Agresja u dzieci w wieku przedszkolnym

Agresja u dzieci w wieku przedszkolnym
Za podstawową definicję agresji przyjmuje się taką, która mówi że:
”to każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej –
mające na celu wyrządzenie szkody , straty lub bólu” (J.Ranschburg).
Często obok pojęcia „agresja" używa się terminów „wrogość",
„destruktywność" lub określa skłonności zachowania agresywnego
czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub
czemuś.
Skąd się bierze agresja ?
Myśliciele , filozofowie oraz autorytety naukowe wyrażają sprzeczne
opinie na temat tego czy agresja jest wrodzonym, instynktownym
popędem czy wyuczonym sposobem zachowania .
Thomas Hobbes w dziele „Lewiatan” wyraził pogląd , że
człowiek z natury jest barbarzyńcą . Jedynie prawo i porządek
społeczny hamują ludzki instynkt agresji .
J. J. Rousseau .sformułował koncepcję szlachetnego dzikusa
zgodnie z którą ludzie z istoty swej są łagodni , życzliwi , radośni.
Cywilizacja tłumi dobrą naturę człowieka i wyzwala agresję.
Jak widać agresja jest problemem starym ale wciąż aktualnym
i budzącym wiele kontrowersji w zależności od tego z jakiej
perspektywy się na nią spogląda .
Koncepcje pochodzenia agresji
Spotykamy dwie koncepcje pochodzenia agresji:
-„koncepcja agresji jako tendencji wrodzonej (patologicznej)
opierającej się na teorii instynktu agresji wg Mc. Dongalla.
Popędach i destrukcyjnej energii Z. Freuda.
Gotowości do walki umożliwiającej przetrwanie gatunku K. Lorenza
(J. Ranschburg , 1980 , s. 82 ),
-koncepcja biologicznych zachowań agresywnych , przypisująca
decydujące znaczenie organicznemu podłożu agresji i wpływom
1
gruczołów wydzielania wewnętrznego , podwzgórza
migdałowatego, anomaliom chromosomalnym.
i
ciała
Najczęściej przyjmuje się, że zachowania agresywne uwarunkowane
są głównie przez czynniki psychospołeczne. Do popularnych należą
tu:
 „agresja jako wyuczona forma zachowania nabywana drogą
uczenia się pod wpływem przebytych doświadczeń i ćwiczeń”
 oraz hipoteza „frustracja –agresja” – „zaistnienie sytuacji
frustracyjnej czyli stanu będącego następstwem udaremnienia
osiągnięcia celu np. zaspokojenia potrzeby lub realizacji zadań
zmusza jednostkę do podjęcia działań , które mogą mieć
charakter agresywny”.
Współczesne podejście do agresji skupia się na funkcjach
i strukturach mózgu, neuropsychologii i neurochemii. Mimo
akcentowania czynników biologicznych uwzględnia się jednak agresję
w szerszym kontekście psychospołecznym i wzajemnych
zależnościach .
Jeśli uznaje się że zachowanie człowieka jest wynikiem uczenia się to
wysuwa się taki wniosek, że zachowań agresywnych ludzie uczą się
poprzez naśladownictwo i obserwację.
Liczne badania udowodniły, że oglądnie ma wpływ na uczenie się
agresji (Bandura- Ross) .
Szczególnie podatne na naśladownictwo są dzieci nadpobudliwe
emocjonalnie (Christ, Geltland ,Hartman).
Zachowania agresywne mogą występować z zaburzeniami
psychicznymi .
Agresja może być spowodowana np. trudnym dzieciństwem,
przebytymi chorobami , urazami , uzależnieniami itp.
J.Ranschburg rozróżnia następujące uwarunkowania egzogenne
będące przyczyną agresji w wieku dziecięcym:
 deprywację różnorodnych potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby
rozwoju prestiżu, uznania i sukcesu,
2
 kryzys wartości i autorytetów,
 niepowodzenie powodujące frustracje a często złe
funkcjonowanie w grupie rówieśniczej,
 materializm pragmatyczny,
 zaniedbanie ze strony rodziców,
 środki masowego przekazu , które stanowią współczesny
zakamuflowany rodzaj przemocy psychicznej ( J.Ranschburg,
1980 , s. 105 ).
