AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ Eugeniusz NOWAK WARSZAWA 2009 Recenzenci: prof. dr hab. Romuald Mańkowski prof. dr hab. Jan Wojnarowski Projekt okładki Ewa Wiśniewska Redaktor techniczny Beata Klarowska Korekta Renata Czerwińska Skład i łamanie Mirosława Prymek © Copyright by Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2009 ISBN 978-83-7523-064-2 Sygn. AON 5914/09 Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej 00-910 Warszawa, al. gen. A. Chruściela 103, teł. 681-40-55, tel./faks 681-37-52 e-mail: [email protected] Zam. nr 50/2010 (dodruk) SPIS TREŚCI WSTĘP 9 1. HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE TREŚCI LOGISTYKI 1.1. Etymologia pojęcia „logistyka" i ewolucja zadań logistyki, czyli od logistyki wojskowej do logistyki sytuacji kryzysowych 1.2. Logistyka wojskowa i logistyka cywilna - prekursorzy logistyki sytuacji kryzysowych 1.2.1. Misja i zadania logistyki wojskowej 1.2.2. Misja i zadania logistyki cywilnej 1.2.3. Misja i zadania logistyki sytuacji kryzysowych 1.3. Współczesne postrzeganie logistyki w działalności gospodarczej przedsiębiorstw 1.3.1. Obszary działalności gospodarczej objęte działaniami logistycznymi 1.3.2. Biznesowe traktowanie współczesnej logistyki 1.3.3. Współczesne koncepcje zarządzania logistyką biznesu 12 2. POTRZEBY LOGISTYCZNE I MEDYCZNE LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 2.1. Właściwości ogólne określania potrzeb logistycznych i medycznych ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.2. Potrzeby zaopatrzeniowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.2.1. Zapotrzebowanie na dostawy wody 2.2.2. Zapotrzebowanie na dostawy żywności 2.2.2.1. Ogólne potrzeby żywnościowe ludzi 2.2.2.2. Potrzeby żywnościowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.2.3. Zapotrzebowanie na dostawy artykułów powszechnego użytku 2.2.4. Zapotrzebowanie na dostawy innych rodzajów zaopatrzenia 2.3. Rodzaje i zakres świadczenia usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.3.1. Usługi specjalistyczne 2.3.2. Usługi gospodarczo-bytowe 2.3.3. Inne usługi 2.4. Rodzaje i zakres świadczenia usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.4.1. Pierwsza pomoc 2.4.2. Kwalifikowana pierwsza pomoc 2.4.3. Medyczne czynności ratunkowe 2.4.4. Pomoc lekarska 3. PROCEDURY ORGANIZACJI ZABEZPIECZENIA LOGISTYCZNEGO LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 3.1. Czynniki warunkujące organizację zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 12 20 20 27 32 39 39 40 42 45 45 46 46 50 50 55 59 60 60 60 61 62 62 62 62 63 63 65 65 5 3.2. Zasady organizacji zabezpieczenia logistycznego i pomocy medycznej dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.3. Potencjał wykorzystywany do zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.3.1. Potencjał logistyczny - właściwości ogólne 3.3.2. Zasoby ludzkie i ich predyspozycje do realizacji zadań logistycznych 3.3.3. Potencjał zaopatrzeniowy 3.3.4. Potencjał usługowy 3.4. Specyficzne aspekty organizacji zadań zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.5. Procedury organizacji dostaw zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.5.1. Organizacja dostaw wody 3.5.2. Organizacja dostaw żywności 3.5.3. Organizacja dostaw artykułów powszechnego użytku 3.5.4. Organizacja dostaw innych rodzajów zaopatrzenia 3.6. Procedury organizacji usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.6.1. Organizacja usług transportowych 3.6.2. Organizacja usług remontowych 3.6.3. Organizacja usług gospodarczo-bytowych 3.6.4. Organizacja innych usług logistycznych 4. PROCEDURY ORGANIZACJI USŁUG MEDYCZNYCH DLA LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 4.1. Ogólne właściwości udzielania pomocy medycznej rannym i chorym w sytuacjach kryzysowych 4.2. Organizacja przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych 4.3. Organizacja przedsięwzięć sanitarnohigienicznych : 4.4. Organizacja przedsięwzięć przeciwepidemicznych 5. UŻYCIE JEDNOSTEK WOJSKOWYCH SIŁ ZBROJNYCH DO REALIZACJI ZADAŃ LOGISTYCZNYCH I MEDYCZNYCH NA RZECZ LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 5.1. Właściwości ogólne użycia oddziałów i pododdziałów wojskowych w sytuacjach kryzysowych 5.2. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w dostawach zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 5.2.1. Wsparcie sił cywilnych podczas dostaw wody 5.2.2. Wsparcie sił cywilnych podczas dostaw żywności 5.3. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w świadczeniu usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 5.3.1. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji usług transportowych 5.3.2. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji tymczasowych miejsc zakwaterowania 5.4. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w świadczeniu usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 6 68 77 .....77 78 84 88 90 91 91 94 96 96 97 97 105 105 107 110 110 111 115 116 118 118 122 122 125 136 136 141 142 5.4.1. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji ratownictwa medycznego 142 5.4.2. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych .... 146 5.4.3. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć sanitarnohigienicznych 148 5.4.4. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć przeciwepidemicznych 148 WYKAZ LITERATURY 150 WYKAZ RYSUNKÓW 152 WYKAZ TABEL 153 7 Misją działań logistycznych podejmowanych w sytuacjach kryzysowych jest ratowanie życia i zdrowia rannym i chorym oraz zapewnienie wszystkim osobom potrzebującym warunków nie­ zbędnych do przetrwania w tych sytuacjach. WSTĘP Logistyka w sytuacjach kryzysowych, w prezentowanym podręczniku, postrze­ gana jest przez pryzmat działań logistycznych1 podejmowanych na rzecz ludności poszkodowanej2 w sytuacjach kryzysowych spowodowanych zagrożeniami o cha­ rakterze niemilitarnym3. Jest ona składową teorii (zajmuje się nią logistyka sytuacji kryzysowych) i praktyki (jest nią zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowa­ nej). Logistyka sytuacji kryzysowych dostarcza rozwiązań teoretycznych sprzyja­ jących kształtowaniu, sterowaniu i kontroli procesów zaopatrzeniowych i procesów usługowych realizowanych w łańcuchach logistycznych organizowanych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych. Ukierunkowana jest na: wszystkich poszkodowanych, ratowanie życia i zdrowia rannych i chorych, zaspo­ kojenie elementarnych potrzeb logistycznych ludności poszkodowanej, zapewnie­ nie (zabezpieczenie) dotarcia środków zaopatrzenia i usług logistycznych, a także Misją działań logistycznych podejmowanych w sytuacjach kryzysowych jest ratowanie życia i zdrowia rannym i chorym oraz zapewnienie wszystkim osobom potrzebującym warunków niezbęd­ nych do przetrwania w tych sytuacjach. Natomiast celem działań logistycznych jest organizacja dostaw podstawowych środków zaopatrzenia oraz usług logistycznych i medycznych i dotarcie z nimi do wszystkich osób poszkodowanych w możliwie krótkim czasie (tak szybko jak to będzie możliwe). Jak wynika z powyższego, w sytuacjach kryzysowych, do działań logistycznych autor podręcznika włączył również usługi medyczne, mimo że służba zdrowia jest organizacją samodzielną (autono­ miczną). Jednak rozwiązanie takie jest celowe (świadome), a w sytuacjach kryzysowych wręcz ko­ nieczne z uwagi na potrzebę zapewnienia działaniom logistycznym wysokiej skuteczności, która możliwa jest poprzez integrację pionu logistycznego z pionem medycznym i dążenie do uzyskania efektów wynikających z tzw. sumy synergicznej. Takie podejście do tego problemu potwierdza praktyka reagowania kryzysowego. Potwierdza ona, że realizacja przedsięwzięć medycznych wyma­ ga ciągłego wsparcia transportowego, kwaterunkowego, gospodarczo-bytowego itp., które może być zapewnione tylko w systemie logistycznym. 2 Logistyka w sytuacjach kryzysowych zajmuje się nie tylko problematyką zaopatrzenia i świadczenia usług specjalistycznych i gospodarczo-bytowych na rzecz ludności poszkodowanej, ale również zabezpieczeniem logistycznym podmiotów (ekip, jednostek, instytucji) prowadzących dzia­ łania ratownicze i działania prewencyjne, a także aspektami logistycznymi działań związanych z odbudową obiektów infrastruktury krytycznej, obiektów infrastruktury transportowej itp. Jednak problematyka ta postrzegana jest z innego (niż zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej) logistycznego punktu widzenia i towarzysząjej inne (specyficzne) procedury. 3 Do zagrożeń kryzysowych o charakterze niemilitarnym zaliczono katastrofy naturalne, awarie sechniczne, niepokoje społeczne oraz zdarzenia terrorystyczne. 9 usług medycznych do wszystkich potrzebujących oraz minimalizację czasu realiza­ cji zadań logistycznych. Powszechnie przyjmuje się, że zaopatrzenie oraz usługi logistyczne i usługi medyczne (niezbędne ludności poszkodowanej do ratowania zdrowia i życia oraz do przetrwania sytuacji kryzysowej) realizowane są skutecznie, jeżeli docierają do wszystkich odbiorców: we właściwym czasie, we właściwe miejsce, we właściwej postaci bądź właściwej kondycji oraz we właściwych (niezbędnych) ilościach. Zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzyso­ wych obejmuje dostawy podstawowych środków zaopatrzenia oraz usługi logi­ styczne i usługi medyczne organizowane przez organy logistyczne (grupy robocze - grupę zabezpieczenia logistycznego oraz grupę opieki zdrowotnej i pomocy so­ cjalno-bytowej) zespołów zarządzania kryzysowego (ZZK) powoływanych na poszczególnych szczeblach administracji publicznej. Środki zaopatrzenia dostarczane ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzy­ sowych to głównie: woda do picia, żywność, artykuły powszechnego użytku (odzież, środki higieny osobistej, pościel, sprzęt gospodarstwa domowego, środki czystości, zastępcze źródła światła), nośniki energii (opał, paliwa płynne, gaz, energia elektryczna itp.). Usługi logistyczne i usługi medyczne świadczone ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych dzielą się na usługi specjalistyczne i usługi gospodar­ czo-bytowe, a także pomoc socjalną. Usługi specjalistyczne to przede wszystkim: przedsięwzięcia leczniczo-ewakuacyjne, przedsięwzięcia sanitarnohigieniczne, przedsięwzięcia przeciwepidemiczne, usługi transportowe oraz usługi remontowe. Natomiast usługi gospodarczo-bytowe to: usługi gastronomiczne (przygotowanie i dostarczanie posiłków), wypiek i dostarczanie chleba; usługi kwaterunkowe (za­ pewnienie tymczasowych miejsc zakwaterowania), usługi kąpielowe i pralnicze, usługi szewsko-krawieckie, usługi fryzjerskie, usługi handlowe itp. Pomoc socjalna to zwykle pomoc finansowa (wypłata zapomóg pieniężnych) i pomoc rzeczowa (wydawanie paczek żywnościowych, wydawanie środków czystości) dla osób, które mają trudności z przezwyciężeniem trudnych sytuacji losowych własnymi środkami i możliwościami. Zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzyso­ wych organizowane i realizowane jest pod presją. Stanowią ją oczekiwania społe­ czeństwa (ludności poszkodowanej), formułowane jako żądania zapewnienia im warunków przetrwania na wypadek zaistnienia sytuacji kryzysowej, a ponadto zagrożenia i wynikające z nich ryzyko utraty zdrowia, życia oraz zniszczenia śro­ dowiska naturalnego. Sprawna i skuteczna realizacja zadań logistycznych i zadań medycznych, na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, wymaga organizacji zarządzania logistycznego. Jest ono składową zarządzania kryzysowego. Zarzą­ dzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, tak jak inne rodzaje zarządzania obejmuje: formułowanie strategii działania, planowanie, inicjowanie i sterowanie oraz kontrolę procesu realizacji zadań logistycznych (i medycznych) w całym łań10 cuchu dostaw (zaopatrzenia i usług) organizowanym na rzecz ludności poszkodo­ wanej. Za zarządzanie logistyczne odpowiadają grupy logistyczne (grupa zabez­ pieczenia logistycznego oraz grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) ZZK. Za podstawę w proponowanych procedurach zarządzania logistycznego w sytu­ acjach kryzysowych autor podręcznika przyjął najnowsze trendy postrzegania logi­ styki (jako dyscypliny naukowej) w jej trzech podstawowych aspektach: funkcjo­ nalnym, gdzie logistyka jest prezentowana jako ogólny proces zarządzania (kierowania), obejmujący formułowanie strategii działania, planowanie, organizowa­ nie, motywowanie i kontrolowanie; przedmiotowym, w którym logistyka przedsta­ wiana jest jako dziedzina wiedzy o fizycznych przepływach materiałów (czytaj środków zaopatrzenia), usług logistycznych i informacji między dostawcami i od­ biorcami; oraz ocenowym, w którym logistyka traktowana jest jako dyscyplina naukowa dostarczająca rozwiązań zapewniających wysoką efektywność procesów gospodarczych zorientowanych na zaspokojenia potrzeb klienta (czytaj - odbior­ cy). Natomiast logistyka sytuacji kryzysowych, której prekursorami są logistyka wojskowa (Military Logistics) i logistyka gospodarcza {Business Logistics), trak­ towana przez autora podręcznika jako specjalność naukowa, to suma wszystkich działań organów kierowania i podmiotów (jednostek) wykonawczych realizujących zadania logistyczne (i medyczne), dzięki którym dokonuje się kształtowanie, ste­ rowanie i kontrola procesów zaopatrzeniowych i usługowych w łańcuchach logi­ stycznych organizowanych w sytuacjach kryzysowych. Poprzez integrację i syn­ chronizację działań logistycznych niezbędnie konieczne zaopatrzenie oraz usługi logistyczne i usługi medyczne powinny dotrzeć do ludności poszkodowanej we właściwym czasie, we właściwe miejsca, we właściwych (pożądanych, niezbęd­ nych) ilościach oraz o właściwej jakości (we właściwej kondycji). Podstawowym celem niniejszego podręcznika jest ułatwienie zrozumienia i przyswojenia przez studentów najbardziej istotnych zagadnień związanych z or­ ganizacją zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych spowodowanych zagrożeniami o charakterze niemilitarnym. Prezentowane w podręczniku treści są zgodne z zapisami Ustawy z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (DzU z 2007 r., nr 89, poz. 590) oraz Ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (DzU z 2002 r., nr 62, poz. 558). Zasadniczym zadaniem prezentowanego podręcznika jest zapewnienie jednoli­ tej interpretacji definicji, pojęć i terminów z zakresu logistyki w sytuacjach kryzy­ sowych stosowanych w praktyce dydaktycznej na studiach na kierunku bezpieczeń­ stwo narodowe. Jest ono przeznaczone dla nauczycieli akademickich oraz studentów studiów dziennych i niestacjonarnych Akademii Obrony Narodowej. 11 1. HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE TREŚCI LOGISTYKI 1.1. Etymologia pojęcia „logistyka" i ewolucja zadań logistyki, czyli od „logistyki wojskowej" do „logistyki sytuacji kryzysowych" Autorzy opracowań traktujących o logistyce zgadzają się, że termin ten ma ro­ dowód grecki. W języku greckim występuje wiele słów podobnych do logistyki. Do słów tych należą, m.in. logistike - sztuka kalkulowania; logismos - liczenie, kalkulowanie; logikos - nauka o regułach poprawnego myślenia; logos - liczenie, rozum, słowo, myśl; logiamos - obliczenie, rachunek, rozważanie; legein - zbie­ rać, liczyć, mówić. W powyższych przykładach nie trudno zauważyć, że logistykę należy łączyć z poprawnym myśleniem wynikającym z kalkulacji, obliczeń oraz rozważań logicznych. Współcześnie takie rozumowanie nazywane jest racjonaliza­ cją albo jeszcze optymalizacją działań. W wielu opracowaniach4, obok greckich korzeni logistyki, podawane są rów­ nież inne źródła. Na przykład, w języku łacińskim logica i logicus oznaczają logiką - dziedzinę naukową związaną ze sztuką poprawnego myślenia, uzasadnionego i dokładnego formułowania myśli oraz uzasadnienia twierdzeń. Natomiast w języ­ ku francuskim logistiąue - oznacza przedsięwzięcia związane z zakwaterowaniem, zaopatrywaniem i transportem (przemieszczeniem) wojsk, a loger lub logis - ozna­ czają zakwaterowanie, kwaterę wojskową. Właśnie termin logistyka pojawił się po raz pierwszy we francuskim słownictwie wojskowym. Zdefiniował ją {logistiąue) A.H. Jomini5 jako praktyczną sztukę przemieszczania wojsk. Obejmowała ona rozpoznanie, inżynierię wojskową oraz pracę sztabową. Wprowadzając pojęcie logistyka do terminologii wojskowej, A.H. Jomini postrzegał ją jako część sztuki wojennej, równoważną ówczesnej strategii i taktyce. W swojej książce pt. Abriss der Kriegskunsł, A.H. Jomini przedstawiając 18 obowiązków dowódców armii polowych, związanych z zadaniami logistycznymi, wymienia m.in. takie jak: loka­ lizacja i sposób wyposażenia magazynów wojskowych, planowanie ruchów wojsk i ich realizacja, dysponowanie środkami transportu, budowa i utrzymanie dróg o znaczeniu strategicznym, zaopatrzenie wojsk. Do współczesnej terminologii wojskowej pojęcie logistyka wprowadził admirał A.T. Mahan7. Utożsamiał je z ogółem procesów gospodarczych towarzyszących działaniom sił marynarki wojennej. Szczególnie podkreślał znaczenie linii komu4 Na przykład, m.in. K. Ficoń, Logistyka operacyjna, Wyd. BEL Studio Sp. zoo, Warszawa 2004, s.14. A.H. Jomini, baron, generał i teoretyk wojskowy. Szwajcar, od 1798r. w armii szwajcarskiej; 1804-1808 i 1810-1813 w armii francuskiej, 1808-1810 i 1813-1855 w armii rosyjskiej. Autor m.in. książki Zarys sztuki wojennej (1830). 6 A.H. Jomini, Abriss der Kriegskunst, Berlin 1881. Cyt. za A. Abt i H. Woźniak, Podstawy logi­ styki, Wyd. STELLA MARIS, Gdańsk 1993, s.18. 7 A.T. Mahan, admirał marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, twórca doktryny potęgi morskiej. 5 12 nikacyjnych, bezpieczeństwo baz morskich oraz ochronę przechowywanych w nich zapasów zaopatrzenia. Zakres znaczenia terminu logistyka w teorii i praktyce rozwinęli kolejni ofice­ rowie amerykańskiej marynarki wojennej G.C. Thorpe8 i H.E. Eccles9. G.C. Thorpe uznawany jest za twórcę logistyki amerykańskiej. Wprowadził podział sztuki wojennej na: strategię, taktykę i logistykę. Był zwolennikiem two­ rzenia struktur logistycznych i powoływania służb logistycznych w siłach zbroj­ nych. Preferował zintegrowane sztaby operacyjne i sztaby logistyczne działające pod kierownictwem szefa sztabu. W strukturze logistyki wyróżniał logistyką teore­ tyczną {Pure Logistics) i logistyką praktyczną {Applied Logistics). Według niego logistyka teoretyczna formułuje istotę, cel, zakres oraz metody działania jako ogól­ ne zasady zastosowania logistyki, natomiast logistyka praktyczna dotyczy po­ szczególnych działów gospodarki wojskowej, takich jak: zaopatrzenie, transport, finanse oraz produkcja i zamówienia. H.E. Eccles logistyką traktuje jako ogniwo łączące gospodarkę narodową z si­ łami zbrojnymi. Osiągnięcie sukcesów militarnych przypisuje trzem czynnikom: polityce, ekonomii i wojskowości. Jest autorem tzw. „dowódczego punktu widze­ nia" 10 wszelkich działań realizowanych na rzecz wojsk, w tym również działań logistycznych. Podkreśla konieczność bilansowania potrzeb logistycznych wojsk z możliwościami posiadanego potencjału logistycznego. Wyróżnia w nim środki logistyczne (stany osobowe, materiały, urządzenia, usługi) oraz procesy logistycz­ ne (planowanie, zaopatrywanie, dystrybucja). Natomiast sztukę wojenną dzieli na trzy specjalności: strategię, taktykę i logistykę. Jest autorem definicji takich termi­ nów, jak: sztuka logistyczna {the Art of Logistics), logistyka wojskowa {Military Logistics), logistyka cywilna {Civilian Logistics), logistyka narodowa {National Logistics), logistyka międzynarodowa {International Logistics). Dużą rolę w procesie naukowego rozwoju logistyki odegrała również praca an­ gielskiego ppłk. G.C. Shawa pt.: Zaopatrywanie we współczesnej wojnie {Supply in Modern War) opublikowana w 1936 roku. Poświęcona jest zasadom zaopatrywania i transportu oraz eksploatacji uzbrojenia w warunkach polowych. Autor wykazał w niej powszechne występowanie dużych dysproporcji i sprzeczności między po­ trzebami logistycznymi współczesnych wojsk a możliwościami ich systemów logi­ stycznych. Znaczne zasługi w rozwoju myśli logistycznej miał także brytyjski historyk wojskowości R.M. Leighton. Bazując na koncepcji jedności sił, ruchu i zasięgu działań, efektywność bojową sił zbrojnych tworzą: siła ogniowa, zdolność do swo­ bodnego i szybkiego przemieszczenia się oraz utrzymanie zdolności bojowej na G.C. Thorpe, komandor amerykańskiej marynarki wojennej. Uważany jest za prekursora ame­ rykańskiej logistyki. Autor m.in. książki Logistyka czysta. Nauka o przygotowaniu wojny (1917). 9 H.E. Eccles, kontradmirał amerykańskiej marynarki wojennej. Autor m.in. książki Logistyka operacyjna marynarki wojennej (1950). 10 Według H.E. Ecclesa (...) logistyka sama w sobie nie ma innego celu, jak tylko kreacją i wspieranie sidirojnych stosownie do zamierzeń dowódcy. 13 odpowiedniej głębokości pola walki twierdzi on, że możliwości zaopatrywania wojsk są zawsze ograniczone, w związku z tym siła, ruch i zasięg muszą zabiegać o dostępne zaopatrzenie, transport i usługi. W treści logistyki wojskowej R.M. Leighton wyróżnia: zaopatrywanie i dystrybucję, transport i przegrupowanie, usługi logistyczne oraz zarządzanie logistyczne. Uogólnieniem dorobku R.M. Leightona w rozwoju myśli logistycznej jest m.in. definicja hasła logistyka (logistics) za­ mieszczona w słynnej Encyclopaedia Britannica z 1964 roku. Zasadniczą tezą tego hasła jest stwierdzenie, że logistyka, to [...] termin [...] stosowany do oznaczenia szerokiego zakresu działań niebojowych, zwłaszcza związanych z zaopatrzeniem, transportem, budownictwem oraz opieką i ewakuacją chorych i rannych [...]. Znaczne zasługi w upowszechnianiu myśli logistycznej po drugiej wojnie świa­ towej (1939-1945) miał generał i teoretyk wojskowy Bundeswehry Johannes Ger­ ber. Pod jego redakcją ukazało się m.in. Yademecum logistyki, w którym logistyka definiowana jest jako [...] zbiorcze pojęcie dla całokształtu działalności i czynności zmierzających do wsparcia sił zbrojnych. Według niego logistyka wyraża się [...] w sztuce kalkulowania potrzeb, możliwości, przestrzeni i czasu [...]. Takie ujmowa­ nie logistyki dowodzi o jej dużych powiązaniach ze sztuką wojenną. Spośród współczesnych definicji logistyki wojskowej na uwagę zasługuje defini­ cja brytyjskiego brygadiera wojsk lądowych J.H. Skinnera przedstawiona w Między­ narodowej encyklopedii wojska i obronności z 1999 roku. Logistyka definiowana jest w niej jako kompleksowa działalność obejmująca planowanie, przygotowanie i za­ pewnienie wsparcia materiałowego siłom zbrojnym celem realizacji procesu szkole­ nia w okresie pokoju, mobilizacji i rozwinięcia w okresie wojny oraz skutecznej walki w czasie wojny. W logistyce J.H. Skinner wyróżnia dwie główne funkcje - fizyczne dostawy zaopatrzenia oraz świadczenie różnych usług logistycznych. W naukach wojskowych J.H. Skinner wyróżnia cztery dziedziny: dowodzenie, prowadzenie walki, wsparcie i szkolenie. Logistykę umieszcza w grupie nauk zwią­ zanych ze wsparciem, w którym zabezpieczenie logistyczne występuje obok zarzą­ dzania i administracji oraz łączności i informacji11. Do współczesnych sposobów postrzegania logistyki wojskowej należy również zaliczyć jej definicję autorstwa pułkownika E.F. Luckenbacha zawartą w amery­ kańskiej Encyclopeadia Americana z 1992 roku. Według niego - Logistyka to ruch i utrzymanie sił zbrojnych. Wraz ze strategią taktyką i wywiadem, logistyka two­ rzy system dyscyplin nauk wojskowych. W latach 90. XX wieku w definiowaniu logistyki wojskowej uczestniczyli rów­ nież polscy teoretycy wojskowi. Do interesujących definicji z tego okresu należą m.in.: - W. Stankiewicza - treścią logistyki jest kreacja i ciągłe podtrzymywanie za­ opatrzenia sił zbrojnych w celu maksymalizacji ich zdolności bojowej. 