] Aura 4. Kaniecki A., 1994. Charakterystyka hydrologiczna zlewni górnej Parsęty [w:] A. Kostrzewski (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 79–96. Karczewski A., 1989. Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsęty w vi­ stulianie (Pomorze Środkowe). UAM, Geografia, 44, Poznań. Karczewski A., 1997. Paleogeografia fazy pomorskiej vistulianu w środkowej części Pomorza ze szczególnym uwzględnieniem Pojezierza Drawskiego (część wschodnia) [w:] Studia nad środowi­ skiem geograficznym Bornego Sulinowa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 15–26. Kolander, R., 1997. Współczesny system denudacyjny zlewni jeziora Gardno – założenia realizacji programu pomiarowego [w:] A. Kostrzewski, B. Jakuczun (red.) Ochrona Środowiska Wolińskiego Parku Narodowego. Funkcje i zadania – plan ochrony Parku. Kolander R., 2007. Zmienność składu chemicznego w systemie obiegu wody w zlewni jeziora Gardno na wyspie Wolin w okresie 1997–2005 [w:] Monitoring Środowiska Przyrodniczego 8, M. Jóźwiak, A. Kowalkowski (red.), Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, s. 57–63. Kostrzewski A. (red.), 1978. Studia z geografii fizycznej i ekonomicznej wyspy Wolin. Socjalist. Związ. Student. Pol., SKG im. St. Pawłowskiego, UAM, Poznań. Kostrzewski A., 1993. Geoekosystem obszarów nizinnych. Koncepcja metodologiczna [w:] Geoeko­ system obszarów nizinnych. Ossolineum, Kom. Nauk. Prez. PAN „Człowiek i Środowisko”, Z. Nauk. 6, Wrocław, s. 11–17. Kostrzewski A., (red.), 1994. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Środ., Warszawa. Kostrzewski A., Zwoliński Z., 1988. Morphodynamics of the clifed coast, Wolin Island. Geogr. Po­ lon., 55, s. 69–81. Kostrzewski A., Mazurek M., Stach A., 1995. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Zasady organizacji, system pomiarowy, wybrane metody badań. Bibl. Monit. Śród., Warszawa. Kostrzewski A., Mazurek M., Tomczak G., Zwoliński Z., 1994. Geoekosystem Jeziora Czarnego, zlewnia górnej Parsęty. [w:] A. Kostrzewski (red.) Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodni­ czego. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Śród., Warszawa, s. 187–211. Kostrzewski A., Mazurek M., Zwoliński Z., 1994. Dynamika transportu fluwialnego górnej Parsęty jako odbicie funkcjonowania systemu zlewni. Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Poznań. 220 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 Kostrzewski A., Zwoliński Z., 1994. Bałtyckie wybrzeże klifowe wyspy Wolin – stan aktualny, ten­ dencje rozwoju [w:] A. Kostrzewski, B. Jakuczun (red.), Klify, t. I, Międzyzdroje. Kostrzewski, A. (Red.), 1994. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Środ., Warszawa. Lorenc H., 1998. Ocena stopnia realizacji programu „obserwacje meteorologiczne i badania klima­ tyczne w systemie zintegrowanego monitoringu środowiska” oraz synteza uzyskanych wyników badań za okres 1994 - 1997 [w:] A. Kostrzewski (red.) Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodnicze­ go. Funkcjonowanie i tendencje rozwoju geoekosystemów Polski, IX Sympozjum ZMŚP. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 113–118. Macioszczyk A., 1987. Hydrogeochemia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Marcinek J., Komisarek J., 1998. Badania gleboznawcze nad zróżnicowaniem pokrywy glebowej w obrębie powierzchni testowej ZMŚP w Storkowie [w:] A. Kostrzewski (red.) Zintegrowany Monito­ ring Środowiska Przyrodniczego. Funkcjonowanie i tendencje rozwoju geoekosystemów Polski, IX Sympozjum ZMŚP. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 31–50. Marsz, A., 1967. Próba regionalizacji fizyczno-geograficznej wyspy Wolin. Bad. Fiz. Nad Pol. Zach., s. 17. Michalska G., 2001. Zróżnicowanie właściwości fizykochemicznych wód podziemnych w zlewni Chwalimskiego Potoku (górna Parsęta, Pomorze Zachodnie) [w:] M. Jóźwiak, A. Kowalkowski (red.) ZMŚP, Funkcjonowanie i Monitoring Geoekosystemów z uwzględnieniem zanieczyszczenia powie­ trza, Bibl. Monitoringu Środowiska, s. 305–320. Mocek A., 1994. Toposekwencje gleb użytkowanych rolniczo w zlewni górnej Parsety [w:] A. Ko­ strzewski (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 105–96. Okolowicz, W., 1973. Regiony klimatyczne [w:] Narodowy Atlas Polski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, 1998. Program Państwowego Monitoringu Środowiska na lata 1998–2002. