Księgi historyczne Konwersatorium, semestr letni 2022 Firma Kurierska DPD sp. Z o. o. Dobra Przeczytane Dzieła Zaliczenie Konwersatorium Ksiąg historycznych – 21.06.2022 Stworzenie świata i człowieka – Rdz 1,1-2,4a (1) Kto jest autorem tekstu Rdz 1,1–2,4a i kiedy najprawdopodobniej on powstał? • • • Terminologia i teologia wskazuje na autora kapłańskiego VI wiek przed Chrystusem Powstał w okresie niewoli albo zaraz po niej o 587 – pierwsza deportacja – zabrali inteligencję o 586 – najazd Babilonu, druga deportacja do Babilonii; państwo judzkie przestaje istnieć o 582 – trzecia deportacja o 538 – dekret Cyrusa – odbudowa Państwa i kultu (2) W czym przejawia się podobieństwo Rdz 1,1–2,4a do mezopotamskiego eposu Enuma Elisz, a na czym polega zasadnicza różnica pomiędzy tymi dwoma tekstami? • Epos Enuma Elisz = Kiedy na Wysokości • Najstarsze redakcje tekstu są datowane na pierwsza połowę I tysiąclecia przed Chrystusem, • W eposie można przeczytać o stworzeniu światła, nieba, ziemi, ciał niebiskich oraz o odpoczynku boga Marduka • Enuma Elisz wychwala Marduka za stworzenie dzieł stwórcze (przeczytaj Prz 3,19-20; Mdr 9, 1-2; Ps 104,24) – tak samo i u nas jest to samo • Różnica między Biblią a Enumą: w Enumie jest mowa o wyższości Marduka nad innymi bóstwami [czyli politeizm], a w Biblii nie ma wzmianki o politeizmie. (3) W jaki sposób uczeni interpretują biblijne narracje o stworzeniu świata i człowieka? Trzy stanowiska: 1. Tekst biblijny ma dużo wspólnego z rzeczywistą prehistorią wszechświata – dziś teza już odrzucana. Przez długi czas tak wierzono, że jak napisano tak jest. 2. Negacja jakiejkolwiek naukowej i historycznej wartości świadectw biblijnych 3. Fideiści – oddzielają płaszczyznę wiary i płaszczyznę naukowych dociekań. Biblia nie jest podręcznikiem do geologii, kosmologii, filozofii przyrody, geografii, antropologii. Biblia to nie podręcznik do nauki. Biblia nie mówi jak zostało stworzone niebo tylko jak się o niego dostać. Ten tekst należy interpretować na sposób teologiczny. (4) Czym różni się tradycja judaistyczna od astrologii bliskowschodnich w kwestii stworzenia świata i człowieka? W astrologiach bliskowschodnich oddawano cześć gwiazdom, planetom, słońcu i ich uznawano za władców i przyczynę świata. Oddawano im cześć boską. Wierzono w ich władze nad dniami tygodnia. Bano się zjawisk naturalnych wtedy. Natomiast w Biblii widzimy, że twórca tych wszystkich ciał niebieskich jest Bóg. Dziadosz wymienia Bóstwa: Ra – w Egipcie, Baal i Asztarte - w Babilonii. Bóg panuje nad ciałami niebiskimi, a człowiek już nie. W Piśmie Świętym mamy jasno, że stwórcą świata i ludzkości był Bóg Jahwe. 1 (5) Jaką rolę w strukturze pierwszych dwóch rozdziałów Biblii pełni formuła: oto historia początków nieba i ziemi (Rdz 2,4a)? Dwa sposoby interpretacji: 1. Epilog kapłańskiego poematu o stworzeniu świata i ludzi. Słowo toledot/ genealogia jest charakterystyczna dla tradycji kapłańskiej. – większość egzegetów opowiada się za tą opcją 2. Tytuł dla źródła jahwistycznego – interpretacja jest związana z użyciem toledot w innych miejscach jako początek. (6) Co można powiedzieć na temat gatunku literackiego Rdz 1,1-2,4a i używanego przez autora języka? • Najczęściej mówimy, że jest to poemat o stworzenia świata albo hymn pochwalny na cześć Boga stwórcy albo biblijna teofania lub kosmogonia typowa dla bliskiego wchodu • Struktura: sześć dni + szabat • Schemat poszczególnych dni stworzenia: o Wprowadzenie o Rozkaz o Wypełnienie o Opis o Nazwa/błogosławieństwo o Pochwała o Konkluzja • Język ubogi, monotonny i pozbawiony literackiego polotu (7) Jaki jest związek liczb: 3,7 i 10 z literacką strukturą poematu o stworzeniu? Kapłański poemat o stworzeniu nie jest dosłowną i historyczną relacją, a autor literackie struktury budował o symboliczne znaczenie liczb 10, 3 i 7. • 3 Nakaz określony jako - „być, stać się” pojawia się trzy razy i tylko w odniesieniu do ciał niebiskich. Pieśń o stworzeniu zawiera trzy Boże błogosławieństwa wypowiedziane do powołanych do życia stworzeń oraz wskazuje przez to, że Bóg błogosławi Niebo, Ziemię, Morze. A czasownik bara = „stworzyć” występuje w jej trzech newralgicznych miejscach, a przy stworzeniu człowieka powraca trzy razy. Bara jest związane tylko z Bogiem. Trzy razy występuje Boże Błogosławieństwo. • 7 Wobec ziemi i stworzeń autor używa siedem razy innych form czasownikowych, np. „zebrać się”, „wydać”, „zaroić się”, aby wyrazić Boży nakaz stwórczy. Autor stosuje siedem razy „i stało się/tak”, siedem razy występuje kolejna Boża czynność – nadanie imion lub błogosławieństwo. Do tego cała struktura utworu oparta jest o podział na siedem dni tygodnia. Odpoczynek Boga w siódmym dniu. Słowo Elohim występuje 35 razy. Siedem słów w 1,1 i czternaście w 1,2. Zwroty i stało się tak oraz i widział Bóg że było dobre występuje 7 razy. • 10 Dziesięć razy autor używa czasownika „uczynić, zrobić” opisując realizację Bożych planów i dziesięć razy pojawia się formuła „według swego gatunku, (rodzaju)”. „Bóg rzekł” występuje w tekście 10 razy, 3 – w odniesieniu do pierwszych ludzi; 7 – w odniesieniu do pozostałych dzieł stworzenia. 2 (8) Jaki jest związek Rdz 1,1 – 2,4 a ze świętowaniem szabatu? • Z hebr. Seba – siedem i z hebr. sabat – odpoczywać • Autor podkreśla rangę siódmego dnia: Wj 16,22-30; Wj 20,10-11; Kpł 16,31; Kpł 23,3 • Za nieprzestrzeganie szabatu groziła śmierć [było to zbezczeszczenie go] • Kapłani wyakcentowali szabat dlatego, że Żydzi w Babilonii zaczęli bezcześcić szabat. Kapłan napisał to aby Żydzi przestali bezcześcić szabat. (9) Jakie cztery stanowiska wypracowała ożywiona dyskusja o hermeneutyczny klucz w interpretacji poszczególnych dni tygodnia? 1. Tekst należy interpretować dosłownie 2. Sześć dni to nie są dni stworzenia, ale dni odnowienia świata po buncie złego Ducha. 3. Opisane dni tygodnia odpowiadają kolejnym i erom kosmogonicznym i geologicznym 4. Autor natchniony posłużył się ideą dni tygodnia by zrealizować swoje cele teologiczne – podkreślenie wagi szabatu – i tą interpretację przyjmujemy (10) Które dni tygodnia można połączyć i dlaczego? Odpowiadają sobie kolejno dni, Bóg stwarza: 1 i 4: 1 – światło, 4 – ciała niebiskie 2 i 5: 2 – Niebo i zbiorniki wodne, 5 – ptaki i ryby 3 i 6: 3 – powierzchnia sucha i rośliny, 6 – zwierzęta lądowe i ludzi Trzy pierwsze dni Bóg stwarza scenerię, a w 4,5,6 scenę zapełnia aktorami. (11) Co oznaczają słowa: tōhû i bōhû? • Tōhû – pustynia pozbawiona ścieżek i dróg, której często się człowiek boi i na które często błądzi/ginie • Bōhû – pustka, nicość oraz bezład (12) Co to znaczy, że JHWH jest jedynym Stwórcą i Panem wszystkiego, co istnieje? Oznacza to, że w dziele stworzenia Bóg był samodzielny - nie potrzebował nikogo ani niczego do pomocy w stwarzaniu świata - w odróżnieniu od bóstw babilońskich. Bóstwa babilońskie walczyły między sobą, kierowały się egoistycznymi pobudkami, knuły itd. itd., były zależne od sił przyrody i ludzi. A w Rdz 1,1-2,4a odwrotnie - Bóg nie musi się z nikim liczyć, od nikogo nie jest zależny. Jest różny od stworzenia, transcendentny, a w mitach babilońskich bogowie i żywioły się przenikają. Bóg nie ma żadnych konkurentów, nie musi z nikim walczyć o władzę, np. z innymi bogami, z żywiołami. Hebrajskie słowo bara - stworzyć, ale też zbawić odnoszone tylko do Boga, bara - stwarzać lub zbawiać - coś co jest “trwałe, nowe i wyjątkowe”. Jeśli tylko Bóg stwarza w rozumieniu bara, to to, co stwarza jest piękne, doskonałe i trwałe. Teomachia – walka bogów w politeizmie Meryzm – czyli cały świat, Ziemia Morze i Niebo (13) Jak należy prawidłowo zinterpretować wiersz Rdz 1,1: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię oraz jak egzegeci zapatrują się na ideę pierwotnego chaosu? a. Interpretacja Rdz 1,1 1. Streszczenie w formie summarium tego, co będzie relacjonowane w poemacie 3 2. Niektórzy bibliści podporządkowują wers 1,1 wersowi 1,2. „Na początku, kiedy Bóg postanowił stworzyć niebo i ziemię, ziemia była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami”. 