11 14 Ibidem, s. 42. - E. Nowaka - Logistyka wojskowa to dziedzina wiedzy o procesie zarządzania łańcuchem dostaw i usług dla wojsk walczących oraz dowodzenia oddziałami i podod­ działami logistycznymi. - K. Pajewskiego - Logistyka wojskowa to interdyscyplinarna gałąź nauki spełniająca dwie zasadnicze funkcje: - pierwsza - tworzy podstawy materialne i inne warunki konieczne do osiąga­ nia i utrzymywania poziomu zdolności i gotowości bojowej wojsk stosownie do zasad określonych w doktrynie obronnej oraz zapewnia wymagany (normatywnie) poziom życia i służby społeczności wojskowej; - druga - podejmuje i realizuje całokształt przedsięwziąć systemowych, które powinny zapewnić optymalne gospodarowanie przydzielonymi do dyspozycji sil zbrojnych środkami rzeczowymi i finansowymi. Ponadto na uwagę zasługuje definicja logistyki zawarta w Zasadach funkcjonowa­ nia systemu logistycznego Sił Zbrojnych RPn. Według tego opracowania logistyka, to: a) w ujęciu szerokim - dyscyplina naukowa o planowaniu, przygotowaniu, użyciu i przepływie przedmiotów, osób, energii, informacji i usług w celu osiągnię­ cia pożądanych korzyści; b) w znaczeniu węższym, logistyka wojskowa to dział sztuki wojennej o pla­ nowaniu, przygotowaniu i realizacji dostaw zaopatrzenia i świadczeniu usług za­ pewniających wojskom skuteczne szkolenie i prowadzenie działań bojowych. Z treści definicji logistyki wojskowej wynika, że niektórzy ich autorzy logistykę tę traktują jako dyscyplinę (specjalność) naukową o charakterze ogólnym-teoretycznym, a inni, że jest to specjalność naukowa o charakterze szczegółowym - praktycznym. Tak też postrzegał logistykę wojskową wspomniany wcześniej G.C. Thorpe. W konse­ kwencji, oprócz ogólnego pojęcia logistyka wojskowa, pojawiły się takie terminy, jak: logistyka zaopatrzenia {Supply Logistics) nazywana również logistyką materiałową lub logistyką zabezpieczenia materiałowego; logistyka transportu; logistyka zabez­ pieczenia technicznego; logistyka zabezpieczenia medycznego i inne. Amerykańska myśl logistyczna do Europy przenikała również tzw. kanałem cywil­ nym - w postaci logistyki cywilnej. Na szczególnie podatny grunt natrafiła w latach 70. XX wieku. Koncepcje zintegrowanego podejścia logistycznego do procesów gospo­ darczych uznano za wyzwanie. Nastąpił rozwój teoretycznych podstaw logistyki cywil­ nej. Wyrazem tego były m.in. liczne próby definiowania logistyki cywilnej. Jej interdy­ scyplinarny charakter, w tym szczególnie korzenie wywodzące się głównie z dwóch dziedzin naukowych - ekonomii oraz nauki o zarządzaniu spowodowały, że niektóre koncepcje logistyczne czasami znacznie się od siebie różniły. Jednak prawie wszystkie ówczesne definicje logistyki cywilnej można zaszeregować do jednego z trzech aspeksjw jej traktowania: funkcjonalnego, przedmiotowego i ocenowego. W aspekcie funkcjonalnym logistyka postrzegana jest jako ogólny proces za­ rządzania (bądź kierowania), obejmujący formułowanie strategii działania, plano­ wanie, organizowanie, inicjowanie i motywowanie oraz kontrolowanie. !: Autor był jednym z głównych członków zespołu, który opracował te zasady. 15 W aspekcie przedmiotowym logistyka, jako dyscyplina naukowa, zajmuje się fi­ zycznymi przepływami materiałów, towarów i usług oraz informacji między dostaw­ cami a odbiorcami. Dąży się oczywiście do racjonalizacji (lub optymalizacji) tych przepływów przede wszystkim pod względem czasowym i ponoszonych kosztów. W aspekcie ocenowym logistyka zorientowana jest na organizowanie efektyw­ nego procesu gospodarczego, którego celem jest zaspokojenie potrzeb klienta. Należy przy tym nadmienić, że wspomnianą efektywność osiąga się poprzez za­ pewnienie wysokich standardów obsługi klienta. Wśród licznych definicji logistyki cywilnej, na wyróżnienie zasługują następujące: Wg S. Abta - Logistyka to zintegrowane systemy planowania, organizowania, kierowania i kontrolowania procesów fizycznych obiegu towarów i ich informacyj­ nych uwarunkowań w aspekcie optymalizacji realizowanych działań i celów. Opracowanie własne. Rys. 1. Aspekty postrzegania logistyki cywilnej 16 - S. Abta i H. Woźniaka - Logistyka to dziedzina wiedzy, która na bazie syste­ mów informatycznych zmierza ponad podziałami organizacyjnymi przedsiębiorstw ku ich interpretacji, by zapewnić optymalne kształtowanie łańcuchów zaopatrze­ niowych od momentu pozyskiwania surowców, poprzez ich przerób, dystrybucją w różnych ogniwach handlu, aż do ostatecznego odbiorcy. - P. Blaika - Logistyka to zintegrowany system zarządzania strukturą fizycznego obiegu towarów i jego informacyjnych uwarunkowań w skali przedsiębiorstwa i całego układu rynkowego - w aspekcie optymalizacji realizowanych działań i celów. - R. Jiinemana - Logistyka to naukowa teoria planowania, sterowania i kon­ troli przepływu materiału [środków zaopatrzenia - E.N.J, osób, energii i informa­ cji w systemach. - H.Ch. Pfohla - Logistyka to suma wszystkich działań, dzięki którym dokonuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola procesów ruchowych i procesów magazy­ nowania w określonej sieci, w taki sposób, aby przestrzeń i czas mogły zostać efek­ tywnie wykorzystane. Jednak do najbardziej uniwersalnych należy definicja logistyki opracowana przez brytyjski Instytut Logistyki i Zarządzania Dystrybucją w brzmieniu: Logisty­ ka jest procesem zarządzania całym łańcuchem dostaw. Łańcuch dostaw rozumia­ ny jest jako wieloetapowy przepływ materiałów (zaopatrzenia) od źródła ich po­ chodzenia, poprzez wszystkie etapy pośrednie (związane z przetwarzaniem, składowaniem, kompletowaniem itp.), aż do ostatecznego odbiorcy (klienta, kon­ sumenta). Łańcuch ten jest utożsamiany często z logistycznym łańcuchem dostaw. Jednak logistyczny łańcuch dostaw jest pojęciem szerszym (od łańcucha dostaw) i uwzględnia: źródła surowców i ich dostawców; strategię zakupu i gromadzenia surowców; fizyczne przepływy materiałów, w tym wewnątrz przedsiębiorstwa; przechowywanie produktów finalnych; ich dystrybucję; magazynowanie i trans­ port, a także zagospodarowanie odpadów i ich utylizację. Podobnie jak w logistyce wojskowej, oprócz ogólnego postrzegania logistyki cywilnej, pojawiły się definicje tej logistyki odnoszące się do jej strony praktycz­ nej. Powstały więc takie terminy, jak: logistyka zaopatrzenia, logistyka magazyno­ wania, logistyka zapasów, logistyka produkcji, logistyka dystrybucji, logistyka obsługi (rozumiana jako logistyka obsługi klienta oraz logistyka obsługi odpadów). Cechą charakterystyczną wymienionych rodzajów logistyk szczegółowych jest wspólna (podobna) misja, wyrażająca się w maksymalizacji efektu działania po­ przez stosowanie rozwiązań ograniczających koszty logistyczne (główną ich skła­ dową są koszty: transportu, magazynowania, zapasów oraz administracyjne). Logistyka sytuacji kryzysowych to nowa i najmłodsza specjalność naukowa. Jej prekursorami były logistyka wojskowa (Military Logistics) oraz logistyka cywilna iCivilian Logistics). Od swoich prekursorów wyróżniają realizowana misja, którą jest ratowanie zdrowia i życia rannych i chorych oraz dążenie do zapewnienia wszystkim osobom poszkodowanym warunków do przetrwania sytuacji kryzyso­ wej, a celem działania jest tworzenie warunków do dotarcia z dostawami zaopa­ trzenia oraz podstawowymi usługami logistycznymi i usługami medycznymi do 17 wszystkich poszkodowanych w możliwie jak najkrótszym czasie - tak szybko, jak to tylko będzie możliwe. Logistyka sytuacji kryzysowych definiowana jest jako suma wszelkich działań logistycznych organów kierowania (grupy zabezpieczenia logistycznego oraz grupy opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej wchodzą­ cych w skład zespołów zarządzania kryzysowego) i podmiotów -jednostek wykonu­ jących zadania logistyczne, dzięki którym dokonuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola procesów zaopatrzeniowych i usługowych w łańcuchach logistycznych organizowanych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych13. Poprzez integrację i synchronizację (harmonizację) działań logistycznych reali­ zowanych w sytuacjach kryzysowych, zaopatrzenie oraz usługi logistyczne i usługi medyczne powinny docierać do wszystkich osób poszkodowanych przede wszyst­ kim we właściwym czasie, we właściwych ilościach oraz o właściwej jakości (kon­ dycji). W dostawach środków zaopatrzenia priorytetowe znaczenie ma woda do picia, żywność, odzież i energia (elektryczna i cieplna), natomiast w usługach logistycz­ nych - usługi transportowe i usługi gospodarczo-bytowe, a w usługach medycz­ nych - przede wszystkim przedsięwzięcia ratujące zdrowie i życie rannych i cho­ rych. Reasumując, logistyka sytuacji kryzysowych od swoich prekursorów (logistyki wojskowej i logistyki cywilnej) różni się przede wszystkim: - podmiotem obsługi, którym jest ludność poszkodowana w sytuacjach kry­ zysowych, natomiast w logistyce wojskowej są to wojska (szkolące się lub walczą­ ce), a logistyce cywilnej - klienci działający na konkurencyjnym rynku; - środowiskiem funkcjonowania (działania), którym są rejony (obszary) re­ agowania kryzysowego, natomiast w logistyce wojskowej jest to pole walki, a logi­ styce cywilnej wolny rynek kształtujący popyt i ceny; - głównym celem funkcjonowania (działania), którym jest zapewnienie wa­ runków przetrwania wszystkim osobom poszkodowanym, natomiast w logistyce wojskowej jest to zapewnienie wysokiej skuteczności zabezpieczenia logistycznego wojsk, a logistyce cywilnej - maksymalizacja zysków przedsiębiorstwa (firmy). Oprócz różnic logistyka sytuacji kryzysowych ma również wiele cech wspól­ nych ze swoimi prekursorami. Tak samo jak w logistyce wojskowej i logistyce cy­ wilne wyróżnia się logistykę teoretyczną i logistykę praktyczną; pod względem przedmiotowym również zajmuje się organizacją dostaw zaopatrzenia oraz świad­ czeniem usług. Można ją również podzielić na logistykę zaopatrywania (materia­ łową) i logistykę usług. Definicja prof. Eugeniusza Nowaka. 18 Tabela ł Klasyfikacja logistyki LOGISTYKA Z uwagi na środowisko i misję funkcjonowania LOGISTYKA WOJSKOWA LOGISTYKA CYWILNA LOGISTYKA SYTUACJI KRYZYSOWYCH Z uwagi na zakres funkcjonowania LOGISTYKA TEORETYCZNA LOGISTYKA PRAKTYCZNA (STOSOWANA) LOGISTYKA OGÓLNA LOGISTYKA SZCZEGÓŁOWA LOGISTYKA TEORETYCZNA LOGISTYKA STOSOWANA Według kryterium przedmiotowego LOGISTYKA ZABEZPIECZENIA MATERIAŁOWEGO LOGISTYKA ZABEZPIECZENIA TECHNICZNEGO LOGISTYKA ZABEZPIECZENIA TRANSPORTOWEGO LOGISTYKA ZABEZPIECZENIA MEDYCZNEGO LOGISTYKA ZAOPATRZENIA LOGISTYKA ZAPASÓW LOGISTYKA PRODUKCJI LOGISTYKA DYSTRYBUCJI LOGISTYKA OBSŁUGI (Logistyka obsługi klienta, Logistyka obsługi odpadów) LOGISTYKAZAOPATRZENIA LOGISTYKA USŁUG (Logistyka usług transportowych, Logistyka usług gospodarczo-bytowych, Logistyka usług medycznych) Obsługiwany podmiot WOJSKA KLIENT LUDNOŚĆ POSZKODOWANA Środowisko funkcjonowania POLE WALKI WOLNY RYNEK REJON REAGOWANIA KRYZYSOWEGO Główny ceł funkcjonowania Zapewnienie wysokiej stateczności zabezpieczenia logistycznego wojsk Maksymalizacja zysków przedsiębiorstwa Zapewnienie warunków przetrwania osobom poszko­ dowanym • — , IkaSj: E Nowak, Logistyka w sytuacjach kryzysowych, Wyd. AON, Warszawa 2008, s. 22. 19 1.2. Logistyka wojskowa i logistyka cywilna - prekursorzy logistyki sytuacji kryzysowych 1.2.1. Misja i zadania logistyki wojskowej Podmiotem w logistyce wojskowej są wojska walczące bądź szkolące się. Misją logistyki wojskowej, postrzeganej jako jedna z dyscyplin (specjalności) nauk woj­ skowych, jest dostarczanie rozwiązań teoretycznych sprzyjających zapewnieniu wojskom wysokiej skuteczności dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług spe­ cjalistycznych i gospodarczo-bytowych. Rozwiązania te, noszące potocznie nazwę „katalizatorów" bądź „udrażniaczy" wojskowych łańcuchów logistycznych14, wy­ stępują w postaci logistycznych: zasad, metod, technik, procedur (sposobów) itp., sprzyjających racjonalizacji - optymalizacji procesów logistycznych związanych z dostawami zaopatrzenia oraz świadczeniem usług wojskom szkolący się i wal­ czącym. Skuteczność dostaw zaopatrzenia oraz usług (specjalistycznych i gospodarczo-bytowych) niezbędnych wojskom do szkolenia oraz prowadzenia działań bojo­ wych określana (oceniana) jest na podstawie: a) w czasie działań bojowych - kryterium 4 x „W", tj. zadania logistyczne muszą być realizowane we właściwym czasie (Just - in - Time), we właściwych ilościach, o właściwej jakości oraz we właściwym miejscu (na rzecz właściwego odbiorcy); b) w czasie szkolenia wojsk - kryterium 5 x „W", tj. zadania logistyczne powin­ ny być realizowane we właściwym czasie, we właściwych ilościach, o właściwej jako­ ści, we właściwym miejscu oraz według właściwych (uzasadnionych) kosztów. Rozwiązania sprzyjające racjonalizacji - optymalizacji procesów logistycznych mogą mieć charakter ogólny i przez to obowiązywać (funkcjonować) we wszyst­ kich podsystemach lub elementach wojskowych systemów logistycznych, lub też mieć charakter szczegółowy i obowiązywać tylko w poszczególnych pionach funk­ cjonalnych tych systemów. Rozwiązania ogólne zmierzają do efektywnego (efek­ tywniejszego) wykorzystania (użycia) posiadanych sił i środków logistycznych. W związku z tym dotyczą one przede wszystkim problemów organizacyjnych i strukturalnych związanych z: integracją kierowania zabezpieczeniem logistycz­ nym wojsk oraz dowodzeniem jednostkami logistycznymi, tworzeniem funkcjonal­ nych struktur logistycznych organów kierowania, zapewnieniem przejrzystości kompe­ tencji służbowych i funkcjonalnych, powszechną informatyzacją procesów zarządzania przepływem zaopatrzenia i usług między ich dostawcami i odbiorcami itp. Wojskowy system logistyczny to organizacja wojskowa działająca zgodnie z zasadami sztuki wojennej oraz nauki o zarządzaniu, złożona z organów kierowania oraz jednostek i urządzeń logi­ stycznych sprzężonych ze sobą relacjami, przeznaczona do organizowania i realizacji dostaw zaopa­ trzenia i świadczenia usług (specjalistycznych i gospodarczo-bytowych) dla wojsk (def. E.N.). 20 Mfc_ Rozwiązania szczegółowe funkcjonują z reguły w poszczególnych pionach funkcjonalnych logistyki15 i dotyczą, np.: a) w pionie materiałowym: tworzenia Jednolitych" jednostek kalkulacyj­ nych dla wszystkich rodzajów zaopatrzenia, których wielkość została ustalona na podstawie takich samych bądź bardzo zbliżonych kryteriów (np. dla amunicji i żywności jest to jeden dzień walki, dla materiałów pędnych i smarów - przeje­ chanie przez pojazd 100 km lub 1 godzina pracy agregatu itp.); tworzenia norm zaopatrzenia ściśle skorelowanych z jednostkami kalkulacyjnymi; planowania po­ trzeb materiałowych wojsk na podstawie jednolitych norm zaopatrzenia; stosowaaia jednostek ładunkowych w procesie przechowywania i dostarczania zaopatrze­ nia: tworzenia kompletów (zestawów) zaopatrzeniowych itp.; b) w pionie technicznym: wypracowania wiarygodnej, tj. odpowiadającej warunkom współczesnego pola walki, metodyki prognozowania strat w uzbrojeniu i sprzęcie wojskowym (UiSW), która umożliwi dostosowanie potencjału jednostek remontowych pionu technicznego proporcjonalnie do oczekujących go zadań; opracowania procedur wykorzystania zasobów terenowej infrastruktury technicz­ nej; tworzenia zestawów remontowych dla różnych rodzajów UiSW itp.; c) w pionie medycznym: uzyskania interoperacyjności pionu medycznego ze służbą zdrowia armii wiodących państw NATO; wypracowania wiarygodnej meto­ dyki prognozowania strat sanitarnych, która umożliwi dostosowanie potencjału pionu medycznego proporcjonalnie do oczekujących go zadań; tworzenia zesta­ wów medycznych ze sprzętem i materiałami medycznymi dla poszczególnych szczebli organizacyjnych służby zdrowia itp.; d) w pionie transportowym: stosowania kontenerowego systemu transporto­ wego (KST) w procesie dostaw zaopatrzenia; kompleksowej mechanizacji prac przeładunkowych; kompleksowego wykorzystania różnych rodzajów transportu itp. Przedstawione przykłady sprzyjające skuteczności funkcjonowania poszczeęómych pionów funkcjonalnych logistyki wojskowej stanowią tylko część (pakiet sygnalny) możliwych rozwiązań szczegółowych. Wynika to z tego, że racjonaliza­ cja i optymalizacja procesów zachodzących w wojskowym łańcuchu logistycznym idostaw zaopatrzenia i świadczenia usług) ma charakter ciągły. Proces ten wymaga dttżego uporu i konsekwencji działania logistycznych organów kierowania odpo­ wiedzialnych za wdrażanie w praktyce proponowanych przez „teoretyków" roz­ wiązań. Zadaniem logistyki wojskowej, postrzeganej jako logistyka praktyczna (stoso­ wana), jest, wg J.H. Skinnera, zaspokojenie potrzeb armii w każdej sytuacji. W podobny sposób zadaniową stronę logistyki wojskowej postrzega H.E. Eccles, kawy twierdzi, że przedmiotem logistyki jest tworzenie i podtrzymywanie wsparcia •Ma wojsk walczących. '- W wojskowych systemach logistycznych (w czasie wojny) wyróżnia się 4 piony funkcjonalne: aaseriałowy, techniczny, transportowy oraz medyczny, mimo że wojskowa służba zdrowia obecnie jaz poza strukturami organizacyjnymi logistyki wojskowej. 21 Funkcjonalna struktura wojskowych systemów logistycznych oraz ustawiczne dążenie do skutecznej realizacji zadań logistycznych na rzecz szkolących się i wal­ czących wojsk wymusiło konieczność tworzenia (organizacji) różnych łańcuchów dostaw zaopatrzenia i świadczenia usług. Łańcuchy te obejmują: • z jednej strony - dostawy UiSW oraz środków bojowych i materiałowych (ŚBiM), realizowane w tzw. skali makro, tj. od wytwórcy poprzez wszystkie etapy ich składowania i dostarczania, aż do odbiorcy, tj. wojsk, które albo się szkolą albo walczą; • z drugiej strony - usługi logistyczne (specjalistyczne16 i gospodarczo-bytowe)17 realizowane przez piony funkcjonalne wojskowego systemu logistycz­ nego na wszystkich szczeblach organizacyjnych wojsk. Dostawy zaopatrzenia i usługi logistyczne realizowane na rzecz wojsk w Siłach Zbrojnych RP (SZ RP) nazywane SĄ zabezpieczeniem logistycznym wojsk. Można powiedzieć, że zabezpieczenie to jest formą realizacyjną bądź formą zastosowania logistyki wojskowej w praktyce (szkoleniowej i bojowej) wojsk. Istota zabezpieczenia logistycznego wojsk wyraża się w przygotowaniu, racjo­ nalnym wykorzystaniu i utrzymaniu w gotowości do użycia odpowiednio urzutowanego i rozmieszczonego w terenie potencjału logistycznego (materiałowego, technicznego, transportowego oraz w warunkach bojowych medycznego),18a także zasobów terenowej infrastruktury logistycznej, niezbędnych wojskom do szkolenia i skutecznego prowadzenia działań bojowych. Przygotowanie potencjału logistycznego wojsk polega przede wszystkim na zgromadzeniu normatywnych (czasami również dodatkowych - ponadnormatyw­ nych) zapasów zaopatrzenia, zorganizowaniu (rozwinięciu) jednostek i urządzeń logistycznych o niezbędnych zdolnościach wykonawczych (potencjale logistycz­ nym), przyjęciu sił i środków logistycznych z gospodarki narodowej (GN), zorga­ nizowaniu pozyskiwania zasobów terenowej infrastruktury logistycznej oraz od­ powiednim wyszkoleniu stanów osobowych logistycznych organów kierowania oraz oddziałów i pododdziałów logistycznych. Racjonalne wykorzystanie potencjału logistycznego w procesie zabezpieczenia logistycznego wojsk walczących polega przede wszystkim na ścisłym przestrzega­ niu zasady gospodarności, zasady ekonomii sił, a szczególnie zasady koncentracji wysiłku. Ostatnia z wymienionych zasad wskazuje, że potencjał logistyczny powi­ nien być „ukierunkowany" w pierwszej kolejności na wojska wykonujące główne zadanie. Usługi specjalistyczne obejmują: usługi transportowe, usługi remontowe, usługi medyczne (pomoc medyczną). 17 Usługi gospodarczo-bytowe obejmują: dostawy wody pitnej, dostawy żywności, usługi kwa­ terunkowe, usługi kąpielowe, usługi pralnicze, usługi krawieckie, usługi szewskie, usługi handlowe, usługi fryzjerskie itp. 18 W czasie pokoju wojskowa służba zdrowia nie wchodzi w skład szeroko rozumianej logistyki wojskowej. Natomiast w czasie wojny autor nie wyobraża sobie jej skutecznego działania bez integra­ cji z logistyką (w ramach wojskowego systemu logistycznego). 22 Utrzymanie potencjału logistycznego w gotowości do użycia polega przede wszystkim na zapewnieniu pożądanej dyspozycyjności posiadanych zapasów za­ opatrzenia oraz niezbędnej zdolności (zdatności) sił i środków logistycznych (od­ działów i pododdziałów logistycznych) do realizacji usług specjalistycznych i gospodarczo-bytowych na rzecz wojsk walczących (szkolących się). Urzutowanie potencjału logistycznego polega na umiejętnym podziale sił i środ­ ków logistycznych między poszczególne szczeble organizacyjne wojsk. Wielkość lego potencjału utrzymywanego na poszczególnych szczeblach organizacyjnych wojsk zwykle odpowiada tzw. uśrednionym wielkościom ich potrzeb na dostawy zaopatrzenia i usługi logistyczne. Kiedy potrzeby logistyczne wojsk są większe od możliwości (potencjału) wykonawczych etatowych sił i środków, wówczas przeło­ żony (bezpośredni lub wyższy) wydziela (przydziela) siły i środki logistyczne do wsparcia lub wzmocnienia. Rozmieszczenie potencjału logistycznego polega na umiejętnym usytuowaniu sił środków logistycznych w terenie w stosunku do rozmieszczenia (ugrupowania) wojsk walczących, przy jednoczesnym zapewnieniu dogodnych warunków do ich agonalnego wykorzystania (wyzyskania). Przygotowanie zasobów terenowej infrastruktury logistycznej do wykorzysta­ na, (wyzyskania) przez wojska walczące polega na realizacji wielu przedsięwzięć związanych z ich fizycznym tworzeniem (powstawaniem) i racjonalnym rozmiesz­ czeniem na obszarach przewidywanych działań oraz tworzeniem „mechanizmów" prawnych i organizacyjnych związanych z ich racjonalną dystrybucją i pozyskiwaniem. W tym celu m.in. organizowane jest współdziałanie wojskowo-cywilne. Wśród specjalistów logistyki wojskowej panuje zgodna opina, że cel zabezpie­ czenia logistycznego wojsk uznaje się za osiągnięty, jeżeli niezbędne wojskom (do szkolenia bądź prowadzenia działań bojowych) zaopatrzenie i usługi logistyczne zostaną zrealizowane: we właściwych (zaplanowanych) ilościach, o właściwej ja­ kości (asortymencie, kondycji), we właściwym miejscu (właściwemu odbiorcy) msz we właściwym czasie. Należy przy tym nadmienić, że pomimo względnej równości wymienionych kryteriów (wyznaczników), czynnik czasu w wielu przy­ padkach jest dominujący. Zabezpieczenie logistyczne wojsk walczących obejmuje: zabezpieczenie materiałowe, zabezpieczenie techniczne, zabezpieczenie transportowe oraz zabezpie­ czanie medyczne. Zabezpieczenie materiałowe wojsk obejmuje: gromadzenie, przechowywanie i dostateczanie (dowóz) SBiM, wykorzystanie zasobów miejscowych (zasobów materiałoowych terenowej infrastruktury logistycznej) i zdobyczy wojennej oraz świadczenie usług gospodarczo-bytowych. Szczególnie bogata jest lista środków zaopatrzenia dostarczanych wojskom w pro­ cesie szkolenia i w czasie działań bojowych. Obejmuje ona 10 klas zaopatrzenia wę­ d k ę klasyfikacji polskiej oraz klas 5 zaopatrzenia według klasyfikacji NATO. 23 Tabela 1 Klasy zaopatrzenia stosowane w SZ RP Klasa zaopatrzenia KLASA I KLASA II KLSA III KLASA IV KLASA IV a KLASA V KLASA VI KLASA VII KLASA VIII KLASA IX KLASA X Opracowanie własne. 