Wybrane zagadnienia psychologii i socjologii
advertisement
POLICEALNA SZKOŁA DETEKTYWÓW I PRACOWNIKÓW OCHRONY W OSTROWIE WIELKOPOLSKIM Podstawy psychologii i socjologii SKRYPT DO UŻYTKU WEWNĘTRZNEGO DLA SŁUCHACZY PSDIPO OPRACOWALI: MGR ZYTA SOBAŃSKA, MGR ARTUR HARAJ WYBRANE ZAGADNIENIA Z PSYCHOLOGII PSYCHOLOGIA - nazwa psychologia z j. greckiego PSYCHE – DUSZA LOGOS – NAUKA Psychologia rozwijała się początkowo, jako dział filozofii. W starożytności oznaczała naukę o duszy ludzkiej pojmowanej, jako siedlisko życia wewnętrznego człowieka. Dusza ta, jako coś niematerialnego, była przeciwstawiana materialnemu ciału, pełniąc jednocześnie nad nim prymat. Niezależnie od kontekstu filozoficznego starożytnych myślicieli, niejednokrotnie uderzają swoją trafnością. Przykładem może być Hipokrates, twórca typologii temperamentów, albo systematyzacja zjawisk psychicznych dokonana przez Arystotelesa (dusza roślinna, zwierzęca, ludzka). Psychologia naukowa powstała w roku 1879. (II połowa XIX wieku). Jest to data założenia przez W.Wundta pierwszego laboratorium psychologicznego w Lipsku, w którym badał reakcje człowieka na różne bodźce. GŁÓWNE KIERUNKI PSYCHOLOGII: 1. Psychologia klasyczna – zwana introspekcją – podstawowym źródłem wiedzy jest wgląd we własne przeżycia; 2. Psychologia postaci (początek XX wieku) – niedługo po nim psychologia głębi – jeden z odłamów psychologii głębi został nazwany psychoanalizą. Twórcą całego kierunku był lekarz z Wiednia Zygmunt Freud. 3. Behawioryzm – stworzony przez J.B. Watsona, behawioryści całe zachowanie człowieka próbowali wyjaśnić posługując się formułą s---r (bodziec ---reakcja) 4. Psychologia poznawcza – zachowanie człowieka jest zależne od treści i przebiegu jego procesów poznawczych (pamięć, myślenie….) PRZEDMIOT I ZADANIA PSYCHOLOGII: Podstawowym przedmiotem psychologii jest człowiek i jego zachowanie się. „psychologia – nauka o czynnościach człowieka i o człowieku, jako podmiocie tych czynności”. Psychologię interesują przede wszystkim zachowania celowe ukierunkowane na osiągnięcie stanu końcowego. MECHANIZMY REGULACJI ZACHOWANIA CZYNNOŚCI CZŁOWIEKA. Fizjologicznym podłożem regulacji czynności, czyli zachowania celowego jest organizm człowieka. Funkcje regulacyjne spełniają wszystkie niemal układy tego organizmu np. Układ wewnątrzwydzielniczy lub układ mięśniowy. Wiodącą rolę pełni układ nerwowy. Podstawową regulacyjną rolą układu nerwowego jest: 1. odbiór informacji 2. przekazywanie informacji 3. przetwarzanie informacji Ad.1 Odbiór informacji możliwy jest dzięki narządom zmysłów tzw. Receptorów. Poprzez narządy zmysłów organizm odbiera bodźce z otoczenia, a także z wewnątrz organizmu. Bodźce stanowiące dla organizmu informacje przekazywane są drogami nerwowymi do różnych ośrodków układu nerwowego, znajdujących się na jego kolejnych poziomach organizacyjnych, np. Do ośrodków w rdzeniu kręgowym lub w mózgu. Informacja (bodziec) zostaje tam przetworzona i przekazana do odpowiednich efektorów – mięśni, powłok skórnych, narządów wewnętrznych. (efektor – narząd wykonawczy). Bodźce są rozsiane po całym ciele np. Zakończenia nerwowe odbierające temperaturę, lub też skupiają się w narządach odbierających specyficzne określone rodzaje bodźców. (skupione – narząd wzroku i słuchu). Wyróżnia się wiele rodzajów receptorów: receptory wewnętrzne, receptory relacyjne. 2 Bodźce odbierające informacje zewnętrzne działają na tzw. Eksteroreceptory, bodźce dochodzące z wnętrza organizmu to interoreceptory. Receptory odbierające bodźce z pewnej odległości to telereceptory (wzrok, słuch, węch). A receptory odbierające bodźce przy bezpośrednim kontakcie to kontaktoreceptory (dotyk, smak, temperatura, ból). - próg absolutny- bodźce podprogoweBodźce działające długo i jednostajnie przestają być zauważalne tzw. Zjawisko adaptacji zmysłowej, potocznie przyzwyczajenie do danego bodźca. Ad.2 Przekazywanie informacji od receptorów do narządów wykonawczych (efektorów) odbywa się dzięki układowi nerwowemu. Najprostszym przykładem krążenia informacji jest łuk czuciowo nerwowy, zwany odruchowo – bezwarunkowym (np. Odruch kolanowy). Ad.3 Proces przetwarzania informacji następuje tam, gdzie informacja odebrana z nerwu dośrodkowego przekazana jest do nerwu odśrodkowego. System ośrodków i dróg nerwowych w obrębie, których odbywa się analiza bodźców zmysłowych, nosi nazwę analizatora. Za obustronną komunikację pomiędzy receptorami a ośrodkami i ośrodkami a efektorami odpowiada układ nerwowy. Receptory i analizatory są anatomicznym podłożem wrażeń i spostrzeżeń. Wrażenia i spostrzeżenia powstają w drodze odbioru informacji o bodźcach działających bezpośrednio na narządy człowieka. WRAŻENIA Wrażeniem nazywamy pojedynczą cechę danego przedmiotu odzwierciedloną przez receptory człowieka. Np. może to być barwa, kształt, ciepłota, ciężar, szorstkość przedmiotu, odbierane receptorami wzroku, słuchu itp. Są odzwierciedleniem obiektywnej rzeczywistości. Powstają pod wpływem podniet działających aktualnie na receptory. Odzwierciedlają poszczególne cechy przedmiotów i zjawisk. SPOSTRZEŻENIE, PROCES SPOSTRZEGANIA Spostrzeżenie polega na odzwierciedleniu w świadomości całego przedmiotu, osoby czy zjawiska. Na spostrzeganą całość składają się poszczególne wrażenia jak również wzajemne stosunki pomiędzy tymi cechami, ich układ. Spostrzeżenie dokonywane jednym narządem zmysłów np. Spostrzeżenie wzrokowe nazywamy monosensorycznym. Spostrzeżenia dokonywane wieloma narządami zmysłów nazywamy polisensorycznymi. ORGANIZACJA SPOSTRZEŻEŃ To, co spostrzegamy w danej chwili będzie zależało od: - charakteru bodźca, - tła lub otoczenia, - wpływu osobistych uczuć, - nastawienia, popędu, celi. Percepcja – akt interpretacji bodźca zarejestrowanego w mózgu przez jeden lub więcej mechanizmów zmysłowych. 3 ZŁUDZENIA Złudzenie polega na zniekształceniu spostrzeżenia rzeczywiście istniejącego przedmiotu. Zniekształcenie to może być: - fizjologiczne – wynikające z obiektywnych warunków spostrzegania lub właściwości ludzkich receptorów, - patologiczne – wynikające z procesów chorobowych zachodzących w psychice. Złudzenia – gdy istnieje wyraźna rozbieżność pomiędzy tym, co spostrzegamy a rzeczywistymi faktami. PORÓWNANIE WRAŻEŃ, SPOSTRZEŻEŃ I WYOBRAŻEŃ WRAŻENIA SPOSTRZEŻENIA WYOBRAŻENIA SĄ TO PROCESY POZNAWCZE, BĘDĄCE ODZWIERCIEDLENIEM OBIEKTYWNEJ RZECZYWISTOŚCI POWSTAJĄ POD WPŁYWEM PODNIET DZIAŁAJĄCYCH AKTUALNIE NA RECEPTORY ODZWIERCIEDLAJĄ POSZCZEGÓLNE CECHY PRZEDMIOTÓW I ZJAWISK POWSTAJĄ POD WPŁYWEM PODNIET NIE DZIAŁAJĄCYCH AKTUALNIE NA RECEPTORY ODZWIERCIEDLAJĄ CAŁE PRZEDMIOTY I ZJAWISKA SĄ DOKŁADNE, WYRAZISTE, SZCZEGÓŁOWE SĄ NIEDOKŁADNE, MGLISTE, FRAGMENTARYCZNE UWAGA Uwaga – skierowanie świadomości na dany przedmiot lub przeżycia własne człowieka a także na proces przetwarzania informacji o tym przedmiocie. RODZAJE UWAGI: - mimowolna, - dowolna. FUNKCJE UWAGI: - selektywność, - czujność, - przeszukiwanie, - kontrola czynności jednoczesnych. PAMIĘĆ Pamięć polega na zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu treści doznanych uprzednio emocji, myśli, spostrzeżeń oraz dokonywanych czynności ruchowych. FAZY PAMIĘCI: 1. zapamiętywanie, 2. przechowywanie, 3. przypominanie. 