3. Niektórzy podporządkowują 1,1 wersowi 1,3 a wers 1,2 jest zdaniem wtrąconym. kiedy Bóg zaczął tworzyć niebo i ziemię, “ziemia była pustkowiem i bezładem, ciemność była nad bezmiarem wód, a duch Boży unosił się nad wodami”, wtedy to Bóg rzekł: “Niech się stanie światłość”. b. Chaos: Jeśli autor czerpał z nich, to pierwsze wersety i słowa tohu wabohu (pytanie 11) można zinterpretować jako uznanie istnienia pierwotnego chaosu - idei popularnej w mitologii Bliskiego Wschodu. Jeśli tak, to oznacza, że Bóg stworzył chaos i z niego świat lub chaos, z którego Bóg stworzył świat, nie ma początku - tak jak Bóg. Ta interpretacja jest wątpliwa filologicznie i teologicznie. Nie ma podstaw, by sądzić, że poemat o stworzeniu świata powstał pod bezpośrednim wpływem kosmogonii babilońskich. Bóg jest tu ukazany jako Jedyny Władca, a mitologie były politeistyczne. Nie ma żadnego bytu, który by istniał przed Bogiem albo równo z Nim. Bóg nie walczy z innymi bogami. Pustka, bezład, chaos - to wizja teologiczna i literacka autora, a nie siły i byty przeciwne Bogu, z których, pokonawszy je, Bóg stwarza świat, tak jak to było w babilońskiej mitologii (pytanie 2). Poemat kapłański o stworzeniu świata ukazuje Boga jako doskonałego stwórcę - nie stworzyłby czegoś niedoskonałego, jak chaos, z którego stworzyłby dopiero dobry świat. Pomimo użycia słowa bara - stworzył (tym słowem określane jest tylko stwarzanie przez Boga) - nie ma bezpośredniej wzmianki o creatio ex nihilo (stworzenie z niczego), to dopiero w 2 Mch 7,28. (14) Czym jest rûah ‘ělōhîm? Rûah Ělōhîm – To nie wiatr od Boga, Boży wiatr lub bardzo mocny wiatr. Jest tu mowa o Duchu Boga. Jest On zaangażowany w dzieło stwórcze i ma władze nad kosmosem.– ten sam obraz powraca w Mt 3,16; Mk 1,10; Łk 3,22. Jest to początek nowego stworzenia i nowej ery w dziejach zbawienia, (15) • • • • • • • Jaką rolę w I opisie stworzenia świata i człowieka odgrywa dābār jhwh? dabar jhwh (z hebr.) = słowo Boga w pierwszym opisie stworzenia świata nie znajdziemy wyrażenia ,,jhwh”. Pojawia się ono dopiero przy drugim opisie. We fragmencie Rdz 1,1- 2.4a znajdziemy zaś słowo ,,elohim” koncepcja powoływania do istnienia słowem; Bóg powołuje do istnienia przez Słowo podkreślenie pełnej i nieograniczonej dominacji Boga nad wszechświatem oraz Jego nieskończonej i nie mającej sobie równych wszechmocy i mądrości słowo Boże, ale i Duch Boży (Rdz 1,2), który istniał przed czasem i niepodzielnie poznając nad wszystkim i powołał do istnienia wszelki byt i wszelkie istoty żywe niektórzy egzegeci zupełnie nie zauważają lub nawet celowo pomijają obecność Bożego Ducha Rdz 1,2 hebr. ruah elohim błędnie tłumaczone jako wiatr od Boga/ Boży wiatr/ bardzo mocny wiatr 4 • Duch Boży poprzedza istnienie świata, powołuje wszystko do istnienia, zbliża się do stworzeń, w nich pozostaje, ale nie utożsamia się z nimi • ten sam obraz powraca w ewangelicznych opisach sceny chrztu Jezusa w Jordanie (Mt 3,16; Mk 1,10; Łk 3,22; J 1,32). Poprzez ukazanie zstępującego w postaci gołębicy Bożego Ducha na Syna Bożego, Ewangeliści komunikują początek nowego stworzenia i nową erę w dziejach zbawienia ludzkości i wszechświata • Bóg jest tak wszechmocny, że wystarczy, że wypowie słowo, a ono natychmiast staje się rzeczywistością (16) Jak należy rozumieć zdanie, że człowiek jest koroną Bożego dzieła stworzenia i na czym polegała wyjątkowość ostatniego dzieła stwórczego, którym było ukształtowanie ludzi? • Szczególna relacja człowieka do Boga • Wyjątkowa misja człowieka: administrator wszechświata (ważne czasowniki kawasz = deptać, krępować, podbić, rządzić, podporządkować oraz radah = mieć władzę, rządzić, dominować) nie chodzi tu o despotyczne wykorzystywanie poddanych i tyranię, ale o mądre, troskliwe i odpowiedzialne jego zabieganie o to, aby podlegli władzy czuli się bezpiecznie oraz mogli się cieszyć pokojem i dobrobytem o Aspekt negatywny: bezwzględna władza nad wszystkim o Aspekt pozytywny: udoskonalanie dzieła pozostawionego przez Boga oraz płodność (17) Jaki jest związek liczby mnogiej w Rdz 1,26 z dworem niebiańskim? • Koncepcja królewskiego dworu niebieskiego (zob. Rdz 11,7 [wieża Babel]; Iz 6, 1-8 [powołanie Izajasza]) zaczerpnięta z otaczających ludność mitów bliskowschodnich – Bóg rozmawia z dworem niebiańskim: serafini, aniołowie itd. (18) Czy liczba mnoga w Rdz 1,26 stanowi zapowiedź tajemnicy Trójcy Świętej, Jezusa Chrystusa lub Ducha Bożego? • Odniesienie do osoby Jezusa Chrystusa - niektórzy tak twierdzą • Odniesienie do Ducha Bożego (zob. Rdz 1,2) - niektórzy tak twierdzą • Starotestamentalna zapowiedź Trójcy Świętej - niektórzy tak twierdzą, szczególnie Ojcowie Kościoła • Autor nie znał koncepcji Trójcy Świętej, ale Biblię czyta się całościowo. I czytając tak właśnie możemy odbierać to jako zapowiedź Trójcy Świętej. Kapłan [autor] nie miał w intencji, żeby tak było, ale to nie zmienia tego, jak możemy postrzegać ten wers. (19) Czy liczba mnoga w Rdz 1,26 jest przykładem pluralis maiestatis? • Pluralis majestatis - W Księdze Rodzaju, w 1 rozdziale, wierszu 26, użycie liczby mnogiej nie jest przykładem wyżej wymienionego zabiegu. Jest to interpretowane jako zwracanie się Pana Boga do dworu niebiańskiego. Ojcowie Kościoła widzą w tym wyrażeniu obraz Trójcy Świętej. • Na tym etapie historii, gdy powstawała ta redakcji nie znano Pluralis majestatis. 5 (20) Czym jest pluralis deliberationis i czy znajduje on odzwierciedlenie w Rdz 1,26? • Jest wiele rozwiązań problemu pluralis deliberationis jednak najbardziej przemawiające są dwa. o Koncepcja dworu niebieskiego Boga oraz o przekonanie, które sugeruje, iż Bóg przed stworzeniem Adama i Ewy zastanowił się deliberując (dyskutując, rozprawiając) sam ze sobą, w jaki sposób ukształtować pierwszych ludzi i jaką misję w świecie im powierzyć. • Skłaniając się ku 1 teorii, w Biblii nie znajdujemy przesłanek aby móc sądzić, że Bóg poradził się dworu niebieskiego. (21) Co oznaczają hebrajskie przyimki: b i k oraz jak należy je przetłumaczyć w wierszu Rdz 1,26? 1. B – [na, w, poprzez]; służy zazwyczaj do określania miejsca, czasu, przyczyny i sposobu; 2. K – [jak jako, w ten sposób]; służy do porównywania i konfrontacji osób , przedmiotów bądź rzeczywistości W przypadku wiersza 26 określającego naturę człowieka i opisującego jego bliską i bezpośrednią relację do Boga Stwórcy uważane są za synonimy. Uważają oni w tych konkretnych formułach przyimek b odpowiada swoją wartością przyimkowi k, więc można je tłumaczyć identycznie jako, obraz, ..podobieństwo, na obraz, ..podobieństwo, według obrazu, .. podobieństwa. W myśl tradycji kapłańskiej Bóg stworzył człowieka po prostu w taki sposób aby ten był obrazem swego Stwórcy wobec całego wszechświata. Można sądzić że autor kapłański był przekonanym, że człowiek został stworzony, jako wierny obraz i podobieństwo Boga, jego dokładna imitacja. (22) Czy jest uzasadnione stwierdzenie, że obraz i podobieństwo stanowią symbol podwójnej natury w człowieku? • Symbol podwójnej natury w człowieku: o obraz Boży to bogaty zespół naturalnych cech ludzkich, a zatem wszelkich przyrodzonych zdolności talentów i umiejętności, o a podobieństwo odnosi się do ponad naturalnych nadprzyrodzonych darów i łask [np. heroiczna miłość] (23) Czy podobieństwo do Boga to władze ludzkiego intelektu i ducha? • Tak, Władzę ludzkiego intelektu i ludzkiego ducha/podobieństwo nawiązuje do duchowości człowieka [np. zdolność myślenia, wolna wola, określona osobowość, samoświadomość i inteligencja.] • Nie można tego jednakże wywnioskować w oparciu o kapłański poemat o stworzeniu świata ani na podstawie żadnego innego fragment Pisma Świętego, istnieje więc obawa iż szukając precyzyjnej odpowiedzi definicji obrazu rozminiemy się z myślą autora natchnionego. Z tego względu zazwyczaj zwolennicy takiej lektury ograniczają się do bardzo lakonicznych i stereotypowych określeń, wskazując ogólnie na zdolność ludzkiego umysłu, głębi jego ducha, bogatego wnętrza jego uczuć i emocji. 