24 Wyszczególnienie środków zaopatrzenia Żywność, materiały i sprzęt służby żywnościowej (produkty żywnościowe, sprzęt i wyposażenie polowe, sprzęt gastronomiczny chłodniczy, stołowo-kuchenny i magazynowy, środki materiałowe do tegc sprzętu oraz środki utrzymania higieny i estetyki żywienia) Umundurowanie, wyposażenie osobiste, materiały i sprzęt służby mundurowej (umundurowanie, bielizna i pościel, oporządzenie, przedmioty wyposażenis specjalistycznego, przybory i środki do utrzymania higieny osobistej, przybór} i materiały do konserwacji i napraw przedmiotów zaopatrzenia mundurowego, techniczny sprzęt polowy i stacjonarny służby mundurowej, namioty obozowe oraz inne przedmioty objęte gospodarką mundurową; hełmy, kamizelki kulo­ odporne oraz indywidualny sprzęt: optyczny, obrony przeciwchemicznej, inżynieryjno-saperski, płetwonurka, spadochronowy, regulacji ruchu, a także techniczne środki materiałowe do ww. sprzętu Materiały pędne i smary oraz sprzęt mps (paliwa klasyczne i specjalne (rakietowe materiały napędowe), oleje, smary, płyny eksploatacyjne, sprzęt, wyposażenie, urządzenia stacjonarne i polowe do ich przechowywania oraz transportu i dystrybucji, a także techniczne środ­ ki materiałowe do tego sprzętu) Inżynieryjne materiały budowlane, zaporowe i rozbudowy fortyfikacji Sprzęt budowlany, komunalny, kwaterunkowy, pożarniczy i środki gaśnicze oraz środki materiałowe infrastruktury Środki bojowe (wojsk lądowych, sił powietrznych i marynarki wojennej w tym: rakiety, amunicja, bomby, torpedy, środki minersko-zaporowe, bojowe środki obrony przeciw chemicznej oraz elementy środków bojowych (zapalniki, ładunki prochowe itp.) Materiały handlowe (słodycze, napoje, środki higieny osobistej, materiały naprawkowe umundu­ rowania, środki czystości i pralnicze) Uzbrojenie i sprzęt wojskowy indywidualny oraz zespołowy (środki zaopatrzenia stanowiące etatowe /tabelaryczne i normatywne/ wyposa­ żenie wojska wykorzystywane do prowadzenia walki, a także jej zabezpiecze­ ni)-_ Środki medyczne, materiały i sprzęt służby zdrowia Techniczne środki materiałowe (zestawy, zespoły, podzespoły, moduły, bloki, części zamienne /wymienne/ i materiały eksploatacyjne do uzbrojenia i sprzętu wojskowego, wyposażenie warsztatowe oraz inne materiały techniczne wykorzystywane przez wojsko w procesie eksploatacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego) Artykuły powszechnego użytku (druki, sprzęt i materiały szkoleniowe oraz kulturalno-oświatowe, sprzęt i środki umożliwiające prowadzenie ewidencji i sprawozdawczości, wspomagające proces szkolenia wojsk oraz zabezpieczające działalność kulturalno-oświatowe wojsk) k Tabela 3 Klasy zaopatrzenia obowiązujące w NATO Basa zaopatrzenia KLASA I KLASA II KLASA III KLASA III a KLASA IV KLASA V Wyszczególnienie środków zaopatrzenia Wyroby spożywane przez stany osobowe lub zwierzęta w ustalonych normach, bez względu na lokalne zmiany warunków walki lub terenu, np. żywność, pasza Zaopatrzenie, dla którego normy są ustalane w etatowych tabelach należności i wyposażenia, np. umundurowanie, broń, komplety narzędzi, części zamien­ ne, pojazdy Materiały pędne i smary przeznaczone dla wszystkich celów, z wyjątkiem stosowanych w samolotach bojowych lub w uzbrojeniu, takim jak miotacze ognia, np. paliwa, oleje smarowe, smary, węgiel, koks Paliwa i smary lotnicze do samolotów bojowych Zaopatrzenie, dla którego normy nie są ustalone w zatwierdzonych tabelach należności i obejmuje głównie materiały konstrukcyjne, takie jak materiały budowlane i fortyfikacyjne oraz pomocnicze środki zaopatrzeniowe jak, np. pojazdy budowlane i sprzęt inżynierski Wszystkie środki bojowe jak, np. amunicja, materiały wybuchowe, bojowe środki chemiczne wszystkich rodzajów Opracowanie własne. Zapasy ŚBiM gromadzone i przechowywane są w bazach oraz składach i poli­ gonowych punktach (składnicach) zaopatrzenia materiałowego (PPZM) rejono­ wych baz materiałowych (RBM). Ich wielkość ustalona jest na podstawie norm zaopatrzenia oraz prognoz jego zużycia przez wojska walczące (w tym również pracz wojska w okresie szkolenia). Dostarczanie (dowóz) ŚBiM realizowane przez pion materiałowy19 dotyczy 6 klas materiałowych spośród 10 klas materiałowych wymienionych w klasyfikacji zopatrzenia stosowanej do niedawna w SZ RP. Usługi gospodarczo-bytowe obejmują: usługi piekarnicze (wypiek chleba), usługi pralnicze, usługi kąpielowe, usługi kwaterunkowe, dostawy wody pitnej, usługi szewsko-krawieckie, usługi handlowe, a także przygotowanie i dostarczanie posiłków i inne. Zabezpieczenie techniczne wojsk obejmuje: obsługiwanie techniczne (w tym usługi metrologiczne i specjalne urządzeń poddozorowych), rozpoznanie techniczne ewakuację techniczną, remont UiSW oraz zaopatrywanie w techniczne środki materiałowe (TŚM). Usługi metrologiczne polegają na sprawdzeniu dokładności i wiarygodności wskazań wielkości mierzonych charakterystycznych dla danego UiSW oraz (lub) na naprawie (wymianie) uszkodzonych narzędzi pomiarowych, a także okresowej lub doraźnej ich legalizacji. Wojskowe systemy logistyczne dzielą się na piony funkcjonalne (materiałowy, techniczny, transportowy i w czasie wojny dodatkowo medyczny), które są jednocześnie podsystemami tego 25 Usługi specjalne urządzeń poddozorowych dotyczą sprzętu wymagającego okresowych badań dozorowych ze względu na ich warunki bezpiecznego użytko­ wania. Do sprzętu tego należą: żurawie (dźwigi), dźwigniki, podnośniki, urządze­ nia ciśnieniowe (butle gazowe, wytwornice acetylenu) itp. Rozpoznanie techniczne ma na celu zbieranie informacji o sytuacji technicznej w określonym rejonie. Ewakuacja techniczna to wymuszone przemieszczenie niezdatnego do użytku lub pozostawionego sprawnego UiSW z obszaru zagrożonego na inne miejsce oraz z położeń nienaturalnych (przewrócenie, zatopienie, ugrzęźnięcie) w położenie użytkowe. Remont UiSW polega na wykorzystaniu prac przy niesprawnym technicznie sprzęcie w celu odtworzenia jego sprawności technicznej (zdatności technicznej20 w czasie „W"). Zaopatrywanie w TSM obejmuje zestawy remontowe oraz części zamienne niezbędne do wykonywania remontów uszkodzonego UiSW. Zabezpieczenie transportowe wojsk obejmuje przedsięwzięcia organizacyjno-techniczne związane z realizacją przewozów wojskowych oraz towarzyszących in prac ładunkowych, a także przedsięwzięcia przygotowania i utrzymania siec transportowej oraz kierowania ruchem wojsk przemieszczających się (maszerują­ cych) na własnych środkach. Przedsięwzięcia organizacyjno-techniczne związane z realizacją przewozów wojskowych związane są z planowaniem usług transportowych przy komplekso wym21 wykorzystaniu różnych rodzajów transportu (np.: samochodowego, kolejo wego, powietrznego, wodnego, rurociągowego) własnego (etatowego) oraz innycl przewoźników (np. PKP, PKS, PLL „LOT", żegluga śródlądowa, przedsiębiorstw: żeglugi morskiej itp.), a także z ich realizacją (wraz z zabezpieczeniem prac prze ładunkowych). Przedsięwzięcia związane z przygotowaniem i utrzymaniem sieci transportowe polegają na wyborze (spośród istniejącej w terenie sieci komunikacyjnej) dró; samochodowych, linii kolejowych, rurociągów paliwowych, dróg wodnych i in nych tras komunikacyjnych, niezbędnych do realizacji przewozów wojskowycł dokonaniu niezbędnych prac adaptacyjnych (odbudowa, modernizacja), a takż zorganizowaniu na nich osłony technicznej22. Zdatność techniczna sprzętu to jego stan techniczny umożliwiający spełnianie podstawi wych (użytkowych) funkcji. 21 Kompleksowe wykorzystanie różnych rodzajów transportu polega na wyborze optymaln go (w zaistniałej sytuacji operacyjnej i transportowej) rodzaju transportu (może być ich jednocześn kilka), który umożliwi zrealizowanie zadań przewozowych na rzecz wojska. 22 Istotą osłony technicznej sieci komunikacyjnej jest zapewnienie systematycznego odtwórz nia jej stanu zdatności technicznej (przewozowej) w przypadku zaistnienia zniszczeń, wypadkć (katastrof) drogowych lub klęsk żywiołowych. W tym celu wydzielane są specjalne siły i śród wojsk drogowych (inżynieryjnych) i jednostek zmilitaryzowanych. 26 Kierowanie ruchem wojsk na sieci drogowej ma na celu zapewnienie sprawnej realizacji Planu ruchu wojsk i przewozów oraz przestrzegania zasad i bezpieczeń­ stwa ruchu na wojskowych drogach samochodowych. Zabezpieczenie medyczne wojsk obejmuje: przedsięwzięcia profilaktyki zdro­ wotnej, leczniczo-ewakuacyjne, sanitarnohigieniczne i przeciwepidemiczne, ochro­ nę sanitarną żołnierzy przed skutkami użycia broni masowego rażenia (BMR) oraz zaopatrywanie w sprzęt i materiały medyczne. Przedsięwzięcia profilaktyki zdrowotnej obejmują działalność wojskowej służ­ by zdrowia zmierzającą do utrzymania dobrego stanu zdrowia wojsk oraz zapobie­ gania zachorowaniom. Są to przede wszystkim badania i przeglądy okresowe żoł­ nierzy oraz szczepienia ochronne. Istota przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych wyraża się w udzielaniu we wła­ ściwym czasie pomocy medycznej rannym i chorym żołnierzom oraz w ich lecze­ niu połączonym z ewakuacją do punktów medycznych i szpitali. W procesie reali­ zacji tych przedsięwzięć obowiązuje zasada leczenia etapowego z ewakuacją według wskazań lekarskich. Powoduje to, że ranni i chorzy żołnierze otrzymują pomoc medyczną w zależności od stanu zagrożenia ich życia i zdrowia. Przedsięwzięcia sanitarnohigieniczne obejmują kontrolę stanu zdrowia żołnie­ rzy oraz warunków rozmieszczenia wojsk w terenie, kontrolę warunków żywienia oraz zaopatrywania wojsk w wodę pitną, nadzór nad przestrzeganiem przepisów higieny osobistej i zbiorowej oraz nadzór nad kąpielą żołnierzy i praniem bielizny. Przedsięwzięcia przeciwepidemiczne obejmują rozpoznanie sanitarno-epidemiologiczne oraz stałą obserwację rejonów rozmieszczenia i działania wojsk w terenie, kon­ trolę sanitarno-epidemiczną żołnierzy przybywających jako uzupełnienie, wykonywanie zabiegów profilaktycznych w celu uodpornienia żołnierzy przeciw chorobom zakaźnym oraz systematyczne wykrywanie i leczenie nosicieli chorób zakaźnych. Ochrona sanitarna żołnierzy przed skutkami użycia BMR polega na zapobie­ ganiu jej następstwom. Obejmuje ona: prowadzenie zabiegów sanitarnych, stoso­ wanie środków hamujących lub osłabiających rozwój procesów patologicznych wywołanych działaniem na organizm ludzki czynników BMR. Zaopatrywanie wojsk w sprzęt i materiały medyczne odbywa się na podstawie tabeli należności. Obejmuje ono materiały zaopatrzenia bieżącego oraz materiały zaopatrzenia bojowego. 1.2.2. Misja i zadania logistyki cywilnej Podmiotem w logistyce cywilnej są przede wszystkim klienci. Za prekursora zastosowania podejścia logistycznego w realizacji dostaw zaopatrzenia i świadcze­ niu usług na rzecz klienta, mimo że swoich rozwiązań organizacyjnych nie nazy­ wał „logistycznymi", uważany jest francuski inżynier Jules Dupuit. Po kilku latach świadczenia usług transportowych w żegludze śródlądowej, w 1844 roku w użyt­ kowanych portach wybudował magazyny. Dzięki nim w sposób zasadniczy zwięk27 szył przepustowość eksploatowanych dróg wodnych, bowiem wybudowane maga­ zyny umożliwiły gromadzenie zapasów zaopatrzenia przed załadunkiem statków rzecznych lub po ich rozładunku. Dzięki temu rozwiązaniu czas postoju statków pod czynnościami ładunkowymi skrócono do niezbędnego minimum, wydłużając jednocześnie czas ich efektywnej pracy, która jak wiadomo polega na świadczeniu usług przewozowych. W wyniku tego rozwiązania nastąpiło sprawne połączenie ogniwa magazynowania i ogniwa transportu w jeden łańcuch logistyczny11'. Jednak do drugiej połowy XX wieku zintegrowane podejście do procesów za­ opatrzenia i usług, stosowano tylko w obszarze gospodarki wojskowej. Jako pierw­ si, możliwość wykorzystania logistyki na gruncie cywilnej działalności gospodar­ czej, zauważyli ekonomiści i menadżerowie amerykańscy. Główną przyczyną ich zainteresowania podejściem logistycznym do procesów gospodarczych było poja­ wienie się „rynku konsumenta", który stał się konkurencyjny dla dotychczasowego monopolu „rynku producenta" oraz bogate i skuteczne dokonania logistyki woj­ skowej w obszarze zintegrowanych rozwiązań organizacyjnych stosowanych w czasie drugiej wojny światowej. Na początku lat 50. XX wieku nastąpiło względne nasycenie rynku dobrami produkcyjnymi rynku. Podaż dóbr i usług kon­ sumpcyjnych zaczął przewyższać możliwości tradycyjnie zorganizowanego rynku popytu. Zmusiło to menadżerów do poszukiwania nowej, bardziej skutecznej od dotychczasowej, strategii gospodarczej. W sukurs przyszły rozwiązania stosowane w logistyce wojskowej. Ich odpowiednia adaptacja dostarczyła nowych metod i narzędzi efektywnego zarządzania złożonymi procesami zaopatrzenia i dystrybu­ cji funkcjonującymi według nieznanych dotychczas w cywilnych systemach go­ spodarczych kryteriów „czasowo-przestrzennej" dostępności towarów i usług. W 1948 roku amerykańskie towarzystwo marketingowe American Association Marketing, logistykę przedstawiło jako ruch i operowanie produktami z miejsc wytwarzania do miejsc konsumpcji. Logistyką, jako zintegrowane podejście do procesów gospodarczych na wolnym rynku, przedstawił również O. Morgestern. Operacją logistyczną rozumiał on jako dostarczanie ściśle określonych wielkości dóbr fizycznych oraz usług dla konkretnych rodzajów działalności, które zgodnie ze swoimi celami wykorzystują te środki i usługi. Ponadto podkreślił, że pozyskane z konkretnych źródeł dobra rzeczowe podlegają transformacji w przestrzeni i w czasie na drodze przepływu do ostatecznych odbiorców.24 Powyższe podejście do zagadnień gospodarczych spowodowało, że logistyka cywilna zaczęła być po­ strzegana jako dyscyplina naukowa wywodząca swoje korzenie z ekonomii oraz nauki o zarządzaniu. Misją logistyki cywilnej stało się dostarczanie rozwiązań teoretycznych rządzą­ cych procesami fizycznego przepływu dóbr materialnych i usług w szeroko rozu­ mianej działalności gospodarczej. W związku z tym, że przepływy dóbr materiałKompendium wiedzy o logistyce, E. Gołembska (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2004, s. 12. 24 Podano za K. Ficoń, Procesy logistyczne w przedsiębiorstwie, Wyd. Impuls Plus Consulting, Gdynia 2001, s. 26. 28 nych i usług oraz towarzyszących im informacji okazały się istotą (obiektem) ra­ cjonalizacji działalności gospodarczej, to celem logistyki cywilnej stała się integra­ cja tych przepływów zmierzająca do uzyskiwania wysokiej efektywności25 (czytaj maksymalizacji zysków - E.N.) tej działalności. W początkowym okresie logistyką w cywilnej działalności gospodarczej wyko­ rzystywano w pojedynczych przedsiębiorstwach. Była to tzw. Bussiness Logistics. Jej celem była koordynacja przepływu surowców i materiałów, a także towarzy­ szących im procesów magazynowania i dystrybucji. W 1962 roku amerykańskie towarzystwo Council of Logistics Management, logistykę zdefiniowało jako proces planowania, realizowania i kontrolowania sprawnego i efektywnego ekonomicznie przepływu surowców, materiałów do pro­ dukcji, wyrobów gotowych oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do miejsc konsumpcji w celu zaspokojenia potrzeb klientów26. Od tego czasu logisty­ ka postrzegana była przede wszystkim jako zintegrowane zarządzanie fizyczną dystrybucją materiałami (surowcami, półproduktami, produktami, towarami). Za­ rządzaniu temu podporządkowano następujące zadania: sterowanie przepływami informacji i obsługą klienta; prognozowanie popytu, realizację zamówień i kontro­ lę zapasów; organizację procesów zaopatrzenia; organizację transportu (przemiesz­ czania materiałów); lokalizację zakładów produkcyjnych i składów zaopatrzenia; pakowanie towarów, obsługę zwrotów, gospodarowanie odpadami27. Wobec powyższego, logistykę cywilną w praktyce zaczęto postrzegać w trzech aspektach, jako: - zintegrowaną koncepcję przemieszczania dóbr materialnych i usług mię­ dzy podmiotami gospodarczymi, które połączone są łańcuchami dostaw (ogniwami tych łańcuchów są: dostawcy, producenci, hurtownicy, detaliści i klienci); - zintegrowany system zarządzania procesami gospodarczymi i informacjami warunkującymi ich sterowalność; - dziedziną wiedzy ekonomicznej zajmującą się badaniem zasad i kryteriów rządzących procesami fizycznego przemieszczania dóbr materialnych i usług w działalności gospodarczej. Uzyskanie pożądanych efektów finansowych z wdrożenia rozwiązań logistycz­ nych do działalności przedsiębiorstw wymagało nowego podejścia do organizacji infrastruktury przepływów fizycznych dóbr materialnych obejmującej: procesy gromadzenia zapasów i gospodarowania nimi, gospodarkę magazynową, opako­ wania i formowanie jednostek ładunkowych, organizację systemu transportowego wewnątrz przedsiębiorstwa i w relacji sprzedawca - klient. Ponadto drugim nie­ zbędnym elementem stała się infrastruktura informatyczna obejmująca systemy Chodziło o maksymalizację zysków z prowadzonej działalności gospodarczej drogą redukcji towarzyszących jej kosztów. Znamienne jest przy tym to, że w literaturze przedmiotu najmniej mówi się o tradycyjnym motywie - zysku z kapitału, a zamiast niego, podkreśla się dążenie do uzyskania wysokich standardów obsługi klienta. 26 E. Gołemska, Logistyka jako zarządzanie łańcuchem dostaw, Wyd. AE, Poznań 1994, s. 9. 27 Por. K. Ficoń, Procesy..., op. cit., s. 27. 29 informacyjne (Software) i sprzęt informatyczny (Hardware). Obie wspomniane infrastruktury są kosztowne i zwykle postrzegane są jako koszty obsługi procesów logistycznych. Spowodowało to dodatkowe poszukiwania rozwiązań sprzyjających redukcji kosztów logistycznych. Stała się ona naczelnym kryterium funkcjonowa­ nia wszystkich elementów (podsystemów) systemu logistycznego przedsiębiorstwa. Wobec tego wyodrębniły się tzw. logistyki szczegółowe, do których należą przede wszystkim: logistyka zaopatrzenia (bądź logistyka procesów zaopatrzenia), logi­ styka zapasów, logistyka produkcji (bądź logistyka procesów produkcji), logistyka dystrybucji (bądź logistyka procesów dystrybucji), a także logistyka obsługi zwią­ zana z obsługą klienta oraz obsługą odpadów. Logistyka zaopatrzenia ma za zadanie zapewnić przedsiębiorstwu skuteczne zasilanie we wszystkie materiały niezbędne do prowadzenia ciągłej i rytmicznej działalności gospodarczej. Jej misją jest maksymalne zaspokojenie wszelkich po­ trzeb materiałowych firmy po minimalnych kosztach logistycznych związanych z realizacją rynkowych dostaw środków zaopatrzenia. Materiały dostarczane do przedsiębiorstwa (surowce, półfabrykaty, części, podzespoły) zamawiane bezpo­ średnio u producenta bądź nabywane na rynku zaopatrzenia powinny (muszą) być dostarczane: terminowo (we właściwym czasie), o wysokiej jakości lub tzw. kon­ dycji (we właściwej jakości) oraz w niezbędnych kompletach (we właściwej ilości). W związku z tym, kluczowe znaczenie w zapewnieniu rytmiczności dostaw zaopa­ trzenia oraz pożądanych jego ilości mają: wybór dostawców, prowadzenie nego­ cjacji, formułowanie ofert zaopatrzeniowych, ustalenie warunków zakupów, za­ warcie umowy na dostawy itp. Logistyka zapasów zajmuje się zapewnieniem dostępności surowców, materia­ łów, produktów i wyrobów gotowych w określonym miejscu, czasie i w żądanej wielkości przy jednoczesnym spełnieniu wymogów minimalizacji kosztów ich utrzymania (magazynowania). Wobec tego jej misją jest takie sterowanie zapasa­ mi, aby przy minimalnym ich poziomie zagwarantować wysokie standardy obsługi klienta. Inaczej mówiąc, chodzi o maksymalizację korzyści finansowych z tytułu utrzymywania niezbędnych zapasów przy jednoczesnym dążeniu do minimalizacji kosztów logistycznych związanych z ich gromadzeniem i przechowywaniem. Zapasy materiałów, jako jeden z podstawowych składników procesów gospo­ darczych, występują we wszystkich fazach działalności przedsiębiorstwa produk­ cyjnego (w zaopatrzeniu, jako zapasy surowców, materiałów i półfabrykatów; w produkcji, jako zapasy produkcji w toku; w dystrybucji, jako zapasy wyrobów gotowych). Konieczność ich utrzymywania wynika z potrzeby zapewnienia ciągło­ ści i niezbędnej intensywności produkcji towarów, a także ich podaży na rynek zgodnej z istniejącym na nim popytem. Powoduje to, że optymalizacja gospodaro­ wania zapasami dotyczy procesów decyzyjnych, w których uwzględniane są takie parametry, jak: zapas bezpieczeństwa, poziom zamawiania, wielkość dostawy, plan sprzedaży, plan produkcji, plan zaopatrzenia, a także wskaźniki dotyczące struktu ry utrzymywanych zapasów, kosztów zapasów, rotacji zapasów itp. Natomiast problemy decyzyjne sterowania zapasami dotyczą: wyboru asortymentu utrzymy30 wanych zapasów, określenia średniego poziomu utrzymywanych zapasów, ustale­ nia wielkości i cykliczności zamawianej partii dostaw, określania zasad i sposobów kontroli poziomu utrzymywanych zapasów. Logistyka produkcji zajmuje się planowaniem, organizowaniem i kontrolowa­ niem przepływu surowców, materiałów, części i elementów kooperacyjnych wy­ stępujących w procesie produkcyjnym, począwszy od magazynów zaopatrzenio­ wych, poprzez pośrednie magazyny wydziałowe, gniazdowe, stanowiskowe, aż do końcowych magazynów wyrobów gotowych lub zbytu28. Naczelnym kryterium funkcjonowania logistyki produkcji jest zapewnienie ciągłości i pożądanej intensywności produkcji pod względem przepływów materia­ łowych, według wymagań narzuconych przez stosowaną technologię. Istotne przy tym jest dodatkowe kryterium oceniające minimalizację zapasów produkcji w toku, które wynika z dążenia do minimalizacji kosztów zamrożonego kapitału (w zapa­ sach) i redukcji kosztów utrzymania tych zapasów (są to głównie koszty magazy­ nowe). Nie trudno zauważyć, że najważniejszym zadaniem logistyki produkcji jest ste­ rowanie i regulowanie zapasów produkcji w toku, które rzutują na płynność i efek­ tywność procesu produkcyjnego. Logistyka dystrybucji zajmuje się planowaniem, realizowaniem i kontrolowaniem przepływu towarów, materiałów i wyrobów gotowych (zależy to od charakteru przed­ siębiorstwa) z miejsc ich wytworzenia na rynek, do użytkownika lub klienta (konsu­ menta). Celem logistyki dystrybucji jest dostarczenie finalnemu (właściwemu) kliento­ wi (odbiorcy) właściwych towarów; we właściwym miejscu; we właściwym czasie; we właściwych ilościach; o właściwej jakości (kondycji tzn. bez defektów i uszkodzeń), przy minimalnych (właściwych, uzasadnionych) kosztach logistycznych. Osiągnięcie tego celu nazywane jest jako „dostarczenie towarów definiowanych przez klienta" (Customer Specyfic Article) według reguły 4 x „W" („w" od słowa „właściwy"). W obszarze dystrybucji szczególne znaczenie przywiązuje się standardom ob­ sługi klienta (oczywiście chodzi o to by były one możliwie jak najwyższe), które wykraczają znacznie poza sam akt kupna-sprzedaży, bowiem obejmują obsługę posprzedażną (serwis i usługi gwarancyjne), a także stałe kontakty marketingowe sprzedawcy (dystrybutora) z konsumentem (klientem). Problemem, z którym na stałe spotyka się logistyka dystrybucji jest duża czaso­ chłonność procesów dostarczania finalnych towarów do klienta, wynikająca z prze­ strzennego oddalenia rynku producenta od rynku konsumenta. Funkcjonuje tu obiektywna zależność, z której wynika, że im dłuższy jest czas dostawy, tym wyż­ sze są jej koszty i równocześnie pogarszają się standardy obsługi klienta. Jednak nie redukcja kosztów logistycznych jest najważniejszym kryterium funkcjonowa­ nia logistyki dystrybucji. Ważniejszą od nich jest satysfakcja klienta z niezawodnej i zgodnej z zamówieniem dostawy na czas. Logistyka produkcji nie zajmuje się stroną technologiczną procesu produkcyjnego, a tylko sprawną organizacją towarzyszącego mu łańcucha magazynowo-transportowego. 