Geneza filozofii i specyfika myślenia filozoficznego

Geneza filozofii i
specyfika myślenia
filozoficznego
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
„Zaszczyty i sława, z zazdrością podziwiane bardziej od
wszystkich innych rzeczy, pełne są nieopisanej głupoty; temu bowiem, kto dostrzegł
światłość rzeczy wiecznych, wydaje się głupotą ubieganie się o tamte. […] Nic
boskiego nie przysługuje ludziom prócz tego tylko godnego uwagi, co jest w nas z
rozumu i mądrości; bo to tylko wydaje się nieśmiertelne i boskie. […] Dlatego
powinniśmy albo zajmować się filozofią, albo pożegnać się z życiem i odejść stąd,
ponieważ wszystko poza tym jest bezsensowne i bezwartościowe”.
(Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg 105-110)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Na następnych slajdach znajdziesz słynne sentencje filozofów z różnych epok.
Napisz kilka zdań na temat, z jakim zagadnieniem Twoim zdaniem się wiążą.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki.
Heraklit z Efezu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Byt jest a niebytu nie ma.
Parmenides z Elei
www.umcs.filozofia.lublin.pl
W rzeczywistości istnieją tylko atomy i próżnia.
Demokryt z Abdery
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiem, że nic nie wiem.
Sokrates
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzeczy są cieniami idei.
Platon
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn.
Arystoteles
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Największe zło, śmierć, nie dotyka nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma
śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas.
Epikur
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zło jest brakiem dobra.
Św. Augustyn
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nie należy mnożyć bytów bez potrzeby.
Wilhelm Ockham
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Myślę, więc jestem.
Rene Descartes
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Serce ma swoje racje, których rozum nie zna.
Blaise Pascal
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nic nie dzieje się bez racji.
Gottfried Wilhelm Leibniz
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Być, to być postrzeganym.
George Berkeley
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Biorąc do ręki jakiś tom, traktujący np. o teologii albo szkolnej metafizyce,
zapytujemy: Czy zawiera jakieś rozumowanie abstrakcyjne, dotyczące wielkości lub
liczby? Nie. Czy zawiera jakieś oparte na doświadczeniu rozumowanie dotyczące
faktów i istnienia? Nie. A więc w ogień z nim, albowiem nie może zawierać nic prócz
sofisterii i złudzeń!
David Hume.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią,
im częściej i trwalej nad nimi się zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i
prawo moralne we mnie.
Immanuel Kant
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Bóg umarł.
Friedrich Nietzsche
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Byt określa świadomość.
Karol Marks
www.umcs.filozofia.lublin.pl
O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć.
Ludwig Wittgenstein
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia jako nauka o podstawach
„Gdzie inne nauki się zatrzymują, gdzie rezygnując
z dalszych pytań, przyjmują pewne założenia, tam filozofii dopiero zaczyna pytać.
Nauki poznaną – on zaś pyta, czym jest poznanie; inni formułują prawa – on zaś
stawia pytanie, czym jest prawo. Starzy ludzie i politycy mówią o sensie życia i o
celowości – filozof pyta, czym jest sens i cel. Dzięki temu filozofia jest nauką
radykalną – w tym znaczeniu, że stara się dotrzeć do korzeni; głębiej niż
jakakolwiek inna nauka; że tam, gdzie inne nauki są zaspokojone, filozof chce dalej
dociekać i badać”.
(Józef Maria Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu, 19)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Dlaczego w ogóle coś jest?
Jaki sens ma całość tego, co istnieje?
Czym różni się człowiek od zwierzęcia?
Co jest po śmierci?
Czy jestem wolny i odpowiedzialny za to, co czynię, czy też muszę tak właśnie
postępować?
Co to jest życie?
Co to jest prawda?
Co to jest sprawiedliwość?
Czy istnieje Bóg?”
(Arno Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, 17)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Czy wszechświat ma jakiś jeden wspólny plan lub
cel, czy też jest przypadkowym zbiorowiskiem atomów?