4 BLOKI PAMIĘCI: Pamięć to taki sprytny układ, który działa jak zestaw sit o różnej wielkości oczek. Każde sito zatrzymuje inne kamyki – informacje. Albo inaczej mówiąc pamięć to filtry o różnych właściwościach. Każdy przepuszcza coś innego. Można wyróżnić trzy bloki pamięci (trzy sita): – pamięć sensoryczna (PS) – pamięć krótkiego okresu (PKO) – pamięć długiego okresu (PDO). Każdy z bloków ma specyficzne właściwości i funkcje. Z --------- PS --------- PKO --------- PDO 0,5 SEK 30 SEK DNI, MIESIĄCE, LATA PAMIĘĆ SENSORYCZNA – informacje z naszych zmysłów (z) – to, co widzimy, słyszymy, czujemy, dotykamy – trafiają do pamięci sensorycznej. Tutaj informacje są zatrzymywane tylko przez moment. Mniej więcej przez pół sekundy. Pojemność tej części pamięci jest niewielka. Niepotrzebne informacje po tym krótkim czasie są wypierane przez nowe. Blok pamięci sensorycznej służy do wstępnej „obróbki”. Z całego natłoku bodźców docierających do naszych zmysłów wybierane są te najważniejsze. Po tej wstępnej selekcji to, co istotne, trafia do pamięci krótkiego okresu. PAMIĘĆ KRÓTKIEGO OKRESU - możemy porównać do pamięci podręcznej, którą mamy w komputerze, czyli do pamięci ram. Pamięć komputerowa działa na podobnej zasadzie jak nasza pamięć krótka. Przechowuje tylko bieżące informacje. W tej pamięci przetwarzane są dane. Tak też dzieje się z pamięcią krótką człowieka. W pamięci krótkiej informacja jest utrzymywana tylko przez ok. 30 sekund. Tutaj w tym czasie odbywają się procesy myślowe. Przetwarzane są informacje, rozwiązywane zadania itd. Efekt myślenia, rozwiązanie zadania, które chcemy zapamiętać na dłużej, trafiają do naszej „biblioteki” czy „archiwum”. Trafiają do pamięci długiego okresu. Pozostałe niepotrzebne informacje są z pamięci krótkiej wypierane. W ten sposób robi się miejsce na kolejną porcję danych. PAMIĘC DŁUGIEGO OKRESU – w pamięci długiego okresu umieszczamy informacje, wnioski z dyskusji, ważne fakty, wspomnienia itp. Umieszczamy w niej informacje na kilka dni, miesięcy, lat, na całe życie, czyli wszystko to, co chcemy długo pamiętać, co jest dla nas ważne i co być może będziemy chcieli kiedyś wykorzystać. Czas przechowywania w pamięci długiej i jej pojemność są nieograniczone. Możemy pamiętać ważne rzeczy przez całe życie. Możemy też w ciągu całego życia uczyć się ciągle nowych rzeczy. Możemy zapamiętywać nową wiedzę. Tak działa nasza pamięć. Takie są bloki i właściwości pamięci. Oczywiście, kiedy coś jest dla nas ważne, chcemy to pamiętać długo i skutecznie. Czynimy ku temu świadome wysiłki. Niestety efekty są często niezadowalające. Dlaczego tak się dzieje? Na to pytanie istnieje jedna odpowiedź: nie umiemy właściwie wykorzystywać potencjału intelektualnego, który posiadamy. Możemy zwiększyć swoje możliwości i lepiej wykorzystać posiadany potencjał intelektu. Musimy obudzić „uśpione” do tej pory części mózgu, uaktywnić w czasie zapamiętywania prawą półkulę. Dzięki obrazom tworzonym przez prawą stronę mózgu możemy łatwo i z dobrym skutkiem umieścić informacje w pamięci długiego okresu. Możemy wtedy zapamiętać to, co chcemy, na długo, na trwałe. Takie dobre zapamiętanie możliwe jest dzięki „obrazowości” prawej półkuli. Możliwe jest dzięki użyciu w czasie zapamiętywania technik pamięciowych, czyli mnemotechnik. Zobacz teraz, czym są mnemotechniki, jak działają, jak je wykorzystać i jak skutecznie mogą poprawić pamięć. RODZAJE PAMIĘCI: - mimowolna, - dowolna. 5 CECHY PAMIĘCI: - szybkość zapamiętywania, - trwałość zapamiętywania, - wierność pamięci, - gotowość pamięci. OSOBOWOŚĆ CZŁOWIEKA Osobowość jest jednym z najważniejszych pojęć w psychologii i oznacza całość procesów psychicznych człowieka, które ujawniają się w działaniu, ukierunkowanym na realizację określonych celów. Cechami osobowości nazywamy względnie stałe właściwości psychiczne i fizyczne charakteryzujące daną osobę i różniące ją od innych pod względem zachowania oraz przebiegu procesów psychicznych (np. odporność, wrażliwość, odwaga, motywacja, mechanizmy kontroli, temperament). Określone cechy osobowości predysponują nas do konkretnych zachowań – i tak jedne osoby będą otwarte na zdobywanie nowych doświadczeń, gotowe do działania, a inne przeciwnie będą zainteresowane raczej ograniczeniem życiowego ryzyka i niechętne do podejmowania wyzwań. OSOBOWOŚĆ to występujący u każdego człowieka zasób utrwalonych postaw i mechanizmów przystosowawczych pozwalających mu utrzymać równowagę między wewnętrznymi pragnieniami, emocjami, a otaczającym go światem. Jest to zespół utrwalonych cech określających zachowanie, myśli i emocje, wyznaczający indywidualny i niepowtarzalny styl życia. Podstawą osobowości są odziedziczone i nabyte cechy biofizyczne modelowane w procesie rozwojowym w czasie dzieciństwa i młodości przez oddziaływania kulturowe, społeczne oraz zwyczaje wychowawcze w rodzinie. Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują decydujący wpływ aktywności samej jednostki na kształtowanie się osobowości. OSOBOWOŚĆ : 1. zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych; 2. zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia; 3. zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe. Decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma: - zadatki wrodzone, - środowisko wychowawcze, - styl wychowania, - aktywność samej jednostki. Składniki osobowości: - temperament, - postawy, - potrzeby, - zainteresowania, zamiłowania, skłonności. 6 Potrzeby człowieka wg. Abrahama Maslowa Każdy człowiek odczuwa czasem brak czegoś, co jest mu niezbędne do życia lub rozwoju. Ten stan braku to nic innego jak POTRZEBA. Najbardziej znaną i stosowaną w praktyce systematyką potrzeb jest hierarchia potrzeb wg.A.Maslowa. Amerykański psycholog założył, że ludzie dążą do zaspokojenia 5 poziomów potrzeb, występujące w układzie hierarchicznym. Hierarchia potrzeb to: 1. Fizjologiczne (biologiczne) – warunkują przetrwanie i prawidłowe funkcjonowanie organizmu ludzkiego, zaliczmy tu potrzebę – pożywienia, snu, wypoczynku, prokreację. 2. Potrzeby bezpieczeństwa ( ochrony) – rozumiane, jako dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa osobistego i socjalnego. Zaliczam tu potrzebę posiadania dachu nad głową, odzieży, bezpiecznego życia bez wojen, zabezpieczenia materialnego, potrzeba stałej pracy i stałych dochodów. 3. Potrzeba przynależności do grupy – jest to potrzeba często określana mianem społecznej. Zaliczmy tu potrzebę – miłości, przyjaźni, akceptacji, przywiązania. Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje frustracje. 4. Uznania ( szacunku) – obejmuje dwie podgrupy: - potrzebę sukcesu i uznania przez samego siebie, - potrzebę uznania przez innych. 5. Potrzeba samorealizacji – celem jest tu samo działanie a nie wynagrodzenie. Zaliczam tu potrzebę zrobienia makijażu, uczesania się, potrzeby rozwijania siebie, zdolności, talentów, zainteresowań, rozwoju duchowego, potwierdzenia własnej wartości. Konsekwencją takiego układu potrzeb jest fakt, że zaspokojenie jednej z potrzeb powoduje pojawienie się następnej: 1 i 2 – potrzeby te nazwane są potrzebami niższego rzędu, gdyż warunkują egzystencję jednostki, nie zapewniając jej wewnętrznego rozwoju, 3, 4 i 5 – potrzeby te nazwane są potrzebami wyższego rzędu, które można realizować po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu. 7 PIRAMIDA POTRZEB LUDZKICH WG. MASLOWA Konsekwencje psychologiczne niezaspokojenia potrzeb (wg. Jankowski K. 1975) 8 Pod koniec lat 50-tych Frederick Irving Herzberg (1923 – 2000 ) badał postawy w pracy inżynierów i księgowych. W próbie uczestniczyło 203 pracowników. Na podstawie zebranych odpowiedzi Herzberg w kilka lat po Maslowie w 1966 roku przedstawił własny podział potrzeb ludzkich. W jego teorii można wyróżnić dwie grupy czynników zaspakajających te potrzeby: 1. Czynniki zewnętrzne ( czynniki higieny psychicznej) - (dyssatysfaktory), zwierzęce, związane z otoczeniem i warunkami pracy, ( warunki pracy, wynagrodzenie, styl kierowania, bezpieczeństwo pracy), wywołujące stan pomiędzy niezadowoleniem, a stanem obojętnym związane ze środowiskiem pracy i odpowiadające potrzebom fizjologicznym, bezpieczeństwa i przynależności. Kształtuje je sposób zarządzania firmą, relacje między ludźmi oraz warunki pracy i wynagrodzeń. Są to czynniki pozwalające redukować niezadowolenie pracownika. Zdaniem Herzberga pozytywne oddziaływanie tych czynników nie daje motywującego zadowolenia. 