31 z niezbędnie koniecznymi dostawami zaopatrzenia i usługami do wszystkich osób potrzebujących. Ponadto specyfiką tych działań jest to, że w szczególnie trudnych sytuacjach wielkość dostarczanego zaopatrzenia oraz zakres świadczonych usług mogą być określane według minimalnych norm. Głównym celem działań logi­ stycznych w sytuacjach kryzysowych jest ratowanie życia i zdrowia rannych i cho­ rych oraz zapewnienie ludności poszkodowanej możliwości przetrwania zaistniałej sytuacji. Dlatego też w dostawach zaopatrzenia kierowanych dla ludności poszko­ dowanej priorytetowe znaczenie ma woda do picia oraz podstawowe artykuły żyw­ nościowe, natomiast w usługach - pomoc medyczna (przedsięwzięcia ratujące życie i zdrowie), usługi transportowe (ewakuacyjne), usługi gospodarczo-bytowe (przygotowanie i dostarczanie posiłków, wypiek chleba, zakwaterowanie, usługi handlowe itp.) oraz pomoc socjalna. Dostawy zaopatrzenia oraz usługi logistyczne i usługi medyczne realizowane na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych nazywane są zabez­ pieczeniem logistycznym. Zabezpieczenie to postrzegane jest jako funkcja realiza­ cyjna (praktyczna) logistyki w sytuacjach kryzysowych. Jest ono pojęciem „zbior­ czym" określającym realizację dostaw zaopatrzenia oraz usługi logistyczne i usługi medyczne organizowane przez organy logistyczne (grupę zabezpieczenia logi­ stycznego oraz grupę opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) zespołów zarządzania kryzysowego (ZZK) i realizowane siłami i środkami będącymi w dyspozycji tych organów. Misją zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kry­ zysowych jest ratowanie zdrowia i życia rannych i chorych oraz zapewnienie wa­ runków (logistycznych i medycznych) niezbędnych jej do przetrwania tej sytuacji. Celem zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych jest dostarczanie jej niezbędnego zaopatrzenia oraz świadczenie usług logistycznych i usług medycznych we właściwym czasie, we właściwej ilości, we właściwym miejscu oraz we właściwej postaci. Osiągnięcie tego celu wymaga przygotowania, a następnie zapewnienia racjonalnego (a jeszcze lepiej optymalne­ go) wykorzystania odpowiednio skalkulowanego potencjału logistycznego. Poten­ cjał ten obejmuje zasoby osobowe (ludzkie), którymi dysponuje logistyka; poten­ cjał zaopatrzeniowy oraz potencjał usługowy. Zasoby osobowe (ludzkie) to logistyczne organy kierowania (decydenci) ZZK powoływane w sytuacjach kryzysowych na wszystkich szczeblach administracji publicznej oraz członkowie (zespoły ludzkie) jednostek (podmiotów) realizujących zadania logistyczne na rzecz ludności poszkodowanej. Do podmiotów tych należą przede wszystkim: jednostki straży pożarnej (państwowej i ochotniczej); jednostki policji; jednostki straży gminnych (miejskich); jednostki służby zdrowia; zespoły pogotowia: energetycznego, wodociągowego, gazowego, chemicznego, medyczne­ go; a także ludność miejscowa, wydzielane pododdziały i oddziały wojska, organi­ zacje pozarządowe, wolontariusze itp. Potencjał zaopatrzeniowy wykorzystywany w sytuacjach kryzysowych to środ­ ki zaopatrzenia przewidziane do zaopatrywania ludności poszkodowanej zgroma34 dzone w fazie zapobiegania i fazie przygotowania, środki zaopatrzenia zamówione (zakontraktowane) u wytypowanych dostawców, środki zaopatrzenia pochodzące z uwolnionych (uruchomionych) państwowych rezerw materiałowych, środki za­ opatrzenia pozyskane (zakupione) z zasobów miejscowych (terenowej infrastruktu­ ry materiałowej), a także środki pochodzące ze świadczeń rzeczowych oraz pomo­ cy humanitarnej i innej. Potencjał usługowy wykorzystywany w sytuacjach kryzysowych to siły i środ­ ki podmiotów (jednostek) świadczących usługi logistyczne i usługi medyczne na rzecz ludności poszkodowanej, a także usługi mające na celu odtworzenie (odbu­ dowę) zniszczonej infrastruktury (szczególnie obiektów infrastruktury krytycznej) i środowiska, ratowanie mienia osób poszkodowanych oraz zabytków kultury. Usługi logistyczne dzielą się na specjalistyczne i gospodarczo-bytowe. Podstawo­ wymi usługami specjalistycznymi są: usługi transportowe (dowóz i ewakuacja), usługi remontowe, usługi przeładunkowe itp. Natomiast usługami gospodarczo-bytowymi są przede wszystkim: zapewnienie zakwaterowania osobom ewaku­ owanym; przygotowanie i dostarczanie wyżywienia, w tym wody pitnej; dostawy energii (elektrycznej i cieplnej); usługi kąpielowe i usługi pralnicze; usługi han­ dlowe; zaopatrywanie w środki higieny osobistej itp. Z kolei usługi medyczne to pomoc medyczna obejmująca przedsięwzięcia leczniczo-ewakuacyjne, przedsię­ wzięcia sanitarnohigieniczne i przedsięwzięcia przeciwepidemiczne. Racjonalne wykorzystanie potencjału logistycznego (zasobów osobowych logi­ styki, potencjału zaopatrzeniowego, potencjału usługowego) w procesie zabezpie­ czenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych polega przede wszystkim na ścisłym przestrzeganiu zasady gospodarności (dominuje w niej limitowanie i reglamentacja), zasady ekonomii sił, a szczególnie zasady skuteczności. Ostatnia z wymienionych zasad wskazuje, że priorytetowymi sposo­ bami użycia dostępnych sił i środków (zasobów logistycznych) są te, które gwaran­ tują pomyślne wykonanie zadania. Jednocześnie podkreśla się w niej, że w sytuacji kryzysowej nie występuje (jako wiodący) obowiązek weryfikacji decyzji (o rodza­ ju i zakresie wykorzystania potencjału logistycznego) pod względem ekonomicz­ nym (np., rozpatrując racjonalność postępowania według reguły ekonomizacji działań, czyli oszczędności i wydajności). Dopuszcza się stosowanie (zastosowa­ nie) rozwiązań droższych, porównując je np. z rozwiązaniami obowiązującymi w działalności gospodarczej, pod warunkiem, że sprzyjają one ratowaniu życia i zdrowia, większej niż w innych wypadkach, liczbie poszkodowanych. Utrzymanie potencjału logistycznego w gotowości do użycia polega przede wszystkim na zapewnieniu pożądanej dyspozycyjności posiadanych (zakontrakto­ wanych u dostawcy) zapasów zaopatrzenia oraz niezbędnej zdolności (wydolności) podporządkowanych organom logistycznym w sytuacjach kryzysowych sił i środ­ ków do realizacji dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Urzutowanie potencjału logistycznego polega na umiejętnym (racjonalnym) podziale sił i środków logistycznych między poszczególne szczeble administracji publicznej (powoływane na tych szczeblach ZZK). Przyjmuje się, że wielkość po­ tencjału logistycznego przydzielonego poszczególnym organom administracji pu35 blicznej powinna odpowiadać średnim potrzebom logistycznym skalkulowanym na podstawie występujących potencjalnych zagrożeń. W sytuacji kiedy potrzeby logi­ styczne będą wyższe od możliwości (wydolności) przygotowanego, według śred­ nich potrzeb potencjału logistycznego danego szczebla administracji publicznej, wówczas przełożony (wyższy szczebel administracji publicznej) wydziela (bądź przydziela na wzmocnienie) dodatkowe siły i środki logistyczne. Rozmieszczenie potencjału logistycznego polega na umiejętnym (racjonalnym) usytuowaniu sił i środków logistycznych w terenie w stosunku do obszarów (kierun­ ków) potencjalnych zagrożeń, przy jednoczesnym zapewnieniu dogodnych warunków do ich wykorzystania (wyzyskania, użycia) w prognozowanej sytuacji kryzysowej. Przygotowanie zasobów terenowej infrastruktury logistycznej do ich wykorzy­ stania (wyzyskania) w sytuacji kryzysowej polega na realizacji celowych przed­ sięwzięć związanych z ich fizycznym tworzeniem (gromadzeniem, rozbudową) oraz racjonalnym i bezpiecznym rozmieszczeniem w rejonach priorytetowych dzia­ łań logistycznych oraz przygotowaniem „mechanizmów" prawnych, organizacyj­ nych i proceduralnych umożliwiających ich racjonalną dystrybucję i pozyskiwanie. Zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych obejmuje dostawy zaopatrzenia (zaopatrywanie w środki materiałowe) oraz usługi logistyczne i usługi medyczne. Dostawy zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych obejmują zaopatrywanie: w wodę do picia (wodę pitną), żywność, artykuły po­ wszechnego użytku (odzież, środki higieny osobistej, pościel, sprzęt gospodarstwa domowego, środki czystości, zastępcze źródła światła), nośniki energii (opał, pali­ wa płynne, gaz, energia elektryczna, ciepło) itp. Usługi logistyczne dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych obejmują usługi specjalistyczne i usługi gospodarczo-bytowe. Usługi specjali­ styczne to przede wszystkim usługi transportowe i usługi przeładunkowe, nato­ miast usługi gospodarczo-bytowe to głównie: usługi gastronomiczne (przygotowa­ nie i dostarczanie posiłków), wypiek chleba, usługi kwaterunkowe (zapewnienie tymczasowych miejsc zakwaterowania), usługi kąpielowe i pralnicze, usługi szewsko-krawieckie, usługi fryzjerskie, usługi handlowe i inne. Usługi medyczne w sytuacjach kryzysowych obejmują pierwszą pomoc, kwalifi­ kowaną pierwszą pomoc, medyczne czynności ratunkowe oraz pomoc lekarską. Pierw­ sza pomoc, kwalifikowana pierwsza pomoc oraz medyczne czynności ratunkowe wy­ konywane są w ramach ratownictwa medycznego. Natomiast pomoc lekarska dzieli się na pierwszą pomoc lekarską, kwalifikowaną pomoc lekarską oraz specjalistyczną pomoc lekarską wraz z rehabilitacją. Usługi medyczne, w formie kompleksowej po­ mocy medycznej, obejmują przedsięwzięcia leczniczo-ewakuacyjne, przedsięwzięcia sanitarnohigieniczne oraz przedsięwzięcia przeciwepidemiczne. W sytuacjach kryzysowych realizowana jest również pomoc socjalna. Skiero wana jest ona przede wszystkim do osób poszkodowanych, które utraciły swoje mienie i znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji. Zwykle są to wypłaty zasiłków pieniężnych oraz dary w tzw. „naturze" (odzież, artykuły powszechnego użytku, paczki żywnościowe). 36 I. Misja działania 2. Cel działania 3. Sposoby osiągania celu działania Generowanie zasad, metod i sposobów skutecznego lub efektywnego działania Zapewnienie wysokiej skuteczności zabezpieczenia logistycznego wojsk Maksymalizacja zysków przedsiębiorstwa (firmy) Zapewnienie warunków przetrwania wszystkim poszkodowanym .__ __ Koncentracja działań logistycznych na wojska wykonujące główne zadanie Limitowanie oraz reglamentacja dostaw i usług Integracja działań logistycznych Integracja działań logi stycznych Wdrożenie zestawów zaopatrzenia i pakietów usług Wdrożenie produktu logistycznego' Opracowanie własne. Rys. 2. Misja i cele działania logistyki oraz sposoby ich osiągania J Główny podmiot działania Główny cel działania Główne kryterium optymalizacji Główny sposób osiągania celu działania Opracowanie własne. Rys. 3. Kryteria optymalizacji działań logistycznych 1.3. Współczesne postrzeganie logistyki w działalności gospodarczej przedsiębiorstw 1.3.1. Obszary działalności gospodarczej objęte działaniami logistycznymi Współczesne przedsiębiorstwa, działając w warunkach rynkowych, w centrum swojej uwagi stawiają właściwą, tzn. pełną i satysfakcjonującą obsługę klienta. Obsługa ta sprowadza się zwykle do spełnienia siedmiu podstawowych kryteriów, które jednocześnie są również celem działalności logistycznej. Ma ona zapewnić dostarczenie: właściwemu klientowi, właściwych produktów, we właściwej ilości, we właściwej kondycji (tzn. bez defektów), we właściwym miejscu, we właściwym czasie oraz po właściwych (tzn. ekonomicznie uzasadnionych) kosztach. Na takich kryteriach zbudowana jest „filozofia" przedsiębiorstwa dążącego do efektywnej (tzn. korzystnej dla firmy) obsługi klienta. Wśród elementów obsługi klienta wy­ mieniane są: cykle realizacji zamówienia, adekwatność i niezawodność dostaw, dostępność zapasów, wielkość zamówień, wygoda zamawiania, szybkość i ela­ styczność dostaw, procedury fakturowania i ich dokładność, procedura skarg i za­ żaleń, stan produktów (towarów) w momencie odbioru, kontakty ze sprzedającym, informacja dotycząca stanu zamówienia itp. 32 Głównymi obszarami objętymi działalnością logistyczną przedsiębiorstw są: zaopatrzenie, gospodarowanie zapasami i dystrybucja. Każdy z wymienionych obszarów postrzegany jest jako „obiekt", w którym możliwe są poważne oszczęd­ ności w prowadzonej działalności gospodarczej. Pion zaopatrzenia przedsiębiorstwa, zajmując się zaopatrywaniem i gospoda­ rowaniem zapasami, zawsze stoi przed wyzwaniem, którym jest podejmowanie decyzji o tym - czy produkować dany asortyment samemu, czy też go kupować; jaka ma być wielkość utrzymywanych w przedsiębiorstwie zapasów i jak nimi sterować; kiedy kupować poszczególne asortymenty zaopatrzenia niezbędne przed­ siębiorstwu (dotyczy to synchronizacji z potrzebami produkcji); gdzie (u kogo) kupować (w jakich źródłach zaopatrzenia oraz kto ma być dostawcą)? Wobec tego starymi funkcjami pionu zaopatrzenia są: planowanie potrzeb materiałowych przedsiębiorstwa, planowanie i sterowanie dostawami zaopatrzenia; zarządzanie zapasami materiałowymi, dobór materiałów (asortymentu środków zaopatrzenia), analiza rynku dostaw i źródeł dostaw oraz kontraktowanie dostaw. Stałym celem zakupów środków zaopatrzenia jest zaspokojenie potrzeb firmy przez zapewnienie stałego dopływu materiałów i usług. Chodzi o zapewnienie jak najlepszej obsługi zaopatrzeniowej przy możliwie niskich kosztach. Z kolei dystrybucja gotowych produktów (towarów) może być realizowana w sposób: bezpośredni (z fabryki do klienta), szczeblowy (z fabryki przez skład magazyn do klienta) oraz w sposób mieszany (dualny), który łączy oba wcześniej irymienione sposoby. Dystrybutorzy, zwani też pośrednikami handlowymi, mogą pełnić funkcje transakcyjne, logistyczne oraz wspierające. "" D. Marciniak-Neider, J. Neider, Podręcznik spedytora, Wyd. Polska Izba Spedycji i Logistyki, G*nia2002, s. 298. 39 Funkcja transakcyjna, polegająca na dokonaniu zakupu towaru w celu jego dal­ szej odsprzedaży, wymaga podejmowania działań promocyjnych, poszukiwania nowych zamówień, przejmowania ryzyka wynikającego m.in. ze starzenia się to­ warów lub ich psucia. Funkcja logistyczna związana jest z konfekcjonowaniem produktów pochodzą­ cych z różnych źródeł, składowaniem tych produktów w celu elastycznego reago­ wania na popyt oraz lepszej obsługi klienta, dekonsolidację dużych partii towaru na jednostki mniejsze zgodnie z życzeniem klienta, a także fizyczne przemieszczanie produktów, tzn. ich transport. Funkcja wspierająca sprowadza się do udzielania kredytu klientom, kontrolo­ wania, testowania, klasyfikacji, gromadzenia i dostarczania informacji m.in. o wa­ runkach występujących na rynku, jego trendach rozwojowych itp. Jednym z podstawowych zadań pionu logistyki w sferze dystrybucji jest pro­ gnozowanie popytu na towary i usługi. Polega ono na ustaleniu ilości produktów (towarów) i towarzyszących im usług, na które będzie zapotrzebowanie w możli­ wie wiarygodnym okresie w przyszłości. Ustalenie (sprecyzowanie) wielkości przyszłego popytu determinuje działalność wszystkich pionów przedsiębiorstwa zaopatrzenia, produkcji, marketingu i logistyki. Pion zaopatrzenia na tej podstawie ustala strategię zakupów (wielkość dostaw surowców, materiałów, półproduktów oraz wielkość ich zapasów), pion produkcji ustala plany produkcji, pion marketingu wybiera strategię promocji wyprodukowanych przez przedsiębiorstwo towarów, a pion logistyki określa ile i jakich materiałów potrzeba do zapewnienia ciągłości produkcji, na jakich rynkach je kupować, oraz jaka ilość każdego z wyprodukowa­ nych produktów, przeznaczonych na różne rynki, musi być uwzględniona w planach transportowych. Ponadto, logistyka przedsiębiorstwa musi być przygotowana na składowanie towarów (produktów) w rejonach, gdzie wystąpi przewidywany popyt. Wszystkie obszary działalności logistycznej przedsiębiorstw wymagają spraw­ nego i efektywnego przepływu informacji zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa, jak też z jego otoczeniem zewnętrznym. Zapewnia go system informacyjny (wspierany środkami i oprogramowaniem informatycznym), który jest postrzegany jako inte­ grator wewnętrznych i zewnętrznych procesów logistycznych. 1.3.2. Biznesowe traktowanie współczesnej logistyki O biznesowym postrzeganiu współczesnej logistyki świadczą m.in. jej najbar­ dziej popularne definicje. F.J. Beier oraz K. Rutkowski definiują ją jako pojęcie oznaczające zarządzanie działaniami przemieszczania i składowania, które mają ułatwić przepływ produktów z miejsc pochodzenia do miejsc finalnej konsumpcji, jak również związaną z nimi informacją, w celu zaoferowania klientowi odpowied­ niego poziomu obsługi po rozsądnych kosztach^. 33 40 Ibidem, s. 295. Podobnie definiuje logistyką Counsil ofLogistics Management (Stany Zjedno­ czone Ameryki), według którego jest to proces planowania, realizowania i kontro­ lowania, sprawnego i efektywnego ekonomicznie, przepływu surowców, materiałów do produkcji, wyrobów gotowych i usług oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji w celu zaspokojenia wymagań klienta54. W obu powyższych definicjach mówi się o przepływach surowców, produktów towarów od źródła ich pochodzenia, aż do ostatecznego odbiorcy (klienta). Prze­ pływy te dokonują się w łańcuchach dostaw, nazywanych też łańcuchami logi­ stycznymi. Łańcuch dostaw to koncepcja logistyczna koncentrująca swoją uwagę na zapewnieniu ciągłości i współzależności kolejnych producentów i konsumentów, którzy stanowią ogniwa tego łańcucha. Należą do nich dostawcy, producenci, hur­ townicy, detaliści i klienci. Dostawcy Hurtownicy Producenci Detaliści Klienci Opracowanie własne. Rys. 4. Elementarne ogniwa łańcucha dostaw Z logistycznego punktu widzenia łańcuch dostaw przybiera postać ciągu magazynowo-transportowego, w którym dokonują się procesy gromadzenia (magazy­ nowania) i przemieszczania (transportu) dóbr (towarów i usług). Przepływy dóbr fizycznych Transport Zaopatrzenie — Produkcja Transport Transport — — Dystrybucja Transport Klient Utylizacja Przepływy informacji i pieniędzy C^sracowanie własne. Rys. 5. Logistyczny łańcuch dostaw W łańcuchu dostaw, w jednym kierunku następuje przepływ dóbr od dostawcy do klienta, natomiast w przeciwnym kierunku - pieniędzy od klienta do dostawcy. Integratorem tych przepływów (rzeczowych i finansowych) jest informacja. ' Ibidem. 41 Strategicznym założeniem koncepcji łańcucha dostaw jest to, że wszyscy jego uczestnicy wygrywają na rynku - wypracowują zysk. Powoduje to, że dochodzi do zawierania sojuszy, którym towarzyszy integracja działań ekonomicznych w posta­ ci współnego: planowania wszystkich uczestników łańcucha dostaw, dzieleniem się ryzykiem, koordynowania zapasów i ich przepływów, tworzenia rachunku kosztów, dzielenia się informacją. Istotą logistyki biznesu (Business Logistics), definiowanej jako proces zarzą­ dzania całym łańcuchem dostaw, jest przepływ dóbr materialnych i związanych z nim informacji, intensywność tego przepływu oraz jego ciągłość i niezawodność, a także towarzyszące im koszty. Celem logistyki biznesu jest właściwa obsługa klienta, któremu oferowane są usługi o odpowiednio wysokiej jakości. Współcześnie nazywa się to zapewnieniem wysokich standardów obsługi klienta. Ciągle rozwijające się procesy umiędzynarodowienia i globalizacji gospodarek powodują, że przepływy dóbr i informacji dokonują się nie tylko w obrębie jednego kraju, ale również w układzie międzynarodowym, a także w układzie globalnym. Cechą charakterystyczną przepływów dóbr i informacji w układzie międzynarodo­ wym i globalnym jest min. ich wielokrotne przekraczanie granic państwowych. Zachodzą w nich kontakty handlowe i towarzyszące im stosunki ekonomiczne między różnymi systemami gospodarczymi. Wymagają one stosowania wielu spe­ cjalnych i specyficznych procedur. Dostarcza ich m.in. logistyka międzynarodowa (International Logistics). Jest ona definiowana jako integrowanie aktywności firm i ogniw łańcucha dostaw, w obszarze operacyjnej, finansowej i marketingowej funkcji zarządzania logistycznego, a także kontroli przepływu dóbr i usług przez granice różnych państw. Ma ona zastosowanie w sytuacjach, gdy firma w swojej działalności gospodarczej: a) eksportuje - partie surowców, półproduktów lub wyrobów gotowych do różnych państw, b) importuje - surowce, półfabrykaty, towary z różnych państw; c) koordynuje - przepływ podzespołów lub elementów służących do montażu całości wyrobu w innym państwie. 1.3.3. Współczesne koncepcje zarządzania logistyką biznesu Do współczesnych koncepcji zarządzania logistyką zaliczane są przede wszystkim: strategia Just in Time, koncepcja Lean Management oraz Reengineering i Outsourcing. Strategia Just in Time (J.I.T.), po polsku dokładnie na czas, oparta jest na kon­ cepcji wytwarzania oraz dostarczania towarów i usług, w momencie gdy są one potrzebne, przy zastosowaniu minimalnego poziomu zapasów. Nadrzędnym jej celem jest dążenie do eliminacji nieefektywności i wszelkich przejawów marno­ trawstwa. Według tej strategii głównym determinantem jest popyt zgłaszany na końcu łańcucha dostaw, który to wymusza intensywność przesuwania towarów (produktów) w stronę odbiorcy (konsumenta). 42 Strategia Just in Time cechuje się: najwyższą jakością i najniższym (zerowym) poziomem defektów; niezawodnym i ciągłym uzupełnianiem zapasów; elastyczno­ ścią obsługi klientów i bardzo krótkim czasem realizacji zgłaszanych zamówień; korzystaniem z usług transportowych charakteryzujących się niezawodnym pozio­ mem obsługi; partnerskimi stosunkami; małą liczbą stałych dostawców; otwarto­ ścią wymianą informacji i wspólnym rozwiązywaniem pojawiających się proble­ mów; skupieniem głównej uwagi na odbiorców dostaw zaopatrzenia i usług. Podstawową zasadą obowiązującą w tej strategii jest zapewnienie pełnej synchro­ nizacji wszystkich elementów łańcucha dostaw i zachowanie możliwie najwyższej dyscypliny w jego realizacji. Koncepcja Lean Management, nazywana koncepcją „odchudzanego zarządza­ nia", koncentruje się na przyspieszeniu strumienia przepływu materiałów, redukcji niezbędnych funkcji i przechodzeniu do tzw. „szczupłego" przedsiębiorstwa. Za­ stosowanie tej koncepcji w firmie wpływa na wzrost produktywności zasobów, następuje redukcja kosztów i osiągana jest maksymalizacja zysków w długim ho­ ryzoncie czasowym. Koncepcja ta zabiega również o zapewnienie partnerskich stosunków dostawców z klientami. Przedsiębiorstwa stosujące koncepcję Lean Management koncentrują się na swo­ jej podstawowej działalności gospodarczej, a wykonawstwo zadań dodatkowych (uzupełniających) przekazują firmom zewnętrznym w ramach Outsourcingu. W kon­ cepcji „odchudzonego zarządzania" występuje sześć głównych strategii, do których należą: orientacja na klienta; zachowanie wysokiej jakości we wszystkich sferach przedsiębiorstwa (ma miejsce kompleksowe zarządzanie jakością); szybki rozwój i wprowadzenie nowych produktów (inżynieria równoległa); pozyskiwanie i utrzy­ mywanie klientów (aktywny marketing); zdolność do wzrostu i ekspansji (strategicz­ na alokacja kapitału); harmonijne powiązanie przedsiębiorstwa z otoczeniem35. Charakterystycznymi cechami przedsiębiorstwa stosującego koncepcję Lean Management są: elastycznie zmieniające się procesy wytwórcze; proste w obsłudze maszyny i urządzenia; małe straty czasu na zmianę oprzyrządowania; krótkie serie zgodne z oczekiwaniami (potrzebami) klientów oraz selektywna informacja zorien­ towana na ściśle określone cele i możliwie krótkie drogi jej przepływu. Reengineering (technologia Business Process Reengineering) stawia sobie za cel podniesienie konkurencyjności rynkowej przedsiębiorstw w drodze dostosowania struktur organizacyjnych i procesów gospodarczych do bieżących potrzeb rynko­ wych. Wobec tego, z Reengineeringiem mamy do czynienia, kiedy zarząd firmy w sposób celowy (przemyślany), od podstaw przebudowuje procesy swojej działal­ ności po to, by osiągnąć istotną (wyraźną) poprawę w krytycznych (wiodących), podstawowych miarach sprawności, takich jak: koszt, jakość, poziom i szybkość obsługi. Charakterystycznym zjawiskiem w przeprojektowaniu (przebudowie) przedsiębiorstwa jest to, że kieruje się ono stanem przyszłym, pomijając (ignorując) posiadane zasoby. W procesie zmian nie występuje udoskonalenie. Zamiast niego ma ?i Ibidem, s. 297. 43 miejsce wdrożenie całkowicie nowych rozwiązań ukierunkowanych na uzyskanie znaczącego skoku sprawnościowego w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Outsourcing polega na zlecaniu niektórych usług, a czasami całych procesów logistycznych, profesjonalnym firmom zewnętrznym, dzięki czemu przedsiębior­ stwo może koncentrować swój wysiłek na swojej zasadniczej działalności gospo­ darczej. Usługi w ramach Outsourcingu szczególnie intensywnie rozwinęły się w sferze transportu i spedycji - powstały m.in. przedsiębiorstwa transportowospedycyjne. Tego rodzaju przedsiębiorstwa, mając przewagę konkurencyjną, bazu­ ją na takich rozwiązaniach, jak: stosowanie specjalistycznego taboru transportowe­ go przystosowanego do norm europejskich; praca w systemie transportu intermodalnego;36 stosowanie proekologicznych technologii przewozu i obsługa odpadów; stosowanie bezpiecznych systemów opakowań; optymalizacja rozkładu tras i sto­ sowanie rozkładu jazdy minimalizującego koszty i czas podróży (przewozu); pełna obsługa czynności finansowych, celnych i granicznych; dysponowanie specjali­ stycznymi składami (magazynami); wysoka niezawodność przewozu i duże bez­ pieczeństwo ładunku; komputerowy monitoring zleconych do transportu ładunków. Zasadniczymi zaletami Outsourcingu są: możliwość skoncentrowania się przedsiębiorstwa na zasadniczych procesach; ograniczenie kosztów stałych; unika­ nie (bądź eliminacja) inwestycji niezwiązanych bezpośrednio ze specjalizacją (za­ sadniczym profilem) firmy; możliwość dokonywania wyboru wykonawcy usługi i negocjowania z nim jej zakresu i ceny; ograniczenie ryzyka wynikającego ze zmian zachodzących na rynku; korzystanie ze specjalistycznej infrastruktury i pro­ fesjonalnej obsługi; poprawa warunków ekonomicz^ch przedsiębiorstwa itp. Tendencja (moda) koncentrowania się przedsiębiorstw na swojej zasadniczej działalności gospodarczej wskazuje, że przekazywanie wybranych funkcji logi­ stycznych firmom zewnętrznym jest rozwiązaniem perspektywicznym i ma swoje pełne uzasadnienie ekonomiczne37. Logistyczne firmy outsourcingowe przewagę na rynku zdobywają przez: swój wysoki profesjonalizm i specjalistyczne wyposażenie techniczne; konkurencyjność cenową przy jednoczesnym gwarantowaniu wysokich standardów obsługi klienta; wysoką niezawodność i bezpieczeństwo wykonania zamówienia; swoje rynkowe kontakty z różnymi przedsiębiorstwami danej branży itp. Istota transportu intermodalnego (zwanego też multimodalnym) wyraża się w realizacji przewozu przynajmniej dwoma rodzajami (gałęziami) transportu, na podstawie jednej umowy o przewóz, przez jednego wykonawcę. Warunkiem zaistnienia transportu (przewozu) intermodal­ nego jest konieczność zjednostkowania ładunku. Oznacza to, że towar podlega manipulacjom prze­ wozowym, przeładunkowym i składowym wraz z całą jednostką ładunkową i urządzeniem transpor­ towym lub środkiem transportowym. 