Czy świadomość stanowi trwały składnik wszechświata, tak że istnieje nadzieja na
nieograniczony rozwój mądrości, czy też jest ona przemijającym zbiegiem
okoliczności na malej planecie, na której życie stanie się w końcu niemożliwe?
Czy dobro i zło mają znaczenie dla wszechświata, czy jedynie dla człowieka?”.
(Bertrand Russell, Problemy filozofii, 170)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Co mogę wiedzieć?
Co powinienem czynić?
Czego wolno mi się spodziewać?
Czym jest człowiek?”
(Immanuel Kant)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
Czym różni się nauka od nie-nauki (np. pseudo-nauki, metafizyki)? [problem
demarkacji]
Czy rozwój nauki ma charakter ciągły?
[kumulatywizm – antykumulatywizm]
Czy celem nauki jest formułowanie teorii, które są (przynajmniej w przybliżeniu)
prawdziwe, czy też jedynie empirycznie adekwatne?
[realizm – antyrealizm]
Czy pojęcia teorii naukowych (np. siła, kwark, gen, orbital) odnoszą się do realnie
istniejących obiektów, czy też są jedynie narzędziami do opisu doświadczenia (jak
np. siatka geograficzna)?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Źródła myślenia filozoficznego
„Źródłowość ta jest wieloraka. Ze zdumienia rodzi się
pytanie i poznanie, z wątpienia o wynikach poznania — krytyczna próba i jasna
pewność, z dogłębnego wstrząsu [doświadczenie sytuacji granicznych – A.Ł.] i
świadomości zagubienia — pytanie o samego siebie”.
(Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zdziwienie
Dlaczego w nocy jest ciemno?
Dlaczego niebo jest
niebieskie?
Dlaczego coś w ogóle istnieje?
Dlaczego…???
„To bardzo znamienny stan dla filozofa: dziwić się.
Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie”.
(Platon, Teajtet 39)
„Wiem, że nic nie wiem”.
(Sokrates)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Dzięki bowiem zdziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli
filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie,
później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec
zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania
wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje swoją niewiedzę”.
(Arystoteles, Metafizyka, I, 982 b)
„Zdziwienie jest bodźcem poznania. Dziwiąc się uświadamiam sobie
swoją niewiedzę. Zaczynam szukać wiedzy, ale takiej, która byłaby ‘wiedzą
dla wiedzy’, nie ‘wiedzą przeznaczoną do jakiegoś pospolitego użytku’".
(Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiedza dla wiedzy
Po co wiedzieć? Do czego mi to będzie potrzebne?
Po co studiować filozofię? Jaki praktyczny pożytek z filozofii...
„Człowiek, któremu obcy jest posmak filozofowania, przechodzi przez życie jako
więzień przesądów przejętych ze zdrowego rozsądku, z obiegowych wierzeń jego
epoki i narodu, a także z przekonań, które rozwinęły się w jego umyśle bez udziału
starannych dociekań czy wynikającej z niej aprobaty. Takiemu człowiekowi świat
jawi się jako coś określonego, skończonego, oczywistego. Przedmioty dnia
codziennego nie pobudzają go do refleksji, a nieznane możliwości odrzuca on ze
wzgardą”.
(Bertrand Russell, Problemy filozofii, 171)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wątpienie
„Ponieważ przyszliśmy na świat jako dzieci i ponieważ wpierw,
zanim w pełni zaczęliśmy się posługiwać naszym rozumem, już wydawaliśmy
rozmaite sądy o rzeczach zmysłowych, dlatego wiele przesądów oddaliło nas od
poznania prawdy; od tych [przesądów] zaś – jak się zdaje – będziemy mogli się
uwolnić wtedy i tylko wtedy: jeżeli raz w życiu postaramy się zwątpić o wszystkim, w
czym wykryjemy choćby cień niepewności. Co więcej, i te rzeczy, o których
będziemy wątpić, pożytecznie będzie uważać za fałszywe, abyśmy tym jaśniej
zbadać mogli, co jest najpewniejsze i najłatwiej dostępne poznaniu”.