6 (24) Czy człowiek- ze swojego zewnętrznego wyglądu – jest podobny do Stwórcy? • Zewnętrzne podobieństwo do Stwórcy ( Rdz 5,3): Biblia podkreśla bezcielesność Boga i Jego niewidzialność Boga. • Ta koncepcja jest raczej wątpliwa. Poza tym starotestamentalna antropologia przez długi czas nie znała helleńskiego dualizmu i pojmowała człowieka integralnie (spójna jedność psychofizyczna) • autor mocno podkreśla kwestię Bożego obrazu i podobieństwa w człowieku, aby zauważyć, że świat ludzi i zwierząt jest radykalnie odmienny (25) Co to znaczy, że pierwotna moralna doskonałość i niewinność ludzi może być obrazem Boga? • Znak pierwotnej moralnej doskonałości i niewinności ludzi: pierwotną doskonałość i sprawiedliwość człowiek utracił w chwili grzechu pierworodnego. Zatem na początku był niewinny, czysty i święty jak Bóg. Ten doskonały obraz Boga w człowieku został zniekształcony przez grzech. Bóg – poprzez dzieło odkupienia – na nowo wyrył w człowieku swój obraz i podobieństwo. Jednostkowy obraz Boga w człowieku [może być zatracony] i wspólnotowy obraz Boga w całym rodzaju ludzkim [nie ulega zatracaniu] (26) Czy podobieństwo do Boga można interpretować jako zdolność do przekazywania życia? • Zdolność od przekazywania życia - można dojść do takiego wniosku; obraz i podobieństwo jest także w zdolności do przekazywaniu życia • stworzenie człowieka w dwóch płciach oznacza pełną odrębność, a jednocześnie wzajemne uzupełnianie się we wszystkich płaszczyznach życia, także w przekazywaniu życia, zatem słusznie egzegeci mogą twierdzić, że przejawem podobieństwa człowieka do Boga jest współudział w ciągłym dziele stworzenia przez płodność. (27) Co ma wspólnego obraz Boży z umiejętnością wchodzenia w głębokie osobowe relacje? • • • Umiejętność wchodzenia w głębokie osobowe relacje Obraz Boży w człowieku oznajmia umiejętność wchodzenia w głębokie relacje Człowiek, tak jak Bóg może wejść w relacje z Bogiem i drugim człowiekiem (28) Jaki jest związek między podobieństwem do Boga a misją sprawowania władzy w świecie? • Misja sprawowania władzy w świecie • Ludzie byli posągiem Boga na ziemi [funkcja posągu króla w nowo podbitej ziemi – jako reprezentanci Boga] (29) Jaki jest związek Ps 8 ze stwórczym dziełem Boga? • Ewidentnie nawiązuje do dzieła stworzenia • W centralnej części Psalmu 8 ukazane jest podwójne doświadczenie. Z jednej strony, osoba ludzka czuje się niemal przytłoczona przez wielkość stworzenia, «dzieło palców» Bożych, wskazuje niejako, że Stwórca nakreślił pewien plan, «utkał go», posłużywszy się jaśniejącymi ciałami niebieskimi. 7 • • (30) • • • • Z drugiej strony Bóg pochyla się nad człowiekiem i obdarza go koroną jako swego wicekróla: «uwieńczyłeś go czcią i chwałą». Temu stworzeniu powierza cały wszechświat, by go poznawał i z niego czerpał siły do życia. Perspektywa panowania człowieka nad innymi stworzeniami ukazana jest niejako przez przypomnienie początku Księgi Rodzaju: zwierzęta powierzone zostają człowiekowi, aby odkrył ich istotę, szanował je. Psalm uświadamia nam naszą wielkość, ale także odpowiedzialność wobec stworzenia. W kim najdoskonalej odbija się podobieństwo do Stwórcy i dlaczego? Eikon tou theou – Ikona Boga/najdoskonalszy obraz Boga 2 Kor 4,4 i Kol 1,15-20 – tu jest ukazane podobieństwo Jezusa do Stwórcy, nawet, że Jezus jest obrazem Boga Chrystus stanowi doskonałe odbicie Stwórcy W liście do Kolosan, wychwala Chrystusa nie tylko jako Syna Bożego, ale również w Jego ludzkiej naturze i dokonanym przez Niego dziele odkupienia (Kol 1, 15-20). W Chrystusie prawdziwym Bogu i prawdziwym człowieku niedoskonałej odbija się podobieństwo do Stwórcy. Chrystus przywraca naturze ludzkiej utraconą godność, która została skażona pod wpływem grzechu pierworodnego. Jahwistyczny opis stworzenia świata 1. Jakie są zasadnicze różnice między kapłańskim poematem o stworzeniu świata a koncepcją stworzenia w tradycji jahwistycznej (s. 79)? Pierwsze: Absolutny początek kosmosu. Imię Boga: Elohim. Zwierzęta ziemi. Drugi: Uwaga skoncentrowana na człowieku. Imię Boga: Adonai Elohim. Zwierzęta polne. 2. Na czym polega koncentryczna struktura jahwistycznej kompozycji Rdz 2,4a–3,24 (s. 85-90)? Niektórzy egzegeci widzą w układzie materiału w Rdz 2,4b – 3,24, podzielonego na 7 scen, dokładnie przemyślaną i zaplanowaną strukturę koncentryczną, w której skrajne sceny (pierwsza i siódma, druga z szóstą, trzecia z piątą) odpowiadają sobie wzajemnie zarówno pod względem treści jak i formy. Centrum opowiadania stanowi scena czwarta relacjonująca sam przebieg upadku pierwszych rodziców, czyli zerwanie i spożycie zakazanego przez Boga owocu. Na szczególną uwagę zasługuje terminologiczne i tematyczne pokrewieństwo sceny pierwszej i siódmej. Najbardziej kluczowe dla całej narracji pojęcia: „drzewo życia”, „ogród Eden”, „uprawiać ziemię”, „nawadniać”, „orać”, „strzec”, „oglądać”, można znaleźć tylko w tych dwóch scenach. Ponadto obie te sceny komunikują na zasadzie inwersji najważniejsze orędzie teologiczne jahwisty w odniesieniu do natury i kondycji człowieka. W scenie pierwszej człowiek zostaje uformowany przez Boga z pyłu, prochu ziemi i umieszczony w ogrodzie, zaś w scenie siódmej następuje zupełne odwrócenie tego porządku. Ludzie zostają wydaleni z ogrodu i poznają swe nowe, jakże odmienne od poprzedniego położenie: ziemię, z której zostali uformowani przez Stwórcę, będą uprawiać w trudzie i poza ogrodem, a nadto zostają definitywnie pozbawieni dostępu do drzewa życia, co oznacza ich niechybną śmierć, czyli wypełnienie się zapowiedzianej przez Boga najcięższej konsekwencji ich grzechu i nieposłuszeństwa. Tę śmierć jahwista ukazuje (nieprzypadkowo) jako powrót do pierwotnego stanu z jakiego Stwórca wyprowadził ciało ludzkie, czyli do pyłu i prochu ziemi. 8 A B C D A – [2,4b-2,17], powstanie człowieka z prochu ziemi i umieszczenie w ogrodzie Eden B – [2,18 – 2,25], samotność mężczyzny, stworzenie zwierząt, człowiek nadaje im imiona, ale cały czas jest samotny i dopiero teraz stworzenie kobiety z bok uśpionego Adama – pierwotna harmonia i ich piękno C – [3, 1-5], dialog między kobietą a wężem D – [3, 6-8] bohaterami tej sceny są tylko ludzie; zbliżają się do drzewa i zrywa Ewa owoc, daje Adamowi i to jest grzech; to jest centrum tego opisu A’ B’ C’ A’ – człowiek będzie jak proch i wypędzenie z Edenu [3,21-3,24], B’ – [3,14-20] przywołany wąż, potem Ewa i na końcu Adam i każdy z nich otrzymuje karę adekwatną do jego postępowania – tutaj obraz ta harmonia została zachwiana, C’ – [3, 5-13] Bóg wraca do ogrodu i szuka ludzi i chce nawiązać kontakt z człowiekiem, który się zamyka na Jego miłość; Bóg dostrzega wszystkie te negatywne doczucia człowieka; w tej scenie występują wszyscy poza wężem; próba dialogu między 3. Jakie zachodzą podobieństwa i różnice pomiędzy biblijną tradycją jahwistyczna a starożytnymi, bliskowschodnimi eposami (Geneza Eridu, Gilgamesz, Artahasis, Mit Adapy)? s. 96-99 • Z Genezą Eridu: [podobieństwa motywów] • Motyw stworzenia mężczyzny i zwierząt • Motyw smutku i niedoli mężczyzny • Motyw ludzkości wywodzącej się od jednej pary • Motyw pól pozbawionych irygacyjnych kanałów • Motyw nagości pierwszych ludzi • Motyw pierwotnej przyjaźni między człowiekiem a zwierzętami • Epos Gilgamesza: [podobieństwa motywów] • Stwórcza czynność lepienia • Artahasis: • Praca bogów nad