2. Czynniki wewnętrzne ( motywatory) - (satysfaktory), ludzkie, kreujące zadowolenie, wynikające z samej pracy oraz odnoszonych w niej sukcesów, związane z treścią wykonywanej pracy ( treść pracy, osiągnięcia, uznanie, możliwość rozwoju osobistego, awans) mogą wywołać stan pomiędzy obojętnością, a zadowoleniem. Zależą one od zainteresowania pracownika realizowanymi projektami, osiąganych sukcesów czy odpowiedzialności. Pozytywne oddziaływanie tych czynników motywuje pracowników do wydajniejszej pracy. Według Herzberga zadowolenie bądź niezadowolenie pracownika są zmiennymi niezależnymi. Można powiedzieć, że satysfakcja i niezadowolenie z pracy nie stanowią swojego prostego przeciwieństwa. Dobre zarządzanie powinno polegać na utrzymywaniu czynników zewnętrznych na stałym poziomie, względnie satysfakcjonującym pracowników. Działania motywacyjne należy przeprowadzić stwarzając coraz to nowe możliwości samorealizacji połączonej z prestiżem i sukcesem zawodowym. Proces motywowania powinien składać się z dwóch faz: - w pierwszej należy zapewnić tzw. czynniki higieny by zminimalizować niezadowolenie, - w drugiej dla uzyskania autentycznego zaangażowania pracownika, zadbać o istnienie (maksymalizację zadowolenia). MOTYWACJA Motywacja rozumiana jest, jako wewnętrzny mechanizm, który uruchamia i organizuje ludzkie zachowanie oraz kieruje na osiągnięcie celu. Rodzaje motywacji są klasyfikowane wg. potrzeb i pragnień ludzkich. Proces motywacyjny składa się z wielu zespołów motywów – przeżyć pobudzających człowieka do działania lub powstrzymujących przed ich wykonaniem. ŚRODKI MOTYWOWANIA: - przymus – podporządkowanie zachowań pracowniczych interesom i woli motywującego, opiera się na strachu i karach, nie pozostawiają one miejsca na interesy i oczekiwania pracowników, przyjmują formę rozkazu, nakazu, zakazu, polecenia i zlecenia; są najczęściej stosowane i przynoszą spodziewany efekt w sytuacjach zagrożenia, w sytuacjach wymagających szybkiego działania, - zachęta – mogą przyjąć formę wzmocnienia, pobudzenia systemowego oraz pobudzenia doraźnego, należą do najczęściej stosowanych w procesie motywacyjnym, przez nagrody materialne i niematerialne oraz specyficzny układ kar oferowanych za określone zachowanie – wzbudzają zainteresowanie pracą, 9 skłaniają do aktywności; w odróżnieniu od poprzednich środków motywacji pozostawiają pracownikom pewien margines swobody, - perswazja – jest instrumentem oddziaływania na sferę umysłową człowieka, wiąże się ona ze zmianą postaw, nawyków i odczuć, zakłada partnerstwo kierującego i podwładnego, pozbawiona jest elementu nakazu, odwołuje się do motywacji wewnętrznej ( patrz dwuczynnikowa teoria Herzberga – czynniki zewnętrzne i wewnętrzne). POSTAWY Definicja postawy (Aronson): Postawa to trwała ( utrzymująca się przez dłuższy czas) ocena – pozytywna lub negatywna – ludzi, obiektów i pojęć, reakcja na coś. Na postawę składają się: - komponent emocjonalny ( to, co czujemy; reakcje emocjonalne wobec przedmiotów), - komponent poznawczy ( to, co myślimy; myśli i przekonania o przedmiocie, postawy), - komponent behawioralny ( to, co robimy; działania, zachowania wobec przedmiotu). Wymiary postawy ( Mika): - znak postawy: pozytywny, negatywny, neutralny, - siła: głębokość stosunku do czegoś – jak bardzo coś kochasz lub nienawidzisz, - treść przedmiotowa: różnice związane z tym, co jest przedmiotem postawy, - złożoność postawy: na ile są rozwinięte poszczególne komponenty postawy, - zawartość: zgodność między trzema komponentami pod względem znaku i siły, - stopień powiązania: danej postawy z innymi postawami, - trwałość, - stopień internalizacji postawy: motor działania, stopień uwewnętrznienia: na ile wynika z wnętrza, - dostępność postawy: siła związku między obiektami i oceną tego obiektu, mierzona czasem, w jakim ludzie potrafią odpowiedzieć, co czują – im bardziej dostępna tym szybciej reagujemy; Struktura postawy (wg: Mądrzycki T., 1977) 10 TEMPERAMENT Temperament jest to zespół pewnych, względnie stałych cech osobowości, charakterystycznych dla danej jednostki, przejawiających się w jej zachowaniu, procesach psychicznych zwłaszcza zaś emocjonalnych. Cechy te: Impulsywność, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość występują już we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania i starzenia się oraz niektórych czynników środowiskowych. W znaczeniu potocznym temperament określa się, jako usposobienie człowieka. Temperament przejawia się nie tylko w emocjach, lecz także w innych procesach psychicznych, np. w myśleniu czy postępowaniu. Temperament to zespół dziedziczonych cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości. Najwcześniejszego i najbardziej znanego podziału temperamentu dokonał grecki lekarz Hipokrates. Wyróżnił on cztery typy temperamentu: 1. 2. 3. 4. sangwinik, melancholik, choleryk, flegmatyk. SANGWINIK – to osoba wesoła, pogodna patrząca bardzo optymistycznie na świat. Widzi świat w kolorowych barwach. Jest osobą subtelną i wrażliwą. W nieprzyjemnych sytuacjach jest smutny i speszony, lecz przez krótki okres, szybko to mija. Uwielbia towarzystwo. Mówi bardzo dużo, jest skłonny posunąć się do lekkiego kłamstwa, żeby tylko skupić uwagę otocznia na sobie. Mówi przeżywając i gestykulując. Potrafi dobrze „grać”. Wszędzie jest go pełno. Przeżywa bardzo na zewnątrz, ale jego emocje wewnątrz są zazwyczaj krótkotrwałe. Nie można na niego liczyć, gdyż często zmienia obiekt zainteresowania. Ciągle szuka nowych znajomości i wyraża chęć poznawania i odkrywania świata. MELANCHOLIK – to osoba, która jest skłonna widzieć ujemne strony życia. Przeważnie ma smutny nastrój. Długo pamięta wszystkie smutne sytuacje. Wpada w depresje, gdyż życie traktuje zbyt serio. Zycie to dla niego ciężkie zadanie, które musi wykonać z pełną odpowiedzialnością. Każde jego niepowodzenie, załamuje go i zwiększa w nim poczucie mniejszej wartości. Każdy swój krok w życiu starannie analizuje. Nienawidzi hałasu, gdyż woli się wyciszyć. Wszystko dokładnie planuje z góry. Nie jest roztargniony, a wszystko utrzymuje w jak najlepszym porządku. Żyje w świecie idei, wynalazków i planów. Ze względu na to, że jest do bólu drobiazgowy trudno czasem z nim współżyć. CHOLERYK – to człowiek urodzony przywódca. Nie potrafi pogodzić się z rolą podwładnego. Lubi dowodzić i rozkazywać innym. Lubi, gdy wszystko jest po jego myśli. Jego zalety to silna wola, zdecydowanie i dążenie do celu. Dzięki takiej postawie może wiele osiągnąć w życiu. Jest jednak skłonny do „afektów”, gdy coś pójdzie nie tak jak należy, szybko wybucha na innych. Krzyczy i jest gwałtowny. Przechodzi szybko ze stanu spokojnego do ogromnych emocji. Mówi szybko, co myśli na dany temat nie zważając, że może kogoś urazić. Można jednak na niego liczyć w sytuacjach trudnych. 11 FLEGMATYK – to osoba, którą rzadko widać i słychać. Pełni w życiu rolę obserwatora wydarzeń. Jest powściągliwy w wyrażaniu emocji i przeżyć. Rzadko wyraża swoją opinię i pozostaje zagadką dla wielu osób. Jedynie bardzo silna sytuacja bodźcowa może wyprowadzić go z równowagi, trudno go zrazić do siebie. Zawsze jest uprzejmy i życzliwy. Od życia nie wymaga zbyt wiele, jest zadowolony z tego, co ma. ZAINTERESOWANIE 1. 2. 3. 