(Rene Descartes, Zasady filozofii, I 1)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Etymologia terminu filozofia
φιλοσοφια (gr. – umiłowanie mądrości)
Pitagoras (VI w. p.n.e.): wiedza (posiadanie mądrości) jest
dostępna jedynie bogom, człowiek może jedynie dążyć do mądrości.
Pierwotnie termin „filozofia” oznaczał wszelką wiedzą teoretyczną (znaczył tyle, co
„nauka”).
Do XVIII w. nie było wyraźnego rozróżnienia na naukę i filozofię (np. Newton:
Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687 – Matematyczne zasady filozofii
przyrody; dziś – fizyka)
Stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych nauk z filozofii – logika, matematyka,
historia, nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, biologia, kosmologia…), psychologia…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Podstawowe dyscypliny filozoficzne
ontologia / metafizyka – najogólniejsza teoria tego, co jest: byt
epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic, wiarygodności i
uzasadniania: poznanie
aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka): wartości
… a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia
przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów, filozofia prawa, filozofia społeczna, filozofia
polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia chemii, filozofia biologii…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Geneza filozofii
Powstanie filozofii – starożytna Grecja VII /VI w. p.n.e.
Tales z Miletu jako pierwszy filozof [filozofia przyrody]
podstawowe zagadnienie – pytanie o arche – początek i zasadę świata: co jest
pierwotnym tworzywem, z którego zbudowane są wszystkie rzeczy?
Greccy filozofowie przyrody pierwsi podjęli próbę
wyjaśniania zjawisk przyrody bez odwoływania się
do mitologii, religii, tradycji, lecz jedynie
za pomocą obserwacji i rozumowania.
Początek nauki i racjonalnego poznania świata.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Myślenie filozoficzne a myślenie mitologiczne
filozofię poprzedzały mitologiczne próby wyjaśnienia świata
zjawiska przyrody są dziełem bogów, powodowanych emocjami podobnymi do
ludzkich
mit zawiera elementy pozaracjonalne, swobodne wyobrażenia i myślenie
życzeniowe; fantastyczna interpretacja zdarzeń rzeczywistych; pomieszanie
kategorii pojęciowych; pozór wiedzy i zrozumienia; ma skłaniać ludzi do działania
zgodnego z określonym porządkiem wartości
mity i religia są odporne na racjonalną argumentację – niekorygowalne dogmaty
przeciwieństwo między filozofią a myśleniem mitologiczno-religijnym: obserwacje
empiryczne i racjonalne myślenie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Techne
wiedza praktyczna, odpowiadająca na pytania: „jak?”, „w jaki sposób?”
techne – domena niewolników i rzemieślników, życiowo uzależnionych od własnych
umiejętności, była źródłem zysku.
Nie stawiano jednak pytań: „dlaczego?” i „co to jest?”. Nie istniało pojęcie trójkąta
ani pojęcie liczby, co nie przeszkadzało w sprawnym liczeniu i dodawaniu.
Anonimowość wiedzy egipskiej i babilońskiej i przypisanie pochodzenia wiedzy
opiekuńczym bogom, którzy nauczyli ludzi zarówno prostych czynności siania
pszenicy, jak i balsamowania ciał.
Ludzie są tylko depozytariuszami i użytkownikami wiedzy.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiedza jako dar bogów
Konsekwencja: kult i konserwatyzm
Byłoby niewdzięcznością i bluźnierstwem zmienić cokolwiek
z tego, co zostało przekazane z niebios.
Wiedza jest święta i tajemna, powierzona kaście kapłańskiej do przechowywania i
rozważnego przekazywania.
Nauczanie = wtajemniczanie, dokonujące się (podobnie jak to bywa i dzisiaj w
nauce rzemiosła) przez demonstrację, pokaz, bez użycia słów.