budowa kanałów i nawodnieniem Ziemi by zakwitła Życiem - podobieństwo • Stworzenia człowieka z gliny i krwi, w Rdz natomiast jest podobnie, ale zamiast krwi boskim pierwiastkiem jest tchnienie - różnica • Stworzenie siedmiu par mężczyzn i kobiety by dali początek ludzkości – podobieństwo i róznica • Mit Adapy • Imię Adap etymologicznie spokrewnione z imieniem Adam - podobieństwo • Nieposłuszeństwo Adama względem woli Boga, a Adap nie mamy do czynienia z moralny imperatywem tylko z posłuszeństwem bogu Ea i nawet poczytaniu mu tego za zasługę • Posłuszeństwo Adapa i nieposłuszeństwo Adama • Odwoływanie się do wspólnych dla tamtego regionu i kultury wzorców tematycznych, symboli, terminologii i figur literackich • Mimo zapożyczeń dostosowywał treści zapożyczone do własnego systemu teologicznego 9 • Według pogańskich mitów bogowie uczynili ludzi, aby ci ciągle dla nich pracowali natomiast w opisie jahwisty widać, że to Bóg Jahwe trudzi się dal człowieka, aby ten miał jak najlepsze warunki • Bóg nie stwarza pustej marionetki, jakiegoś tam stróża ogrodu, ale istotę duchową, doskonałą oraz niezwykle bogatą psychicznie, która potrzebując towarzystwa dostję Ewę – Bóg reaguje na potrzeby człowieka, a w innych mitach to człowiek jest tym, który ma reagować na potrzeby bogów i dla nich pracować 4. Co to znaczy, że Bóg w jahwistycznej wizji początków świata i ludzkości został określony przy pomocy licznych antropomorfizmów (s. 107)? Bóg pokazany jest jako ten, który stwarza człowieka, kształtuje go z gliny i prochu ziemi jak garncarz, sadzi ogród Eden dla Adama, lepi z gliny wszelkiego rodzaju istoty żywe i przyprowadza je do mężczyzny z niepewnością i ciekawością, jak ten je przyjmie, nazwie i oceni; który usypia Adama i jak chirurg wyjmuje z jego boku żebro, aby uczynić niewiastę; który przechadza się po ogrodzie jak zwykły człowiek i z troską szuka pierwszych ludzi; który prowadzi rozmowy z ludźmi, z przedstawicielem zwierząt – wężem oraz swym dworem niebiańskim; i który, w końcu, strzeże swych najskrytszych tajemnic i bogactw, stawiając obok nich przyboczną straż na wypadek, gdyby ktoś niepowołany bezprawnie zechciał wejść w ich posiadanie. Mimo licznych antropomorfizmów, Bóg Jahwe diametralnie różni się od przedstawicieli licznego panteonu bóstw pogańskich wykazując, w odróżnieniu od nich, absolutną władzę nad siłami natury, stwarzając świat w sposób harmonijny i zaplanowany. Bóg jako architekt, budowniczy. Bóg rozmawia z ludźmi, jest ciekawy tego jak człowiek nazwie zwierzęta. 5. Co to jest paronomazja (s. 113)? Paronomazja - fonetyczny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów, celem osiągnięcia efektu stylistycznego. Odgrywa znaczącą role w narracji, wydobywa ukryte znaczenie i związki wyrazowe. (np: adama (ziemia) i adam (człowiek) = człowiek powstał z prochu ziemi) 6.W czym przejawia się bliska relacja człowieka do ziemi? Str.113 Dla cywilizacji starożytnych bliska relacja człowieka do ziemi była czymś oczywistym. Prze autora biblijnego zostało to ukazane na trzech płaszczyznach. Człowiek zostaje uczyniony przez Boga Jahwe z prochu ziemi, jego głównym zadaniem jest uprawa roli jak i troska o urodzajność ziemi, po swej śmierci natomiast człowiek wraca do ziemi i na powrót staje się jej integralną częścią, tak jak to miało miejsce przed jego stworzeniem z prochu ziemi. Bliskość tę również widać w bliskim związku etymologicznym słów <adama> tj. ziemia i <adam> tzn. człowiek, Adam. Oraz w koncepcji Boga Stwórcy – garncarza który kształtuje go z prochu ziemi. 7. Jak należy interpretować czasownik jasar w odniesieniu do Boga Stwórcy s.113-114? • Jasar to czasownik typowy dla określania pracy garncarza, czyli kształtować, lepić, formować. I można tak intepretować, z tym, że jahiwsta zawiera w opisie, że lepi jak garncarz, ale nie z gliny tylko z prochu ziemi [hebr. afar min-haadamah]. W odniesieniu do Noga jasar to nie tylko praca garncarska i trud fizyczny, ale jest to swego rodzaju artyzm. Do tego ma w sobie niepowtarzalność w wykonywanych dziełach, a nie jak garncarz powtarzalność czy mechaniczność 10 8. Jak należy interpretować czasownik nāpaḥ w odniesieniu do Boga Stwórcy (s. 114)? Hebrajski czasownik „napah” oznacza „tchnąć”, „dmuchać, „powiać”. Bóg Stwórca osobiście tchnął w ludzkie ciało (piękne, ale i kruche) „pierwiastek życia” („niszmat hajjim”). Czegoś podobnego Bóg nie czyni wobec żadnego innego stworzenia, choć niektóre z nich, podobnie jak Adama, formuje jak garncarz, zaś człowiek nadaje im wszystkim to samo imię: „istota żywa” („nepesz hajja”), które sam otrzymał w chwili stworzenia. Fakt ten komunikuje bardzo ważne i daleko idące konsekwencje teologiczne. Człowiek jest wyjątkowym dziełem Boga, zawsze pozostanie Mu najbliższy, będzie dzierżył władzę nad wszystkimi pozostałymi istotami stworzonymi przez Boga. 9. Czy relacja pomiędzy Stwórcą a pierwszymi ludźmi mieści się w kategoriach przymierza (. 114-115)? TAK. Pisząc o wzajemnych stosunkach między Bogiem a ludźmi, jahwista dokładnie relacjonuje zarówno dobrodziejstwa, jakie Jahwe wyświadcza pierwszym ludziom, jak też głośno wspomina o obowiązku wierności i o posłuszeństwie wobec Boga. Można więc powiedzieć, że opowiadanie o pierwszej parze koncentruje się wokół idei przymierza opartego na bezgranicznej dobroci Stwórcy objawionej w stosunku do człowieka oraz Jego konkretnych wymagań postawionych mężczyźnie i kobiecie. 10. Co oznacza nazwa Eden (s. 115)? Egzegeci różnie wyjaśniają znaczenie i pochodzenie słowa eden. Można je wyprowadzić na trzy sposoby: 1. Z akadyjskiego eden i sumeryjskiego edin, oznaczających „równinę”, „step” - czyli ostatecznie „ogród na stepie”, „oaza” 2. Z języka ugaryckiego - „teren obfitujący w wodę” 3. Najbardziej prawdopodobne - z hebrajskiego eden oznaczającego „przyjemność”, „rozkosz”, „delicję” i „ozdobę”. Przemawia za tym fakt, że w Piśmie Świętym Eden jest używany jako synonim niezwykle bogatego i urodzajnego terenu obfitującego w źródła wody i roślinność. 11. Co świadczyło o nadzwyczajnym bogactwie Edenu (s. 115-116)? • we wszystkich miejscach w Biblii Eden jest synonimem niezwykle bogatego i urodzajnego terenu obfitującego w źródła wody i roślinność zestawiany z pustynią Wschodu na zasadzie kontrastu • jahwista pragnie podkreślić, iż Jahwe przygotował dla człowieka miejsce obfitujące we wszelkie dobro i dające pełnię szczęścia • obfitość wody, czyniąca ten teren bardzo urodzajnym • bogactwo roślinności Jahwe przygotował dla wszystkich miejsce wyjątkowe, obfitujące we wszelkie dobro i dające pełnię szczęścia. Aby wyrazić bogactwo tego miejsca, biblijny autor kładzie nacisk na dwie rzeczywistości, które na Bliskim Wschodzie mają wartość najcenniejszą: obfitość wody czyniącą ten teren bardzo urodzajnym i związane z nią ściśle bogactwo roślinności, a szczególnie wielość drzew rodzących owoce przyjemne dla oka i charakteryzujące się znakomitym smakiem. 12. Co w Biblii symbolizuje idea wschodu (s. 115)? Idea „wschodu” będącego symbolem wschodzącego słońca (światła) jest w starożytnych tradycjach orientalnych i biblijnych znakiem Bożej teofanii i Bożej obecności (Ps 36,10; Iz 2,2-4). 