4. Specyficzne nastawienie poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska w rzeczywistości. Skłonność do selektywnego kierowania uwagi na pewne obiekty. Gotowość do intelektualnego zajmowania się określonym przedmiotem. Dążność do poznawania otaczającego świata ( dostrzeganie określonych cech przedmiotów oraz związków między nimi, dążenie do ich zbadania, poznania, rozwiązania, przeżywanie różnorodnych uczuć związanych z nabywaniem i posiadaniem). Cechy zainteresowań: 1. Treść zainteresowania ( określa, na jakie aspekty zainteresowanie jest skierowane np. pogoda); 2. Zakres 9 zbyt rozległe łączą się z dyletantyzmem, a zbyt wąskie ograniczają człowieka do jednej rodziny); 3. Siła zainteresowań ( może być określona częstotliwością lub konsekwencją w zajmowaniu się obiektem); 4. Trwałość zainteresowań ( mierzona czasem ich utrzymania); 5. Struktura zainteresowań ( jednokierunkowe – 1 dziedzina, dwuogniskowe – 2 niepowiązane dziedziny, wielostronne, amorficzne „nijakie”). Rodzaje zainteresowań: mechaniczne, rachunkowe, naukowe, perswazyjne, artystyczne, literackie, muzyczne, społeczne, biurowo – administracyjne, prace na wolnym powietrzu, intelektualne (lingwistyczne, naukowo – badawcze, przyrodnicze, polityczne, matematyczno – przyrodnicze), praktyczne ( sportowo – turystyczne, techniczne, artystyczne, społeczne). CHARAKTER Zespół cech psychicznych zwanych nastawieniami czynnościowymi, w których wyraża się stosunek jednostki do otaczającej rzeczywistości tj. do ludzi, do pracy, do dóbr materialnych, jak i do samego siebie. Te ustosunkowania stanowią system standardów, którymi kieruje się jednostka w działaniu. Przybierają one system norm i reguł postępowania. Reguły postępowania zależą w dużym stopniu od tego jak spostrzegamy świat. Reguły i zasady postępowania przyswajamy sobie podczas działania. ZDOLNOŚCI - decydują o sprawności działania. Zdolnościami nazywamy takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne rezultaty działania. Podłożem anatomicznym zdolności są zadatki wrodzone. Aby zdolność się ujawniła potrzebna jest odpowiednio ukierunkowana aktywność danej jednostki. Rzadko pojedyncza, izolowana zdolność prowadzi do szczególnej sprawności w jakiejś dziedzinie. Zdolności dzieli się na ogólne i specyficzne. Zdolności ogólne nazywa się czasami inteligencją. UZDOLNIENIA – jest to zespół zdolności zapewniających skuteczne działanie. Szczególnie korzystne połączenie uzdolnień, prowadzące do znaczącej, twórczej działalności w danej dziedzinie, nazywa się talentem. 12 Uzdolnienie jest to specyficzne konfiguracja zdolności ogólnych i specjalnych, umożliwiająca bardo dobre wykonanie określonej, ukierunkowanej treściowo działalności. Ludzie różnią się od siebie poziomem uzdolnień specjalnych i w konsekwencji osiągają niejednakowe efekty swojej pracy. ZAINTERESOWANIA, SKŁONNOŚĆI Zainteresowania to względnie stały składnik osobowości przejawiający się w nasilonej tendencji do podejmowania działań zmierzających do lepszego poznania jakiegoś, określonego zakresu rzeczywistości. Zainteresowania różnią się pod względem stopnia nasilenia. Skłonność to inaczej zamiłowanie do czegoś. PREDYSPOZYCJE PSYCHOMOTORYCZNE PRACOWNIKÓW OCHRONY OSÓB I MIENIA - silny typ układu nerwowego – niska reaktywność, - zdolność do szybkiego reagowania, - wysokie tempo reakcji, - ruchliwość zachowania, - dobra spostrzegawczość, - czujność w odbiorze układu bodźców, - prawidłowe spostrzeganie sytuacji ( odróżniać złudzenia od rzeczywistości), - dobra koncentracja uwagi, - świadome kontrolowanie uwagi, - duża pojemność, podzielność, przerzutność uwagi, - dokładność w odtwarzaniu zdarzenia (wierna pamięć), - duża sprawność fizyczna: siła, szybkość, wytrzymałość, - wysoki poziom odporności psychicznej: * wiara i zaufanie we własne siły, * niski poziom niepokoju, * pozytywna samoocena, * dojrzała osobowość. BUDOWA PORTRETU PAMIĘCIOWEGO Opis cech zewnętrznych wyglądu człowieka wiąże się z pojęciem portretu pamięciowego. Portret pamięciowy to identyfikacja osób na podstawie szczegółowego opisu cech zewnętrznych, a zwłaszcza twarzy, za pomocą jednolitej terminologii. Jest to wizerunek twarzy sporządzony dowolną techniką na podstawie danych dostarczonych przez świadka. Aby można było posługiwać się portretem pamięciowym należy: - poznać charakterystyczne cech, jakie mogą występować na twarzy człowieka; poznać terminologię cech zewnętrznych człowieka, - wytworzyć w sobie nawyk przyglądania się ludziom i wychwytywania charakterystycznych cech wyglądu danej osoby, - opanować umiejętność ustalania i opisywania cech człowieka różniących się wielkością, kształtem oraz szczegółami. 13 W pracy policji opis cech zewnętrznych człowieka jest wykorzystywany do: - prowadzenia obserwacji elementu podejrzanego, - organizowania i prowadzenia działań pościgowych za sprawcą przestępstwa, - typowania osób i ich eliminacji z grona podejrzanych, - prowadzenia poszukiwań, - ewidencji kryminalistycznej w kartotekach przestępstw, przestępców, osób zaginionych, nieznanych zwłok oraz w registraturze daktyloskopijnej, - typowania, ustalania i rozpoznawania sprawców przestępstw, - identyfikacji osób o nieustalonej tożsamości oraz nieznanych zwłok. PODSTAWOWE ZASADY USTALANIA I OPISU CECH ZEWNĘTRZNYCH CZŁOWIEKA W ustalaniu wyglądu człowieka stosuje się metodę opisową. Podstawą jest określenie budowy ciała i kształtu poszczególnych jego części używając porównania do figur geometrycznych. Wyróżnia się 5 rodzajów sylwetek człowieka oraz 4 postawy. Sylwetki: - sylwetka wątła (typ asteniczny) – wzrost średni, dość długi tułów, bardzo wąskie barki, bardzo wąska i płaska klatka piersiowa, bardo wąskie biodra, dość długie kończyny górne i dolne; - sylwetka szczupła (typ leptosemiczny) – wzrost wysoki, średnio długi tułów, wąskie barki, wąska klatka piersiowa, wąskie biodra, długie kończyny górne i dolne; - sylwetka normalna, średnia (typ atletyczno – leptosomiczny) – wzrost średni, dość długi tułów, szerokie barki, dość dobrze wysklepiona klatka piersiowa, wąskie biodra, długie kończyny górne i dolne; - sylwetka krępa (typ atletyczny) – wzrost średni lub wysoki, dość długi tułów, szerokie ramiona, bardzo szerokie barki, szeroka i dobrze wysklepiona klatka piersiowa, średnio szerokie biodra, średnio długie kończyny górne i dolne; - sylwetka otyła (typ atletyczno – pykniczny) – wzrost średni, dość długi tułów, szerokie barki, szerokie biodra, średnio długie kończyny górne i dolne. Postawy sylwetek: - postawa A (idealna) – głowa jest w jednej linii z klatką piersiową, biodrami i stopami. Klatka piersiowa wysunięta ku przodowi i wzniesiona ku górze, brzuch płaski lub wciągnięty, plecy lekko wciągnięte, słabo zaznaczone wygięcie lędźwiowe; - postawa B (dobra) – najczęściej występująca – głowa mocno wysunięta ku przodowi, klatka piersiowa zaś mniej i mniej wzniesiona, brzuch płaski, plecy lekko zaokrąglone, bardziej wyraźne wygięcie lędźwiowe; - postawa C (wadliwa) – głowa znacznie wysunięta ku przodowi poza linie klatki piersiowej. Klatka piersiowa płaska, brzuch wysunięty ku przodowi i wypukły, plecy uwypuklone i bardzo wyraźnie zaznaczone wygięcie lędźwiowe; - postawa D (zła) – głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa zapadnięta, brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione. 14 Poszczególne części ciała mogą przybierać różne kształty, np.: - twarz – elipsoidalna, okrągła, owalna, pięciokątna, prostokątna, trójkątna, trapezoidalna; - ucho – okrągłe, owalne, prostokątne, trójkątne; - bródka – owalna, kulista, prostokątna, trapezoidalna, trójkątna; - czoło – prostokątne, kwadratowe, trapezoidalne itp. Wielkość poszczególnych części ciała ocenia się wzrokowo, nie używając narzędzi pomiarowych, porównując je z innymi. Określa się je w skali trzystopniowej – duże, średnie, małe; rzadziej w skali pięciostopniowej – bardzo duży, duży, średni, mały, bardo mały. Określenie wzrostu – wysoki, średni, niski. Określenie pochylenia oraz kierunku pochylenia, np. czoło pionowe, płaskie, wypukłe. Określenie barwy skóry (cery), twarzy, włosów, oczu. Twarz Ustalanie i opisywanie cech statycznych Cech zewnętrzne są albo statyczne, czyli stałe i niezmienne albo dynamiczne, czyli zmienne i funkcjonalne. Do cech należą niezmienne części ciała i ich właściwości morfologiczne, jak budowa, kształt, wielkość, barwa oraz charakterystyczne cechy wyglądu. Ustalając cechy statyczne wyglądu zewnętrznego człowieka, bierze się pod uwagę przód ciała (en face) oraz cechy konturów profilu. Metody ustalania i odtwarzania wyglądu człowieka Przy ustalaniu i odtwarzaniu cech zewnętrznych człowieka Policja stosuje metodę opisową oraz metody plastyczne, montażu i mieszane. Przy metodzie opisowej wykonuje się portret bezpośredni i pośredni. Portret bezpośredni to szczegółowy opis charakterystycznych cech wyglądu osoby, która jest fizycznie dostępna, najczęściej w celach rejestracji. Taką osobą może być osoba przesłuchiwana, zatrzymana, aresztowana. Portret pośredni jest sporządzany na podstawie świadków, a składają się na niego najbardziej charakterystyczne cechy wyglądu