TEST NA CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM —Teatr starogrecki TEKST PIERWSZY OBRZĘD I MIT (…) Dla powstania teatru istotniejsze są najdawniejsze, ekstatyczne misteria [ = obrzędy kultowe u starożytnych] dionizyjskie. Dionizos był bogiem narodzin i śmierci, ale też i użycia. Tak więc skupiał w sobie zarówno wzniosłe wierzenia, jak i patronował orgiom pijackim i wyuzdaniu. Obrzęd odprawiany ku jego czci, pierwotnie orgiastyczny i dziki, uległ z czasem umiarkowaniu. Tak zwane Wielkie Dionizje — miejsce, które odbywały się w porze wiosennego zrównanie dnia z nocą, można by porównać ze słowiańskimi sobótkami czy wiankami. Dionizje Małe — wiejskie — obchodzone w porze jesiennej, były świętami winobrania; podobne do naszych dożynek, miały wesoły charakter i nastrój ludowej zabawy. Z tych dwu różnych odmian kultu Dionizosa powstał teatr starogrecki w dwu swych zasadniczych odmianach: tragedii i komedii. DYTYRAMB, CHÓR I AKTORZY Z pieśni obrzędowej ku czcio Dionizosa, dytyrambu, powstała tragedia, której budowa opiera się na dialogu, prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem. Ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej. Koryfeusz dał nadto początek późniejszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p.n.e. Ten pierwszy i jedyny na razie aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, Sofokles trzeciego i na tej trójce wyczerpał się zespół aktorski pierwszego teatru. Nawet jeśli w przedstawieniu brało udział więcej postaci, równocześnie występowało na scenie najwyżej trzech aktorów. To ograniczenie sprawiło, że akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych, że niektóre z nich rozgrywały się za sceną i komunikowane były widzom przez opowiadanie. Tym samym powiększał się również udział chóru w dopełnianiu akcji. (…) AUTORZY Ogniskiem kultury starogreckiej stają się w V w. p.n.e. Ateny. Następuje tak rozkwit dramatu, który tworzą trzej wielcy tragicy: Ajschylos (525-456 p.n.e.), u którego przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze: Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych. Sofokles (496-406 p.n.e.). Jego zasługą jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie. Eurypides (480-406 p.n.e) pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m.in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei — jak widać, bohaterami są kobiety. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratiorium [widowisko religijne lub alegoryczne z muzyką] do wykształconej tragedii świeckiej. (…) UKŁAD I FORMA DRAMATU Dramat starogrecki odbiega od dzisiejszego. Górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca, szczególnie partie chórowe miały ten charakter „operowy” czy „oratoryjny”. Nie znano wtedy podziału na akty i sceny, natomiast stosowano inne podziały, tworzące swoistą konstrukcję. Rozpoczynał przedstawienie aktor wygłaszający zapowiedź — prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczający rytmicznie i ze śpiewem na orchestrę [okrągły placyk na przedzie proscenium, na którym występował chór] — parodos. Także chór kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem — exodos. Między tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody — epeisodia. Między epizodami występował chór stojący na orchestrze, wygłaszający stosowny tekst-komentarz akcji — stasimon — pod nieobecność aktorów na scenie. Jak związana z obrzędem Wielkich Dionizji pieśń-dytyramb dała początek tragedii, tak i pieśń dionizyjskich „dożynek”, zwana komos, rozwinęła się w komedię. Komedia, zgodnie ze swym pochodzeniem od obrzędowych zabaw ludowych, jest gatunkiem wesołym, szyderczym i parodystycznym, nie pozbawionym wątku fantastycznego. (…) Tadeusz Kudliński: Dramat starogrecki (fragment), z: Vademecum teatromana, 1976, za: Maria Adamczyk, Bożena Chrząstowska, Józef Tomasz Pokrzywniak: Starożytność-oświecenie. Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej, Warszawa 1997, ss. 124-125 TEKST DRUGI Teatr (…) odbywał się tylko parę razy w roku. Święto nie może być codziennie. Trzeba było złączyć ze dwadzieścia tysięcy ludzi, oderwać ich od zajęć, zaprosić w jedno miejsce, skupić w jedną myśl ich obce sobie myśli. (…) Siedzibą teatru mogło być początkowo każde miejsce, z którego mieszkańcy całego miasta oglądać mogli razem duże widowisko. Ustrój był demokratyczny, każdy miał prawo słyszeć i wiedzieć dobrze. Do tego celu nadawało się najlepiej naturalne zbocze wzgórza, u którego stóp płaska powierzchnia pomieścić mogła chór i aktorów. (…) 1 Przedstawienie rozpoczynało się o wschodzie