11 13. Czego dowiadujemy się z Biblii na temat drzewa życia oraz drzewa poznania dobra i zła (s. 116-117)? Drzewo życia i drzewo poznania dobra i zła odgrywają kluczową rolę w narracji tego opisu. W narracji dokonuje się przemieszczenie drzewa poznania dobra i zła – prawdopodobnie fragment należy do późniejszej warstwy redakcyjnej. Ogólnie drzewa w mitologii noszą znaczenie symboliczne, określające życie. Wyróżniając jedno drzewo w środku ogrodu jahwista akcentuje życie jako dar Stwórcy dla człowieka. Trudniej jest tu ująć symbolikę drzewa poznania dobra i zła – taka symbolika nie występuje w źródłach pozabiblijnych. Kluczowe w interpretacji jest tutaj miejsce i rola drzewa…. H2O Najpierw mowa o drzewie życia, w centrum ogrodu Eden (Rdz 2,9), a potem drzewo poznania dobra i zła (Rdz 3,3). Ślad późniejszej redakcji - drzewo poznania dobra i zła dodano później. Oba drzewa - symbolika przejęta z bliskowsch. mitologii, ale z nowym znaczeniem teologicznym. Drzewo życia - na Bliskim Wschodzie każde drzewo symbolem życia, to symbol pojawiający się w mitologii bliskowschodniej i w tekstach biblijnych. Wielość drzew, ogród - symbol rozkwitu życia. Ale to drzewo szczególne - bo w centrum ogrodu i jego owoce dają ludziom nieśmiertelność. To symbol podstawowego daru Boga dla człowieka - życia. Ten dar podstawą. Mogli jeść owoce z tego drzewa, dopóki nie zerwali owoców z drzewa poznania dobra i zła Bóg im zabronił. Zanim zgrzeszyli, musieli jeść z drzewa życia wielokrotnie owoce. Drzewo poznania dobra i zła - nie ma go w źródłach pozabiblijnych, w Biblii tylko tu. Cztery razy. I - wspomina o jego istnieniu, II - w zakazie Boga, III - dialog Ewy z wężem, IV stwierdzenie Boga, że ludzie znają dobro i zło, jak On. 14. Skąd wziął się motyw rajskiego jabłka? Str. 118 Motyw rajskiego jabłka określającego owoce z drugiego drzewa znajdującego się pośrodku ogrodu i mogącego dać ludziom poznanie dobra i zła wywodzi się z łacińskiego przekładu Pisma Świętego, Wulgaty w którym pojęcia < malus > czyli jabłko, jabłoń i < malum > - zło są prawie identyczne, gdyż brzmią prawie jednakowo. 15. Jakie treści kryją się za wyrażeniem poznać dobro i zło (s. 118-122)? Poznanie dobra i zła oznacza: 1) poznanie konsekwencji posłuszeństwa albo nieposłuszeństwa Bogu [dobro i zło] 2) zdolność człowieka do rozumnego myślenia i trafnego rozeznawania pomiędzy dobrem a złem moralnym; 3) wiedzę i osobiste doświadczenie w dziedzinie życia seksualnego 4) posiadanie uniwersalnej i pełnej wiedzy, która jest właściwością tylko Boga; 5) poznanie dobra i zła przypomina o Bożej autonomii i Jego prawa do stanowienia o tym, co jest właściwe moralnie; 6) doświadczenie ludzkiego życia zarówno w pozytywnym, jak i w jego negatywnym wymiarze 16. Co możesz powiedzieć o lokalizacji biblijnego Edenu? • interpretacja dosłowna lub symboliczna • większość uczonych [symboliczna]: rzeczywistość mocno kosmogoniczna, duchowa lub teologiczna obrazująca pełną harmonię życia pierwszych ludzi i ich bliską relacje z Bogiem • interpretacja dosłowna: region Mezopotamii, zamknięty między Eufratem a Tygrysem, znajdujący się u źródeł lub u ujścia tych rzek 12 17. Jak należy rozumieć rzeczownik ‘ēzer w odniesieniu do niewiasty (s. 130)? ezer (pomoc) – w odniesieniu do niewiasty Rzeczownik ten często oznacza pomoc Boga w kontekście walki zbrojnej, jednak w tym fragmencie nie o taką pomoc chodzi. Jahwe poszukuje wyjątkowo bliskiej i stałej obecności, która nadawałaby życiu mężczyzny odpowiednią głębię, radość, pokój i wsparcie. Jahwista ma na myśli pomoc idealnie pasującą do mężczyzny, odpowiadającą jego statusowi i powołaniu i we wszystkim jemu równą, dopełniającą go na zasadzie komplementarności. 18. Dlaczego Bóg – podczas stwarzania kobiety – zesłał na mężczyznę sen? (s. 132) Sen lub letarg jest w Biblii konsekwencją Bożego działania oraz kontekstem Jego objawienia. W tekście jahwisty sen Adama i jego nieobecność podczas stwarzania kobiety jest typowym elementem starożytnych narracji i ma podkreślić tajemniczy charakter Bożego działania, którego nikt z ludzi nie może być świadkiem. Dodatkowo ten jest pewnego rodzaju śmiercią, podczas której Bóg pozbawia Adama fragmentu jego ciała. Jest symbolem zupełnej i radyklanej zmiany w jego dotychczasowym życiu. 19. Co oznacza rzeczownik ṣēlā‘ i dlaczego z tej części ciała Bóg stworzył niewiastę (s. 132)? Sela - tłumaczone jako żebro, ale poprawniej - bok. To samo określenie - boczna część Arki Przymierza i bok/ściana budynku. Tylko w Rdz 2, 21 sela jako żebro. Kobieta stworzona z boku mężczyzny - zapożyczenie z kultury sumeryjskiej - żebro “ti”, życie “til”. Rabinacka interpretacja - nie z głowy, bo będzie pyszna i zarozumiała, nie z oka - bo będzie chciała tylko patrzeć, nie z ucha, bo ciekawska, nie z ust, bo gadatliwa. Z żebra, żeby była skromna. Ale wady i tak zostały. Św. Tomasz z Akwinu - nie z głowy, by nie dominowała, nie ze stóp, by nie była poniżana, z boku, blisko serca ,żeby mężczyzna się nią opiekował, kochał. 20. Jak brzmią pierwsze słowa wypowiedziane przez człowieka na kartach Biblii (s. 133)? Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził do mężczyzny, 23 mężczyzna powiedział: «Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta» 21. Jak należy rozumieć słowa: jesteś moją kością i ciałem (s. 133)? Zwrot ten określa w Biblii wspólnotę krwi, dzielone pokrewieństwo i pochodzenie (ciało i kość). Można go odnaleźć w wielu innych miejscach Biblii, np. w 1 Księdze Samuela. Wyrażają one godność mężczyzny i kobiety, oraz zawierają w sobie całą rzeczywistość człowieka. 22. Jak poprawnie należy interpretować motyw opuszczenia przez mężczyznę swoich rodziców i ścisłego zjednoczenia się ze swoją żoną (s. 135)? Małżeństwo według Jahwisty stanowi coś wielopłaszczyznowego. Przede wszystkim ścisły związek duszy i ciała to nowa jakość w życiu mężczyzny. Na całkowitą jedność małżonków zwraca właśnie uwagę zwrot „jedno ciało”. Z nową jakością wiążą się również nowe perspektywy. Odnajdujemy w tym motywie dwie analogie – do więzów krwi i więzów Izraela z Jahwe. 13 23. W jaki sposób jahwista pojmował małżeństwo? (s.135-136) Biorąc pod uwagę użytą w tekście terminologię (azab – porzucić, pozostawić, opuścić i debaq – złączyć się ściśle, zjednoczyć się, trzymać się kogoś kurczowo, nie wypuszczać z rąk), widać, że autor pojmował instytucję małżeństwa w kategorii ścisłego przymierza mężczyzny i kobiety na wzór relacji Jahwe z ludem izraelskim. Związek mężczyzny i kobiety jest tak ścisły, że oboje stają się jednym ciałem. Sformułowanie to zwraca raczej uwagę na ich bardzo ścisłą wieź emocjonalną i duchową, wspólne pochodzenie, wzajemną lojalność, bliskość i solidarność, niż czyni aluzję do seksualnego aspektu tej relacji. Tak jak więzy krwi łączą blisko ze sobą ludzi i zobowiązują ich do ściśle określonych powinności iż zachowań względem siebie, tak identycznie silną i trwałą relację tworzy związek małżeński mężczyzny i kobiety. Człowiek odrzuca przymierza z Jahwe w Edenie 1. Co oznacza rzeczownik i czasownik o rdzeniu n-h-s? • Czasownik- oznacza praktyki dywinacyjne, wróżbiarstwo czy też obserwację znaków astrologicznych i ich interpretację. • Rzeczownik- oznacza węża 2. Czy istnieje jakiś związek pomiędzy wężem i brązem? Brąz jest lśniący i połyskujący dlatego też istnieje związek z wężem który również wyróżniał się na tle zwierząt i drzew w ogrodzie Edenu 3. Kim był Sammael?(s.143) W targumach możemy znaleźć opisy spisku zorganizowanego przez upadłych aniołów, chcących zwrócić ludzi przeciwko Bogu i pozbawić ich uprzywilejowanej pozycji w świecie. Sammael był aniołem, który wcielił się w węża mającego zwieźć Adama i Ewę. 4. Skąd autor biblijny mógł zaczerpnąć figurę węza?(s.143) • • • Kultura kananejska – wąż jako symbol życia, płodności i chaosu, reprezentant boga Baala; Religia – wąż jako zwierzę rytualnie nieczyste; Mitologia – wąż zjadający drzewo życia w Eposie o Gilgameszu. 5. Jakie naturalne przymioty i predyspozycje węża wpłynęły na wybór tego gada jako figury i symbolu zła?(S.143) Doskonała zdolność kamuflażu, umiejętność dostosowania się do każdych warunków, przemyślany i przebiegły sposób zabijania ofiar, zdolność przeżycia nawet przy utracie większej części ciała, zwyczaj zrzucania skóry. 