37 Z raportu „Wizja roku 2010 - projektowanie firmy jutra" opracowanego na zlecenie Economist Intelligence Unit oraz Andersen Consulting wynika, że Outsourcing może przyczynić się do wzrostu efektywności gospodarowania firmy, powodując m.in.: obniżenie kosztów prac zleconych 68%; specjalizację firmy - 57%; poprawę konkurencyjności - 44%; dostęp do zewnętrznych umiejęt­ ności - 53%; wzrost jakości i wydajności prac zleconych niż własnych - 52%. Podano za K. Ficoń, op. cit, s. 432. 44 2. POTRZEBY LOGISTYCZNE I MEDYCZNE LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 2.1. Właściwości ogólne określania potrzeb logistycznych i medycznych ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Jeżeli sytuacja kryzysowa, niezależnie od rodzaju wywołujących ją zagrożeń, powoduje potrzebę wprowadzenia któregoś ze stanów nadzwyczajnych, jest (po­ winna być) postrzegana jako zdarzenie o charakterze masowym. Okazuje się, że w przypadku konieczności wprowadzenia stanu klęski żywiołowej, jej skutki za­ grażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach. Natomiast w sytuacji, kiedy zachodzi potrze­ ba wprowadzenia stanu wyjątkowego lub stanu wojennego mamy do czynienia dodatkowo m.in. ze szczególnym zagrożeniem bezpieczeństwa dużej liczby oby­ wateli lub porządku publicznego38 na dużym obszarze. Specyfiką zdarzenia o cha­ rakterze masowym jest to, że pomoc dla osób poszkodowanych oraz ochrona mie­ nia i środowiska naturalnego, a także obiektów infrastruktury krytycznej może być skutecznie podjęta tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, tzn. zagro­ żenia (przyczyny powodujące sytuację kryzysową) nie mogą być usunięte przez nżycie zwykłych środków konstytucyjnych. Mając na uwadze powyższe uwarunkowania, wszelkie kalkulacje (prognozy) do­ tyczące m.in. potrzeb logistycznych i medycznych ludności poszkodowanej w sytu­ acjach kryzysowych, powinny być prowadzone w odniesieniu do dużej skali. We­ dług opinii autora, wymóg ten spełnia liczba nie mniejsza niż 100 (sto). W dalszych rozważaniach (przykładach) liczba ta nazywana jest „populacją szacunkową". Inna ważna właściwość, która determinuje potrzeby logistyczne i medyczne lud­ ności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, wynika bezpośrednio ze strategii działań logistycznych prowadzonych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych. Ich celem jest ratowanie życia i zdrowia rannych i chorych oraz za­ pewnienie wszystkim osobom poszkodowanym warunków do przetrwania sytuacji kryzysowej. Powoduje to, że wielkości niezbędnie koniecznych dostaw środków zaopatrzenia oraz zakres świadczonych usług logistycznych i usług medycznych mogą być określane nawet według minimalnych norm. Normy zaopatrzenia ludzi w artykuły żywnościowe warunkowane są przede wszystkim względami fizjologicznymi, na które ponadto wpływają warunki klimatyczne (pogoda) oraz charakter wykonywanej pracy (skala wysiłku fizycznego). Ponadto w przypadku norm zaopatrzenia w wodę do celów gospodarczych istot-"* Porządek publiczny to stan i proces zapewniający ochronę życia, zdrowia, mienia i innych •aności przed bezprawnymi działaniami oraz ochronę zasad współżycia społecznego i stosunków Kołowanych normami prawnymi i zwyczajowymi. 45 nym czynnikiem są względy sanitarnohigieniczne i przeciwepidemiczne. Z prakty­ ki sytuacji kryzysowych, a także organizacji żywienia w warunkach bytowania naturalnego39 wynika, że obowiązujące normy zaopatrzenia ludzi w wodę do picia oraz środki żywnościowe przez pewien czas (zwykle przez ok. 3 dni) mogą być zmniejszone nawet o 50% nie powodując uszczerbku dla zdrowia. Ponadto w sytu­ acjach szczególnego niedoboru środków zaopatrzenia żywnościowego i wody pit­ nej, bądź trudności z ich dostarczeniem do osób poszkodowanych, ustalono (skal­ kulowano) tzw. minimalnie niezbędne normy (dawki) zaopatrzenia wynikające ze względów życiowych (przeżycia). Można zatem przyjąć, że w kalkulacjach zapo­ trzebowania na artykuły żywnościowe i wodę pitną osób poszkodowanych w sytu­ acjach kryzysowych trzeba i należy przyjmować trzy wielkości: normę normalną odpowiadającą potrzebom fizjologicznym; normę zmniejszoną - ustaloną w wyso­ kości 50% potrzeb normalnych oraz normę krytyczną - zapewniającą minimalne potrzeby wynikające ze względów życiowych. Normy związane ze świadczeniem usług logistycznych i usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych wynikają przede wszystkim z obowiązku przestrzegania: przepisów bezpieczeństwa (np. przepisów związanych z przewozem osób środkami transportowymi) i higieny pracy (np. przepisy obowiązu­ jące podczas organizacji zbiorowego żywienia); warunków sanitarnohigienicznych (np. przepisy dotyczące organizacji tymczasowych miejsc zakwaterowania dla osób ewakuowanych); warunków przeciwepidemicznych (np. przepisy obowiązujące pod­ czas epidemii chorób zakaźnych). Ponadto w sytuacjach kryzysowych mogą wystąpić inne czynniki warunkujące zakres świadczonych usług. Szczególnym przypadkiem jest pomoc medyczna, która czasami, ze względu na bardzo dużą liczbę rannych i chorych oraz niedostateczny potencjał medyczny (najczęściej brakuje lekarzy specjalności chirurgicznej i internistycznej), zawężana jest do tzw. „względów życiowych". Oznaczają one, że pomoc chirurgiczna i internistyczna czasami musi być ograniczo­ na (ze względów czasowych) do niezbędnego minimum - zapewniającego przeżycie pacjenta. Dzięki temu personel medyczny może udzielić pomocy lekarskiej większej, niż zwykle, liczbie rannych i chorych. 2.2. Potrzeby zaopatrzeniowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.2.1. Zapotrzebowanie na dostawy wody Woda jest składnikiem pożywienia niezbędnym do utrzymania funkcji życio­ wych organizmu. Stanowi podstawowy rozpuszczalnik wielu związków odżyw­ czych, które rozprowadzane są po całym organizmie właśnie w postaci roztworów 39 46 Patrz Cz. Kierebiński, Żywienie w warunkach naturalnego bytowania, MON, Warszawa 1979, s. 13. wodnych (organizm dorosłego człowieka zawiera około 50 litrów wody), stanowi ona ok. 70% ciężaru ciała. Jest głównym składnikiem płynów ustrojowych (krew, limfa, płyn międzykomórkowy); protoplazma każdej komórki jest roztworem kolo­ idalnym. Woda spełnia w organizmie człowieka ważną funkcją, jaką jest regulowanie temperatury ciała, zwłaszcza w okresie upałów, podczas pocenia się woda paruje z powierzchni skóry i przez to ją oziębia. Usunięcie wody z pożywienia człowieka prowadzi w stosunkowo krótkim czasie do poważnych zaburzeń kończących się śmiercią. Dlatego wszystkie straty wody w moczu oraz pocie i wydychanym po­ wietrzu muszą być uzupełniane w pożywieniu. Człowiek przez spożycie różnych produktów, szczególnie owoców, warzyw i mleka otrzymuje pewne ilości wody, jednak swoje całkowite zapotrzebowanie na wodę (ok. 2,5 litra dziennie) zaspokaja spożywając napoje takie jak, np. herbata, kawa, kompot, soki pitne itp. Dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych organizowane są do­ stawy wody pitnej oraz wody dla celów gospodarczych40. Wielkość tych dostaw kalkulowana jest na podstawie obowiązujących norm zaopatrzenia - patrz tabele 4.5,6. Bazując na wielkościach norm przedstawionych w tych tabelach, zapotrze­ bowanie „populacji szacunkowej" na wodę wyniesie -jak tabela 7. Woda do picia oraz woda do celów gospodarczych dostarczana ludności po­ szkodowanej powinna odpowiadać obowiązującym normom czystości. Zachowa­ nie tych norm podlega okresowym badaniom laboratoryjnym. Badania te organizu­ je (zleca) grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej ZZK. W przypadku korzystania z wody pochodzącej ze źródeł, w których czystość i przydatność wody do spożycia są wątpliwe, należy ją odkażać poddając chloro­ waniu. Najpraktyczniejszym rozwiązaniem w takich sytuacjach jest użycie tabletek Pantocidu41. Tabletki te wydaje się indywidualnie ludności poszkodowanej, jednak należy ją poinstruować o sposobach używania tych tabletek. Oprócz wody pitnej i wody dla celów gospodarczych, która dostarczana jest dla ludności po­ całowanej, w sytuacjach kryzysowych mogą być również organizowane dostawy wody dla inweni zwierząt), wody przeciwpożarowej (podczas gaszenia pożarów), wody do prowadzenia zabie­ g i * specjalnych, np. do likwidacji skutków skażeń chemicznych, promieniotwórczych itp. *- Tabletki Pantocidu powinny znajdować się na liście środków zaopatrzenia dostarczanych ludzi poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych. 47 Tabela 4 Zapotrzebowanie dorosłego człowieka na wodę do picia Wyszczególnienie Lp. 42 Wielkość (w litrach/dobę) A. W warunkach klimatu umiarkowanego 1. 2. Zapotrzebowanie na wodę wg obowiązujących norm Zapotrzebowanie na wodę ze względów fizjologicznych: — straty wody przez skórę wskutek parowania — straty wody na skutek pocenia się — straty wody w wydychanym powietrzu — wydalanie wody przez nerki (mocz) — dla wyrównania strat wody w organizmie ok. 3,0 Uwagi 40 g/l kg masy ciała 0,5-0,8 0,5-10,0 ok. 0,5 ok. 1,0 ok. 2,5 i więcej B. W warunkach klimatu gorącego 3. 4. Ubytki wody w organizmie u osób przebywających w cieniu Ubytki wody w organizmie u osób pracujących fizycznie C. W sytuacjach krytycznych 5. Zapotrzebowanie na wodę w ciągu (pierwszych) 3 dni 6. Zapotrzebowanie na wodę dla zapewnienia regulacji procesów życiowych 3,0-4,0 8,0-10,0 i więcej ok. 1,5 ok. 0,5 Wymagana jest konsultacja z lekarzem Jest to tzw. minimalna dawka wody Opracowanie własne. UWAGA! W nonnalnych warunkach klimatycznych, przy umiarkowanym wysiłku fizycznym człowiek, poza wodą zawartą w pokarmach, nie powinien wypijać więcej niż 1 litr różnych płynów. 42 Opracowano na podstawie: Cz. Kierebiński, Żywienie w warunkach naturalnego bytowania, Wyd. MON, Warszawa 1973, s. 13. 48 Tabela 5 Zapotrzebowanie na wodę do celów gospodarczo-bytowych' Wyszczególnienie zużycia wody Lp. Kąpiel w łaźni (polowej) Obmycie osoby skażonej substancjami promieniotwórczymi Pranie bielizny Do wypieku chleba Podczas uboju bydła: - duża sztuka bydła - mała sztuka bydła 1. 2. 3. 4. 5. Wielkość (w litrach) 20,0-80,0 40,0-60,0 25,0-40,0 1,0 Uwagi Na 1 osobę Na 1 kilogram Na 1 kilogram ok. 150,0 ok. 50,0 Opracowanie własne. Tabela 6 Zapotrzebowanie na wodę rannych i chorych w szpitalach44 Wielkość (w litrach/dobę) woda dla celów woda do picia gospodarczych ok. 10,0 ok. 100,0 ok. 5,0 ok. 15,0 Wyszczególnienie Lp. Szpital stacjonarny Szpital tymczasowy (polowy) 1. 2. Opracowanie własne. Tabela 7 Zapotrzebowanie na dostawy wody dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Lp. Ilość wody „populacja osoba szacunkowa" Woda do picia (w litrach/dobę) 3,0 300,0 150,0 1,5 Wyszczególnienie 1. 2. Wg pełnej normy Wg normy zmniejszonej 3. Wg normy krytycznej 0,5 50,0 >_ Ranni i chorzy w szpitalach: - stacjonarnych 1000,0 10,0 - tymczasowych (polowych) 500,0 5,0 Woda do celów gospodarczych (w litrach) Woda do mycia 10,0 1000,0 6. Woda do kąpieli (łaźnia polowa) i 4. t i 20,0-80,0 Uwagi Do 3 dni Przez możliwie jak najkrótszy czas 2000,0-8000,0 " Opracowano na podstawie: Instrukcji o ochronie sanitarnohigienicznej i przeciwepidemicznej ••wmska w czasie pokoju i wojny, Wyd. Szt.Gen. WP, Zdr. 231/93, Warszawa 1994, s. 19. 44 Ibidem. 49 Lp. ' 8 • . 9. 10. Ilość wody „populacja osoba szacunkowa" Wyszczególnienie Woda do prania bielizny 12,5-20,0 1250,0-2000,0 Woda do wypieku chleba 0,5 50,0 40,0-60,0 4000,0-6000,0 100,0 15,0 10 000,0 1500,0 Woda do obmycia osób skażonych substancjami promieniotwórczymi i chemicznymi Ranni i chorzy w szpitalach: - stacjonarnych - tymczasowych Uwagi Przyjęto 0,5 kg bielizny na dobę Przyjęto 0,5 kg chleba na dobę Opracowanie własne. 2.2.2. Zapotrzebowanie na dostawy żywności 2.2.2.1. Ogólne potrzeby żywnościowe ludzi Żywienie człowieka jest nierozerwalnie związane z jego istnieniem. Jednak na­ ukowe podstawy jego żywienia zostały opracowane (stworzone) stosunkowo nie­ dawno; pomimo że źródeł wiedzy w tej dziedzinie zalecał poszukiwać w kucharstwie filozof i lekarz grecki Hipokrates (ok.460-377 p.n.e.). Zalecał on m.in. stosowanie różnych pokarmów jako środków leczniczych w chorobach przypusz­ czając, że sposób odżywiania wywiera wpływ na stan zdrowia człowieka. Jednak nowoczesne podejście do tego problemu zastosował dopiero francuski uczony A.L. Lavoisier (1743-1794) przeprowadzając badania i doświadczenia na zwierzętach i ludziach. Stwierdził on, że przyjęte przez organizm pożywienie ulega spaleniu wy­ dzielając przy tym pewną ilość ciepła. Od tego momentu nauka żywienia została zapoczątkowana przede wszystkim jako kalorymetria, tj. od strony wartości kalo­ rycznej pożywienia. W kolejnych licznych badaniach nad żywieniem człowieka stwierdzono, że pożywienie składa się z różnych składników o różnej budowie i spełniających wielorakie i ważne dla żywego organizmu funkcje. Powoduje to, że do pełnej oceny żywności nie wystarczy określenie jedynie jej wartości kalorycznej. Wyjaśnienie składu pożywienia stało się możliwe dzięki rozwojowi chemii i stosowanych przez nią metod analitycznych, natomiast poznanie roli, jaką spełniają poszczególne jego składniki, zawdzięczamy biologii i fizjologii, a przede wszystkim biochemii, która zajmuje się badaniem przemian zachodzących w żywym organi­ zmie. Dzięki tym badaniom przekonano się, że w żywym organizmie przebiega ty­ siąc różnorodnych i bardzo skomplikowanych przemian, które ogólnie nazywają się przemianą materii. Przemiana materii w orgamzmie nigdy, nawet podczas snu, nie ustaje. Można ją określić w kaloriach na 1 godz. i na 1 kg masy (wagi) ciała. Wiel­ kość przemiany materii (a więc ilość zużytych kalorii) zależy od wielu czynników m.in. od wagi ciała; wzrostu; płci; klimatu (temperatury otoczenia); ilości i jakości 50 spożywanej żywności; rodzaju, charakteru i ilości wykonywanej pracy itp. Na przy­ kład, u człowieka leżącego w łóżku i będącego na czczo przemiana materii w przy­ padku prawidłowego funkcjonowania organizmu wynosi 1 kcal/l godz./l kg masy ciała; natomiast podczas swobodnego stania przemiana wzrasta do 1,5 kcal, przy powolnym spacerze wynosi 2,86 kcal, a przy ręcznym piłowaniu drewna aż 6,86 kcal45. Na podstawie wielkości przemiany materii możemy obliczyć zapotrzebowanie kaloryczne poszczególnych ludzi. Wobec tego znając zapotrzebowanie kaloryczne organizmu i wartość kaloryczną spożywanej żywności możemy stwierdzić, czy organizm otrzymuje dostateczną (właściwą) liczbę (ilość) kalorii w pożywieniu. Tabela 8 Dzienne zapotrzebowanie człowieka na poszczególne składniki pożywienia Wiek i płeć Dzieci 1-3 lat 4-6 lat "-9 lat 10-12 lat Mężczyźni 13-15 lat 16-19 lat 25 lat 45 lat 65 lat Kobiety 13-15 lat 16-19 lat 25 lat 45 lat 65 lat Ciężarne (druga połowa) Karmiące piersią 1 150 ml/dzień) Waga kg Wzrost cm Kalorie kcal Białko g Wapń g Żelazo mg 12 18 27 36 87 109 129 144 1300 1700 2100 2500 40 50 60 70 1,0 1.0 1,0 1,2 7 8 10 12 49 63 70 70 70 163 175 175 175 175 3100 3600 3200 3000 2550 85 100 70 70 70 1,4 1,4 0,8 0,8 0,8 15 15 10 10 10 49 54 58 58 58 160 162 163 163 163 2600 2400 2300 2200 1800 80 75 58 58 58 1,3 1,3 0,8 0,8 0,8 15 15 12 12 12 + 300 + 20 1,5 15 + 1000 + 40 2,0 15 Źródło: Kuchnia..., op. cit, s. 21. W praktyce żywienia zdrowego (optymalnego), zamiast szczegółowych wiel­ kości (ilości) kalorii podanych w powyższej tabeli, stosuje się wielkości średnie. Wynoszą one dla ludzi w wieku 18-25 lat - ok. 2200 kcal, a w wieku 26-60 lat ok. 2100 kcal oraz w wieku powyżej 60 lat - ok. 1850 kcal. Wielkości te wzrastają * Patrz Kuchnia polska, S. Berger (red.), Wyd. PWG, Warszawa 1960, s. 12. 51 w przypadku wykonywania ciężkiej pracy fizycznej do ok. 3000 kcal , a jeżeli jest ona wykonywana w warunkach niskich temperatur nawet do ok. 5000 kcal47. Pokrycie zapotrzebowania kalorycznego nie wystarcza jednak do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Musi on poza kaloriami otrzymywać w po­ karmach w odpowiednich ilościach i proporcjach różne niezbędne składniki. Należą do nich przede wszystkim białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy i składniki mine­ ralne. Białka to bardzo skomplikowane związki chemiczne, odgrywające w organi­ zmie rolę podstawową, są zasadniczym i niezbędnym elementem w budowie każ­ dej komórki. Z białka organizm buduje nowe lub odnawia zużyte komórki, hormo­ ny, enzymy (inaczej fermenty), ciała odpornościowe itp. W skład białka wchodzą takie podstawowe pierwiastki jak: azot, węgiel, tlen, wodór, siarka, fosfor i inne. Pierwiastki te tworzą związki chemiczne zwane aminokwasami. Organizm ludzki niektóre aminokwasy potrafi sam wytwarzać podczas przemiany materii. Są jednak takie, które muszą być dostarczane w pożywieniu. Białka zawierające w odpo­ wiednim stosunku niezbędne organizmowi ludzkiemu aminokwasy nazywane są białkami pełnowartościowymi, a produkty zawierające te białka - produktami wysokowartościowymi. Przeważnie są one pochodzenia zwierzęcego. Natomiast biał­ ko produktów roślinnych jest mniej wartościowe. Wobec tego pożądane jest, by w pożywieniu człowieka występowały różne produkty, najlepiej pochodzenia ro­ ślinnego i pochodzenia zwierzęcego. Przyjmuje się, że białko zwierzęce powinno stanowić V3-V2 ogólnego zapotrzebowania organizmu na ten składnik. W polskich zwyczajach żywieniowych głównymi źródłami białka pochodzenia zwierzęcego są: mięso, ryby, sery i mleko, zaś z produktów pochodzenia roślinnego głównie nasio­ na roślin strączkowych. Węglowodany występują głównie w produktach roślinnych i dla człowieka są głównym źródłem energii. Typowym węglowodanem jest skrobia (składnik ziaren zbóż, bulwy ziemniaka - tzw. mąka ziemniaczana). Do węglowodanów zalicza się także błonnik. Głównym źródłem węglowodanów w typowej diecie Polaka są ziemniaki, przetwory zbożowe i cukier. Zapotrzebowanie dzienne przeciętnego człowieka na węglowodany wynosi ok. 450 gram. Tłuszcze zaliczają się do składników pożywienia o najwyższej wartości kalo­ rycznej. Są one traktowane przede wszystkim jako źródło energii. Za pomocą tłusz­ czu można, nie zwiększając zbytnio objętości pożywienia, podnieść jego wartość kaloryczną, co ma istotne znaczenie podczas organizacji wyżywienia dla osób pracu­ jących fizycznie. Wbrew różnym opiniom dietetyków, najcenniejszymi biologicznie tłuszczami są tłuszcze pochodzenia zwierzęcego - zwłaszcza masło. Są w nich zawarte witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, np. A, D, E. Głównym źródłem tłuszczu w diecie Polaka jest: masło, smalec, oleje jadalne, margaryna i słonina48. Patrz Instrukcja o ochronie..., op. cit, s. 5. Patrz Kuchnia..., op. cit., s. 20. 48 W poszczególnych indywidualnych jadłospisach podana kolejność spożywanych tłuszczów może być inna. 47 52 Dzienne zapotrzebowanie przeciętnego człowieka na tłuszcze jest różne i zależy od rodzaju wykonywanej pracy, a także płci, pory roku (klimatu) itp. Przeciętnie wy­ nosi ono 70-120 gram dziennie. Pożądane jest, by w pożywieniu człowieka wystę­ powały zarówno tłuszcze pochodzenia zwierzęcego jak i pochodzenia roślinnego. W tłuszczach pochodzenia roślinnego występują tzw. nienasycone kwasy tłusz­ czowe (linolowy, linolenowy i arachidonowy), które są konieczne do normalnego przebiegu procesów życiowych, szczególnie do utrzymania właściwego stanu skó­ ry oraz przemiany wodnej i tłuszczowej (dawniej była to witamina F). Poza białkami, węglowodanami i tłuszczami pożywienie człowieka powinno zawierać dostateczną ilość witamin. Są to związki organiczne o różnej, często skom­ plikowanej budowie. Są one niezbędne do utrzymania w prawidłowym stanie żywe­ go organizmu. Ich brak w pożywieniu objawia się zahamowaniem wzrostu, zmiana­ mi w oczach, skórze, nabłonku, w układzie nerwowym itp. Schorzenia powstałe na skutek braku witamin nazywane są awitaminozą. Nauka obecnie zna kilkadziesiąt witamin. Jednak w normalnym zapotrzebowaniu organizmu człowieka na witaminy uwzględnia się tylko kilka z nich. Są to witaminy: A, B 1 ; B2, PP, C i D. Tabela 9 Skład części jadalnych zawartych w 100 g produktu rynkowego - niektórych środków spożywczych Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Nazwa produktu A. Produkty zbotowe Mąka pszenna Chleb żytnio-pszenny Kasza jęczmienna perłowa Ryż B. Mleko i przetwory Mleko 3,5% tłuszczu Ser twarogowy chudy Ser twarogowy tłusty Sery podpuszczkowe, tłuste C. Jaja Jaja świeże całe Jaja świeże (białko) Jaja świeże (żółtko) D. Mięso, wędliny i ryby Cielęcina Wieprzowina, schab Wołowina na pieczeń Wątroba cielęca Gęś średnio tłusta Kurczę tłuste Kiełbasa zwyczajna Szynka gotowana Boczek wędzony Składniki I mineralne | wapń żelazo (mg) (mg) Kalorie (kcal) Białka (g) Tłuszcze (g) Węglowodany (g) 348 249 347 349 9,4 5,9 7,4 6,7 1,4 1,4 2,1 0,7 74,4 53,1 74,6 78,9 18 20 21 10 1,2 1,5 1,7 0,8 61 104 168 298 3,0 21,2 17,9 26,2 3,5 1,2 9,2 20,4 4,4 2,2 3,4 2,3 118 96 91 846 0,1 0,2 0,3 0,5 140 46 355 11,4 10,8 16,3 10,2 31,9 0,6 0,8 0,7 48 0 147 2,4 0,2 7,2 117 139 116 132 221 122 258 389 477 15,2 16,8 20,9 18,4 10,7 12,7 13,0 23,0 12,7 6,2 8,0 3,6 4,8 19,8 7,9 22,9 33,0 47,3 3,9 - 9 12 3 6 5 4 8 10 - 2,3 0,8 2,3 10,3 2,4 0,6 1,4 2,5 - 53 Lp. 21. 22. 23. Nazwa produktu Dorsz (filety bez skóry) Pikling (wędzony) Śledź solony E. Masło i śmietana 24. Masło 25. Śmietana (18% tłuszczu) F. Inne tłuszcze 26. Margaryna 27. Olej roślinny rafinowany G. Ziemniaki 28. Ziemniaki H. Warzywa i owoce świeże 29. Buraki 30. Kalafior 31. Kapusta biała 32. Marchew 33. Pomidor 34. Jabłka 35. Porzeczki czerwone 36. Porzeczki czarne 37. Truskawki /. Strączkowe suche 38. Groch 39. Fasola /. Cukier i słodycze 40. Cukier 41. Czekolada pełna deserowa Kalorie (kcal) Białka (g) Tłuszcze (g) 69 136 93 16,5 13,7 0,5 0,3 9,0 6,6 748 191 0,6 3,1 82,5 18,0 0,7 4,2 82,0 100,0 ~ 738 900 — Węglowodany (g) — Składniki mineralne wapń żelazo (mg) (mg) 7 0,6 20 0,9 48 8,6 20 97 — 0,1 - — 66 1,3 0,1 14,9 9 0,8 35 17 28 30 27 48 62 82 35 1,4 1,3 1,2 0,7 0,8 0,5 1,3 1,5 0,7 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,6 0,4 0,9 0,5 7,1 2,7 5,4 6,4 4,8 10,2 13,4 16,9 6,9 31 7 49 45 23 3 35 19 25 1,3 1,1 1,3 0,7 1,3 0,3 0,9 1,0 0,7 349 346 23,8 21,4 1,4 1,6 60,2 61,6 57 163 4,7 6,9 399 559 6,0 33,4 99,8 58,7 - - Źródło: Opracowano na podstawie Małej encyklopedii medycyny, t. III, Wyd. PWN, Warszawa 1989, s. 976-978 Różne produkty żywnościowe zawierają, jak ogólnie wiadomo, różne składni odżywcze i w różnych ilościach. Żaden z produktów (z wyjątkiem mleka w żywi niu niemowląt) nie może sam zaspokoić pełnego zapotrzebowania człowieka i poszczególne składniki odżywcze. W związku z tym, zwykle dla ułatwienia ocei poszczególnych produktów żywnościowych, dzieli się je na grupy. W skład każe takiej grupy wchodzą produkty o zbliżonym składzie chemicznym i podobny wartościach odżywczych. Często, dzieląc produkty żywnościowe, wyróżnia się i 12 grup: Grupa pierwsza - obejmuje mleko i jego przetwory. Są źródłem wysokowar ściowego białka, wapnia, łatwo przyswajalnego tłuszczu i cukru mlecznego o większości znanych witamin. Grupa ta zawiera jednak mało witaminy C i żela Nie zawiera natomiast błonnika. Grupa druga obejmuje mięso, ryby i drób. Dostarczają one organizmc przede wszystkim pełnowartościowe białko oraz niektóre witaminy z grupy Produkty te są ubogie w wapń, witaminę C oraz nie zawierają błonnika. 