co to jest spostrzeganie

x60Monika Bala
Studia Dzienne
CO TO JEST SPOSTRZEGANIE ?
Spostrzeganie to złożony proces poznawczy, w wyniku którego w umyśle człowieka
powstaje obraz rzeczywistości.
Spostrzeganie nie jest biernym odwzorowywaniem rzeczywistości, lecz aktywnym, twórczym
procesem, którego istota polega na organizowaniu w „sensowne” całości materiału
dostarczonego przez zmysły, co oznacza przetwarzanie informacji odbieranej z narządów
zmysłów. Odbieranie odbywa się na dwóch poziomach:
1. sensoryczno – motorycznym, czyli spostrzeganie całości przestrzenno – czasowych,
2. semantyczno – operacyjnym co znaczy spostrzeganie przedmiotów i znaków.
W spostrzeganiu zasadniczą rolę odgrywają, wytworzone na podstawie uprzedniego
doświadczenia, wewnętrzne wzorce (reprezentacje, schematy poznawcze) rzeczywistości,
służące jako swoiste hipotezy podlegające weryfikacji w miarę napływu nowych danych.
Dzięki temu, że spostrzeganie jest raczej procesem identyfikowania niż biernego
rejestrowania, wykraczającym poza dostarczone informacje, możliwe jest trafne
rozpoznawanie przedmiotów i zjawisk mimo luk w materiale sensorycznym, a także jego
zmienności związanej z warunkami, w jakich proces spostrzegania przebiega. To, co i jak
człowiek spostrzega, zależy od jego uprzedniego doświadczenia, wiedzy, także aktualnego
stanu emocjonalnego, postaw, opinii i przekonań.
Wpływ tych czynników przejawia się w selekcji informacji, czyli wybiórczym
akcentowaniu niektórych elementów rzeczywistości, a pomijaniu innych, oraz w tendencji do
zniekształcania spostrzeżeń zgodnie z wytworzonym schematem, nastawieniem lub
dominującą potrzebą.
Szczególnie widoczny wpływ na spostrzeganie wywierają procesy emocjonalno –
motywacyjne, przejawia się on na ogół:
1. szybszym, łatwiejszym rozpoznawaniem bodźców mających znaczenie emocjonalne,
2. tendencją do interpretowania treści spostrzeżeń zgodnie z treścią przeżywanej emocji.
Pod wpływem emocji negatywnych, zwłaszcza lęku, dochodzi niekiedy do reakcji przeciwnej,
polegającej na blokowaniu dostępu do świadomości bodźcom będącym sygnałami tych
emocji, co przejawia się opóźnionym, lub błędnym ich rozpoznawaniem (zjawisko tzw.
obronności percepcyjnej).
Zdolność obserwacji i spostrzegawczości
Proces spostrzegania może być:
1. mimowolny (niezamierzony, dokonujący się bez naszej woli)
2. dowolny (zamierzony, dokonujący się z użyciem naszej woli).
Jeżeli spostrzeganie staje się świadomym i planowym i ma na celu poznanie
przedmiotów, lub zjawisk nazywamy je wtedy obserwacją. Podczas obserwacji kształtujemy
ważną właściwość psychiczną zwaną spostrzegawczością.
Spostrzegawczość jest zdolnością wyróżniania w spostrzeganym przedmiocie cech na
pozór drobnych, które trudno jest zauważyć. Zdolność ta stanowi ważną umiejętność
uczonych i artystów. Spostrzegawczość i obserwacja w warunkach szkolnych kształtowana
jest przez wprowadzanie pomocy na lekcjach, oraz w toku samodzielnie wykonywanych
przez uczniów ćwiczeń i doświadczeń.