6. Co symbolizuje rozdwojony język węża? Wąż to uosobienie postawy fałszywej, kłamliwej. Rozdwojony język to symbol (nawet dzisiaj) zdrady, kłamstwa i podstępu. Więc dla jahwisty takie zwierzę (m.in. Przez tą cechę) było idealnym kandydatem do wyobrażenia istoty przeciwnej Bogu. 14 7. Co oznacza termin arum i jaki jest jego związek z nagością? Str.144 Termin ‘arum’ oznacza <przebiegły, inteligentnie podstępny>, tym terminem został określony wąż z ogrodu Eden. Zbliżony brzmieniowo jest do niego termin ‘arummim’ oznaczający ‘nadzy’. Ludzie opisani jako nadzy postanowili być tak samo przebiegli jak wąż, aby zdobyć wiedzę jak również władzę Boga, i w konsekwencji tego doprowadziło to ich do odkrycia własnej cielesnej, duchowej jak i intelektualnej nicości i małości przez co rzeczywiście stali się nadzy arummim. Termin arum ma w Piśmie Świętym dwa znaczenia pozytywne i negatywne. Teksty mądrościowe ukazują go jako przeciwieństwo głupoty, prostactwa i naiwności, ale również synonim wyrachowanej przebiegłości, sprytu negatywnie ocenianego. 8. Co świadczyło o wyjątkowości węża na tle innych zwierząt? Str. 144 O wyjątkowości zwierząt świadczyło to, że jako jedyne ze zwierząt ma zdolność mówienia i komunikowania się z ludźmi, i skutecznego wpływania na ich decyzje. Jahwista podkreśla że, choć wąż jest najinteligentniejszym ze wszystkich zwierząt nie jest on istotą ponadnaturalną, ani też nie posiada mocy Bożej, jest on stworzony przez Boga tak jak inne istoty żywe. 9. Czy tekst Rdz 3 można interpretować w duchu filozofii dualizmu? Nie. 10. Dlaczego wąż rozmawiał z Ewą, a nie Adamem? (146) Sam tekst nie daje bezpośredniej odpowiedzi na ten temat. Warto jednak zwrócić uwagę, że mimo iż wąż zwraca się bezpośrednio do Ewy, to wypowiada się w drugiej osobie liczby mnogiej: „nie jedzcie owoców”, „na pewno nie umrzecie”, „otworzą wam się oczy”, „będziecie znali dobro i zło”. Tak samo Ewa odpowiadając wężowi mówi w imieniu swoim i swojego małżonka, przy okazji także parafrazując zakaz, który skierował Jahwe tylko do Adama. A więc Adam też jest podmiotem rozmowy i bierze bezpośredni udział w scenie kuszenia. Wyjaśnij to też przypisanie takiej samej winy Ewie co Adamowi przez Jahwistę. 11. Czy Adam był obecny przy Ewie, gdy ona rozmawiała z wężem? [str. 146] Na obecność Adama przy Ewie podczas kuszenia wskazują: • Słowa węża są zawsze w 2 os. Liczby mnogiej: o 3,3 nie jedzcie owoców o 3,4 na pewno nie umrzecie o 3,5 otworzą się wam oczy i będziecie znali dobro i zło o 3,6 • Słowa Ewy są także w 1 os. Liczby mnogiej, czyli w imieniu swoim i męża • 3,2b owoce z drzew ogrodu jeść możemy • Robi to też parafrazując słowa Boga, które były skierowane tylko do Adama w 2,7: 3,3 nie wolno wam jeść z niego a nawet go dotykać, abyście nie pomarli • na obecność mężczyzny przy Ewie wskazuje także ostatni człon wiersza 3,6:. Zerwała zatem z niego owoc, skosztowała i dała swemu mężowi, który był z nią: a on zjadł • Przypisanie tej samej winy Ewie i Adamowi 15 12. Jak można zinterpretować pytanie węża: Czy rzeczywiście Bóg powiedział? [str. 147] Pytanie jest pozornie niewinne, ale dla zrozumienia mechaniki kuszenia zastosowanej tu przez węża potrzebne jest znaczenie hebrajskiego wyrażenia ap ki. • Ap ki: o Posiada duży ładunek emocji o Komunikuje treści w związku z jakimś niedowierzaniem, zdziwieniem sceptycyzmem i ma coś w sobie z pogardy i lekceważenia o W zasadzie sformułowanie to nie musi mieć formy pytania, choć tak jest tłumaczone o Nie oznacza braku wiedzy wąż na temat rzeczywistości w Edenie • Na podstawie stwierdzenie i kontekstu opisu jahwisty można stwierdzić, że wąż zdaje sobie sprawę z zakazu, wie czego dotyczy i konsekwencje wystąpienie przeciwko niemu, • Jest tu też wyolbrzymienie zamiarów Boga oraz kwestionowanie ich zasadności i sankcji grożących za ich złamanie • natomiast od samego początku celem jest zasianie niepokoju i wątpliwości u Ewy, aby w jej sercu zrodził się obraz Boga despotycznego, podejrzliwego i zazdrosnego o swą pozycję władzy, który z rozmysłem pozbawia swe stworzenia możliwości osiągniecia prawdziwego szczęścia i rozwoju 13. W jaki sposób szatan chciał zniekształcić w sercu Ewy dotychczasowy obraz Stwórcy?(s.147-148) Szatan od samego początku stawia sobie za cel zasianie niepokoju w sercu Ewy. Zaczyna od pytania czy to prawda że Jahwe ,zakazał im jeść owoców z drzew tego ogrodu? Specjalnie wyolbrzymia rozmiary tego zakazu oraz poddaje wątpliwościom sankcje ,które grożą za jego przekroczenie. Szatan specjalnie w taki sposób stawia pytania, aby obraz Stwórcy ,który był do tego momentu ,uległ zmianie. Żeby postrzegali Boga jako kogoś kto ogranicza ich wolność i nie chce ich szczęścia. W kolejnym etapie kuszenia wąż perfidnie zniekształca treść Bożego zakazu i bardzo wykrzywionym zwierciadle prezentuje zakaz spożywania owoców z drzew tego ogrodu. 14. W jaki sposób Ewa – udzielając odpowiedzi wężowi – zniekształciła Boży nakaz zawarty w Rdz 2,16-17? (s. 150) Ewa odpowiadając wężowi zniekształciła Boży nakaz w pierwszej części pomijając istotny fakt iż Bóg pozwolił korzystać z drzew ogrodu z całą wolnością (Ewa pominęła-usunęła fakt nadanej im wolności) w drugiej części gdzie Bóg nadaje granice wolności człowieka poprzez posłuszeństwo Bogu (które Ewie zaczyna ciążyć) Ewa zamienia wolę Bożą nadaną w formie rozkazu na zwykłą wypowiedź (z hebrajskiego sawa- rozkazać na amar - powiedzieć) ponad to pomniejsza ciężar sankcji nieposłuszeństwa rozkazowi Bożemu (kara będzie miała formę niechybnej i pewnej śmierci a Ewa zamieniła te słowa jedynie na ostrzeżenie: abyście nie pomarli) pomijając fakt bezdyskusyjnego i nieuchronnego wymiaru kary. 16 15. Na czym polegała różnica w wypowiedzi Boga i szatana na temat śmierci człowieka? (s. 152) Kusiciel neguje zasadność, skuteczność tej sankcji, sprzeciwia się Bożemu ostrzeżeniu, zapewnia: „na pewno nie umrzecie”. Bóg natomiast podkreśla, że: „z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść, bo gdy z niego spożyjesz niechybnie umrzesz” (Rdz 2, 17). Te dwie wypowiedzi jahwista przedstawia za pomocą tej samej struktury gramatycznej (infinitivus absolutus + forma osobowa czasownika: mȏṯ tamut „na pewno umrzesz” oraz lo- mȏṯ tɔmutun „na pewno nie umrzecie” ale również ,,nie jest pewne, że umrzecie”. Różnica jest niewielka, dotyczy samej pisowni/wymowy – jest to zamierzone, aby w ten sposób pokazać podstępne i wyrafinowane działanie węża na ludzi. 16. Na czym polega wielopłaszczyznowość szatańskiej pokusy bycia jak Bóg? (152-153) 1. Wąż próbuje zupełnie zniekształcić obraz Boga w sercu Ewy i ukazać Go jako nieczułego i egoistycznego Władcę, który broni zazdrośnie swojej pozycji i przywilejów. 2. Próbuje przekonać ludzi, że ich dotychczasowe życie jest tylko pozornie szczęśliwe i pełne. A prawdziwe szczęśliwe zostało im zakazane przez Boga. Dopiero kiedy zjedzą owoc i staną się jak Bóg, będą widzieć w większej perspektywie i osiągną pełnię życia. 3. Wąż przekonuje do przełamania lęku przed Bożą sankcją, ponieważ ona się według niego nie spełni. Bóg ją wymyślił by skutecznie chronić swoich przywilejów. Wąż doprowadził więc ludzi do złamania przymierza z Bogiem poprzez stopniowe wykreowanie zakłamanego obrazu Stwórcy i ich samych oraz nieprawdziwego przekonania co do korzyści płynących ze złamania zakazu. 17. Czy wypędzenie z raju można potraktować jako pewien rodzaj śmierci?(s.153) Pewnym rodzajem śmierci było wypędzenie z raju, który ludzie bezpowrotnie utracili 18. Co Adam i Ewa zobaczyli, gdy otworzyły się im oczy po zjedzeniu zakazanego owocu? Co symbolizowała ta wizja?(s.153) Zobaczyli, że są nadzy, a obietnica węża okazała się kłamliwa. 