Znaczną rolę w powstawaniu
następujące czynniki:
 telewizja,
 filmy, bajki,
 gry komputerowe,
 prasa,
 dom rodzinny,
 grupy rówieśnicze.
zachowań agresywnych mają
Kiedy pojawia się agresja
Świadomy przejaw agresji pojawia się do drugiego roku życia. Gniew
małego dziecka trwa krótko, ale z wiekiem gniew trwa dłużej.
Formami buntu małego dziecka jest najczęściej:
 zły humor,
 dąsanie się,
 wychodzenie z pokoju,
 rzucanie zabawkami,
 nieuzasadniony histeryczny płacz.
Pracując z dziećmi 3, 4, 5-cio latkami można zaobserwować
narastające buntownicze, wrogie zachowania.
W wieku przedszkolnym, kiedy w sali przedszkolnej dziecko styka się
z zakazami i nakazami dochodzi do zachowań agresywnych, które
przejawiają się podczas zabaw z rówieśnikami i podczas kontaktu
z nauczycielami. Agresja wzmaga się jeszcze bardziej, gdy dziecko,
3
które nie na ochoty na coś lub nie chce czegoś zrobić jest odtrącane
i niezrozumiane.
Jest wiele przyczyn występowania zachowań agresywnych u dzieci
i sytuacji konfliktowych np. :
 pojawienie się rodzeństwa,
 nadpobudliwość,
 brak komunikacji w rodzinie,
 brak umiejętności rozwiązywania problemów w domu (karanie
dzieci bez względu na przyczynę konfliktu, zachowanie),
 brak czasu dla dzieci i chwili zastanowienia się nad przyczynami
zachowań dziecka,
 „złe” karanie.
Zachowania agresywne
Za zachowania agresywne bezpośrednie uznano :
 bicie ręka innego dziecka ,
 poszturchiwanie, szarpanie , popychanie ,
 podstawianie nogi ,
 zabieranie, wyrywanie siłą ,
 kopanie ,
 bicie zabawką , przyborem , przedmiotem ,
 szczypanie ,
 gryzienie ,
 drapanie,
 kłucie ,
 wykręcanie rąk innemu dziecku ,
 opluwanie innego dziecka,
 niszczenie zabawek należących do innych ,
 kopanie przedmiotów należących do innych dzieci ,
 darcie i bazgranie rysunków , zeszytów , książek należących do
innych ,
Innymi pośrednimi formami wyrządzania krzywdy drugiemu dziecku
z ekspresją doznanej satysfakcji są:
4






przezywanie , wyzywanie, obrażanie ,
przedrzeźnianie innego dziecka ,
grożenie innemu ,
wykłócanie się z innym dziećmi
krytykowanie innego dziecka ,
złośliwa skarga do nauczycielki , z intencją wyrządzenia szkody.
W środowisku przedszkola wyróżnić można różne typy
agresji.
Agresję fizyczną (atak, bójkę, przemoc fizyczną). Dziecko w
momencie wybuchu gniewu bije, gryzie, kopie lub drapie. Atak nie
zawsze skierowany jest na osobę, która wywołała tę sytuację.
Zdarza się, że dziecko na podstawie swoich wcześniejszych
doświadczeń wie, że nie może skierować swojej agresji na osobę,
która ją wywołała, np. przyczyną może być zakaz osób dorosłych,
ponieważ nieposłuszeństwo zostanie ukarane, więc aby rozładować
swoją frustrację kopnie psa, podrze rysunek, uderzy kolegę. Jest to
agresja z przeniesieniem. Jedną z form agresji fizycznej jest
okrucieństwo. U dzieci może objawiać się ono nie intencjonalne mimowolne. Dzieci nie zdają sobie sprawy z tego, że zadają
cierpienie, nie mając takiej intencji, ich czyny są okrutne.