Wiedza techniczna jest trudna do pełnego zwerbalizowania
(np. ułożenie instrukcji wiązania sznurowadeł).
starożytny Egipt - zasady organizacji państwa były pochodzenia boskiego.
kiedy bogowie stwarzali Egipt, dali swego krewnego w postaci faraona, aby był
kontynuacją praw niebieskich na ziemi.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Polis
nowa organizacja przestrzeni społecznej
Miasto zawierało się wokół agory (rynku), przestrzeni wspólnej, gdzie spotykają się
obywatele, by omawiać wszelkie ważne dla nich sprawy.
Grecja tamtych czasów to rozrzucone po całym basenie Morza Śródziemnego
miasta-państwa, autonomiczne i samowystarczalne (Ateny, Milet, Korynt, Teby, Efez
itd.).
Pluralizm i demokracja, wolność i równość wobec prawa
Grek jest współodpowiedzialny za swą ojczyznę, współdecyduje o jej losach,
współtworzy prawa w trybie parlamentarnej debaty, jest z niej dumny. Każdy
obywatel polis ma nieskrępowany dostęp do spraw publicznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Uzasadnianie i dowodzenie
X: twierdzę, że jest tak a tak…
Y: jak to uzasadnisz?
uzasadnianie i dowodzenie jako początek i istota nauki
tajemna wiedza świątynna - autorytet sakralny
Np. nie do pomyślenia było pytanie o to, skąd kapłan wie, że sproszkowana
jaszczurka zmieszana z winem jest lekarstwem na febrę
Jeśli prosty, niczym nie różniący się od innych obywatel odsłania tajemnice świata
bez wglądu w odwieczne pisma, to jest to fakt wzbudzający najwyższą nieufność
albo szyderstwo.
uzasadnianie głoszonych poglądów
porzucenie fabularnych opowieści mitologicznych na rzecz racjonalnego dyskursu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Episteme
Techne – wiedza praktyczna, bezrefleksyjna, oparta na rutynie
Episteme – wiedza teoretyczna, oparta na racjonalności ludzkiej mowy, logicznym
formułowaniu myśli
Słowo – jedyny środek rozpowszechniania wiedzy
Treść komunikatu w całości zdeponowana jest w słowach — nie pod słowami, nie
między wierszami, jak w hermetycznych tekstach świątynnych, ale w
bezpośredniości i prostocie przekazu skierowanego do wszystkich.
Każdy człowiek uznany jest za podmiot wiedzy — za jej twórcę lub krytyka.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Doxa
mniemanie — wiedza potoczna
zbiór indywidualnych przekonań i społecznych stereotypów pozyskiwanych i
udzielanych innym w procesie komunikacji, we wspólnych działaniach i
doświadczeniu potocznym.
użytek zrobiony z logicznego rozumu wydobywa z niej para-doksa zaskakującą
niezgodność z oczekiwaniami tzw. zdrowego rozsądku
trzeba porzucić naiwność, łatwowierność oczywistości zmysłowej i również
dla własnych przekonań żądać uzasadnienia lub dowodu.
Paradoksy Heraklita, Epemenidesa czy Zenona z Elei - kamienie milowe na drodze
poszukiwań zgodności między doświadczeniem a rozumową wiedzą naukową, czyli
na drodze do teorii.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a myślenie potoczne
myślenie potoczne: naiwny realizm i nastawienie naturalne – żyjemy w realnym
świecie czasowym i przestrzennym
rzeczy istnieją niezależnie od naszego istnienia i niezależnie od naszego
postrzegania i myślenia o nich
myślenie potoczne oparte jest na sądach zdrowego rozsądku, ale zawiera
przekonania tymczasowe i niespójne z przekonaniami innych ludzi, oparte na
wyobraźni, zawiera elementy myślenia życzeniowego, przesądy i uprzedzenia
wieloznaczność i niejasność pojęć; przemieszanie myślenia naturalistycznego z
supranaturalistycznym (wiara religijna), nie należącym do zdrowego rozsądku
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zdrowy rozsądek
władza sądzenia, elementarna ludzka racjonalność (logiczna i praktyczna),
najniższy i konieczny dla życia stopień rozumu człowieka, dzięki czemu człowiek
jest zdolny do wnioskowania, argumentowania, przewidywania, podejmowania
decyzji i odpowiedzialności za zwoje czyny
„Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem
mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej
zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają”.