człowieka. Świadek niekiedy ma zbyt mało czasu by zaobserwować dokładnie całą postać, czy choćby twarz, a pamięć ludzka też do niezawodnych nie należy, informacje, 15 których udzieli mogą, więc być bardzo skąpe. Istnieje jeszcze portret skrócony, który uwzględnia tylko cechy charakterystyczne dla wyglądu danej osoby, tak jak w karykaturze. Do jego sporządzenia wykorzystuje się metodę prozopologiczną. Ustalanie rysopisu na podstawie zeznań świadków Chociaż portret pamięciowy jest jedną z najważniejszych rzeczy w pracy Policji, to oprócz wielu zalet ma też wady. Na jego powstanie mają wpływ między innymi: - miejsce, warunki i czas obserwacji, - rodzaj zdarzenia i rola w nim świadka, - upływ czasu od chwili spostrzegania do momentu składania zeznań, - cechy osobowości świadka, a przede wszystkim zdolności spostrzegania, zapamiętywania, odtwarzania i przekazywania widzianych cech, - stan psychiczny świadka i jego zaangażowanie w proces tworzenia portretu i proces wykrywczy sprawcy, - wpływ sugestii przed i po przesłuchaniu świadka, - współpraca przesłuchującego ze świadkiem, - przekonanie świadka, co do możliwości rozpoznania określonej osoby, - cechy osobowości, zdolności i przygotowanie przesłuchującego i wykonawcy portretu, - środki pomocnicze służące do odtwarzania i wykonania rysopisu (portretu). Sporządzając portret pamięciowy należy nie tylko korzystać z psychologii zeznań, ale także przestrzegać kilku zasad: - świadkowie, którzy widzieli tą samą osobę, powinni być przesłuchiwani pojedynczo, - przesłuchanie powinno nastąpić jak najszybciej po dokonanych spostrzeżeniach, - świadkowi należy wyjaśnić cel przesłuchania i upewnić się czy jest w stanie rozpoznać osobę oraz w jakim stopniu jest zaangażowany w danej sprawie, - przeprowadzić wstępną rozmowę o okolicznościach, w jakich widział osobę, - umiejętnie sprawdzić cechy spostrzegawczości świadka, - zadawać umiejętne pytania ogólne i szczegółowe dotyczące charakterystycznych cech wyglądu człowieka (nie stosować pytań sugestywnych), - podane przez świadka cechy opisać zgodnie z terminologią wyglądu cech zewnętrznych człowieka, - umiejętnie posługiwać się katalogiem charakterystycznych cech lub innymi środkami pomocniczymi. Przesłuchując świadka w temacie rysopisu należy uzyskać informacje na temat wieku, budowy ciała, poszczególnych elementów twarzy i głowy oraz cech charakterystycznych, elementów ubioru, etc. Im więcej świadków, którzy tworzą jeden portret, tym lepiej. Żeby portret mógł w pełni spełnić swoje zadanie powinien być wykorzystany, w jak najkrótszym czasie od chwili powstania. Później sprawca może dokonać zmian w swoim wyglądzie. Identyfikator kompozycyjno – rysunkowy IRK II Najpierw świadek otrzymuje katalog, z którego wybiera elementy twarzy, jego zdaniem pasujące do danej osoby. Z kartoteki identyfikatora wybiera się następnie folie z elementami podanego portretu i umieszcza się je na odpowiednich wodzidłach ramki podświetlacza. Jako pierwsze w portrecie pamięciowym uwzględnia się włosy i obrys twarzy, a później wprowadza pozostałe elementy i dokonuje korekty, a po 16 zaakceptowaniu przez świadka opisuje się portret (symbole elementów, wprowadzone zmiany korekcyjne). Na samym końcu, kiedy świadek zaakceptuje portret, wykonuje się zdjęcie wykonanego portretu. Portret rysunkowy Taki portret wykonuje plastyk, przy użyciu materiałów graficznych, takich jak ołówek, i na podstawie wskazówek świadka. Kolejna metoda wykorzystuje poszczególne elementy umieszczone na taśmie filmowej (Valcom) lub na zdjęciach (Photo – Fit). Na koniec wspomnieć należy o technice rzeźbiarskiej (metoda Gierasimowa) i komputerowej (POL – SIT). Ślady pamięciowe – stanowią odbicie zdarzenia w układzie nerwowym człowieka. Spełniają one wszelkie wymogi stawiane śladom kryminalistycznym, bo więc stanowiąc następstwo zdarzenia są materialne (dające się zbadać zmiany w komórkach nerwowych) i identyfikowalne. Identyfikacja na podstawie śladów pamięciowych opiera się na pamięci świadka, przy czym można tu wyróżnić jej dwa podstawowe rodzaje wynikające z procesu przypominania i rozpoznawania. Rozpoznawanie jest czynnością umysłu mniej złożoną niż przypominanie, dlatego jest łatwiejsze i daje pewniejsze wyniki w śledztwie. Identyfikacja na podstawie pamięci rozpoznawczej zachodzi wówczas, gdy świadek zetknie się powtórnie z danym bodźcem. Bodźcem tym jest najczęściej osoba, którą świadek rozpoznaje w trakcie okazania lub obejrzenia jej zdjęcia (okazanie pośrednie) czy portretu rysunkowego sporządzonego na podstawie zeznań innych świadków. Rozpoznanie może być łatwiejsze, jeśli przeprowadzone jest w miejscu zdarzenia (w czasie tzw. wizji lokalnej). Przypominanie ma natomiast zasadnicze znaczenie przy sporządzaniu portretu pamięciowego. Jest to metoda identyfikacji osób na podstawie opisu cech zewnętrznych, a w szczególności twarzy. W praktyce na potrzeby Policji wykonuje się dwa rodzaje portretów pamięciowych: w formie opisowej, czyli rysopisu i w formie portretu obrazowego, który jest przekształconym w formę graficzną lub fotograficzną rysopisem podanym przez świadka. Na ogół przyjmuje się, że nie istnieje kanon „dobrego świadka”, ponieważ, jak wykazuje praktyka policyjna, umiejętność obserwacji, pamięć wzrokowa, umiejętność zapamiętania cech charakterystycznych, wysoka inteligencja, zaangażowanie w zdarzenie a także umiejętność precyzyjnego wyrażania myśli nie zawsze daje rezultaty w postaci możliwości sporządzenia wiernego portretu pamięciowego. Istotne są jeszcze inne czynniki takie jak: odległość, z jakiej świadek mógł obserwować zdarzenie, czas obserwacji, oświetlenie (np. słoneczna plaża czy ciemna brama), warunki pogodowe ( deszcz, mgła), miejsce zdarzenia (sklep, las, stadion). Bardzo ważny okazuje się być także stan emocjonalny świadka (zaskoczenie, zdenerwowanie, roztargnienie, zamyślenie) oraz jego zaangażowanie w sprawę. Pod tym względem świadków można podzielić na trzy rodzaje: - poszkodowanych – chętnie uczestniczą w przesłuchaniu ze względu na osobisty interes w ujęciu sprawcy, najlepiej współpracują starając się podać jak największą ilość szczegółów, są najbardziej pomocni w przesłuchaniu, - zaangażowanych – czyli ze względu na funkcje zawodowe i posiadane kwalifikacje (policja, strażnicy, pracownicy ochrony) zobligowanych do obserwacji i rzetelnej współpracy z technikiem kryminalistycznym, 17 - niezaangażowanych – osoby takie niechętnie podejmują współpracę z policją z obawy przed zemstą sprawcy, czasochłonnymi przesłuchaniami. Tym osobom należy zapewnić szczególną atmosferę podczas pracy nad sporządzeniem portretu pamięciowego. Z praktycznego punktu widzenia wydaje się nam ważne zwrócenie uwagi na te elementy twarzy, które jako najbardziej charakterystyczne ułatwiają sporządzenie wiernego (lub najlepiej rozpoznawalnego) portretu pamięciowego. Liczne badania naukowe potwierdzają, że lepiej rozpoznawalne są wszystkie elementy „upper-face” tzn. leżące w górnej części twarzy: włosy, czoło, a w szczególności oczy. Być może, dlatego w balach maskowych zakrywają te właśnie części twarzy. Nos, usta czy podbródek mają mniejsze znaczenie diagnostyczne. Aby sporządzony rysopis najwierniej oddawał faktyczny wygląd sprawcy ważne jest dokładne określenie wysokości nosa, rozstawu oczu i szerokości żuchwy. Na te cechy sprawcy świadek zdarzenia powinien zwrócić szczególną uwagę. KONFORMIZM W psychologii społecznej oraz jako mechanizm obronny to zmiana zachowania na skutek rzeczywistego, bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi. Bezkrytyczne, nadmierne podporządkowanie się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. Jako przeciwieństwo zachowania konformistycznego podawany jest najczęściej nonkonformizm. W socjologii jest to jeden ze sposobów dostosowania jednostko społecznej. W ujęciu Roberta Mertona oznacza zgodę na realizację celów społecznych grupy przy pomocy społecznie uznawanych środków lub w szerszym znaczeniu realizacje norm społecznych i wartości danej