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, 1998. Raport. Stan Środowiska w Polsce. Warszawa. Piotrowska, H., 1994. Aktywna ochrona zasobów roślinnych Wolińskiego Parku Narodowego w świe­ tle naturalnej i antropogenicznej historii lasów wyspy Wolin [w:] A. Kostrzewski (red.), Klify, t. I, Międzyzdroje. Piotrowska I., 1998. Zmiany użytkowania ziemi a procesy erozji gleb na obszarze zlewni młodogla­ cjalnej (zlewnia górnej Parsęty, Pomorze Zachodnie) [w:] A. Kostrzewski (red.) Funkcjonowanie i tendencje rozwoju geoekosystemów Polski. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 61–65. Prawdzic, K., 1961. Klimat województwa szczecińskiego w świetle potrzeb rolnictwa. s. 64, Szczecin. Prawdzic, K., 1963. Klimat Basenu Szczecińskiego. Bad. Fizjogr. n. Pol. Zach., s. 61–131. Rajda W., Ostrowski K., Kowalik T., Marzec J., 1994. Zawartość niektórych składników chemicznych w wodzie opadowej i odpływającej z mikrozlewni rolniczych. Roczniki Akademii Rolniczej w Pozna­ niu – CCLXVIII, Poznań, s. 83–91. Romer, E., 1949. Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocł. Tow. Nauk., Ser. B, s. 28, Wrocław. Solarski H., Solarski K., 1994. Erozja składników biogennych na użytkach rolnych i leśnych Pojezie­ rza Olsztyńskiego. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu CCLXVI. Melioracje i inżynieria śro­ dowiska, Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań, s. 153–161. Stan Środowiska w Polsce – raport PIOŚ, 1998. Bibl. Monit. Środ., Warszawa. Szpikowska G., 2004. Jakość i rola opadów atmosferycznych w systemie denudacyjnym zlewni mło­ doglacjalnej (Chwalimski Potok, górna Parsęta) [w:] Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrod­ niczego. Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów w warunkach narastającej antropopresji. Bibl. Monitor. Środ. Toruń, s. 167–176. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007 221 Szpikowska G., 2007. Chemizm opadów atmosferycznych [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2006, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Szpikowska G., 2007. Wody gruntowe [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2006, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Szpikowska G., 2008. Chemizm opadów atmosferycznych. [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2007, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Szpikowska G., 2008. Wody gruntowe [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2007, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Szpikowski J., 2001. Warunki meteorologiczne jako punkt wyjścia do oceny funkcjonowania geoeko­ systemu (Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Storkowie, rok 2000) [w:] Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Funkcjonowanie i tendencje roz­ woju geoekosystemów z uwzględnieniem zanieczyszczenia powietrza. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 137–150. Szpikowski J., Michalska G., Kruszyk R., 1998. Raport Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Storkowie za lata hydrologiczne 1994–1997 [w:] A. Kostrzewski (red.) Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego – Stan geoekosystemów Polski w latach 1994-1997 Bibl. Monitoringu Środ., Warszawa, s. 23–76. Trzeciak A., 1995. Wstęp do chemii nieorganicznej środowiska, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro­ cławskiego, Wrocław. Tylkowski J., 2005. Wody powierzchniowe – rzeki [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2004, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Tylkowski J., 2006. Wody powierzchniowe – rzeki [w:] A. Kostrzewski (red.) Raport Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie za rok 2005, Maszynopis, Zakład Geoekologii, UAM, Poznań. Woś, A., 1993. Regiony klimatyczne Polski w świetle częstości występowania różnych typów pogody. Zesz. Inst. Geogr. i Przestrz. Zagospod. PAN, 19, Warszawa. Woś A., 1994. Zarys stosunków klimatycznych w rejonie górnego odcinka zlewni Parsęty [w:] A. Ko­ strzewski (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stacja Bazowa Storkowo. Bibl. Monit. Środ., Warszawa, s. 79–96. 222 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006–2007