Spostrzeżenie nie zawsze dokładnie wiernie odzwierciedlają rzeczywistość. Często
ulega zniekształceniom. Zmysły dostarczają wrażeń informujących o pojedynczych
własnościach przedmiotów i zjawisk. Dokładniejszych informacji o świecie dostarczają
spostrzeżenia, czyli procesy odzwierciedlania przedmiotów i zjawisk całościowo (wszystkich
cech przedmiotu). Powstają w wyniku pobudzenia określonych zmysłów i analizatorów.
Podstawą ich podziału podobnie jak wrażeń są rodzaje zmysłów i analizatorów.
Wyróżnia się spostrzeżenia:
Jednozmysłowe czyli wzrokowe, słuchowe, dotykowe itp.
Wielozmysłowe - polisensoryczne to wzrokowo - słuchowo – dotykowe.
Własności procesów spostrzegania:
1. Stałość spostrzeżeń – mimo zmiany warunków spostrzegania (w pewnych granicach)
spostrzegamy jako stałe pewne cechy przedmiotów, zwłaszcza ich barwę, wielkość,
kształt.
2. Organizacja spostrzeżeń – nasze spostrzeżenia mają charakter zorganizowany,
wyodrębniają dany przedmiot z otoczenia spostrzegając określoną figurę na tle np.
wchodzimy do jakiegoś pomieszczenia po raz pierwszy i od razu dostrzegamy meble,
firanki.
3. Struktura bodźców – organizacja spostrzeżeń polega również na strukturyzacji
bodźców. U człowieka istnieje silna skłonność nadawania określonej struktury temu
co widzi.
4. Apercepcja - w procesie spostrzegania ogromną rolę odgrywa doświadczenie
człowieka.
Właściwie zależność spostrzeżeń człowieka zależy od wyobraźni. Wyobrażenie jest
procesem odzwierciedlania w naszej świadomości spostrzeganych poprzednio przedmiotów i
zjawisk. Wyróżnia się wyobrażenia:
1. wzrokowe,
2. słuchowe,
3. smakowe,
4. dotykowe,
5. węchowe.
Inny rodzaj wyobrażeń to:
1. Wyobrażenia odtwórcze - odzwierciedlające zjawiska, przedmioty, dawniej postrzegane
2. Wyobrażenia wytwórcze - dzięki którym tworzy się obraz nowych przedmiotów i zjawisk
w oparciu o posiadaną wiedzę.
Wyobrażenia mają ogromne znaczenie w procesie uczenia się, zwłaszcza takich
przedmiotów jak: geografia i historia. Dużą rolę wyobrażenia odgrywają w procesie czytania
książek, wtedy bowiem dzięki wyobrażeniom możemy zainteresować się bohaterami i
dokładniej wyobrazić sobie ich losy i wygląd.
Jakie procesy psychiczne uruchamiają się kiedy na człowieka działają odpowiednie
bodźce. Jednym z nich są procesy poznawcze zapewniające nam możliwość orientowania się
w świecie, a do nich należy spostrzeganie.
Spostrzeganie jest pierwszym procesem umożliwiającym nam kontakt ze światem. Im
organizm jest prymitywniejszy tym repertuar zachowań przystosowawczych jest bardziej
pochodzenia genetycznego. Wszystko co daje mu możliwość przeżycia jest dla niego
wrodzone. Aby właściwe bodźce mogły zadziałać trzeba je spostrzec. Na każdym etapie
możliwość dostarczania bodźców jest niezbędna do tego, żeby się w sposób właściwy
zachować. Gdyby wszystkie istniejące bodźce organizm mógł spostrzegać, byłoby to
szaleństwo, świat byłby niemożliwy do ogarnięcia. Człowiek niczego by się nie nauczył,
świat byłby wtedy jednym wielkim huraganem, który niszczyłby człowieka.