grupy odniesienia. Odejście od zachowań konformistycznych określane jest w ujęciu Mertona, jako dewiacja społeczna. Zachowania konformistyczne w grupach są wskaźnikiem dużej spójności tych grup. W latach 50-tych XX wieku opublikowane zostały badania Salomona Ascha, z których wynikało, że na konformizm jednostki duży wpływ mają inni członkowie grupy. W dalszych badaniach ustalono, że niektóre jednostki mają większą, a nawet trwałą skłonność poddawania się autorytetom. Określone zostały one, jako osobowości autorytarne, jednostki zewnątrzsterowane, w przeciwieństwie do wewnątrzsterowanych nonkonformistów niepoddających się w łatwy sposób wpływom autorytetów. ASERTYWNOŚĆ To styl zachowania, dzięki któremu jesteśmy fair wobec siebie i innych. Dlatego nie powinno to być zachowanie nie świadome, ale celowe. Dzięki temu, bowiem możemy uniknąć wielu sytuacji niekorzystnych lub nieprzyjemnych, np. krytyka. Asertywność to pewne specyficzne umiejętności zachowania się w określonych sytuacjach, to również łagodna stanowczość w utrzymywaniu własnego zdania, przy jednoczesnym szacunku dla innych ludzi. Umiejętność asertywnego zachowania przyda się wszystkim, ale jest szczególnie ważna dla pracowników ochrony, którzy często muszą być stanowczy. Asertywność: - oznacza pewność siebie, samokontrolę i komfort psychiczny, - wpływa pozytywnie na naszą samoocenę, gdyż dbamy o własne potrzeby, - umożliwia lepsze rozumienie siebie, - to obrona naszej „przestrzeni” bez naruszania „przestrzeni” innych, - to porozumienie bezpośrednie, świadczy o elastyczności, wymaga spokoju, spojrzenia z „boku”, 18 nastawione jest na słuchanie, - umiejętność odmawiania w sposób nie uległy i nieraniący innych, - umiejętność przyjmowania krytyki, ocen i pochwał, - autentyczność, - elastyczność zachowania, - świadomość siebie (wad, zalet, opinii), - wrażliwość na innych ludzi, - stanowczość. Z asertywnością łączy się niejednokrotnie ryzyko. Gdy postępujemy asertywnie narażamy się na: - wrogie nastawienie do nas przez niektórych ludzi, - otrzymanie etykietki, że należymy do grupy ludzi, którzy przez życie idą przebojem, - zmianę naszych stosunków, relacji z innymi osobami, - ciągłą krytykę. Równocześnie ryzykując stwarzamy możliwość wystąpienia wokół nas zmian takich jak: - lepsze poznanie siebie i innych, - prawdziwe zbliżenie się do innych ludzi, - zrozumienie zachowań innych ludzi, - mniej stresów, frustracji, - wyrazy podziwu, pochwały otoczenia, - samorealizacja, zadowolenie, radość. Asertywność w pracy i życiu osobistym człowieka Bardzo nielicznym udaje się być asertywnymi we wszystkich dziedzinach życia. Niektórzy potrafią być asertywni w domu, ale mają trudności w pracy. Inni czują się świetnie, gdy są w pracy, a nie potrafią być asertywni w relacjach z innymi ludźmi. Pracownik ochrony i każdy człowiek chcąc być asertywnym musi: - zdecydować, czego chce, - zdecydować, czy jest to uczciwe, - wyraźnie o to prosić, - nie bać się podejmowania ryzyka, - być wyciszonym i odprężonym, - otwarcie wyrażać swoje uczucia, - swobodnie przyjmować i mówić innym komplementy, - wyrażać i przyjmować uczciwą krytykę. Ludzie asertywni, to ludzie pewni siebie, odprężeni i szczęśliwi, po prostu, dlatego, że są sobą. Są oni świadomi swoich mocnych stron i swych słabości. Nie boją się podejmowania ryzyka i wiedzą, że postępując w taki sposób prawdopodobnie unikną wielu błędów. 19 Człowiekowi asertywnemu nie wolno: - owijać w bawełnę, - chować się za czyimiś plecami, - znęcać się, - zwymyślać kogoś, - tłamsić swoje uczucia. Każdy z nas kiedyś musi poradzić sobie z jakimś problemem. Rozróżniamy dwie główne reakcje na pojawienie się problemu. Pierwsza to ucieczka (bierność) i walka (agresja).Człowiek rozwinął jednak trzeci typ zachowania, bardziej dostosowany do rozwiązania tego rodzaju kłopotów w relacjach z ludźmi, jakie napotyka żyjąc w społeczeństwie. Zachowanie to polega na wykorzystaniu bardziej złożonych umiejętności myślowych i werbalnych. Są to umiejętności dyskutowania, argumentowania i negocjacji. KONFLIKT, JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE Konflikty przejawiają struktury świata społecznego. Występują na różnych poziomach, w rozmaitych postaciach, ze zmiennym natężeniem i gwałtownością. Towarzyszą procesom społecznym, wpływają na kierunki i tempo ich dynamiki. Są nie tylko głównym czynnikiem rozwoju, lecz także ważną jego konsekwencją. W literaturze naukowej spotkać można całą gamę terminów, za pośrednictwem, których próbuje się oddać treść pojęcia konflikt społeczny. Zdefiniowanie konfliktu jest kwestią trudną i kontrowersyjną, bowiem spotykamy wiele terminów zastępczych takich jak: przeciwieństwa, współzawodnictwo, konkurencja, spór, sprzeczność, napięcie, wrogość, antagonizm, konfrontacja, opozycja, rewolucja, wojna. Sam termin konflikt (z łacińskiego conflictus – zdarzenie) określany jest, jako wszelkie zetknięcie się sprzecznych niedogodności, interesów, poglądów; antagonizm, kolizja, spór, zatarg. Konflikt to zjawisko indywidualne i społeczne o charakterze powszechnym, powstające we wszystkich dziedzinach życia i we wszystkich formach życia społecznego (od rodziny do społeczności międzynarodowej). Pojawia się wszędzie tam, gdzie występują dwie lub więcej działające jednostki lub grupy społeczne o takich samych celach, zamiarach i interesach, których realizacja oznacza eliminowanie jednej strony przez drugą w skrajnych przypadkach – zniszczenie czy walkę zbrojną. O konflikcie mówimy, wtedy, gdy dwie lub więcej osób, grup wzajemnie od siebie zależnych spostrzega niemożliwe do pogodzenia różnice interesów, niemożność realizacji ważnych potrzeb lub wartości i podejmuje działania by tę sytuację zmienić. Od tego, jakie to będą działania zależą dalsze losy konfliktu. RODZAJE KONFLIKTÓW ZE WZGLĘDU NA: ZASIĘG: - mikrokonflikty - makrokonflikty - megakonflikty 20 CZAS TRWANIA: - krótkotrwałe, - długotrwałe, FORMY WALKI: - proste, - złożone, PRZEDMIOT: - treść, - sposób przejawiania, PODMIOT: - konflikty interpersonalne, - konflikty intrapersonalne, - konflikty intrakolektywne, - konflikty interkolektywne, - konflikty jednostkowe, PRZYCZYNY: - obiektywne, - subiektywne. Konflikt interpersonalny - (międzyludzki) oznacza sytuację trudną, w której interesy, dążenia i aspiracje dwu lub więcej osób są nie zgodne lub sprzeczne. Podłożem konfliktu są najczęściej różnice poglądów, postaw, przekonań, opinii lub wartości, zabarwione emocjami, zwłaszcza gniewem, lękiem, bólem i niepokojem. Rodzaje konfliktów interpersonalnych: - konflikty związane z „terytorium” psychologicznym człowieka, - konflikty celów, - konflikty związane z krytykowaniem i obrażaniem innych, - konflikty przedmiotowe, - konflikty ekonomiczne, - konflikty wynikające z podziału pracy, - konflikty socjalne, - konflikty wpływów. 