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a zdrowy rozsądek
zdrowy rozsądek jest konserwatywny, filozofia dociekliwa; antydogmatyzm,
kwestionowanie wszelkich autorytetów; prawda jako wartość najwyższa; żądanie
jasności, dowodów, racji, krytyczna analiza racjonalizacja przekonań
zdroworozsądkowych przez filozofię
„Zdrowy rozsądek nie jest więc dla niej autorytetem niepodważalnym i właśnie
dlatego, że nie potrafi on wyjaśnić podstaw własnej pewności, wymaga takiego
wyjaśnienia z zewnątrz. Podać je mogą – w różnych aspektach – tylko filozofia i
nauka”.
(Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 17)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Religia
twierdzenia religijne nie należą do zdrowego rozsądku, nie można ich uzasadnić na
podstawie potocznego doświadczenia
cechy charakterystyczne religii:
podział na sacrum i profanum
wiara w byty lub zdarzenia supranaturalne (cuda)
kodeks moralny mający sankcję boską
przeżycia religijne
rytuały, modlitwa, ofiary
koncepcja ostatecznego celu świata i roli człowieka
hierarchia wartości; wzorce postępowania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a religia
filozofie religijne: akceptacja podstawowych prawd wiary (dogmatów), ograniczony
charakter ludzkich władz poznawczych
filozofie niereligijne: naturalizm – naturalne prawidłowości przyczynowo-skutkowe
między obiektami czasoprzestrzennymi; założenie istnienia rzeczywistości
supranaturalnej niczego nie wyjaśnia i jest rezygnacją z racjonalnego tłumaczenia
świata
„Cechą swoistą autentycznej filozofii jest jak najdalej posunięta niedogmatyczność
rozważań, zmierzanie do pewności, prawdy, pełnej zrozumiałości, jasności i
logicznej spójności, opieranie się na analizach racjonalnych przy pełnej akceptacji
faktów empirycznie sprawdzalnych”.
(Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 21)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulat racjonalności poznania
„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej,
właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna
wyznaczać stopień jego akceptacji” .
(Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 33)
intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność)
postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować
jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w
przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej
jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej społeczności
autorytetami”
(Helena Eilstein, Biblia w ręku ateisty, 29)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a światopogląd i ideologia
światopogląd: zbiór sądów opisowych i wartościujących o pochodzeniu i naturze
świata jako całości, człowieka, kształtuje się w społeczeństwie, niespójność
ideologia: zbiór ogólnych koncepcji aksjologicznych i społeczno -politycznych,
interesy danej grupy: „świadomość fałszywa” – zniekształcenie obiektywnej
rzeczywistości i funkcje apologetyczne wobec grupy, której interesy wyrażają
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nauka
nauka = zbiór nauk szczegółowych
nauki szczegółowe – 400 lat
wyodrębniły się z filozofii (XVII w. Galileusz, Newton…)
nauki empiryczne
nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, astronomia, kosmologia, biologia…)
nauki humanistyczne (historia, religioznawstwo…)
nauki społeczne (socjologia, ekonomia…)
obserwacja + eksperyment + matematyczny opis zjawisk
nauki formalne, akjsjomatyczno-dedukcyjne (logika, matematyka…)
funkcja poznawcza (osiąganie wyników poznawczych) i praktyczna nauki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Funkcje nauki
poznawcza (osiąganie wyników poznawczych)
odkrywanie faktów i formułowanie praw
wyjaśnianie
prognozowanie
opracowanie i logiczne uporządkowanie pojęć, twierdzeń, teorii
przekazywanie wyników (czasopisma, książki, seminaria naukowe)
weryfikowanie wyników
doskonalenie metod badawczych
praktyczna (zastosowania praktyczne)
„Nie ma nic bardziej praktycznego, jak dobra teoria”.