To co jest podstawą spostrzegania to reagowanie na zmienność – to co jest
wartościowe, to co się zmienia. Aby można się było nauczyć czegokolwiek niezbędna jest
powtarzalność bodźców. Gdy organizm nauczy się znaczenia tego bodźca przestaje na niego
reagować, reaguje na zmianę. Gdyby zamknąć człowieka w dokładnie tak samo oświetlanym
pomieszczeniu, to w pewnym momencie przestałby widzieć. Każda zmiana może
spowodować jakieś niebezpieczeństwo dla organizmu.
Centralny układ nerwowy jednocześnie analizuje informacje, które w tym samym
czasie płyną od wielu receptorów (smak, dotyk, głos,). Mózg w trakcie sekundy wysyła około
pięciu rozkazów dotyczących danego zachowania. Komórki nerwowe wyspecjalizowane w
odbiorze tylko jednej energii fizjologicznej nazywamy receptorami – zmysłami, np.
siatkówka odbiera wyłącznie światło. Receptor to komórki nerwowe, o określonej
specjalizacji. Receptor bólu mieści się głębiej niż receptor dotyku. Oddzielne są też receptory
temperatury: zimny i ciepły – gdy temperatura średnia działa jeden z nich, gdy skrajna – oba.
Bodziec jest każdą zmianą w środowisku fizycznym organizmu, na którą organizm
potrafi w sposób specyficzny zareagować. A spostrzeganie jest to proces poznawczy
polegający na odzwierciedleniu złożonych bodźców oddziałujących na organizm.
Natomiast wyrażenie to proces poznawczy, o którym można mówić teoretycznie, jest to
doświadczanie tylko pojedynczych cech bodźca: np. tylko wielkości, albo tylko koloru.
Proces spostrzegania w odróżnieniu od wyrażenia nie jest bezpośrednim wyrażeniem
przedmiotu, jest to proces pośredni – nie opieramy się tylko na informacji dochodzącej tu i
teraz, lecz korygujemy je o nasze doświadczenia. Stąd też mówi się, że spostrzeganie jest
takim procesem, w którym mniej ważne jest to co do nas dociera. Spostrzeganie jest
odzwierciedleniem świata, ale na ile doskonałą kopią jest tego świata (bardzo różne
koncepcje).
O obiektywnym świecie jest trudno mówić, spostrzeganie jest subiektywne. Jeśli ta
spostrzegana rzeczywistość odbiegałaby tak bardzo od tej obiektywnej, to nie mielibyśmy
możliwości przeżycia na tym świecie, działalibyśmy mocno nieracjonalnie.
Wiemy, że siatkówka się nieustannie porusza. Oko jest ułomne (złudzenia wzrokowe).
Mimo to uważa się, że dzięki spostrzeganiu dosyć wiernie odbieramy świat.
Już na poziomie siatkówki można mówić o komórkach wyspecjalizowanych na odbiór np.
kresek poziomych, kątów i in. Ta specjalizacja jest wrodzona, ale dane zespoły komórek
nerwowych muszą być uruchomione w tak zwanym okresie krytycznym. Osoby niewidzące
od urodzenia, gdy są dorosłe po operacji mogą odzyskać wzrok, ale nie umieją się nim
posługiwać, bardziej im on przeszkadza niż pomaga.
Możemy dostrzegać rzeczy te same, pomimo ich różnego spostrzegania. Odnosimy
bodźce bieżące do naszej wiedzy. Stąd stałość w spostrzeganiu: kształtu, wielkości, barwy.
To co spostrzegamy jest natychmiast grupowane i organizowane. To pole spostrzeżeniowe
organizujemy tak, że pewne bodźce składamy i one stanowią figurę, a inne są tłem dla tej
figury. Reguły organizowania pola spostrzeżeniowego są następujące:
a)
b)
c)
d)
w oparciu o zasadę bliskości,
według zasady podobieństwa – łączymy to co do siebie podobne,
na zasadzie ciągłości,
wyodrębniając proste figury.
Przenosi się to na organizowanie tak zwanego społecznego pola spostrzegania – ludzi też
łączymy na zasadzie tych reguł.