21 Style rozwiązywania konfliktów według Thomasa MAPY WIEDZY 22 NEGOCJACJE Negocjowanie to proces komunikacji, w którym strony prowadzą rozmowy, wymianę informacji, a także podejmują decyzje. Przejawiają się w wielu formach i we wszystkich dziedzinach życia. Są jednym ze sposobów rozwiązywania konfliktów z pomocą przyjętego kompromisu. Uważa się je za najlepszy sposób rozładowywania napięć w kontaktach interpersonalnych. Nie przynosi tylu ujemnych konsekwencji, co walka czy uległość, a w miarę możliwości uwzględnia interesy stron konfliktu. Negocjowanie to droga do zawarcia transakcji. Strony dopasowują się do istniejących warunków, szacują siły własne i partnera oraz oceniają stopień wzajemnego zaufania. Podejmując negocjacje należy pamiętać, że, negocjacje: - nie są walką, a sposobem osiągania porozumienia, chodzi bowiem nie tylko o teraźniejszość, ale i o przyszłość wzajemnych relacji między stronami oraz o to, jakie będą późniejsze skutki dzisiaj podjętych decyzji, - zakładają konieczność wzajemnego zaufania, (jego brak prowadzi do załamania rozmów), - to poszukiwanie wspólnych płaszczyzn, rozumianych, jako cele, interesy czy wartości – nie chodzi w nich o to jak uzyskać wszystko od przeciwnika, nie dając nic w zamian, ale o kompromis, co do przyszłych zysków i strat. Style negocjowania: Styl miękki – charakteryzuje się otwartością na propozycje przedstawione przez drugą stronę, zaakceptowanie nawet nie najlepszych rozwiązań dla nas, czasem straty a nawet duże obciążenie psychiczne. Z takim negocjowaniem najczęściej mamy do czynienia w gronie najbliższych np. w konfliktach rodzinnych, uczniowskich, przyjacielskich jak i w pracy w stosunku: pracownik – szef. Stosowanie tego stylu zapewnia zachowanie dobrych stosunków z partnerem, jednak ulegając negocjator musi liczyć się z wykorzystywaniem przez innych. Styl twardy – polega na agresywnym stawianiu swoich zdań i próbie zmuszenia partnera do ich akceptacji. W stylu tym stosuje się takie techniki jak: kłamstwa, groźby, zastraszenia. Skutki takich porozumień mogą być różnorakie np. zaprzestanie dyskusji, ustąpienie jednej ze stron. Ta strategia używana jest w porozumiewaniu się ze sobą osób fizycznych jak i firm. Stosowanie tego stylu zazwyczaj niszczy stosunki międzyludzkie. Styl rzeczowy – jest najczęściej stosowany w życiu codziennym. Strategia ta zakłada osiągnięcie częściowego spełnienia swoich żądań. Obie strony konfliktu stawiają pewne warunki, nad którymi później dyskutują i ustalają wspólne rozwiązanie satysfakcjonujące dla obu stron. Jednakże uczestnicy negocjacji muszą się traktować poważnie, dążyć do porozumienia, co zwiększa szanse na lepsze warunki dla negocjatorów. Fazy negocjacji: 1. Przygotowanie do negocjacji – etap ten polega na stworzeniu podstawowego planu negocjacji, określeniu jego celów, przyjęciu odpowiedniego stylu negocjowania a także ewentualnych ustępstw wobec strony przeciwnej. Określamy w nim swoje stanowisko. 2. Otwarcie rozmów – powinniśmy rozpocząć od rozmowy wstępnej, w której ustalimy: sedno sprawy, sposób negocjacji, ich zakres i czas trwania. Kolejnym zadaniem jest przeprowadzenie przez 23 negocjatora wywiadu na temat głównych elementów sytuacji konfliktowych oraz dążyć do kompletnego obrazu oczekiwań przeciwnika. 3. Przedstawienie propozycji – polega na złożeniu oferty drugiej stronie, na co strona przeciwna powinna określić swoje stanowisko w danej sprawie. Nie powinno się odrzucać oferty nie wnosząc innej w to miejsce, gdyż powoduje to niedomówienia i niszczy stosunki między negocjatorami. Propozycje należy stawiać w formie warunkowej. 4. Kontrakt końcowy – ten etap kończy fazy negocjacji, więc podsumowujemy wszystkie warunki zawarcia umowy wobec obydwu negocjatorów, nie zawsze jednak muszą one być korzystne dla dwóch stron. Kontrakt końcowy powinien być opracowany na piśmie i zawierać wszystkie ustalenia i warunki realizacji. Szczególnie dotyczy to ważniejszych umów, bowiem tego wymaga prawo i obowiązujące przepisy. Cechy dobrego negocjatora: - kreatywny styl psychiczny – istotna cecha każdego negocjatora, która: a) sprzyja otwartemu poszukiwaniu nowych możliwości zawarcia kontraktów nie przewidywanych wcześniej, b) pozwala utrzymać właściwy stosunek do samego siebie oraz do swoich partnerów, reprezentantów drugiej strony, c) pozwala łagodzić, likwidować mediatorowi niekorzystne czynniki, które towarzyszą procesowi negocjacji (silne napięcie psychiczne, stres, frustracja), - sprawne przetwarzanie danych – nieodzowna cecha dobrego negocjatora, która pozwala na uniknięcie najczęściej popełnianych błędów takich jak: tendencyjne wnioskowanie, fragmentaryczność spojrzenia, przesadne uogólnianie, egocentryzm interpretacyjny, czarno-białe myślenie, podejrzliwość i interpretacje paranoidalne, „czytanie w myślach” drugiej strony negocjacji itp. - aspiracje – odpowiadają czynnikowi motywacji, osoba posiadająca wysokie aspiracje nie potrafi zaakceptować słabego wyniku prowadzonych przez nią negocjacji, co powoduje osiąganie przez nią korzystniejszych końcowych wyników rokowań; natomiast mediator u którego poziom aspiracji jest na niskim poziomie akceptuje gorszy wynik prowadzonych przez siebie rozmów, a więc aprobuje niekorzystne dla siebie postanowienia, - siła – składa się na nią kilka elementarnych cech: a) umiejętność przekonywania, b) wartość oferty, c) autoprezentacja, d) posiadanie dobrej reputacji, e) posiadanie monopolu, wyłączności na dany produkt, usługę, f) stosowanie działań manipulacyjnych, posunięć negocjacyjnych, zdolności – składa się na nie wiele cech z których to: a) koncentracja na interesach, a nie na poszczególnych ofertach, pozycjach, b) wnikliwe badanie propozycji, a nie odrzucanie ich przez stwarzanie kontrpropozycji, c) atakowanie problemu, a nie osoby, 24 d) e) f) g) h) i) trzymanie się faktów i unikanie przesady, umiejętne zadawanie pytań, umiejętne formułowanie celów, elastyczność planowania, koncentracja na wspólnocie interesów, umiejętność obiektywnej samooceny swoich działań. AGRESJA Agresja jest zachowaniem na podłożu emocji. Może być wyrażana słownie lub fizycznie. Istnieje również tzw. agresja przeniesiona, czyli skierowana przeciwko ludziom lub przedmiotom nie będących bezpośrednią przyczyną agresji. Z pojęciem agresja wiąże się pojęcie przemocy, chociaż intuicyjnie wyczuwa się różnicę pomiędzy agresją a przemocą. W literaturze przedmiotu zakłada się nadrzędność przemocy w stosunku do agresji, gdyż przemoc jest bardzo często środkiem realizacji przymusu i siłą przeważającą czyjąś siłę, a agresja nie zawsze tym jest. Przyczyny agresywnych zachowań dzieci i młodzieży obejmują zarówno te czynniki, które określone są mianem wrodzonych, osobowościowych, jak i te, które tkwią w rodzinie, w szkole, w grupie rówieśniczej, w środowisku lokalnym, czy w środkach masowego przekazu. Rozpoznawanie czynników wpływających na destrukcyjne, agresywne czyny dzieci i młodzieży jest pierwszym etapem na drodze do podjęcia działań wychowawczych i profilaktycznych. Lista przyczyn powstawania agresji w szkole jest długa i trudno byłoby omówić je wyczerpująco. Agresja – w psychologii określenie skłonności do zachowań agresywnych, ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje, jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprywacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także, jako wynik długotrwałej izolacji społecznej (np. w zakładach karnych), intoksykacji ( zatrucia organizmu toksynami), presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet błędów dietetycznych. Często współwystępuje w sytuacji grupowej, jako działanie imitacyjne (naśladowcze), będące wyrazem dostosowania się do wymagań i zasad obowiązujących np. w grupie rówieśniczej, subkulturze (także patologicznej). Agresja może być skierowana na zewnątrz (środowisko, otoczenie, rodzina, rywal, drużyna sportowa lub nawet przypadkowy przechodzień) lub do wewnątrz jako tzw. autoagresja. Wyróżnia się również agresję odroczoną, pozornie nie mającą związku a aktualną sytuacją, a także agresję indukowaną, powstającą w efekcie oddziaływań o charakterze psychomanipulacji. Agresja może przybierać rozmaite formy: od aktów fizycznych, jak przemoc czy gwałt w rozmaitych (indywidualnych lub grupowych) postaciach, do bardziej subtelnych zachowań m.in. krzyku, agresji słownej, złośliwości zachowania (jawnej lub ukrytej), mimiki czy gestykulacji. Współczesne badania wykazują, że zjawiskiem agresji można dowolnie sterować, zarówno w skali jednostkowej, jak i społecznej. Pierwotnie agresja była pozytywną cechą, pozwalającą na przetrwanie gatunku ludzkiego. Współczesne pozytywne rozumienie agresji interpretowane jest, zwłaszcza w tradycji cywilizacji amerykańskiej, jako nieunikanie rywalizacji (walki), pozwalające zaspokoić potrzeby i zabezpieczające osobę czy grupę przed niekorzystnymi wpływami otoczenia, także społecznymi. Tak pojęta agresja cechuje dynamiczną osobowość. W przypadku wystąpienia zachowań agresywnych szczególnie ważne jest rozpoznanie i zdiagnozowanie sytuacji, gdzie agresja stała się problemem, wyjaśnienie zdarzenia – wysłuchanie dwóch stron i sprawcy, i ofiary, przedsięwzięcie