19. Czy Adam i Ewa posiedli pełną wiedzę przynależącą dotąd jedynie Bogu? (s. 153) Kłamliwą okazała się tak że obietnica posiadania pełnej wiedzy czy należącej dotąd jedynie Jahwe Adam i Ewa stali się rzeczywiście podobni do boga w poznaniu dobra i zła ale tylko w tym sensie natychmiast po grzechu osobiście doświadczyli uczucia poniżenia goryczy lęku i wstydu a po wyroku Bożym kolejnych negatywnych konsekwencji swojego czynu jako doskonałe i umiłowane przez Jahwe stworzenia z jego woli nie posiadali do tego rodzaju wiedzy i nie byli świadomi smutnej i okrutnej rzeczywistości oddalenia od boga ale właśnie od tego rodzaju destrukcyjnych i zgubnych doświadczeń pragną ich uchronić troskliwy stwórca. 20. Co to znaczy, że w Rdz 3,1-7 został odwrócony do góry nogami porządek ustanowiony przez Stwórcę?(s.155) Silnie podkreśla się tutaj że to wydarzenie w Edenie odwróciło cały porządek świata który funkcjonował do tej pory. Adam zamiast posłuchać Boga uległ namowom swojej małżonki i zjadł owoc, natomiast Ewa nie posłuchała swojego męża i przede wszystkim nie posłuchała 17 Boga i w ten sposób dała przyzwolenie wężowi. Mamy tutaj odwróconą kolejność i hierarchią aniżeli ustalona została przez Stwórcę w dniu stworzenia. Według Biblii najpierw pojawił się Adam i to on został postawiony na straży porządku w ogrodzie ,potem pojawiły się istoty żywe ,a także wąż, choć narrator nie mówi o tym bezpośrednio ,to na końcu zostaje stworzona Ewa. Natomiast w tej sytuacji głównymi postaciami są wąż i Ewa którzy mieli mieć najmniejszy wpływ na dokonywanie zmian w świecie. 21. Jakie trzy zasadnicze wnioski wypływają z tekstu o zerwaniu i spożyciu zakazanego owocu? (157- 158) 1) Prawda o tej samej odpowiedzialności Ewy i Adama za pogwałcenie Bożego polecenia. Ewa w stosunku do swojego męża pełni w tym miejscu narracji tę samą rolę kusiciela, którą w stosunku do niej poprzednio odegrał wąż. Adam też nie opierał się pokusie i uległ jej znacznie szybciej niż jego małżonka. 2) Grzech pierworodny polegał na nieposłuszeństwie wobec jasno określonej i obwarowanej surową sankcją woli Boga, a motywem tego nieposłuszeństwa była pycha Adama i Ewy. 3) Ta rozbudzona przez węża zawiodła ich aż do pragnienia dorównania samemu Stwórcy. 22. Grzech zniszczył właściwą relację człowieka względem Boga, siebie samego, innych ludzi i świata. Na czym polegała ta destrukcja? (s. 158- 159) Względem Boga: ten aspekt niszczącej siły zła i grzechu jahwista akcentuje, gdy mówi o ukrywaniu się ludzi przed Bogiem pośród drzew ogrodu (3, 8b), kiedy wspomina o lęku Adama przed Jahwe (3,10), kiedy przytacza kolejne sentencje wyroku skazującego ludzi na uciążliwą pracę, trud, cierpienie i śmierć (3,16-19) oraz kiedy opisuje konsekwencje wypędzenia z raju, a szczególnie bezpowrotną utratę przez ludzi daru przebywania w Bożej obecności (3, 22-24) Względem samego siebie: o istotnym wpływie zła i grzechu na naturę ludzką i zasadniczą zmianę statusu człowieka w raju bardzo wyraźnie mówią słowa Jahwe skierowane kolejno do Ewy (3,16 ,,Do niewiasty powiedział: «Obarczę cię niezmiernie wielkim trudem twej brzemienności, w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kierowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą»”) i Adama (3,19 ,, W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie, póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty; bo prochem jesteś i w proch się obrócisz!»). Tej kwestii dotyczy bezpośrednio także utrata nieśmiertelności, którą sugerują słowa Boga (3,22b ,,niechaj teraz nie wyciągnie przypadkiem ręki, aby zerwać owoc także z drzewa życia, zjeść go i żyć na wieki»”) Względem innych ludzi: dowodem utraty pierwotnej harmonii, jedności i zrozumienia w relacjach międzyludzkich jest ich zachwiana równowaga emocjonalna (poczucie wstydu wywołane nagością), podporządkowanie kobiety mężczyźnie oraz brak solidarności z Ewą i utrata odpowiedzialności za nią ze strony Adama, który w dialogu z Jahwe obwinia swą małżonkę za cała zaistniałą sytuację Względem świata: radykalną zmianę w tej dziedzinie jahwista sygnalizuje najpierw w 3,15, kiedy zapowiada nie przyjaźń, jaka zrodzi się pomiędzy ludźmi a wężem. Znacznie poważniejszą konsekwencją w tym aspekcie jest jednak przeklęcie przez Boga ziemi, co przysporzy Adamowi i wszystkim jego potomkom poważnych trudności i niewygód w jej uprawie oraz zdobywaniu pożywienia 18 23. Jakimi słowami możemy określić zjawienie się JHWH w ogrodzie po grzechu Adama i Ewy? Czemu miał służyć taki zabieg literacki? (s. 159-160) Słowo określające przyjście Boga do ogrodu po grzechu Adama i Ewy, można określić jako “powolne i bardzo spokojne kroczenie”, “spacerowanie”, “przechadzanie się” - Bóg nie wpadł z gniewem do ogrodu. Ten opis ukazuje Boga jako łagodnego przyjaciela ludzi, który przyszedł ich odwiedzić, a nie kontrolować - Bóg nie czyha na ludzi, nie jest tyranem. Nadejście Boga skupia uwagę czytelnika na Nim, przywraca Mu właściwą rolę, bo wcześniej narrator skupił uwagę na wężu, Adamie i Ewie. 24. W jaki sposób Bóg naprawił-zachwiany przez grzech i nieposłuszeństwo ludziustanowiony przez siebie porządek?(s.160) Bóg przez swoje pojawienie się w ogrodzie przywraca porządek. To Bóg przejmuje od tej pory inicjatywę, wprowadza porządek w stworzenie. Etapy przywracania porządku: najpierw zwraca się do mężczyzny, a potem do kobiety (w kolejności stworzenia, odwrotnie niż diabeł - on tylko do kobiety, nie jest dla Boga partnerem dialogu - nie mówi nic, tylko słyszy wyrok). Potem wyrok Boga - w odwrotnej kolejności - w kolejności winy: wąż, kobieta, mężczyzna. 25. Kogo obwinia mężczyzna za swój postępek w raju? (s. 161) Adam obwinia kobietę - Ewę. Początkowo próbują ukryć swoje postępowanie przed Bogiem. Postanawiają ukryć swoje postępowanie i pomniejszyć swoją odpowiedzialność za wyrządzony czyn i za wszelką cenę chcą zrzucić winę z siebie. Ostatecznie Adam obwinia Ewę a ta winę zrzuca na węża. 26. Jaka kara spotkała węża? (s. 162-163) Bóg rzucił klątwę na głównego inicjatora upadku ludzkiego, czyli węża. W odróżnieniu od człowieka Bóg nie pyta o motywy jego niegodziwego i podstępnego postępowania, ale na podstawie słów Ewy przystępuje do osądu. Zwraca się do węża i mówi,, ponieważ to uczyniłeś - bądź przeklęty wśród wszystkich zwierząt domowych i polnych - na brzuchu będziesz się czołgał i proch będziesz jadł, przez wszystkie dni twego życia,, Przytoczonymi słowami stawia osąd i przekleństwo. Wąż będzie wyklęty i przeklęty. Najgorszy pośród wszystkich zwierząt. 27. Jak można zinterpretować tekst zawarty w Rdz 3,15? (s. 163) Już najstarszy rabinackie interpretację tego tekstu z trzeciego wieku przed Chrystusem i tłumacze Septuaginty widzą w tym zapowiedź ostatecznej klęski szatana. Syn człowiecze jako Jezus Chrystus i niewiasta jako Maria. Ta interpretacja jest dozwolona tylko w całościowym odczycie Pisma Świętego jahwista piszący to wtedy mógł mieć na myśli ostateczne zwycięstwo dobra nad złem Może to być wyjaśnienia przyczyny wrogości pomiędzy ludźmi a światem węży Przede wszystkim jest to zapowiedź ostatecznego zwycięstwa Boga nad szatanem wyraża się także wy intuicji tłumacza który w przykładzie greckim używa słowo „on” na potomstwo gdzie powinno być użyte „ono” zatem jest to zapowiedź mesjańska- osobowa i wskazuje na proroczy charakter tego pasu. 19 28. Gdzie-według niektórych egzegetów-miała się znajdować owa spękana i sucha ziemia rodząca ciernie i osty?(s.171 Spękana, sucha ziemia rodząca ciernie i oset, to Kanaan, bo Mezopotamia jest żyzna. Na terenie Kanaanu - dzisiejszego państwa Izrael. Na tych terenach być może powstała ostateczna wersja Rdz 1-11 - prehistorii biblijnej. 29. Czego się dowiedziałeś(dowiedziałaś) o etymologii imienia Ewa?