54 to.^^ft.-^iteUf - Grupa trzecia to jaja. Są one źródłem prawie wszystkich składników odżyw­ czych, zwłaszcza wartościowego białka oraz większości witamin i składników mineralnych. Grupa czwarta to produkty roślinne. Są bogate w karoteny (prowitaminy A). Do tej grupy należąm.in.: morele, melony, marchew, sałata, dynia, szpinak, jarmuż i szczypiorek. Grupa piąta obejmuje owoce i warzywa będące źródłem witaminy C, np.: ka­ pusta, pomidory, porzeczki, maliny, truskawki, owoce dzikiej róży i cytryny. Grupa szósta to tzw. pozostałe owoce i warzywa. Zawierają one niewielkie ilo­ ści witamin i składników mineralnych. Należą do niej przeważnie warzywa korze­ niowe. Grupa siódma obejmuje tłuszcze bogate w witaminy A i D. Należą do niej: masło, śmietana i witaminizowane margaryny. Poza witaminami dostarczają one energii. Grupa ósma obejmuje przetwory zbożowe. Poza węglowodanami zawierają one, zależnie od rodzaju przemiału, witaminy z grupy B, białko, błonnik i fosfor. Są ubogie natomiast w wapń i pozostałe witaminy. Należą do nich: mąką kasze i płatki owsiane. Grupa dziewiąta obejmuje cukier i słodycze. Zawierają one głównie węglowo­ dany będące źródłem energii. Grupa dziesiąta obejmuje produkty wysokokaloryczne o dużej zawartości tłuszczu (poza masłem). Dostarczają one głównie energii, a niektóre z nich, jak oleje roślinne, niezbędnych kwasów tłuszczowych (linolowy, linolenowy i arachidonowy). Grupa jedenasta to ziemniaki. Są one źródłem węglowodanów (skrobi), i energii, witaminy C oraz niewielkich ilości witamin z grupy B. Zawierają one mało białka, ale jest ono wysokowartościowe i dobrze uzupełnia inne białka roślinne. Grupa dwunasta obejmuje suche nasiona roślin strączkowych. Należą do niej m.in. groch, fasola, bób itp. Zawierają one dużo i stosunkowo wysokiej wartości biologicznej białka, składniki mineralne, niektóre witaminy z grupy B, a często również tłuszcz. Mogą przy odpowiedniej kombinacji z innymi produktami roślin­ nymi, częściowo zastępować białka pochodzenia zwierzęcego. Układając jadłospis należy w miarę możliwości uwzględniać wszystkie wy­ mienione wyżej grupy produktów żywnościowych w ciągu jednego dnia. Ponadto należy pamiętać, że produkty należące do jednej grupy można zamienić, np. mięso można zamienić rybami, smalec - olejem. 2.2.2.2. Potrzeby żywnościowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Potrzeby żywnościowe (zapotrzebowanie na dostawy środków spożywczych) ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych są w zasadzie takie same jak w tzw. stanie normalnym, tzn. w czasie, w którym nie występują zagrożenia (bądź ich skutki) powodujące tę sytuację. Jednak ich pełne zaspokojenie zgodne z oczeki­ waniem (osób poszkodowanych), bardzo często nie jest możliwe. Najczęściej głów55 ną przyczyną tego stanu rzeczy jest duża skala problemu (masowość zjawiska), bral pełnego zbilansowania potrzeb żywnościowych z posiadanymi zapasami artykułóv żywnościowych, ograniczone możliwości transportowe, trudności z dotarciem z do stawami zaopatrzenia do osób poszkodowanych, ograniczenia czasowe itp. W związki z tym, aby zapewnić warunki przetrwania (pod względem żywnościowym) często wszystkim poszkodowanym ustala się limitowanie dostaw. Z wieloletnich badań i obserwacji, szczególnie dotyczących żywienia w warun kach naturalnego (czytaj ekstremalnego) bytowania wynika, że średnie dzienne mi nimałne zapotrzebowanie dorosłego człowieka na kalorie wynosi około 900 kcal49 a przy dostarczaniu tylko 500 kcal 50 osoba zdrowa może żyć przez pewien czas (kilka dni) bez wyraźnie szkodliwych skutków dla jej zdrowia. Jednak istotnyrr warunkiem jest by człowiek, któremu do takich wielkości ograniczono wartość kalo­ ryczną wyżywienia51, miał zapewnioną odpowiednią ilość wody do picia. Ponadtc w takich przypadkach należy, w miarę możliwości, unikać zbędnego i nadmiemegc wysiłku. Planując zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności poszkodowanej w sy­ tuacjach kryzysowych, w przypadku braku pełnego (wystarczającego) asortymentu artykułów spożywczych, można stosować ich zamienniki posługując się normami zaopatrzenia dostatecznego52. Tabela 10 Normy zaopatrzenia dostatecznego w artykuły spożywcze (dla jednego dorosłego człowieka) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Artykuł spożywczy lub grupa artykułów A. Produkty zbożowe (w przeliczeniu na mąkę) Mąka i makarony Pieczywo Pieczywo chrupkie, suchary, herbatniki itp. Kasza Koncentraty zup B. Mleko i przetwory (w przeliczeniu na mleko płynne) Mleko płynne Kefir, jogurt itp. Mleko w proszku pełne Współczynnik przeliczeniowy Średnia dzienna racja pokarmowa (gramy) Wartość odżywcza (kcal) 316 536 851 527 1 0,74 1 1 1 1 1 6,67 Instrukcja o ochronie..., op. cit., s. 5. Ibidem. 51 W tym okresie, dla pokrycia (częściowego) zapotrzebowania kalorycznego funkcji życiowych, orga­ nizm czerpie je z własnego zapasu tłuszczu. Dorośli ludzie (zdrowi) w klimacie umiarkowanym mogą żyć bez pokarmu (przy korzystaniu z wody do picia) nawet ok. 1 miesiąca Patrz Cz. Kierebiński, op. cit, s. 9. 52 Szerzej na ten temat pisze m.in. P. Górski, Planowanie zaopatrywania ludności w podstawowe artykuły konsumpcyjne w warunkach zewnętrznego zagrożenia i wojny, Wyd. AON, Warszawa 1998. 50 56 lliiiińitófc^-. Lp Artykuł spożywczy lub grupa artykułów 9 10 11 12 Mleko w proszku odtłuszczone Mleko zagęszczone Sery twarogowe Sery podpuszczkowe i topione C. Jaja (w sztukach) Jaja D. Mięso, wędliny i ryby (w przeliczeniu na mięso z kością) Mięso z kością Mięso bez kości Drób (oskubany i wypatroszony) Wątroba Podroby (serca, nerki i ozory) Podroby inne Wędliny i kiełbasy suche Wędliny różne nietrwałe Konserwy mięsne Wyroby podrobowe Ryby odgłowione i wypatroszone Ryby nieodgłowione i niewypatroszone Filety rybne Ryby wędzone Konserwy rybne E. Masło i śmietana (wprzeliczeniu na masło) Masło Śmietana o zawartości tłuszczu 18% Śmietana o zawartości tłuszczu 12% Śmietana o zawartości tłuszczu 30% F. Inne tłuszcze (w przeliczeniu na smalec i olej) Smalec Oleje Słonina Boczek, podgardle Margaryna G. Ziemniaki świeże Ziemniaki świeże Susze ziemniaczane (płatki, grysik, kostka itp.) H. Warzywa i owoce świeże Warzywa świeże Warzywa mrożone Konserwy warzywne (bez zalewy) Soki warzywne Koncentrat pomidorowy 20% Koncentrat pomidorowy 30% Susze warzywne Owoce świeże Owoce mrożone 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 2"7 28 29 30 31 52 53 34 35 37. 38 39 40 41 42 44 45 46 47. 48 Współczynnik przeliczeniowy 10 2 6,67 10 1 Średnia dzienna racja pokarmowa (gramy) Wartość odżywcza (kcal) 0,4 szt. 65 130 445 25 182 22 194 1 1,25 0,83 1,25 1 0,67 1,42 1 1,25 0,4 1 0,5 1 0,67 1 1 0,22 0,14 0,36 1 1 0,83 0,5 0,83 1 6,67 1 1,11 1,25 1,67 3,33 5 5 1 1,11 371 322 620 360 57 Lp. Artykuł spożywczy lub grupa artykułów Współczynnik przeliczeniowy 49. 50. 51. Kompoty Soki pitne Owoce suszone I. Strączkowe suche 52. Groch 53. Fasola 54. Koncentraty zup J. Cukier i słodycze (w przeliczeniu na cukier) 55. Cukier 56. Miód naturalny i sztuczny 57. Dżemy niskosłodzone, marmolady 58. Dżemy, konfitury, syropy owocowe Razem Średnia dzienna racja pokarmowa (gramy) 0,67 1,67 5 1 1 1 Wartość odżywcza (kcal) 8 27 57 228 2400 2886 1 0,8 0,5 0,67 Źródło: Opracowano na podstawie P. Górski, Planowanie zaopatrywania ludności w podstawowe artykuły ko sumpcyjne w warunkach zewnętrznego bezpieczeństwa państwa i wojny, AON, Warszawa 1988, s. 5 Tabela 1 Zapotrzebowanie na artykuły żywnościowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Lp. Wyszczególnienie A. Wg pełnej normy żywnościowej Składniki pokarmowe: - produkty zbożowe - mleko i przetwory 1. 2. 3. -jaja 4. - mięso, wędliny i ryby 5. - masło i śmietana - inne tłuszcze 6. - ziemniaki 7. - warzywa i owoce 8. - strączkowe 9. - cukier i słodycze 10. RAZEM B. Wg normy zmniejszonej Składniki pokarmowe: 1. - produkty zbożowe 2. - mleko i przetwory 3. - mięso - tłuszcze 4. - ziemniaki 5. 6. - warzywa i owoce 7. - cukier RAZEM 58 Zapotrzebowanie jednej osoby gramy kcal Zapotrzebowanie „populacji szacunkowej" (kg) 536 527 65 445 182 194 322 360 27 228 2886 316 851 0,4 szt. 130 25 22 371 620 8 57 2400,0 31,6 85,1 40 szt. (2,0 kg) 13,0 2,5 2,2 37,1 62,0 0,8 5,7 242,0 166 163 138 149 100 113 71 900 100 100 40 17 115 192 18 582 10,0 10,0 4,0 1,7 11,5 19,2 1,8 58,2 Lp. Zapotrzebowanie „populacji szacunkowej" (kg) Zapotrzebowanie jednej osoby kcal gramy C. Wg normy krytycznej Składniki pokarmowe: ' 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Wyszczególnienie — produkty zbożowe — mleko i przetwory — mięso > 500 > 323 — tłuszcze 32,3 — ziemniaki — warzywa i owoce — cukier RAZEM 500 323 32,3 Źródło: Opracowanie własne. 22.3. Zapotrzebowanie na dostawy artykułów powszechnego użytku Do artykułów powszechnego użytku zalicza się zwykle sprzęt (przedmioty) go­ spodarstwa domowego (bardzo liczny asortyment sprzedawany w tzw. sklepach z 1001 drobiazgów), środki higieny osobistej, środki czystości, zastępcze źródła świa& (latarki, lampy naftowe, świece, zapałki) itp. Jednak w sytuacjach kryzysowych ludność czasami traci cały swój dobytek i mogą być konieczne również dostawy ubrań, obuwia, pościeli itp. Ponadto, sytuacjom kryzysowym towarzyszą często ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak np. bardzo niskie lub bardzo wysokie temperatury, bar­ dzo intensywne opady deszczu - latem, a śniegu - zimą silne nasłonecznienie. W takich przypadkach, w zależności od występujących czynników pogodowych, mogą być potrzebne dodatkowe dostawy innych artykułów. I tak, przy niskich temperaturach będzie to ciepła odzież, ciepła pościel (kołdry, śpiwory, dodatkowe koce), ciepłe obu­ wie, a ponadto środki (kremy) przeciwodmrożeniowe; podczas upałów (silnego nasło­ necznienia) - okulary przeciwsłoneczne oraz letnie (ochronne) nakrycia głowy; podczas intensywnych opadów deszczu - obuwie gumowe oraz ubrania (okrycia) przeciwdesz­ czowe, parasole itp. Ponadto, zawsze występuje zapotrzebowanie na ogólnodostępne (bez recepty) leki i materiały opatrunkowe. Przedstawiony wykaz artykułów powszechnego użytku nie wyczerpuje ich peł­ nej listy. Nie można wykluczyć dostaw takich przedmiotów jak, np. nart i sanek zimą, pontonów i łódek - podczas powodzi, ręcznych narzędzi (łopat, grabi, sie­ kier, młotków), indywidualnych środków transportu (rowerów, wózków, taczek), drobnego sprzętu kwaterunkowego (namiotów, łóżek polowych, taboretów, stołów, szafek) itp. 59 2.2.4. Zapotrzebowanie na dostawy innych rodzajów zaopatrzenia Do innych rodzajów zaopatrzenia, które może okazać się niezbędne do zapewnie­ nia warunków przetrwania ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, autor zalicza: sprzęt i nośniki energii, paliwa płynne do pojazdów mechanicznych, sprzęt przeciwpożarowy, środki i sprzęt przeciwpowodziowy; środki (worki) do gromadzenia i wywozu śmieci (odpadów), sprzęt i środki do prowadzenia dezynfekcji. Sprzęt i nośniki energii niezbędne w sytuacjach kryzysowych to przede wszystkim: piecyki polowe, nagrzewnice, koksowniki, agregaty prądotwórcze, butle gazowe, opał (drewno, węgiel, koks, brykiety, olej opałowy). Paliwa płynne to przede wszystkim benzyna samochodowa, olej napędowy, gaz oraz oleje techniczne do pojazdów mechanicznych ludności poszkodowanej. Sprzęt przeciwpożarowy to przede wszystkim różnego rodzaju gaśnice, drabi­ ny, bosaki, topory. Środki i sprzęt przeciwpowodziowy to głównie łodzie, pontony, a także worki z piaskiem (worki do napełniania piaskiem), koła ratunkowe, kamizelki i kapoki itp. Środki (worki) do gromadzenia i wywozu śmieci (odpadów) są jednym z lep­ szych rozwiązań stosowanych dla utrzymania czystości w sytuacjach kryzysowych. Sprzęt i środki do dezynfekcji w sytuacjach kryzysowych wydawane są ludno­ ści poszkodowanej do indywidualnego prowadzenia takich zabiegów. Oprócz sprzętu (np. spryskiwaczy) oraz środków dezynfekcyjnych, wydawane są również środki osobistej ochrony (maski, respiratory). 2.3. Rodzaje i zakres świadczenia usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.3.1. Usługi specjalistyczne Do usług specjalistycznych świadczonych ludności poszkodowanej w sytu­ acjach kryzysowych należą usługi transportowe i przeładunkowe oraz usługi re­ montowe. Usługi transportowe dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych związane są przede wszystkim z realizacją dostaw zaopatrzenia, jej ewakuacją do tymczasowych miejsc (rejonów) zakwaterowania, ewakuacją jej mienia (dobytku), a także ewakuacją zasobów (zapasów) materiałowych, technicznych, kulturowych i innych. Ponadto specyficzną usługą transportową jest ewakuacja medyczna. W zależności od rodzaju usługi przewozowej, jej zakresu (skali, wielkości), od­ ległości przewozu oraz dostępności środków transportowych i infrastruktury trans­ portowej (dróg, linii, obiektów transportowych), w sytuacjach kryzysowych może być wykorzystywany transport: samochodowy (drogowy), kolejowy, powietrzny oraz wodny (morski i śródlądowy). Ponadto nie wyklucza się możliwości wyko­ rzystania transportu konnego (zaprzęgowego), jucznego oraz nosicieli - tragarzy. 60 W wypadku konieczności ewakuacji ludzi z rejonów zagrożonych bądź dotknię­ tych klęską żywiołową może być zarządzona również ewakuacja piesza (dotyczy ona osób dorosłych i zdrowych). Usługi przeładunkowe związane są z użyciem sprzętu przeładunkowego. W sy­ tuacjach kryzysowych mogą być nim każde urządzenia dźwigowe (np. żurawie samochodowe), wózki widłowe (szczególnie na podwoziu terenowym), przenośni­ ki taśmowe i łańcuchowe, a także różnego rodzaju ładowarki. Usługi remontowe dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych związane są głównie z zapewnieniem dostaw wody, energii elektrycznej i cieplnej, gazu, łączności, a także z naprawami zmechanizowanego sprzętu gospodarstwa domowego (lodówki, chłodziarki, kuchenki mikrofalowe) i innego. 2.3.2. Usługi gospodarczo-bytowe Usługi gospodarczo-bytowe świadczone ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych to przede wszystkim: usługi gastronomiczne, usługi kwaterunkowe, usługi kąpielowe i pralnicze, usługi szewsko-krawieckie, usługi fryzjerskie oraz usługi handlowe. Usługi gastronomiczne to głównie przygotowanie i dostarczanie posiłków. Po­ siłki mogą być przygotowywane w trybie indywidualnym (przez poszkodowaną ludność z dostarczonych jej produktów) bądź w sposób scentralizowany - w punk­ ach żywienia zbiorowego, tj. w stołówkach, kuchniach polowych itp. Wydawane sana miejscu bądź rozwożone w termosach. Usługi kwaterunkowe związane są przede wszystkim z organizacją tymczaso­ wych miejsc zakwaterowania w sytuacji zarządzenia ewakuacji ludności poszko­ dowanej bądź w przypadkach utraty przez nią domów (mieszkań). Oprócz zapew­ nienia miejsc do spania, obejmują dostawy sprzętu kwaterunkowego (łóżek, ssołów, taboretów, szafek), zapewnienie podstawowych warunków sanitarnych kabiny ustępowe, umywalki, łaźnie - miejsca kąpielowe, pralnie, zbiorniki na odpadv - śmieci i ich wywóz), a także wyposażenie w pościel oraz indywidualne i zbiorowe środki czystości. Usługi kąpielowe i pralnicze mogą być organizowane również w systemie ob­ woźnym - mobilnym. Wykorzystywane są do tego samochody łaźnie, samochodj pralnie. Mobilne łaźnie i pralnie organizowane są również na bazie taboru (wagonów) kolejowego. Usługi szewsko-krawieckie zwykle organizowane są doraźnie, według potrzeb Wykonywane one są przede wszystkim w czasie, kiedy osobom poszkodowanyn wydawane są ubrania, obuwie i odzież ochronna. Służą przede wszystkim jakt pomoc w dopasowaniu wydanych artykułów odzieżowych. Oczywiście nie wyklu cza się również drobnych napraw użytkowanych ubrań i obuwia. 6 Usługi fryzjerskie organizowane są przede wszystkim w tymczasowych miej­ scach zakwaterowania ewakuowanej ludności. Jednak są one szczególnie potrzeb­ ne rannym i chorym przebywającym w szpitalach. Usługi handlowe pożądane są szczególnie w tymczasowych rejonach zakwate­ rowania. Należy je postrzegać jako sprzedaż artykułów uzupełniających, tj. tych, które nie są dostarczane ludności poszkodowanej w sposób scentralizowany. 2.3.3. Inne usługi Do usług innych, świadczonych w sytuacjach kryzysowych, autor zalicza: pomoc socjalną, zbiórkę i przewóz osób zmarłych i zabitych; usługi pogrzebowe; wywóz odpadów stałych i śmieci; zabiegi dezynfekcyjne; zabiegi dezynsekcyjne; zabiegi deratyzacyjne; zabiegi specjalne podczas likwidacji skażeń chemicznych i promie­ niotwórczych, utylizację martwych zwierząt oraz zakażonej żywności, ubrań, medy­ kamentów itp. 2.4. Rodzaje i zakres świadczenia usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 2.4.1. Pierwsza pomoc Pierwsza pomoc (medyczna) obejmuje zespół czynności podejmowanych w ce­ lu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Wykonywana jest przez osobę (osoby) znajdującą się w miejscu zdarzenia, w tym również z wyko­ rzystaniem udostępnionych do powszechnego obrotu wyrobów medycznych oraz produktów leczniczych53. 2.4.2. Kwalifikowana pierwsza pomoc Kwalifikowana pierwsza pomoc (medyczna) obejmuje następujące czynności: resuscytację krążeniowo-oddechową, bezprzyrządową i przyrządową, z podaniem tlenu oraz zastosowaniem według wskazań defibrylatora zautomatyzowanego; tamowanie krwotoków zewnętrznych i opatrywanie ran; unieruchamianie złamań i podejrzeń złamań kości oraz zwichnięć; ochronę przed wychłodzeniem lub prze­ grzaniem; prowadzenie wstępnego postępowania przeciwwstrząsowego poprzez właściwe ułożenie osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, ochronę ter­ miczną osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; zastosowanie tlenoterapii 53 Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, DzU z 2006 r. nr 191, poz. 1410. 62 biernej; ewakuację z miejsca zdarzenia osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowot­ nego; wsparcie psychiczne osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; prowa­ dzenie wstępnej segregacji medycznej. Wykonywana jest przez ratowników54. 2.4.3. Medyczne czynności ratunkowe Medyczne czynności ratunkowe to świadczenia opieki zdrowotnej udzielane przez jednostkę medyczną, wchodzącą w skład systemu ratownictwa medycznego w warun­ kach pozaszpitalnych. Podejmowane są one w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Realizatorami (wykonawcami) medycznych czynności ratunkowych są: lekarz i pielęgniarka systemu ratownictwa medycznego oraz ra­ townik medyczny55. 2.4.4. Pomoc lekarska Pomoc lekarska obejmuje (dzieli się na) pierwszą pomoc lekarską, kwalifiko­ waną pomoc lekarską oraz specjalistyczną pomoc lekarską wraz z rehabilitacją. Pierwsza pomoc lekarska udzielana jest przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Obejmuje zwykle: segregację rannych i chorych oraz zastosowanie natychmiastowych zabiegów ratujących życie; rutynowe badanie chorych i kiero­ wanie leczeniem lżej rannych i chorych tak, by mogli być w krótkim czasie zwol­ nieni do domu; przygotowanie poważnie chorych i ciężko rannych do ewakuacji na wyższe poziomy opieki medycznej; obserwacja lekarska pacjentów. W ramach pierwszej pomocy lekarskiej może być także udzielana pomoc dentystyczna. Ratownik to osoba, która jest zatrudniona lub pełniąca służbę w jednostkach współpracują­ cych z systemem ratownictwa medycznego (straż pożarna, jednostki podległe właściwemu ministrowi do spraw wewnętrznych i ministrowi obrony narodowej oraz społeczne organizacje ratownicze), posiadająca ważne zaświadczenie o ukończeniu kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy i uzyskała tytuł ratownika. Dotyczy to żołnierzy, policjantów, strażaków zawodowych i ochotniczych oraz członków GOPR, TOPR, WOPR. Program takiego kursu, musi być zgodny z ramowym progra­ mem kursu określonym w rozporządzeniu ministra zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy. 55 Ratownik medyczny to osoba, która ukończyła studia wyższe na kierunku (specjalności) ra­ townictwo medyczne lub ukończyła publiczną szkołę policealną i posiada dyplom potwierdzający uzyskanie tytułu zawodowego „ratownik medyczny". Wykonywanie zawodu ratownika medycznego polega na: zabezpieczeniu osób znajdujących się w miejscu zdarzenia oraz podejmowaniu działań zapobiegających zwiększeniu liczby ofiar i degradacji środowiska; dokonywaniu oceny stanu zdrowia osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i podejmowaniu medycznych czynności ratunkowych; transportowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; komunikowaniu się z osobą w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielaniu jej wsparcia psychicznego w sytuacji powodującej stan nagłego zagrożenia zdrowotnego; organizowaniu i prowadzeniu zajęć z zakresu pierwszej pomocy, kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz medycznych czynności ratunkowych. 63 Kwalifikowana pomoc lekarska, zwykle o profilu internistycznym i chirurgicz­ nym, udzielana jest w szpitalnych oddziałach ratunkowych (SOR). Obejmuje zwy­ kle: segregację rannych, reanimację i stabilizację ciężko rannych i poważnie cho­ rych; leczenie podtrzymujące tych rannych i chorych, którzy wymagają udzielenia pomocy na wyższych poziomach opieki medycznej; wykonywanie operacji chirur­ gicznych ratujących życie i kończyny pacjenta; realizację przedsięwzięć ogranicza­ jących skutki zaburzeń stresu pourazowego oraz obserwację medyczną pacjentów. Specjalistyczna pomoc lekarska udzielana jest w klinikach szpitalnych oraz szpi­ talach specjalistycznych. Może być udzielona m.in. przez lekarzy specjalistów o tzw. szerokiej specjalności (w dyscyplinach klinicznych): internistów, pediatrów, chirur­ gów, ginekologów, położników, dermatologów, okulistów, neurologów, psychia­ trów, dentystów (stomatologów), a także lekarzy specjalistów o tzw. węższej spe­ cjalności: kardiochirurgów, gastrologów, reumatologów, urologów, kardiologów itp. Rehabilitacja lecznicza jest elementem procesu leczenia. Jej celem jest przy­ wrócenie funkcji utraconych w wyniku choroby (odniesionych ran, urazów) lub wyrobienia mechanizmów zastępczych. Obejmuje: fizykoterapię, gimnastykę lecz­ niczą, naukę wykonywania czynności codziennych, zaopatrzenie w protezy i apara­ ty rehabilitacyjne oraz nauczanie posługiwania się nimi. 64 3. PROCEDURY ORGANIZACJI ZABEZPIECZENIA LOGISTYCZNEGO LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 3.1. Czynniki warunkujące organizację zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Do czynników warunkujących (determinujących) organizację, a także realiza­ cję zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzyso­ wych zalicza się przede wszystkim: presję czasu, zjawisko dychotomii, dużą różno­ rodność oraz zmienność zjawisk i sytuacji kryzysowych, ekstremalne warunki, blokadę (izolację) rejonów (obszarów) objętych sytuacją kryzysową trudności z dotarciem z pomocą logistyczną i medyczną do osób poszkodowanych, limito­ wanie dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i medycznych, ewakuację ludności poszkodowanej z rejonów (obszarów) dotkniętych sytuacją kryzysową i inne. Presja czasu w sytuacjach kryzysowych jest zjawiskiem stale towarzyszącym organizacji i realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Po­ wodują ją realnie występujące zagrożenia i wynikające z nich ryzyko utraty życia i zdrowia, zarówno przez osoby poszkodowane, jak też osoby realizujące zadania logistyczne. Jednak szczególnie jest ona widoczna, jeżeli uwzględni się fakt, że skuteczność realizacji wielu zadań logistycznych (np. dostawy wody pitnej dla osób poszkodowanych) i zadań medycznych (np. udzielenie pomocy medycznej _ze wskazań życiowych", tzn. ratujących życie) jest „funkcją czasu". Funkcję tę należy przy tym postrzegać jako warunek, że jeżeli pomoc logistyczna lub me­ dyczna przyjdzie za późno, to osoby oczekujące na tę pomoc mogą nie tylko utra­ cić zdrowie, ale często również życie. Zjawisko dychotomii56 w zabezpieczeniu logistycznym ludności poszkodowa­ nej w sytuacjach kryzysowych pojawia się przy „zderzeniu", z jednej strony - stra­ tegii działania logistycznego w tych sytuacjach, która nakazuje dotarcie z dosta­ wami zaopatrzenia oraz usługami logistycznymi i usługami medycznymi do wszystkich poszkodowanych, oraz z drugiej strony - z mnogością zjawisk, tzn. najczęściej z bardzo dużą liczbą poszkodowanych. Powoduje to, że z jednej strony, dążąc do zapewnienia osobom poszkodowanym warunków przetrwania, możemy (dopuszcza się) stosować minimalne normy należności, a z drugiej strony, skala zjawiska wymaga zmasowanego użycia dostępnego (posiadanego) potencjału logi­ stycznego i medycznego, aby zaspokoić nawet minimalne potrzeby osób poszko­ dowanych. Dychotomiczny, tzn. dwudzielny. Podział dychotomiczny - podział, w którym klasa przed­ miotów podlegających podziałowi zostaje rozdzielona na dwie podklasy wyłączające się, np. podział liczb naturalnych na parzyste i nieparzyste. 