Przykładem może być zabawa ze zwierzętami - wyrywanie
muchom skrzydełek i obserwowanie czy będą biegać. Dokonując tych
okrutnych czynów dziecko kieruje się jedynie ciekawością. Drugą
formą opisywania agresji fizycznej jest agresywne zachowanie
służące dowartościowaniu siebie. Dziecko zdobywając się na czyny
okrutne, sadystyczne chce czymś i komuś zaimponować, pokazać
mu, na co go „stać".
Agresję cichą niewerbalną (brak komunikacji z rówieśnikami bądź
osobą bezpośrednio atakowaną, ignorowane wzbranianie się przed
kontaktami społecznymi). Zachowania tego typu polegają na:
 przedrzeźnianiu,
 robieniu min, wysuwaniu języka do innego dziecka z zamiarem
zrobienia mu przykrości,
5
 są to różnego typu gesty mające na celu zranienie drugiej
osoby.
Takie zachowania dzieci odbierają inaczej niż dorośli, są one bardzo
raniące i w efekcie dochodzi do jawnych konfliktów. Przy czym za
jawny konflikt często obarcza się winą dziecko, które użyło siły
fizycznej w odpowiedzi za np. obraźliwą minę, aczkolwiek
prowokatorem było dziecko używające niewerbalnej formy agresji.
Komunikaty przekazywane za pomocą niewerbalnych sygnałów są dla
dzieci o wiele więcej znaczące niż dla dorosłych. Dzieci potrafią
doskonale odczytywać i posługiwać się nimi. Dorośli niestety są raczej
skłonni do lekceważenia tej formy agresji i dziecko, które tłumaczy
się, że uderzyło kolegę, bo ten się do niego wstrętnie wykrzywił, nie
jest zrozumiane przez dorosłego.
Agresję werbalną – słowną (np. „daj to!”, „idź sobie!”, „weź to!”,
„nie ruszaj tego!”) – hasła, wyzwiska, a czasem brzydkie słowa.
dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub
przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie,
złośliwe uwagi, przezywanie, skarżenie, jest aroganckie. Narzędziem
działania w takiej sytuacji jest język.
Wyróżnia się agresję werbalną kierowaną i niekierowaną.
„O agresji kierowanej mówimy wtedy, gdy dziecko dokucza w sposób
otwarty tej osobie, która jest obiektem agresji i wprost do niej kieruje
swoje uwagi".
Natomiast agresja niekierowana jawna występuje na ogół wtedy, gdy
dziecko woli ukrywać swoje działania, ponieważ boi się szkodzić w
sposób otwarty, więc skarży, obmawia, plotkuje. Ta forma agresji jest
często spotykana w środowisku dzieci przedszkolnych.
Agresję instrumentalną. Agresja odgrywa tutaj rolę instrumentu,
narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu. Dziecko wybiera taki
sposób zachowania, który może przynieść mu jakąś korzyść.
Przyczyną takiego zachowania jest często nieprzemyślane
postępowanie dorosłych, jeśli rodzice zmęczeni krzykiem dziecka
ustępują mu, np. kupując wymarzoną zabawkę lub też pani ustępuje
6
chłopcu, który swoim zachowaniem wymusza pierwszeństwo w
zabawie, to wówczas dziecko uzna dane działania za skuteczne. W
takiej sytuacji przekonuje się, że właśnie takim zachowaniem
(agresywnym) może osiągnąć oczekiwane efekty, a wtedy będzie je
częściej powtarzał. Ważna jest tu, zatem stanowczość rodziców lub
nauczycieli i umiejętność pokierowania nastrojami dziecka, aby nie
czyniło nikomu krzywdy.
Dzieci o wiele częściej kłócą się w obecności rodziców lub opiekunów,
natomiast, gdy są same, ich relacje są lepsze. Dzieci powstrzymują
swoje agresywne zachowania, bo nie mogą liczyć na interwencję
dorosłego. Na tej samej zasadzie dzieci potrafią manipulować
dorosłymi i spowodować ukaranie dziecka, które zareagowało
jawnie na niewerbalną agresję kolegi.