słońca, kończyło z zachodem i trwało w sumie zwykle kilka dni. (…) Taka długość przedstawienia byłaby nużąca, gdyby teatr istniał tylko dla samej sztuki. Wtedy wzruszenie z artyzmu, płynące przez kilkadziesiąt godzin, zmieniałoby się w zmęczenie. Ale teatr był równocześnie konkursem poetyckim, przeglądem tańców, popisem muzycznym i wokalnym, a zarazem odświętnym miejscem spotkania całego miasta i zaproszonych gości. W tych warunkach, w powietrzu łagodnym, pobyt w teatrze mógł być miły. (…) Tragedia grecka jest uniwersalna dosłownie, jest żywym zaprzeczeniem liryki. Tragedia dotyczy całego świata; biorą w niej udział ludzie, bogowie, a nad nimi los. Każda jej osoba organicznie związana jest z ogólnym porządkiem, czyli kosmosem. Nieszczęścia jednostki są nieosobiste. Prometeusz przedziera się do ludzi i chce się wznieść do nieba. W chwili jego katastrofy drży więc i ziemia, i niebo. Tragedia grecka jest sprawozdaniem z buntu „człowieczeństwa” przeciwko naturze. Bohater nigdy nie działa dla siebie czy za siebie. Jego los staje się więc częścią losu wszystkich, a symbolem integracji bohatera i świata, jego solidarności z otoczeniem jest niezmienna obecność chóru. (…) Aktor był słabo widoczny z oddali, ale głos jego, dzięki znakomitej akustyce i odpowiednio zbudowanej masce, słyszano z najdalszych miejsc. Dobierano więc aktorów według rodzaju głosu, zwłaszcza że w partiach ważniejszych musieli śpiewać jak w operze. Twarz zakrywała maska, dla ekspresji zostawała więc reszta ciała. Była ona w kostiumie kontrastowym lub jaskrawym dobrze widzialna. Dlatego aktor opanować musiał znakomicie sztukę mimu, pantomimy i tańca. (…) Niezmienna maska, którą aktor przywdziewał z początkiem, a składał po skończeniu przedstawienia, zachęcała do stworzenia typu [postaci] bez pęknięć, bohatera, którego tylko los zniszczyć może. (…) Dla publiczności maska stanowiła najlepszy środek informacji o przeznaczeniu aktora. (…) Tak prosto przebrani aktorzy grali na scenie zbudowanej nie mniej prosto i celowo. U stóp amfiteatru znajdowała się okrągła powierzchnia, zwana orchestrą, na której swobodnie poruszał się chór. Za czasów Sofoklesa i Ajschylosa całość przedstawienia rozgrywała się w tym miejscu. Później poza orchestrą, naprzeciw środkowych miejsc widowni, zbudowano nieszerokie prostokątne podwyższenie, na którym pokazywali się artyści. To miejsce nazywano proskenion. W głębi znajdowała się fasada budynku z pięknymi kolumnami, o wyglądzie świątyni czy pałacu. Ten budynek to scena ([po grecku] skene, tj. buda). Front jego miał zwykle troje drzwi, przez które aktorzy wchodzili i wychodzili. Przez otwory te można też było wygodnie wytoczyć małą platformę dla pokazania zabitego za sceną tyrana. Wtedy akcja rozgrywała się na trzech poziomach: orchestra, proskenion i dach skene. (…) Tragedia grecka rozpoczynała się proroczym okrzykiem niepokoju i potem poprzez śpiewane recytacje, przez współczujące skargi, wybuchy rozpaczy i pełną chwilowej nadziei ciszę kończyła się monumentalnym lamentem nad losem zniszczonej odwagi. Śpiew i muzyka były zasadą tragedii, nie jej ozdobą. Artyści i chór poruszali się w poważnym, monumentalnym rytmie, niosącym trwogę, a później ukojenie. Zgodnie z ideą tragedii, zgodnie z miejscem teatru otwartym i ogromnym, pieśń była prosta i patetyczna, bez liryzmu. Melodię prowadził flet, którego dźwięk najbardziej zbliża się do ludzkiej mowy. Tak akompaniament zlewał się z zawodzeniem, tworząc jedność. Andrzej Banach: O teatrze greckim (fragmenty), z: Wybór maski, 1984, za: Maria Adamczyk, Bożena Chrząstowska, Józef Tomasz Pokrzywniak: Starożytnośćoświecenie. Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej, Warszawa 1997, ss. 126-167. Zadanie 1. (1 pkt). Tomasz Kudliński pisze, że Dionizos był także bogiem użycia. O jakie użycie albo o użycie czego tutaj chodzi? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 2. (3 pkty). Czym były Dionizje Wielkie? Odpowiedz na to pytanie, podając wszystkie zawarte w tekście pierwszym informacje na ich temat. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 3. (3 pkty). Czym były Dionizje Małe? Podaj wszystkie zawarte w tekście pierwszym informacje na ich temat. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... 2 Zadanie 4. (1 pkt). Czym był dytyramb? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 5. (1 pkt). Jak, na podstawie 2 akapitu tekstu pierwszego, wygląda geneza tragedii? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 6. (1 pkt). Kto to jest koryfeusz? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 7. (1 pkt). Jakich reformatorów teatru greckiego wymienia Kudliński? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 8. (3 pkty). Przedstaw w punktach ewolucję teatru greckiego, poczynając od pieśni i podając jak najwięcej informacji zawartych w tekście pierwszym. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 9. (1 pkt). Jaka była rola chóru? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 10. (1 pkt). Jakie były konsekwencji wprowadzenia zasady dotyczącej 3 aktorów na scenie? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 11. (1 pkt). Na czym skupiał się Ajschylos w swoich tragediach? A. Na prowadzeniu rozmowy chóru z koryfeuszem. B. Na zachowaniu honoru jednostki ludzkiej i humanitaryzmie. C. Na prowadzeniu akcji przez dwóch solistów. D. Na wojnie z Persami. E. Na tragedii Prometeusza. Zadanie 12. (1 pkt). Który z dwóch ostatnich wielkich dramatopisarzy greckich jest młodszy i ile dzieli ich lat? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... 3 Zadanie 13. (1 pkt). Przedstaw w punktach przebieg dramatu w starożytnym teatrze greckim, wyjaśniając znaczenie kolejnych elementów. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 14. (1 pkt). Czym była „komos” i jak nazywa się jej następczyni? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 15. (1 pkt). Jak często odbywały się spektakle teatralne w starożytnej Grecji? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 16. (2 pkty). W jakich miejscach najczęściej lokowano teatr? Podaj uzasadnienie takiego wyboru. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 17. (1 pkt). Jak długo trwały przedstawienia w antycznym teatrze greckim? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 18. (1 pkt). Jakie inne atrakcje urozmaicały przedstawienia? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 19. (1 pkt). Co to znaczy, że tragedia grecka […] jest żywym zaprzeczeniem liryki? A. Podważa sens istnienia liryki. B. W tragediach greckich zaprzeczano istnieniu liryki. C. Tragedia opowiada o tym, co wspólne, kolektywne, powszechne, a nie jednostkowe, indywidualne. D. Tragedia jest generalnie przeciwieństwem liryki. Zadanie 20. (1 pkt). Co ma na myśli Andrzej Banach, mówiąc, że nieszczęścia jednostki w tragedii greckiej są nieosobiste? A. W tragedii nieszczęścia są nieszczęściami bogów, nie osób. B. Nieszczęścia w tragedii nie dotyczą konkretnych osób, ale mają uniwersalny charakter: dotyczą wszystkich ludzi. C. Nieszczęścia jednostki nie są jej prywatną sprawą, ale publiczną, skoro je przedstawia na scenie całej publiczności. Słowem, nie są już jej osobiste. Zadanie 21. (1 pkt). O co chodzi w zdaniu: Tragedia grecka jest sprawozdaniem z buntu „człowieczeństwa” przeciwko naturze? A. W tragediach zawsze występowali jacyś buntownicy. B. Konflikt w tragedii zawsze polegał na buncie przeciwko przyrodzie. C. Tematem tragedii był sprzeciw człowieka wobec tego, co jest naturalną koleją rzeczy, co jest konieczne, przeciw naturalnym konsekwencjom jego czynów lub jego sytuacji. 4 Zadanie 22. (1 pkt). Dlaczego we wspomnianym zdaniu (Tragedia grecka jest sprawozdaniem z buntu „człowieczeństwa” przeciwko naturze.) wyraz „człowieczeństwo” został zapisany w cudzysłowie? A. Bo jest to ironia: autor ewidentnie drwi z tragedii greckich, przecież człowiek nie może się buntować przeciw naturze. B. Bo jest to metafora: chodzi tutaj o sytuację człowieka: jego ograniczenia, problemy, troski. To nie tyle bunt człowieka, ale „bunt bycia człowiekiem”. C. Jest to delikatna ironia: jak można mówić o człowieczeństwie Greków, u których istniało niewolnictwo? D. Jest to ironia: w tragediach pojawiało się tyle zła i niemoralności, że trudno mówić o człowieczeństwie ich bohaterów. Zadanie 23. (1 pkt). Czy aktorzy w teatrze greckim grali mimiką twarzy? Odpowiedź uzasadnij. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Zadanie 24. (3 pkty). Jakie funkcje pełniła maska w teatrze greckim? Zaznacz 3 właściwe odpowiedzi. |__| A. Ułatwiała aktorowi wyrażanie zmiennych uczuć, np. bólu, szczęścia. |__| B. Pokazywała widzom, jaka przyszłość czeka bohatera. |__| C. Informowała widzów, jakim typem postaci jest dany bohater. |__| D. Współtworzyła nastrój tragiczności, wzniosłości. |__| E. Była wizytówką teatru i aktorów. |__| F. Dzięki odpowiedniej konstrukcji potrafiła niejako „wzmacniać” głos aktora. Zadanie 25. (2 pkt). Podpisz (nazwami greckimi!) elementy budowy teatru greckiego wskazane na rysunku. Pod nazwą każdego obiektu napisz, kto na nim (najczęściej!) występował. a)……………… ……………… … b)……………… ……………… … c)……………… ……………… … 5