(Albert Einstein)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka
nauki formułują prawa; filozofia pyta: co to jest prawo? jakie są podstawy akceptacji
teorii naukowych?
nasycenie współczesnej nauki (np. fizyki – mechanika kwantowa, kosmologia,
biologii – genetyka i jej zastosowania) problemami filozoficznymi, zacieranie się linii
demarkacyjnej między nauką a filozofią
tradycyjne problemy filozoficzne uwikłane w nauki empiryczne (np. determinizm i
indeterminizm, natura czasu i przestrzeni, początek Wszechświata)
nauka jako źródło nowej problematyki filozoficznej (np. problem obiektywności
poznania w mechanice kwantowej)
nauka jako paradygmat myślenia racjonalnego
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Relacje filozofia - nauka
Filozofia jako teoria nauki
nauki empiryczne wyczerpują wiedzę o świecie, filozofia jest logiczną analizą
języka, założeń i metod nauk (scjentyzm)
Filozofia jako synteza wyników nauk
filozofia przyjmuje jako założenia rezultaty nauki formułuje ich syntezę w celu
uzyskania naukowego obrazu świata
Filozofia jako dyscyplina autonomiczna wobec nauki
badania filozoficzne są całkowicie różne od badań nauk empirycznych, filozofia nie
może bezkrytycznie opierać się na naukach, jest nieempiryczną wiedzą o świecie
empirycznym, bada warunki możliwości doświadczenia
(Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii 31)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
odpowiedź pozytywna
„najogólniejsza nauka o prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości (przyrody
martwej, ożywionej, społeczeństwa) i poznania”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
odpowiedź negatywna
nie jest nauką aksjomatyczno-dedukcyjną (matematyczną) – brak zgody na
przesłanki – problem znaczenia terminów
nie jest nauką empiryczną (przyrodniczą lub społeczną) – żadna filozofia nie ma
struktury formalnej teorii empirycznej w rozumieniu współczesnej metodologii nauk,
nie dostarcza wyjaśnień nomologiczno-dedukcyjnych ani probabilistycznych
neopozytywizm – nie jest nauką, ale królową nauk, działalnością
Filozofia jest wiedzą o świecie opartą na nauce i myśleniu potocznym – interpretacja
istniejącej wiedzy w nowych kategoriach pojęciowych; formułowanie ogólnych
twierdzeń o świecie
do powstania nauk empirycznych XVI/XVII w. trudno było odróżnić wyjaśnienia
naukowe od filozoficznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
filozofia nie czerpie materiału bezpośrednio z obserwacji
spory filozoficzne nie mogą być rozstrzygnięte przez odwołanie się do faktów
empirycznych
filozofia nie dostarcza nowej wiedzy o faktach
spory filozoficzne polegają niekiedy na udowodnieniu logicznej niemożliwości
jakiegoś stanowiska, nie dotyczą zatem kwestii empirycznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
koncepcje filozoficzne uznające się za naukowe:
fenomenologia – „nauka ścisła”, autonomiczna wobec innych nauk, przedmiot –
świadomość transcendentalna (Edmund Husserl)
pozytywizm logiczny – filozofia naukowa w odróżnieniu od filozofii metafizycznych;
logiczna analiza języka nauki
filozofia naukowa a filozofia nauki [przedmiot badań – język i struktura nauki,
metody, struktura i rozwój]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
„Celem filozofii jest logiczne rozjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teorią, lecz pewną
działalnością. Dzieło filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień. Wynikiem
filozofii nie są ‘tezy filozoficzne’, lecz jasność tez. Filozofia winna rozjaśniać i ostro
rozgraniczać myśli, które skądinąd są jakby mgliste i niewyraźne.