„Instrumentalne agresywne zachowania dzieci są, więc typową
manipulacją, wyuczonym sposobem zachowania, który jest z reguły
konsekwencją błędów wychowawczych".
Agresję naśladowczą. Dziecko od początku swego życia naśladuje,
obserwuje najbliższe otoczenie, cały sobą wchłania to, co mu
przekazujemy. Agresywne
zachowanie
się
dzieci
bywa
następstwem oddziaływania określonych modeli zachowań.
Warto podkreślić, że największe szanse stania się modelem mają
osoby znaczące dla dziecka: rodzice, rodzeństwo, a także inne osoby
posiadające autorytet w oczach dziecka. Badania psychologiczne
dowiodły, że „większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, w
których jedno lub dwoje rodziców to osoby agresywne”. Frustrowane
dziecko zmusza się w domu karą do posłuszeństwa, przenosi swoją
agresję za pośrednictwem publikatorów, zwłaszcza prasy i telewizji.
Dorośli przyznają sobie prawo do różnych niekontrolowanych
zachowań wobec dzieci. Natomiast, gdy dziecko używa takich
samych powiedzeń, odruchów, wówczas zachowanie takie jest
karane. Sytuacje, w których dzieci naśladują zachowanie dorosłych
spotykamy bardzo często. Rodzice, którzy biją dzieci, krzyczą ilekroć
dzieje się coś nie po ich myśli na ogół nie przejmują do wiadomości,
że to ich własne zachowania stanowią wzorzec dla dzieci i ich
7
agresywnych zachowań. Gdy dzieci biją rówieśników, przezywają
ordynarnymi słowami, rodzice najczęściej przypisują to
naśladowaniu innych, a nie własnych sposobów reagowania na
określone sytuacje.
Agresję frustracyjną, która u dzieci podobnie jak u dorosłych wynika
z niemożności przezwyciężenia przeszkody fizycznej lub psychicznej.
Występuje wtedy, gdy dana potrzeba nie zostaje zaspokojona, czyli
w przypadku jej blokady.
Frustracje wywołują:
 wystąpienie poczucia krzywdy,
 wystąpienie silnych emocji sprzyjających poczuciu gniewu,
zdenerwowania, wrogości.
Powstaje ona wskutek odebrania dziecku atrakcyjnej zabawki,
przeszkadzania mu w zabawie, używanie różnych przezwisk przez
kolegów, niepowodzeń doznanych w działaniu, stosowania
surowych kar fizycznych, przykrych wydarzeń losowych.
Autoagresję, czyli zachowanie skierowane przeciwko sobie:
 uderzenie głową w ścianę,
 obryzganie paznokci aż do krwi,
 pobudzenie
fizyczne w wyniku, którego dzieci ulegają
samookaleczeniu np. na skutek biegania, skakania.
Dzieci przejawiające swoją agresję w takiej formie, wymagają
profesjonalnej pomocy terapeutycznej, gdyż zachowania tego typu
traktowane są jako zaburzenia. Może się zdarzyć, że dziecko w swojej
rozpaczy przekonane jest, że samo musi się ukarać za soje
zachowanie, albo nawet za swoje myśli, często, aby chronić innych
przed sobą. Dzieci te dostrzegają siebie, działania i reakcje innych
w tak zniekształcony sposób, że hamowne przez ogromny strach są
w stanie niedostatecznie i błędnie przetwarzać docierające do nich
bodźce.
Obserwując dzieci w przedszkolu można stwierdzić, iż przemoc w tym
wieku istnieje i istnieć będzie. Chłopcy być może są bardziej aktywni,
8
ale w tym wieku konflikty często rozwiązywane są dość szybko,
a w czasie prawie nie zapamiętywane.
Wychowanie to długotrwały proces podczas, którego należy dobrze
zastanowić się nad: nagradzaniem, karaniem, podejmować decyzje
wprost w sytuacjach konfliktowych. Proces ten nie jest łatwy, ale
należy poszukiwać, próbować i dążyć do celu, a celem jest
utrwalanie nawyków i życia w świecie bez przemocy i agresji.
Opracowała Małgorzata Kasak
9