(s. 172-173) Ewa po hebrajsku - hawwa(h), bliskie etymologicznie aramejskiemu “wąż” - co świadczyłoby o ironii autora. Jeden z egzegetów (F. Zimmermann) uważa, że hawwa(h) pochodzi od arabskiego hawwah, co oznacza “być pustym”, “upaść”, “nie powieść się”, “nie zdołać” - w sensie pustki, ruiny, pozbawienia czegoś. Ewa przyczyną tragedii Adama. A samo nadanie imienia Ewa kobiecie przez Adama, świadczy o jego władzy nad nią. Ale “Ewa” może pochodzić od haya(h), czyli “żyć” - co ma źródło w ugaryckim lub fenickim. Septuaginta hawwa(h) tłumaczy jako zoe - “życie”. To rozumienie dominujące i najwłaściwsze, bo kontekst wskazuje na to: “Mężczyzna dał swej żonie imię Ewa, bo ona stała się matką wszystkich żyjących” (Rdz 3, 20). 30. .Co oznacza czasownik gāras?(s.177) Garasz - to słowo opisuje czynność wygnania Adama i Ewy przez Boga z Raju. W Pięcioksięgu używane, gdy mowa o wypędzeniu przez Jahwe mieszkańców Kanaanu, faraon “wypędza” Izraelitów, gdy Egipt doświadcza plag. To świadczy o tym, że pierwsi ludzie zostali wygnani, nie wyszli z Raju z własnej woli - bez możliwości powrotu. Przez grzech Adam i Ewa zerwali doskonałą więź ze Stwórcą, symbolizowaną przez ogród. 31. Kim byli cherubini? Na Bliskim Wschodzie uważani byli za strażników miejsc świętych (w Rdz Edenu). W Izraelu byli symbolem Bożej obecności (dlatego widniały na ścianach świątyni, stały w jej wewnętrznym sanktuarium, tworzyły tron dla Jahwe w przebłagalni arki przymierza. 32. Co wiemy o mieczu, który strzegł wejścia do Edenu? (s. 177) W tekście hebrajskim znajdziemy wyrażenie ,,lahat hahereb hammithappeket”, które tłumacząc dosłownie oznacza ,,ognisty miecz pozostający w ciągłym ruchu, raz tu a raz tam”. A więc wirujący w taki sposób, że nie pozwalał nikomu zbliżyć się do miejsca, w którym się obracał. Jest to bardzo zagadkowe sformułowanie i nie znajduje ono paralel w innych tekstach biblijnych. Jedynym tematycznym odpowiednikiem tego symbolu obecnym w innych tradycjach biblijnych jest ogień, który w Biblii służy bardzo często na określenie Bożej obecności, a szczególnie Bożego gniewu, sądu i kary. Kain i Abel Pytania i odpowiedzi – ks. Lemański 1. Co oznacza czasownik jada? • Mężczyzna Poznał [jada] swoją żonę • Jada: Zbliżyć się, współżycie seksualne, leżeć z • Przede wszystkim: Akt intymnego pożycia małżeńskiego; 20 2. Co może oznaczać imię Kain? • Kowal, nabyć, formować • Ważną role odgrywało zrodzenie syna – niewypełnienie tego oczekiwania mogło skutkować rozwodem 3. Kto jako pierwszy wypowiedział święte imię Jahwe? • Ewa 4. Co może oznaczać imię Abel? • Podmuch, nicość • ulotność i przemijalność życia • smutek, żałoba 5. Czym na co dzień zajmował się Abel i do kogo był podobny? • pasterzem drobnego bydła • podobny do Wielkich Patriarchów: Dawida, Mojżesza, Jakub itd. • X w. przed Chrystusem przejście z koczowniczego na osiadły tryb życia 6. Czym na co dzień zajmował się Abel i do kogo był podobny? • Rolnikiem uprawiającym ziemie • Podobny do ojca – Adama • Pamiętajmy, że ziemia była przeklęta 7. Czy w darach Kaina i Abla można dostrzec kult ofiarniczy? • Nie • Struktura perykopy: składanie darów, reakcja Boga oraz reakcja Kaina • W Mezopotamii uważano, że ludzie zostali stworzeni po to aby ludzie ich karmili [ofiarowali pożywienie] • W tekście nie ma wzmianki o budowie ołtarza • Chodziło o obdarowanie Boga w celu wyjednania sobie Bożej przychylności 8. Czy ofiara Abla była lepsza? Dlaczego? • Niektórzy bibliści widzą w ofierze Abla lepszą jakość, ze względu na to, że to pierwociny z najtłustszych części; 9. Dlaczego Bóg nie przyjął ofiary Kaina? • Ofiara krwawa nie jest lepsza, niż bezkrwawa; ofiary są równe • Nie ma akcentów o pierwocinach u Kaina, tak jak jest u Abla • Bóg najpierw spojrzał na człowieka i potem dopiero na ofiarę • Powodami odrzucenia ofiary przez Boga jest jego brak posłuszeństwa względem Boga, a także niedoskonałość ofiary, niewłaściwy sposób jej złożenia bak należytej intencji 10. Jak czuł się Kain po odrzuceniu ofiary? • Aspekt pedagogiczny przy niespojrzeniu na ofiarę • Był bardzo zły; płonący gniew 21 • • • • Zrobił się purpurowy ze złości Spuszczone oblicze Gniew, może w stosunku do Boga ale rozładowany na bracie Zaczął traktować jako konkurencje, a nie jako brata 11. Co możesz powiedzieć o związku Rdz 4,6 z Rdz 3, 11-13? • Podobny, ale inaczej akcenty są rozłożone • Pyta, ale zna odpowiedź i stan Abla • Pedagogiczny charakter, aby skłonić do takiej refleksji i zmiany swojego myślenia • Z 4,6 wypływa ojcowska troska Boga • Dwukrotnie zadał mu pytanie dwukrotnie: Dlaczego? – nawiązanie do Rdz 3,11-13 12. Jaką przyczynę odrzucenia ofiary podaje LXX? • Problem Kaina tkwił w jego sercu. Gniew, który Kain zaczął w sobie pielęgnować otworzył go na grzech • LXX werset 4,6 podaje przyczynę; czy jeśli złożyłeś ofiarę, ale niewłaściwe ją rozdzieliłeś, nie popełniłeś grzechu? Zachowaj jednak spokój. Przecież od ciebie zależy odwrócenie się od niego. Ty masz nad nim panować – podobieństwo do napomnienia Dawida przez Natana • Pareneza: człowiek ma panować nad grzechem 13. Co może świadczyć, że było to zabójstwo z premedytacją? • Pole o tym świadczy; Wzmianka o polu jest w LXX, a syryjskich o dolinie • Amar = mówić, zachowywać się arogancko • Pole [sadeh] – w myśleniu semickim pole było czymś gdzie nie ma ludzi, tutaj nie ma co liczyć na pomoc – z tego wynika, że Kain zabił Abla z premedytacją • Autor biblijny dwukrotnie wspomniał o tym że Abel był bratem Kaina – chodziło o to, że ukazać i wyeksponować że chodzi o bratobójstwo • Czasownik haroq dotyczy: wroga na polu bitwy, przeciwnika politycznego, osobistego rywala, aktu kryminalnego, uzasadnionej zemsty i egzekucji na mocy prawa 14. Co oznacza czasownik haraq i kogo dotyczy? • Czasownik haroq dotyczy: wroga na polu bitwy, przeciwnika politycznego, osobistego rywala, aktu kryminalnego, uzasadnionej zemsty i egzekucji na mocy prawa 15. Co możesz powiedzieć o odpowiedzi Kaina na pytanie Boga: Gdzie jest twój brat? • Bóg nie przechadza się po ziemi i nie szuka człowieka, ale od razu się przy nim pojawia • Scenę przesłuchania otwiera pytanie gdzie jest twój brat • Kain nie przyznał się do winy i nie uznał grzechu • Myślał, że skoro ni było świadków to nikt się nie dowie • Bezczelna, Kłamstwo 16. Czy autor dokonał personifikacji krwi? • Krew pełni rolę oskarżyciela, która domaga się sprawiedliwości • Bóg występuje jako mściciel krwi 22 17. Dlaczego zbrodnia Kaina doprowadziła do chaosu? • Kain powinien uprawiać ziemię, a ziemi powinna wydawać plony i owoce. • Krew natomiast powinna płynąc w żyłach, a nagle zostaje rozlana • Ziemia która miała przyjmować ziarna i wydawać owoce, przyjmuje krew Abla 18. Jaka kara dla Kaina? • Został przeklęty, skazany na banicję • Miał ponieść śmierć, ale to Bóg jest Panem życia i nie skazał go na śmierć 19. Co oznacza, że Kain został bezrobotny? • Do tej pory ziemia była jak step, z trudem taki step wydawał pożywienie, ale wydawał owoce • Teraz i ziemia nie będzie dawała już nic z owoców • Staje się bezrobotny, bo nie ma gdzie uprawiać • Nigdzie nie będzie czuł się bezpiecznie 20. Jak zinterpretować 7krotna zemsty za zabicie Kaina? • Kain woła o miłosierdzie • Dla Kaina wyganianie z ziemi jest równoznaczne z wygnaniem z Boga • Kain musi opuścić role • Kain obawia się ze i on teraz może być zabity • Banicja pozbawia go najbliższych osób • Kain był członkiem jednej z linii etnicznych • W tej narracji pojawia się również motyw nadziei: że Kain nie stracił kontaktu z Bogiem • W tym przypadku siódemka oznacza pewność obietnicy Jahwe, skoro Bóg nie pozbawił go życia to i inni nie zabiją go 21. Co znaczy znamię? • Znamię a raczej znak miał go chronić przed niebezpieczeństwem • Jest dany dla Kaina a nie na ciele Kaina • Może tu tatuaż • Litera Boga umieszczona na czole • Może to były rogi które urosły • Znak przynależności klanowej gwarantujący ochronę • Aluzja do miast ucieczki • To sam Kaina – znak dla przyszłych pokoleń 22. Możliwości Kaina? • Innej możliwości niż przyjęcia kary dla Kaina nie było • Osiedla się w kraju Nod – nawiązuje do rdzenia NWD czyli włóczyć się • Kain staję włóczęgą, Banitą 23