Poprawna metoda filozofii byłaby właściwie taka: nie mówić nic poza tym, co daje
się powiedzieć, czyli poza zdaniami nauk przyrodniczych – a więc nic poza tym, co
z filozofią nie ma nic wspólnego, a gdyby potem ktoś chciał powiedzieć coś
metafizycznego, wykazać mu, że pewnym znakom swoich zdań nie nadał żadnego
znaczenia. Byłaby to dla niego metoda niezadowalająca – nie miałby poczucia, że
uczymy go filozofii – ale byłaby to jedyna metoda ściśle poprawna”.
(Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
klasyczny (starożytność): cel – poznanie ostatecznej podstawy i struktury bytu;
zjawisko i rzeczywistość; wiedza (episteme) i mniemanie (doxa); poznanie
najgłębszej istoty bytu pozwala zrozumieć naturę człowieka i jego miejsce w świecie
[Demokryt, Epikur, Sokrates, Platon, Arystoteles, stoicy]
pragmatyczny: cel – skuteczne działania w sprawach życia codziennego
(szczęście, korzyść itp.); sofiści
teocentryczny (średniowiecze): – problem: Bóg, człowiek, świat; wiara i rozum;
filozofia jako ancilla theologiae; problem relacji wiara – rozum; św. Augustyn:
„Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej.”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
Odrodzenie – zerwanie z filozofią średniowieczną, rozwój rzemiosła, handlu,
wiedzy praktycznej, powstanie monarchii absolutnych, Reformacja, powstanie
uniwersytetów w XIV w., druk, Kopernik, Kepler, Galileusz, Newton, Huygens;
XVII/XVIII – powstanie nauk szczegółowych – „być albo nie być” dla filozofii
kartezjański – poszukiwanie wiedzy pewnej, sceptycyzm, cogito ergo sum –
świadomość podmiotu jako podstawa wszelkiego filozofowania, problem istnienia
świata transcendentnego wobec świadomości poznającego podmiotu
kantowski – badania transcendentalne, „kopernikański przewrót” w filozofii:
przedmiot poznania jako konstrukcja podmiotu wyposażonego w aprioryczne formy
zmysłowości i transcendentalne kategorie intelektu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
Hegel – powrót do spekulacji metafizycznych w opozycji do tradycji
epistemologicznej
pozytywizm – Comte, Mill, Spencer – oparcie wszelkiej wiedzy na faktach,
niemożliwość metafizyki (wiedzy o świecie pozaempirycznym); badania
metodologiczne i synteza nauk szczegółowych
filozofia życia – problem egzystencji jednostki ludzkiej i jej stosunku do
społeczeństwa, historii, Boga; Stirner, Carlye, Newmann, Kierkegaard, Dilthey,
Schopenhauer, Nietzsche
marksizm (Marks, Engels) – kategoria praktyki społecznej; odrzucenie metafizyki
idealistycznej i subiektywizmu; powiązanie z nauką; materializm dialektyczny i
historyczny; funkcja praktyczna filozofii – ideologia ruchu robotniczego (Lenin)
neotomizm, fenomenologia, egzystencjalizm, neopozytywizm, personalizm,
pragmatyzm, filozofia analityczna, hermeneutyka…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Podaj przykłady zagadnień filozoficznych. Czym się one różnią od zagadnień naukowych?
Jakie są źródła myślenia filozoficznego?
Jaka jest etymologia słowa „filozofia”?
Wymień podstawowe dyscypliny filozoficzne.
Scharakteryzuj wiedzę typu techne, doxa i episteme.
Czym filozofia różni się od myślenia mitologicznego?
Jaka jest różnica między filozofią a myśleniem potocznym?
Co to jest zdrowy rozsądek?
Czym się różnią filozofie religijne od niereligijnych?
Czy filozofia jest nauką? Rozważ różne odpowiedzi podając przykłady z historii filozofii.
Sformułuj postulat racjonalności poznania.
Scharakteryzuj podstawowe koncepcje filozofii.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
Arystoteles, Zachęta do filozofii
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu
J. Wojtysiak, Filozofia i życie
W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii
K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii
M. Hempoliński, Filozofia współczesna
J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej
www.umcs.filozofia.lublin.pl