65 Duża różnorodność oraz zmienność zjawisk towarzyszących sytuacjom kryzy­ sowym wynika z szerokiego spektrum różnorodnych czynników, które mogą sta­ nowić zagrożenie dla zdrowia i życia osób poszkodowanych. Podczas katastrof naturalnych mogą to być, np.: intensywne opady atmosferyczne (deszczu, śniegu, gradu), wysokie lub bardzo niskie temperatury, silne wiatry, susze, powodzie, po­ żary, masowe wystąpienie szkodników lub chorób roślin, choroby zwierząt, epi­ demie chorób, w tym chorób zakaźnych; awariom technicznym może towarzyszyć, np.: powszechny brak dostępu do mediów komunalnych (wody, energii elektrycz­ nej, gazu, ciepła), skażenie chemiczne bądź radioaktywne terenu, rozległe uszko­ dzenia obiektów infrastruktury krytycznej, rozległe zniszczenia infrastruktury dro­ gowej itp.; podczas niepokojów społecznych mogą mieć miejsce, np.: masowe strajki, demonstracje, rozruchy uliczne, blokady ulic, dróg lub innych obiektów użyteczności publicznej; podczas zdarzeń terrorystycznych możemy z kolei mieć do czynienia z bardzo dużą liczbą zabitych i rannych, rozległymi zniszczeniami i stratami w infrastrukturze miejskiej itp. Wobec powyższego, każdorazowo, w zależności od rodzaju zdarzenia (zagrożenia) powodującego sytuację kryzysową, zadania logistyczne mogą mieć inną treść, skalę i priorytet. Ich organizacja i reali­ zacja wymagać może za każdym razem użycia innych środków, w różnym czasie, w różnej kolejności oraz w różnym wymiarze. Ekstremalne warunki towarzyszące sytuacjom kryzysowym, w których reali­ zowane są zadania logistyczne i medyczne na rzecz ludności poszkodowanej, po­ wodują stałe zagrożenie zdrowia i życia nie tylko tej ludności, ale również zespo­ łom logistycznym realizującym te zadania. Zaliczane są do nich przede wszystkim: wysokie i niskie temperatury (upały i mrozy); pożary; skażenia chemiczne i radio­ aktywne; epidemie chorób, w tym chorób zakaźnych; rozległe powodzie; masowe zniszczenia infrastruktury technicznej57 i środowiska; działalność grup terrory­ stycznych i przestępczych. Ponadto ekstremalne warunki mogą być powodowane tzw. „wyścigiem z czasem", działaniem pod presją oczekiwań ludności poszkodo­ wanej itp. Blokada (izolacja) rejonów (obszarów) objętych sytuacją kryzysową zwykłe ma miejsce, kiedy zachodzi potrzeba: zapobiegania grabieży mienia; izolacji rejo­ nu, w którym wystąpiła epidemia choroby zakaźnej bądź nastąpiło skażenie środ­ kami chemicznymi lub promieniotwórczymi; kontroli nad przemieszczaniem się (migracją) ludzi, w tym szczególnie, kiedy prowadzone są działania antyterrory­ styczne, lub przeciwko przestępczości pospolitej i zorganizowanej. W tym celu na drogach dojazdowych do blokowanego rejonu organizowane są posterunki kontrolno-ochronne. Ich zadaniem może być kontrola osób i pojazdów wjeżdżających do danego rejonu oraz wyjeżdżających bądź też zapobieganie wszelkim wjazdom i wyjazdom (np. w przypadku wystąpienia epidemii chorób zakaźnych), nadzór nad Infrastruktura techniczna, w tym również infrastruktura krytyczna, to urządzenia, instalacje i usługi, powiązane ze sobą więziami funkcjonalnymi, kluczowe dla obywateli, a także instytucji i przedsiębiorców. Są nimi m.in. systemy zaopatrzenia w energię, paliwa, żywność, wodę, opieki zdrowotnej, transportowe itp. 66 odkażeniem (dezaktywacją, dezynfekcją) osób i pojazdów opuszczających skażony rejon, kontrola sanitarna, sprawdzenie przepustek upoważniających do wjazdu lub wyjazdu z blokowanego rejonu itp. Podczas blokady rejonów objętych sytuacją kryzysową, oprócz posterunków kontrolno-ochronnych, organizowane mogą być patrole (piesze, na pojazdach, na śmigłowcach itp.) i konwoje. Trudności z dotarciem z pomocą logistyczną i medyczną do osób poszkodowa­ nych w sytuacjach kryzysowych mogą wynikać głównie z powodu zniszczenia infra­ struktury komunikacyjnej (odcinków dróg i linii kolejowych, mostów, wiaduktów, przepustów), powodzi, zawał na drogach samochodowych i liniach kolejowych, obfitych opadów śniegu, gołoledzi, roztopów itp. W takich sytuacjach zasadniczym problemem będzie pozyskanie odpowiedniej liczby środków transportu adekwatnych do zaistniałej sytuacji oraz stosowanie właściwych (skutecznych) procedur zapew­ niających pomoc medyczną, dostawy zaopatrzenia oraz inne niezbędne usługi logi­ styczne i usługi medyczne wszystkim osobom poszkodowanym. W związku z tym, pomoc logistyczna i medyczna może docierać bezpośrednio do osób poszkodowa­ nych drogą lądową (wodną) lub też mogą być organizowane zrzuty zaopatrzenia, a nawet skoki (lądowanie) ratowników na spadochronach. Limitowanie^ dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i me­ dycznych w sytuacjach kryzysowych ma miejsce wówczas, gdy potrzeby logistycz­ ne i medyczne ludności poszkodowanej są większe od posiadanych zapasów za­ opatrzenia oraz potencjału wykonawczego podmiotów realizujących usługi logistyczne i medyczne, tzn. występuje „brak bilansowania się potrzeb i możliwo­ ści". Najczęstszą przyczyną powodującą potrzebę wprowadzania limitów na defi­ cytowe (występujące w małych ilościach) środki zaopatrzenia i usługi jest większa, niż prognozowano, liczba osób poszkodowanych, straty w zapasach zaopatrzenia, trudności z dotarciem (z dostawami zaopatrzenia i usługami) do poszkodowanych, trudności transportowe itp. Należy jednak mieć na uwadze, że wprowadzone limity nie mogą (nie powinny) ograniczać dostaw zaopatrzenia poniżej tzw. norm kry­ tycznych oraz zakresu usług ratujących życie i zdrowie osób poszkodowanych. Ewakuacja ludności poszkodowanej z rejonów (obszarów) dotkniętych sytuacją kryzysową ma zwykle miejsce, gdy jej przebywanie w tych rejonach jest niebez­ pieczne dla zdrowia i życia łub gdy organizacja dostaw zaopatrzenia oraz świad­ czenia usług logistycznych i usług medycznych w tych rejonach jest bardzo trudna pod względem organizacyjnym i technicznym (np. bardzo trudny i drogi dojazd). Ludność poszkodowana ewakuowana jest przeważnie do tymczasowych miejsc zakwaterowania. Zwykle z uwagi na bardzo dużą skalę tego przedsięwzięcia (może zachodzić potrzeba ewakuacji setek a nawet tysięcy osób), wprowadzane sąpriorywy ewakuacji. W pierwszej kolejności ewakuowane powinny być osoby przewle­ kle chore, ludzie w podeszłym wieku, matki z małymi dziećmi oraz inne osoby nie uczestniczące w reagowaniu kryzysowym (akcji ratunkowej). Ewakuacja ludzi "s Limitowanie oznacza ustalanie granicy czegoś lub pewną liczbę czegoś, której nie można ptzekraczać. Wprowadzane jest zwykle w sytuacji wystąpienia niedoboru określonych dóbr lub usług. por. Sowy słownik poprawnej polszczyzny, Wyd. PWN, Warszawa 2000, s. 400. 67 powinna być prowadzona przy kompleksowym wykorzystaniu wszystkich dostęp­ nych na miejscu środków transportowych (transportu samochodowego, transportu kolejowego, transportu powietrznego) przez całą dobę. W zasadzie ludzie ewaku­ owani są tylko z tzw. „bagażem podręcznym". Pozostawione przez nich mienie podlega ochronie. Ważne jest by, proces ewakuacji ludzi połączony był z dosta­ wami zaopatrzenia organizowanymi do rejonu dotkniętego sytuacją kryzysową, tzn. z wykorzystaniem rejsów powrotnych środków transportowych. 3.2. Zasady organizacji zabezpieczenia logistycznego i pomocy medycznej dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Organizacja zabezpieczenia logistycznego i pomocy medycznej dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych ukierunkowana jest na budowę (two­ rzenie) logistycznych łańcuchów dostaw, zapewniających wysoką skuteczność dostarczania środków zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych. Osiągnięcie tej skuteczności wymaga od organizatorów procesów logistycznych „myślenia logistycznego". Jego sens wyraża się przede wszystkim w przestrzeganiu podstawowej zasady działania, jaką jest zasada gospodarności, a więc w dążeniu - z jednej strony - do minimalizacji nakładów w celu osiągnięcia założonego (ściśle określonego) celu, a - z drugiej strony - do maksymalizacji efektów przy wykorzystaniu posiadanych zasobów logistycznych. Jednak wysoka złożoność i zmienność sytuacji kryzysowych, oprócz zasady gospodarności, wy­ maga umiejętnego (racjonalnego) stosowania wielu innych zasad wypracowanych przez teoretyków oraz zweryfikowanych przez praktyków. Zanim zostaną scharak­ teryzowane, należy dodać, że znajomość tych zasad, w tym szczególnie zasad or­ ganizacji dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług me­ dycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, pozwala poprawnie myśleć o organizacji zadań logistycznych. Pełnią one rolę wytycznych, ale nie zwalniają od szukania własnych rozwiązań (wzorców, sposobów). Ponadto należy pamiętać, że można zasady te łamać tylko świadomie, będąc w pełni prze­ konanym, że nie nadają się one do zastosowania w danych warunkach. Wśród zasad zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytu­ acjach kryzysowych można wyróżnić trzy podstawowe grupy. Grupę pierwszą, wynikającą z kryterium relacji logistyki do aspektów kierowania (zarządzania), stanowią zasady: rozpoznania logistycznego i prognozowania; odpowiedzialności i gospodarności; terminowości; skuteczności oraz współdziałania logistycznego. Do grupy drugiej, wynikającej z kryterium dostępności zasobów logistycznych, należą zasady: normowania i limitowania; reglamentacji; priorytetów oraz specyfi­ ki „produktu logistycznego". Natomiast do grupy trzeciej, określanej kryterium wykonalności, należy zasada prostoty i zasada żywotności. 68 Zasada rozpoznania logistycznego i prognozowania wskazuje na konieczność -ustalenia położenia", które jest pierwszą czynnością zorganizowanego działania. Poprzez rozpoznanie logistyczne (nazywane również rekonesansem logistycznym) na miejscu zdarzenia, bądź poprzez prognozę, prowadzoną na podstawie obowią­ zujących metodyk prognozowania logistycznego, określa się potrzeby logistyczne ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych. Z kolei ustalone potrzeby logistyczne stanowią podstawę do planowania i organizowania zadań logistycz­ nych. Omawiając zasadę rozpoznania logistycznego należy dodać, że obowiązuje ona również w odniesieniu do zasobów logistycznych (potencjału logistycznego) będących w dyspozycji określonego szczebla administracji publicznej, jak też za­ sobów wydzielonych (przydzielonych) przez organy nadrzędne. Zasada odpowiedzialności i gospodarności (czasami wymieniane są oddziel­ nie) postrzegana jest, po pierwsze, jako wymóg ścisłego określenia podmiotu (oso­ by) odpowiedzialnego za realizację określonych zadań logistycznych (czasami mówi się, że konieczny jest gospodarz odpowiedzialny za poszczególne zadania logistyczne), a po drugie, jako konieczność wynikająca z obiektywnych ograniczeń zasobów logistycznych, relacji koszt-efekt oraz unikania nadmiernego zużycia zasobów logistycznych. Jednocześnie nie wolno zasady gospodarności błędnie utożsamiać z racjonowaniem, czy wręcz skąpstwem. Redukcja (ograniczenie) za­ sobów logistycznych nie może zagrażać, np. żywotności systemu logistycznego i m.in. ciągłości funkcjonowania logistycznych łańcuchów dostaw). Zasada terminowości jest wiodącą wytyczną w formułowaniu logistycznej stra­ tegii działania w sytuacjach kryzysowych. Udzielenie szybkiej (jak to tylko możli­ we) pomocy medycznej rannym i chorym jest podstawowym warunkiem pomyśl­ ności w ratowaniu im życia oraz podstawą do rokowania pomyślności ich dalszego leczenia. Z kolei tworzenie pomyślnych warunków przetrwania sytuacji kryzyso­ wej przez ludność poszkodowaną wymaga zapewnienia jej terminowych dostaw podstawowych środków zaopatrzenia. Ekstremalne warunki, jakie towarzyszą zwykle realizacji zadań logistycznych w sytuacjach kryzysowych powodują, że „czynnik czasu" (czytaj zapewnienie terminowości realizacji zadań) jest dominują­ cym warunkiem skuteczności działania. Zasada skuteczności59 działań logistycznych w sytuacjach kryzysowych wska­ zuje na preferencje sposobów i zakresu użycia zasobów logistycznych (sił i środ­ ków), gwarantujących pomyślne (pełne) wykonanie zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Ponadto dodaje się, że w uzasadnionych przypadkach nie weryfikuje się podejmowanych decyzji logistycznych pod względem ekonomicz­ nym (np. rozpatrując racjonalność postępowania według ekonomizacji działań, tzn. oszczędności i wydajności). Dopuszcza się stosowanie rozwiązań droższych, poW logistyce ogólnie przyjmuje się, że działanie skuteczne to takie, w którym procesy przebie­ gają wg reguły, co najmniej 4 x „W", tj. we właściwym czasie, we właściwych ilościach, we właści­ wym miejscu oraz o właściwej jakości. Czasami zamiast 4 x „W" wymienia się 7 x „W" dodając dodatkowo: właściwe koszty, właściwy produkt, właściwy klient. W działalności służb logistycznych szczególnie znana jest maksyma twierdząca, że „skuteczność jest kluczem do powodzenia". 69 równując je, np. z rozwiązaniami stosowanymi w działalności gospodarczej, pod warunkiem, że służą one ratowaniu zdrowia i życia, większej niż w innych wypad­ kach liczbie osób. Zasada współdziałania logistycznego - przede wszystkim z najbliższymi sąsia­ dami, jest stałą i typową procedurą postępowania obowiązującą w zarządzaniu logistycznym zasobami. Sąsiedzi są zawsze najbliższymi partnerami, którzy szyb­ ko i skutecznie (według reguły wzajemności) mogą udzielić różnorodnej pomocy w zakresie dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług me­ dycznych. Zasada normowania i limitowania jest komplementarna w stosunku do zasady prognozowania. Wskazuje przede wszystkim obowiązujące jednostkowe wielkości zaopatrzenia oraz zakres (skalę) usług, jakie powinny być świadczone ludności po­ szkodowanej. Wielkości te wynikają z fizjologii człowieka oraz przepisów kwate­ runkowych, transportowych, sanitarnohigienicznych, przeciwepidemicznych, socjal­ nych itp. Jednak w sytuacjach kryzysowych często mamy do czynienia z niedoborem sił i środków logistycznych w stosunku do wielkości potrzeb logistycznych i me­ dycznych ludności poszkodowanej. Wówczas wprowadza się, w stosunku do deficy­ towych (występujących w zbyt małych ilościach) rodzajów środków zaopatrzenia oraz rodzajów świadczonych usług logistycznych (czasami również usług medycz­ nych) limity. Ważne przy tym jest, by skala obniżki norm nie przekraczała tzw. po­ ziomu krytycznego, tj. wynikającego ze wskazań zdrowotnych i życiowych. Zasada reglamentacji60 środków zaopatrzenia oraz usług logistycznych i usług medycznych nakazuje prowadzenie stałego nadzoru nad sposobami gospodarowa­ nia posiadanymi zasobami logistycznymi. Występuje w formie ewidencjonowanej regulacji dystrybucji artykułów zaopatrzenia oraz zakresu (skali) świadczonych usług logistycznych i usług medycznych. Zapobiega (przeciwdziała) dublowaniu dostaw zaopatrzenia i ich marnotrawstwu. Służy łagodzeniu niedoboru określonych środków zaopatrzenia oraz niektórych usług logistycznych i usług medycznych. Zasada priorytetów wskazuje na konieczność ustalania w sytuacjach kryzyso­ wych kolejności realizacji dostaw niektórych środków zaopatrzenia oraz świadcze­ nia pewnych usług logistycznych i usług medycznych osobom poszkodowanym. Konieczność ta wynika z faktu, że zwykle nie ma możliwości jednoczesnego do­ tarcia z dostawami zaopatrzenia oraz usługami logistycznymi i usługami medycz­ nymi do wszystkich osób poszkodowanych (potrzebujących). Ponadto pilność re­ alizacji wymienionych zadań logistycznych również bywa różna. W procesie organizacji dostaw zaopatrzenia priorytet mają zwykle woda do picia oraz materia­ ły medyczne (leki); podczas świadczenia usług medycznych priorytet mają zabiegi ratujące życie i zdrowie; podczas ewakuacji ludności poszkodowanej z rejonów objętych sytuacją kryzysową priorytet (pierwszeństwo) mają osoby obłożnie chore, w podeszłym wieku, matki z małymi dziećmi oraz osoby nie uczestniczące w re­ agowaniu kryzysowym. Jednak w ustalaniu priorytetów obowiązuje zdrowy rozsą- Reglamentacja to ograniczenie, podporządkowanie jakiejś działalności zasadom ustalonym przez przepisy prawne. Por., Słownik języka polskiego, t. 3, Wyd. PWN, Warszawa 1981, s. 35. 70 dek (umiar), bowiem zbyt duża ich liczba może doprowadzić do tzw. „kryzysu priorytetów". Zasada specyfiki „produktu logistycznego " 6 1 w sytuacjach kryzysowych wska­ zuje na potrzebę dostosowania postaci i jakości, dostarczonych ludności poszko­ dowanej, środków zaopatrzenia oraz zakresu świadczonych usług logistycznych i usług medycznych do istniejących warunków organizacyjnych, pogodowych, transportowych itp. Występuje on jako pewna „wartość dodana" do dostarczonych środków zaopatrzenia bądź świadczonych usług. Wartością tą mogą być, np.: wo­ doszczelne opakowania produktów wrażliwych na wilgoć; gotowość produktów spożywczych do jedzenia (gotowy gorący posiłek lub produkty do sporządzenia posiłku); wielkość (ciężar) jednostki ładunkowej - przy przeładunku ręcznym nie powinna być większa niż 25-35 kg; gabaryty ładunku - szczególnie podczas jego przewozu środkami transportu powietrznego; dostosowanie ładunków do zrzutu na spadochronach itp. Zasada prostoty nakazuje w sytuacjach kryzysowych uproszczenie wszelkich procedur związanych z realizacją zadań logistycznych na rzecz ludności poszko­ dowanej. Rozumiana jest w ten sposób, że najprostsza alternatywa jest przypusz­ czalnie najefektywniejsza i najlepiej dająca się kierować. Praktyka wykazuje, że to, co jest proste w konstrukcji i realizacji jest najskuteczniejsze (najefektywniejsze). Proste zasady zarządzania zawsze ułatwiają działania logistyczne. Zasada żywotności nakazuje posiadanie znacznego stopnia samowystarczalno­ ści przez systemy logistyczne organizowane (tworzone) w sytuacjach kryzyso­ wych. Bierze się pod uwagę trzy wskaźniki: wielkość potrzeb logistycznych ludno­ ści poszkodowanej w danym okresie; obowiązujące normy zaopatrzenia i zakres świadczenia usług logistycznych i usług medycznych oraz wydajność potencjału usługowego. Samowystarczalność zapewnia systemowi logistycznemu elastycz­ ność i zabezpiecza przed niespodziewanymi przerwami w dostawach zaopatrzenia i świadczeniu usług (logistycznych i medycznych). Stopień żywotności systemu logistycznego charakteryzują trzy jego podstawowe cechy: trwałość, odporność i przywracalność (odtwarzalność). Trwałość rozumiana jest jako zdolność do za­ pewnienia ciągłości realizacji dostaw zaopatrzenia i świadczenia usług logistycz­ nych i usług medycznych wszystkim osobom poszkodowanym; odporność - jako brak wrażliwości (lub małą wrażliwość) systemu logistycznego na ekstremalne warunki sytuacji kryzysowej, które mogłyby obniżyć jego wydajność (wydolność); przywracalność (odtwarzalność) - natomiast to zdolność systemu logistycznego do szybkiej odbudowy (rekonstrukcji) swojego potencjału w przypadku poniesienia strat (szkód). 61 Produkt logistyczny to zbiór życzeń i oczekiwań klienta (odbiorcy), co do dostaw zaopatrze­ nia lub usług logistycznych (i medycznych), w tym szczególnie ich postaci i jakości, które mogą być zrealizowane zgodnie z tymi wymaganiami tylko w systemie logistycznym. Produkt logistyczny nazywany jest też „wartością dodaną" do towaru lub usługi. 71 Zasady szczegółowe, stosowane w procesie organizacji zabezpieczenia logi­ stycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, odnoszą się bezpo­ średnio do procesu zaopatrywania, usług logistycznych oraz usług medycznych. W procesie zaopatrywania ludności poszkodowanej podstawowymi zasadami są: gromadzenie i ochrona zapasów; dostarczanie środków zaopatrzenia; manewr środkami zaopatrzenia; gotowość środków zaopatrzenia oraz wykorzystanie zaso­ bów materiałowych terenowej infrastruktury logistycznej. Zasada gromadzenia i ochrony zapasów zaopatrzenia wynika z dążenia do osiągnięcia samowystarczalności zaopatrzeniowej systemu logistycznego, organi­ zowanego (tworzonego) na wypadek sytuacji kryzysowej. Zapasy środków zaopa­ trzenia gromadzone są na podstawie prognoz potrzeb zaopatrzeniowych ludności poszkodowanej. Obowiązuje tu reguła bilansowania potrzeb materiałowych ludno­ ści poszkodowanej z przygotowywanym potencjałem zaopatrzeniowym. Jednak potencjał ten z przyczyn ekonomicznych zwykle kalkulowany jest według średnich potrzeb. W przypadku wystąpienia w sytuacji kryzysowej drastycznego niedoboru dostarczanych ludności środków zaopatrzenia stosuje się ich limitowanie oraz or­ ganizowane są ich dostawy ze szczebla nadrzędnego. Natomiast ochrona zapasów środków zaopatrzenia ma na celu ich zabezpieczenie przed zniszczeniem oraz kra­ dzieżą. Zasada dostarczania środków zaopatrzenia wskazuje, że głównym sposobem dystrybucji tych środków dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych jest ich dowóz. Dowóz ten zwykle ma charakter kompleksowy (zintegrowany), co oznacza, że dostarczane są jednocześnie wszystkie środki zaopatrzenia niezbędne osobom poszkodowanym. Jednak czasami, oprócz dowozu kompleksowego, orga­ nizowane są dodatkowe (doraźne) dostawy. Zwykle dotyczą one deficytowych środków zaopatrzenia, których brakowało podczas dowozu zintegrowanego. Sta­ łym rozwiązaniem jest również to, że środki transportu po dowozie zaopatrzenia, w drodze powrotnej wykorzystywane są do ewakuacji. Zasada manewru środkami zaopatrzenia wskazuje na możliwość „przerzutu" tych środków z rejonów, gdzie występują w dużych ilościach (w nadmiarze), do rejonów w których występuje ich deficyt. Manewr taki ma miejsce wtedy, gdy „przerzucane" środki zaopatrzenia pochodzą od ich potencjalnych konsumentów lub dokonywane są pomiędzy równorzędnymi szczeblami administracji publicznej. Zasada gotowości środków zaopatrzenia zwraca uwagę na różny stan (poziom) ich przygotowania do przechowywania, transportu, dystrybucji oraz bezpośrednie­ go użycia. Sposób przechowywania poszczególnych środków zaopatrzenia zależy przede wszystkim od ich wrażliwości na warunki atmosferyczne i ich trwałość, np. od czasu przydatności do spożycia oraz przewidywanego czasu ich przechowywa­ nia. Z kolei transport środków zaopatrzenia zwykle wymaga ich specjalnego opa­ kowania, a także sformowania w jednostki ładunkowe (JŁ) w przypadku stosowa­ nia środków do mechanizacji prac przeładunkowych. Ponadto istotne są również warunki bezpieczeństwa przewozu, w tym zabezpieczenie przed kradzieżą przewo­ żonych środków zaopatrzenia. Ważną regułą (procedurą) postępowania jest rów72 nież przewidywanie sposobu dystrybucji środków zaopatrzenia po ich dostarczeniu do odbiorców. Jeżeli dystrybucja będzie realizowana na rzecz indywidualnych odbiorców, wówczas dostarczane środki zaopatrzenia powinny być pakowane w sposób umożliwiający ich łatwą dekompletację. W sytuacjach kryzysowych ważną sprawą jest również stan gotowości dostarczanych środków zaopatrzenia do użycia. Zwykle, np. w przypadku środków spożywczych, gotowość ta wyraża się w ich łatwym przygotowaniu do spożycia. Zasada