szybkiego, właściwego działania. Warto sobie zdawać sprawę z tego, że agresywne 25 zachowania służą m. in.: - odreagowaniu złości, wyżyciu się, - osiągnięciu jakiegoś celu, - zwróceniu na siebie uwagi, - zaspokojeniu potrzeb, - rozładowaniu lęków i napięć, - demonstracji siły, - maskowaniu lęku i słabości, - zdobyciu akceptacji grupy, - odpowiedzi na agresję „przemoc rodzi przemoc”. W psychologii zainteresowanie agresją datuje się od poprzedniego stulecia łącząc się z nazwiskiem Zygmunta Freuda i Alfreda Adlera. Badania naukowe nad tym zjawiskiem rozpoczęły się w latach pięćdziesiątych poprzedniego stulecia. Definicje agresji: 1. wg. A. Bandury – „agresja, to każde zamierzone działanie, w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś, straty lub bólu”; 2. wg. J. Strelau – „zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia”; 3. wg. A. Fryczch – „zachowanie na podłożu emocji. Może być wyrażona słownie lub fizycznie. Istnieje również tzw. agresja przeniesiona, czyli skierowana przeciwko ludziom lub przedmiotom nie będącym bezpośrednią przyczyną agresji”; 4. wg. S. Guerin, E. Hennessy – „agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub emocjonalną krzywdę innych ludzi, ale agresja to również rozpowszechnianie o kimś złośliwych plotek, celowe wykluczenie jednostki z grupy, przezywanie i drażnienie”; 5. wg. W. Pomykało – „zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody, może też ona być odległa w czasie. Trudność w definiowaniu agresji polega ponadto na tym, czy przez agresję będziemy rozumieć tylko takie zachowanie, w którym wyrządzenie szkody (krzywdy, bólu, straty materialnej i innych) leży w intencji zachowującego się. Jedni autorzy przyjmują konieczność wystąpienia takiej intencji, inni nie”. AGRESJA - działanie skierowane przeciwko ludziom, bądź przedmiotom wywołujące niezadowolenie lub gniew; AGRESYWNOŚĆ - względnie trwała gotowość do reagowania agresją (cecha osobowości), - zmienia się na przestrzeni życia człowieka, - największe nasilenie w młodości, - charakteryzuje się siłą, czasem trwania i formami reakcji agresywnych; 26 PRZEMOC - każde zachowanie służące wymuszaniu określonego, pożądanego zachowania; Rodzaje agresji: -werbalna, - fizyczna, - instrumentalna, - autoagresja, - bezpośrednia, - pośrednia, - jawna, - ukryta, - spontaniczna (gorąca), - z premedytacją (zimna), - okrucieństwo (ekstremalna forma agresji). Metody zapobiegania agresji: - katharsis – rozładowanie rodzącego agresję pobudzenia poprzez wykonanie aktu agresywnego; - karanie agresji: - funkcja odstraszająca, - funkcja korekcyjna, - inne sposoby zapobiegania agresji: - trening kontroli złości, - trening empatii, - trening asertywności, - uczenie zasad prawidłowego postępowania, - nagradzanie poprawnych form zachowania, - zwracanie uwagi na potrzeby innych ludzi, - uniemożliwianie osiągania celów za pośrednictwem agresywnego zachowania, - w przypadku chorób przeprowadzenie badań. DIAGNOZA w psychologii Diagnoza w psychologii polega na opisie pozytywnych i negatywnych właściwości psychicznych oraz psychologicznych mechanizmów funkcjonowania jednostki, wyjaśnianiu problemów w funkcjonowaniu tej jednostki oraz prognozie skutków zachowań i zjawisk i możliwości modyfikowania tego co problematyczne w funkcjonowaniu. Można wyróżnić diagnozę kliniczną i psychometryczną. Diagnoza to stwierdzenie. Typy diagnoz: - klasyfikacyjna - ma na celu porządkowanie rozpoznanego stanu rzeczy do danego gatunku lub typu, -typologiczna – określa stosunek badanego zjawiska do jednego lub kilku typów, mówi o cechach wspólnych z pewnym typem i ich natężeniu, podaje swoistość danego zjawiska, stanu rzeczy, -genetyczna ; *kauzalna – szuka wyjaśnienia, uwarunkowania przyczynowego spostrzeganych objawów na podstawie 27 zebranych danych o wcześniejszych fazach owego zjawiska oraz na podstawie wiedzy o ogólnych prawidłowościach przyczynowych zjawisk tej dziedziny, rozkłada złożone zjawisko badane na proste składniki, *znaczenia – wyjaśnia znaczenie występujących objawów patologicznych dla danego układu oraz ustala stopień ich szkodliwości, wyjaśnia celowość badanego zjawiska, *prognostyczna – przewiduje jak dane zjawisko się rozwinie. Błędy diagnostyczne: 1. pochodzące z niepostrzegania pewnych niepokojących objawów, 2. pochodzące z niezbadania czy istnieją pewne oznaki lub objawy przy ich wywoływaniu, 3. techniczne z e złego funkcjonowania aparatury, błędy pomiaru; czyli: - błędy orzekania – przypisanie jednostce diagnostycznej cechy, której nie posiada – błędne zaliczenia do gatunku albo typu, - błędy pominięcia – opuszczanie pewnego przypadku, oraz: - błędy etyczne – ze złego działania aparatury używanej do badań, obrazy objawów nie odpowiadają rzeczywistości – gdy osoba nie umie obsługiwać maszyny. Diagnoza psychologiczna jest podstawą prawidłowego doboru pracownika na dane stanowisko. Ma ona na celu określenie, czy dany pracownik będzie dobrze funkcjonował w ramach istniejącej kultury organizacyjnej firmy. Analiza osobowości kandydatów dokonywana jest przez psychologa społecznego przy użyciu profesjonalnych narzędzi o międzynarodowym standardzie, które pozwalają porównać oceny kilku osób, a nawet całych zespołów. Diagnoza opracowywana w oparciu o potrzeby klienta, dostarcza informacji zarówno o mocnych jaki i słabych stronach pracownika oraz prognozuje występowanie obszarów problemowych. W ramach diagnozy psychologicznej badamy m.in.: - potencjał intelektualny kandydata, - zdolności zawodowe kandydata, - zainteresowania, - motywację, - prognozujemy możliwe skutki zachowań i możliwości modyfikowania tego, co problematyczne w funkcjonowaniu pracownika, - opisujemy pozytywne i negatywne właściwości psychologiczne. Badania takie umożliwiają wiarygodną i obiektywną ocenę predyspozycji indywidualnych. Wynikiem przeprowadzonych rozmów i badań testowych jest szczegółowy raport na temat każdej ocenianej osoby. Raport ten uwzględnia wszystkie ważne, ustalone wcześniej aspekty dokonywanej oceny. Diagnoza psychologiczna pozwala na rozpoznanie, w jaki sposób kształtują się role w danej grupie pracowniczej, dzięki czemu można dostosować zadania do predyspozycji, jakie posiadają zatrudniani pracownicy. Więcej informacji na temat standardów procesu diagnozy psychologicznej stosowanych w Business Consulting Systems można uzyskać podczas bezpośredniego spotkania lub kontaktując się z przedstawicielem firmy. 28 PSYCHOLOGIA SĄDOWA Psychologia sądowa – dział psychologii ściśle związany z istnieniem i funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Pełni funkcję wspomagającą – ekspertalną ( przeprowadzanie ekspertyz i wydawanie opinii). Istnieje też odmiana psychologii sądowej – naukowa (eksperymentalna) testująca nowe założenia psychologii, odnajdująca mechanizmy w zaistniałych już przypadkach. Wiedza psychologiczna wykorzystywana jest, więc w pracy sądowej, prokuratorskiej, policyjnej i resocjalizacji. Psychologia sądowa obejmuje również psychologię zeznań świadków, psychologiczne orzecznictwo cywilne (ZUSowskie), postępowanie adopcyjne. Psycholog sądowy posiłkuje się także zdobyczami dziedzin pokrewnych, m.in. kryminologii oraz kryminalistyki. Psychologia sądowa zajmuje się m. in.: - badaniem zjawisk patologii społecznej, przyczyn zachowań antyspołecznych (np. określonych typów przestępstw); psychologicznym aspektem przestępczości, - rehabilitacją zaburzeń zachowania osób, które weszły w konflikt z prawem, metodami resocjalizacji, - organizacją pracy placówek wymiaru sprawiedliwości, opracowaniem strategii ich działania, diagnozą i organizacją reżimu więziennego, problematyką izolacji więziennej, pracą z personelem więziennym, - wyjaśnianiem problemów psychologicznych, które mogą się pojawić przed i w trakcie rozpraw kryminalnych i cywilnych (np. oceną poczytalności oskarżonego, wiarygodności świadków), - oceną zasadności zwolnienia przedterminowego, - profilowaniem nieznanych sprawców niektórych przestępstw, zwłaszcza zabójstw, gwałtów i podpaleń. 29