wykorzystania zasobów materiałowych terenowej infrastruktury logi­ stycznej w sytuacjach kryzysowych ma znaczenie pierwszorzędne. Zasoby takie powinny być pozyskiwane i wykorzystywane w pierwszej kolejności w procesie zaopatrywania ludności poszkodowanej. Za takim rozwiązaniem przemawia fakt, że nie trzeba ich dowozić z zewnątrz z odległych rejonów oraz to, że zasoby nie wykorzystane mogą ulec zniszczeniu. Z zasobów miejscowych zwykle pozyskuje się: żywność, paliwa płynne, materiały medyczne, środki czystości, opał, wodę itp. Podczas świadczenia usług logistycznych podstawowymi zasadami są: goto­ wość, wrażliwość, zaradność, wykorzystanie świadczeń osobistych i rzeczowych oraz kompleksowe wykorzystanie różnych rodzajów transportu. Zasada gotowości postrzegana jest przez pryzmat, co najmniej dwóch kryte­ riów. Jednym z nich jest osiągnięcie pełnego stopnia przygotowania (zdatności) potencjału wykonawczego do świadczenia usług logistycznych w momencie zaist­ nienia sytuacji kryzysowej, natomiast drugim kryterium jest zdolność do szybkiego przestawiania się (przeadresowywania) wykonawczego, z realizacji jednego rodza­ ju usług, na inne, np. z dowozu zaopatrzenia na ewakuację; z ewakuacji ludności na ewakuację mienia itp. Należy przy tym nadmienić, że osiągnięcie pożądanego stanu gotowości potencjału usługowego wymaga posiadania pewnych rezerw („marginesu bezpieczeństwa") w tym potencjale, dzięki którym będzie możliwe szybkie przechodzenie z realizacji jednych zadań na inne. Zasada możliwości jest postulatem pod adresem systemu logistycznego, by po­ siadał on zdolności (możliwości) zaspokajania potrzeb ludności poszkodowanej, na usługi logistyczne i usługi medyczne, wykraczających poza normalne (standardo­ we) i w pełni przewidywalne, a więc dające się realizować wręcz automatycznie. W sytuacjach kryzysowych nie można wykluczyć pojawiania się trudności (towa­ rzyszą one stale logistykom) spowodowanych, np. bardzo dużą liczbą osób po­ szkodowanych, bardzo rozległymi stratami w zasobach materiałowych, bardzo dużym (nie przewidzianym wcześniej) zapotrzebowaniem na określony rodzaj usługi logistycznej i usługi medycznej itp. Na takie okoliczności powinien być przygotowany (wrażliwy) system logistyczny. Jego wrażliwość nie może przeja­ wiać się tylko ex post, tj. po zaistnieniu ekstremalnej sytuacji. Konieczne jest przewidywanie a priori takich zmian. Wrażliwość systemu logistycznego powinna wyrażać się w zdolności do szybkiego reagowania na zachodzące zmiany. Zasada zaradności jest komplementarna w stosunku do zasady wrażliwości. Zaradność powinna być cechą każdego logistyka, któremu sytuacje kryzysowe nie szczędzą zaskakujących przypadków. W zasadzie powinna być ona cechą przyro73 dzoną, ale częściej zdobywa się ją przez doświadczenie. Logistyk w swojej działal­ ności, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, musi liczyć się z nieprzewidziahiym ich przebiegiem i bardzo dużą zmiennością. Zawodzą wówczas rozwiązania typowe (konwencjonalne) i na pomoc przyjść może twórcza improwizacja. Na przykład, dla zapewnienia pełnej realizacji logistycznej strategii działania (misji i celu działania) w sytuacjach ekstremalnych usprawiedliwione jest zastosowanie rozwiązań droż­ szych (niż zwykle); dopuszczalny jest tzw. „kanibalizm techniczny" w przypadku braku części zamiennych (wymiennych) do remontu sprzętu technicznego; możliwe jest korzystanie z zasobów logistycznych pozyskiwanych w ramach świadczeń oso­ bistych i rzeczowych itp. Pomysłowość jest tu wysoce pożądana. Zasada wykorzystania świadczeń osobistych i rzeczowych w procesie świad­ czenia usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych ma znaczenie fundamentalne. Wynika ona przede wszystkim z szerokiej dostępno­ ści tych świadczeń oraz z faktu, że ich powszechne wyzyskanie w sposób zasadni­ czy ogranicza (zmniejsza) wielkość, przygotowywanego na czas sytuacji kryzyso­ wych, potencjału logistycznego. W ramach świadczeń osobistych i rzeczowych mogą być realizowane m.in. takie usługi logistyczne jak: wykonywanie określo­ nych prac (przygotowanie i wydawanie posiłków, dostarczanie wody, prace ładun­ kowe); oddanie do użytkowania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych (pomieszczeń, pojazdów oraz innego sprzętu technicznego); przyjęcie na przecho­ wanie i pilnowanie mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych; zabezpie­ czenie zagrożonych zwierząt i dostarczenie im paszy i schronienia; zabezpieczenie zagrożonych roślin lub nasion; udostępnienie dla osób poszkodowanych lub ewa­ kuowanych źródeł wody pitnej oraz środków spożywczych itp. Zasada kompleksowego wykorzystania różnych rodzajów transportu wskazuje przede wszystkim, że w sytuacjach kryzysowych wszystkie rodzaje transportu mo­ gą i powinny być wykorzystane do ewakuacji ludności, mienia i zasobów kultury, a także do dowozu środków zaopatrzenia. Kompleksowość ta wyraża się nie tylko w wykorzystywaniu, np. dwóch rodzajów transportu do realizacji jednego zadania transportowego, ale również w powszechnym wykorzystaniu wszystkich dostęp­ nych środków transportu w celu przyspieszenia realizacji zadań przewozowych. Należy przy tym nadmienić, że nie zwalnia to organizatorów przewozów od racjo­ nalnego wykorzystania właściwości technicznych (technologicznych) poszczegól­ nych rodzajów transportu. Na przykład, transport powietrzny (śmigłowce) powi­ nien być wykorzystywany przede wszystkim do przewozu pilnych ładunków (przesyłek), transport kolejowy - podczas przewozów masowych i na dużą odle­ głość, transport wodny - podczas przewozów masowych oraz ładunków o dużych gabarytach, transport samochodowy - w systemie pracy dwuzmianowej (wymaga ona tzw. „podwójnej obsady" pojazdów kierowcami). Ponadto wszystkie środki transportowe powinny być w pełni wykorzystane (załadowane) podczas rejsów dowozowych (dostarczając środki zaopatrzenia) i powrotnych (realizując zadania ewakuacyjne). 74 Podczas świadczenia usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytu­ acjach kryzysowych podstawowymi zasadami są: etapowość, wykorzystanie kolej­ nych szczebli, jedność procesu leczniczo-ewakuacyjnego, zasada synchronizacji (stosownej pory) i zasada względności. Zasada etapowości leczenia wyraża się w rozdzieleniu (podzieleniu) procesu leczniczego (pomocy medycznej) na etapy, stosownie do wskazań lekarskich (zale­ żą one od stanu zdrowia pacjenta), z jednoczesnym zapewnieniem jak najszybsze­ go skierowania rannego bądź chorego do tego ogniwa służby zdrowia, w którym otrzyma ostateczną wymaganą pomoc medyczną. Zasada wykorzystania kolejnych szczebli (etapów) leczenia określa zakres za­ biegów diagnostycznych i leczniczych wykonywanych na poszczególnych (kolej­ nych) szczeblach organizacyjnych służby zdrowia, oraz wskazuje, że jest on coraz szerszy (większy), ale zawsze dostosowany do konkretnych potrzeb (stanu zdro­ wia) rannego (chorego). Zasada jedności procesu leczniczo-ewakuacyjnego nakazuje kontynuowanie leczenia także podczas transportu rannego bądź chorego do kolejnego szczebla (etapu) leczenia. Zasada synchronizacji (stosownej pory) wskazuje na konieczność zgrania w czasie różnych przedsięwzięć, szczególnie przedsięwzięć procesu leczniczo-ewakuacyjnego, realizowanych na poszczególnych etapach (szczeblach) pomocy medycznej. Pożądane jest to przede wszystkim podczas ewakuacji medycznej pacjentów do kolejnych pla­ cówek służby zdrowia, na których to powinny być zapewnione (zwolnione) wolne miejsca (łóżka szpitalne) oraz zdolności (potencjał) wykonawcze pod względem liczby wykonywanych zabiegów oraz ich specjalizacji. Ponadto proces ewakuacji medycznej powinien być łączony z dostarczeniem materiałów medycznych. Zgranie w czasie jest też potrzebne w przypadku „centralizacji" zabiegów specjalistycznych oraz podczas zwalniania („wypisywania do domu") wyleczonych („zaopatrzonych") pacjentów na poszczególnych etapach leczenia itp. Zasada względności stosowana jest podczas ustalania zakresu zabiegów leczni­ czych wykonywanych na poszczególnych szczeblach (etapach) opieki medycznej. Względność ta zależy od takich czynników jak: czas udzielenia niezbędnej pomocy medycznej, liczba rannych i chorych oczekujących na udzielenie pomocy medycznej oraz stan zdrowia pacjentów. Czas udzielenia niezbędnej pomocy medycznej rannym i chorym wynika z norm warunkujących ratowanie im życia i zdrowia oraz pomyśl­ ność całego procesu leczniczego. W tym zakresie obowiązują m.in. „Reguła złotej godziny", „Reguła sześciu godzin" i inne. Natomiast, gdy liczba pacjentów oczeku­ jących na pomoc medyczną, na pierwszym poziomie opieki medycznej (w sytu­ acjach kryzysowych jest to zwykle szczebel gminy), jest bardzo duża i przekracza możliwości wykonawcze personelu medycznego, wówczas, zabiegi medyczne ogra­ niczane są „do wskazań życiowych", czyli przedsięwzięć ratujących życie. Z kolei, gdy stan zdrowia pacjentów wskazuje na pilną potrzebę udzielenia pomocy kwalifi­ kowanej lub specjalistycznej, są oni ewakuowani bezpośrednio (z pominięciem poś^dnich etapów ewakuacji medycznej) do odpowiednich szpitali, w których pomoc 75 ta będzie im niezwłocznie udzielona. Zasada względności obowiązuje również przy wyborze środków transportu do ewakuacji medycznej. Rodzaj środka transportu sanitarnego, zależy od stanu zdrowia pacjentów, np. bardzo ciężko ranni i chorzy powinni być ewakuowani transportem powietrznym. Przedstawione zasady stosowane w procesie organizacji zabezpieczenia logi­ stycznego ludności poszkodowanej nie wyczerpują ich pełnego wykazu. Są, w zależ­ ności od przyjętych kryteriów kwalifikacji, jeszcze inne zasady, np. zasada ubezpie­ czenia, zasada bezpieczeństwa, zasada harmonii, zasada celowości, zasada ekonomii sił i inne. O tym, które z wymienionych (i nie wymienionych) zasad będą zastosowa­ ne w praktyce (w sytuacji kryzysowej), decydować będą konkretne zdarzenia. Może zaistnieć nawet sprzeczność między tymi zasadami jak, np. między zasadą żywotno­ ści a zasadą gospodarności, która czasami prowadzi do niedostatku. Mogą wystąpić też okoliczności zmuszające decydentów do wyboru tzw. „mniejszego zła". Nie można też wykluczyć sytuacji występowania nacisku na zastosowanie jednej z zasad, np. zasady skuteczności. Tabela 12 Systematyka zasad organizacji zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Zasady ogólne (uniwersalne) Rozpoznanie logistyczne i prognozowanie Odpowiedzialność i gospodarność Terminowość Skuteczność Współdziałanie logistyczne Normowanie i limitowanie Reglamentacja Priorytety Specyfika „produktu logistycznego" Prostota Żywotność Opracowanie własne. 76 zaopatrywanie Gromadzenie i ochrona zapasów zaopatrzenia Wykorzystanie zasobów materiałowych terenowej infrastruktury logistycznej Dostarczenie środków zaopatrzenia Manewr środkami zaopatrzenia Gotowość środków zaopatrzenia Zasady szczegółowe usługi logistyczne Gotowość Wrażliwość Zaradność Kompleksowe wykorzystanie różnych rodzajów transportu Wykorzystanie środków osobistych i rzeczowych usługi medyczne Etapowość leczenia Wykorzystanie kolejnych szczebli leczenia Jedność procesu leczniczo-ewakuacyjnego Synchronizacja (stosownej pory) Względność Tabela 13 Systematyka ogólnych zasad organizacji zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych i wojsk walczących Wielka Brytania (wg J.H.Skinnera) Wojska walczące Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (wg J.A. Hurtona) Grupa pierwsza Równoważność Wyprzedanie materiałowe Bodziec od zaplecza ku frontowi Rozproszenie Ruchliwość Jedność celów Gotowość Żywotność Gospodarność Wrażliwość Zaradność Grupa druga Gospodarność Wykonalność Giętkość Grupa trzecia Względność Ciągłość Synchronizacja Grupa czwarta Odpowiedzialność Jedność dowodzenia Informacja Grupa piąta Jakość Prostota Rzeczpospolita Polska (wg E. Nowaka) Gospodarność Celowość Jedność dowodzenia Harmonia Koncentracja wysiłku Ekonomia sił Optymalizacja Ograniczona samowystarczalność Elastyczność Prostota Ubezpieczenie Bezpieczeństwo Ludność poszkodowana w sytuacjach kryzysowych (wg E. Nowaka) Rozpoznanie i prognozowanie Odpowiedzialność i gospodarność Terminowość Skuteczność Współdziałanie logistyczne Normowanie i limitowanie Reglamentacja Priorytety Specyfika „produktu logistycznego" Prostota Żywotność Opracowanie własne. 3 3 . Potencjał wykorzystywany do zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.3.1. Potencjał logistyczny - właściwości ogólne 2 Potencjaf logistyczny w sytuacjach kryzysowych postrzegany jest jako określo­ ny zasób możliwości (zdolności) zaopatrzeniowych i usługowych (wytwórczych), który można użyć (wykorzystać, wyzyskać) do zabezpieczenia logistycznego ludno- Potencjał to zasób możliwości, mocy, zdolności wytwórczych tkwiący w czymś; sprawność, wydajność, możliwość. Por. Słownik języka polskiego, t. 2, Wyd. PWN, Warszawa 1979, s. 854. 77 ści poszkodowanej. Potencjał ten stanowią zasoby63 ludzkie, zasoby zaopatrzeniowe oraz zasoby usługowe (w zakresie usług logistycznych i medycznych). Wielkość potencjału logistycznego, na wypadek sytuacji kryzysowych, określana jest na pod­ stawie jego bilansu z prognozowanymi potrzebami logistycznymi ludności poszko­ dowanej. Hierarchiczna struktura systemu logistycznego powoduje, że odpowie­ dzialność za zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej rozkłada się na cztery szczeble administracji publicznej (gminę, powiat, województwo oraz szczebel centralny - rządowy). W związku z tym potencjał logistyczny przygotowywany jest odpowiednio (stosownie do prognozowanych potrzeb logistycznych) na wszystkich szczeblach administracji, z tym że bezpośrednim realizatorem zadań logistycznych jest zwykle szczebel najniższy - gmina. Powoduje to, że wszystkie kolejne wyższe szczeble, w zależności od potrzeb i sytuacji, służą swoim potencjałem logistycznym niższemu szczeblowi administracji publicznej, na zasadzie wsparcia bądź wzmocnie­ nia. Nie przygotowuje się więc potencjału logistycznego zaspokajającego wszystkie (maksymalne) potrzeby logistyczne występujące na danym szczeblu administracji publicznej. Głównie nie robi się tego z powodu bardzo wysokich kosztów. Natomiast zwykle przygotowywany jest potencjał logistyczny odpowiadający około 75% pro­ gnozowanych potrzeb logistycznych, a „brakujące" zasoby pozyskuje się ze szczebla nadrzędnego w ramach wsparcia bądź wzmocnienia. 3.3.2. Zasoby ludzkie i ich predyspozycje do realizacji zadań logistycznych Zasoby (potencjał) ludzkie uczestniczące w organizacji i realizacji zadań logi­ stycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych to przede wszystkim organy logistyczne64 (grupy robocze ZZK - grupa zabezpieczenia logi­ stycznego oraz grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) oraz stany osobowe podmiotów (jednostek, przedsiębiorstw) dowożących zaopatrzenie oraz świadczących usługi logistyczne i medyczne. W zależności od sytuacji, skali i ro­ dzaju realizowanych zadań logistycznych mogą to być: jednostki ochrony przeciw­ pożarowej, jednostki służby zdrowia, jednostki (zespoły) pogotowia komunalnego, jednostki policji, jednostki straży miejskich i gminnych, jednostki wojskowe, jed­ nostki Straży Granicznej, organizacje pozarządowe, ludność miejscowa oraz for­ macje obrony cywilnej, a także inne jednostki. 63 Zasób to pewna ilość czegoś zebrana, nagromadzona w celu wykorzystania w przyszłości; za­ pas, rezerwa, np.: zasoby wody, zasoby pieniężne, zasoby mieszkaniowe. Por. ibidem, t. 3, s. 960. 64 W skład grup logistycznych ZZK (grupy zabezpieczenia logistycznego oraz grupy opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) wchodzą specjaliści - eksperci. W grupie zabezpieczenia logistycznego są to specjaliści ds.: zaopatrzenia, usług gospodarczo-bytowych i transportu, natomiast w grupie opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej specjaliści ds.: ewakuacji medycznej, sanitar­ nohigienicznych, przeciwepidemicznych, zaopatrzenia w sprzęt i materiały medyczne, pomocy so­ cjalno-bytowej. Skład liczebny grup logistycznych powinien zapewnić ich dwuzmianową (całodobo­ wą) pracę w centrach zarządzania kryzysowego. 78 Jednostki ochrony przeciwpożarowej w sytuacjach kryzysowych realizują swoje specjalistyczne zadania w ramach Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG) 65 . W skład tego systemu, oprócz jednostek ochrony przeciwpożarowej66, wchodzą również inne służby, inspekcje, straże i instytucje oraz specjaliści w sprawach ratow­ nictwa i inne podmioty (na zasadach dobrowolności - po uprzednim uzgodnieniu współdziałania na danym obszarze ze starostą, wojewodą lub komendantem głów­ nym Państwowej Straży Pożarnej). Na potrzeby działań ratowniczych jednostki ochrony przeciwpożarowej tworzą następujące pododdziały (zespoły): 1) rota - dwuosobowy zespół ratowników, wchodzący w skład tego samego zastępu lub specjalistycznej grupy ratowniczej, wykonujący zadania ratownicze lub zabezpieczające, wyposażony w sprzęt ochrony osobistej; 2) zastęp - pododdział w sile od trzech do sześciu ratowników, w tym do­ wódca, wyposażony w pojazd przystosowany do realizacji zadania ratowniczego; 3) sekcja - pododdział w sile dwóch zastępów, liczący od 9 do 12 ratowni­ ków, w tym dowódca; 4) pluton - pododdział w sile od 3 do 4 zastępów lub dwóch sekcji, liczący od 15 do 21 ratowników, w tym dowódca; 5) kompania - pododdział w sile trzech plutonów lub czterech sekcji oraz dowódca; 6) batalion - oddział w sile od trzech do pięciu kompanii oraz dowódca; 7) brygada - związek pododdziałów i oddziałów realizujący w granicach ad­ ministracyjnych województwa wieloobszarowe działanie ratownicze; 8) specjalistyczna grupa ratownicza - pododdział ratowników posiadających specjalistyczne przeszkolenie i uprawnienia, wyposażony w sprzęt dostosowany do wykonywania specjalistycznego zadania ratowniczego, w sile uzależnionej od spe­ cyfiki danej specjalności. Najczęściej organizowanymi grupami specjalistycznymi są: podczas ratownic­ twa technicznego - grupy poszukiwawczo-ratownicze, grupy wysokościowe, grupy wodno-nurkowe oraz grupy techniczne; podczas ratownictwa chemicznego - grupy ratownictwa chemicznego i ekologicznego i grupy wodno-nurkowe; podczas ra­ townictwa medycznego - zespoły ratownictwa medycznego (w składzie co naj­ mniej 2 strażaków - ratowników). Natomiast inne podmioty KSR-G, niebędące jednostkami ochrony przeciwpożarowej, mogą w działaniu ratowniczym zachować własną strukturę sił. Wszystkie podmioty KSR-G, z uwagi na swoje przygotowanie i wyposażenie specjalistyczne - oprócz zadań specjalistycznych, mogą dodatkowo realizować takie zadania logistyczne, jak: ewakuacja ludzi, zwierząt i mienia, do­ starczanie środków zaopatrzenia bezpośrednio do osób poszkodowanych, a ponadD " Krajowy system ratowniczo-gaśniczy zorganizowany jest na trzech poziomach: powiato­ wym, wojewódzkim i krajowym. 66 Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, DzU z 1991 r., nr 81, poz. 351, Skreśla, że jednostkami ochrony przeciwpożarowej są: jednostki organizacyjne PSP, jednostki organizacyjjc wojskowej ochrony przeciwpożarowej, zakładowa straż pożarna, zakładowa straż ratownicza, gminna zrwodowa straż pożarną powiatowa (miejska) zawodowa straż pożarna, terenowa służba ratownicza, aijotnicza straż pożarna, związek ochotniczych straży pożarnych oraz inne jednostki ratownicze. 79 to strażacy - ratownicy mogą udzielać kwalifikowaną pierwszą pomoc rannym i chorym, którzy znaleźli się w sytuacji nagłego zagrożenia życia i zdrowia. Jednostki służby zdrowia - należy postrzegać jako personel medyczny pracują­ cy w: pogotowiu ratunkowym, przychodniach i zakładach opieki zdrowotnej (ZOZ), jednostkach ratownictwa medycznego, jednostkach transportu medyczne­ go, a także jednostkach świadczących usługi pielęgniarskie. Pogotowia ratunkowe (pracujące w składzie zespołów reanimacyjnych i wy­ padkowych) udzielają pomocy medycznej w wypadkach zagrożenia życia i na­ głych pogorszeniach stanu zdrowia zagrażających życiu. Udzielają ponadto porad ambulatoryjnych - głównie są to porady ogólne i chirurgiczne. Oprócz jednostek pogotowia bazujących na transporcie samochodowym (samochodach sanitarnych) funkcjonuje również lotnicze pogotowie ratunkowe. Ponadto występują również pogotowia specjalistyczne, np. pogotowie stomatologiczne. Przychodnie i ZOZ obejmują wiele rodzajów zakładów medycznych. Są to m.in.: ambulatoria chirurgiczne, zakłady opieki zdrowotnej, przychodnie rehabili­ tacyjno-lecznicze, niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, szpitale i kliniki (klini­ ki akademii i uniwersytetów medycznych, szpitale i kliniki wojskowe, szpitale miejskie, powiatowe, wojewódzkie, specjalistyczne, kliniki specjalistyczne itp.), zakłady rehabilitacji medycznej, przychodnie specjalistyczne, izby porodowe, ga­ binety lekarskie itd. Jednostki ratownictwa medycznego to różne grupy ratownictwa ogólnomedycznego i specjalistycznego. Jednostki transportu medycznego dysponują środkami transportu sanitarnego i medyczno-sanitarnego. Są to m.in. kolumny transportu sanitarnego. Jednostki świadczące usługi pielęgniarskie występują m.in. jako pielęgniarskie ośrodki medycyny środowiskowej oraz niepubliczne zakłady pielęgniarsko-opiekuńcze. Świadczą usługi z zakresu opieki pielęgniarskiej, położnictwa itp. Jednostki (zespoły) pogotowia komunalnego (miejskiego, gminnego) to różne­ go rodzaju pogotowia (głównie służb technicznych) świadczące usługi w sytu­ acjach wystąpienia awarii sieci energetycznej (elektrycznej), sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, sieci gazowej, a także podczas innych zdarzeń. Zaliczane jest do nich przede wszystkim: pogotowie energetyczne (elektryczne), pogotowie hydrau­ liczne, pogotowie kanalizacyjne, pogotowie kominiarskie, i inne pogotowia tech­ niczne, a także: pogotowie ślusarskie, pogotowie chłodnicze, pogotowie szklarskie, pogotowie komputerowe itd. Jednostki policji67 to formacje umundurowane i uzbrojone. W sytuacjach kry­ zysowych realizują głównie zadania o charakterze prewencyjnym i kryminalnym. Wspomagają je m.in. własne służby logistyczne (służby wspomagające). Mogą Policja składa się z następujących rodzajów służb: kryminalnej, prewencyjnej oraz wspomaga­ jącej działalność policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym. W skład Policji wchodzą również: Wyższa Szkoła Policji, ośrodki szkolenia i szkoły policyjne, a także oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne oraz jednostki badawczo-rozwojowe. W Policji pracuje ok. 100 tysięcy funkcjonariuszy i pracowników cywilnych (Korpus Służby Cywilnej). Policja działa na podstawie Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, DzU z 2002 r., nr 7, poz. 58 z późn. zm. 80 występować jako oddziały i pododdziały zwarte , których podstawowym modu­ łem organizacyjnym jest kompania składająca się z plutonów, a te z kolei z drużyn, oraz jako różnego rodzaju patrole. Służbę patrolową policjanci mogą pełnić samo­ dzielnie lub wspólnie ze strażnikami straży gminnej lub miejskiej, z żołnierzami Żandarmerii Wojskowej, funkcjonariuszami Straży Granicznej, funkcjonariuszami Służby Ochrony Kolei, a także przedstawicielami instytucji i organizacji społecz­ nych. Ponadto w strefach nadgranicznych służba patrolowa może być pełniona przez patrole w składzie międzynarodowym. Z uwagi na przygotowanie i wyposa­ żenie techniczne oddziały i pododdziały oraz inne zespoły składające się z poli­ cjantów w sytuacjach kryzysowych mogą realizować przede wszystkim dodatkowe ipomocnicze, wspierające) zadania logistyczne, takie jak: ewakuacja ludzi, dostar­ czanie zaopatrzenia, w tym bezpośrednio do osób poszkodowanych, ochrona zaso­ bów logistycznych. Nie wyklucza się także możliwości użyczenia niektórych ro­ dzajów sprzętu logistycznego. Jednostki straży miejskiej/gminnej69 to umundurowane i uzbrojone formacje sa­ morządowe powoływane przez rady gmin (miast) do ochrony porządku publicznego aa terenie gmin (miast). Swoje zadania realizują zwykle w składzie patroli i patroli interwencyjnych. Wyszkolenie, wyposażenie techniczne oraz możliwości organiza­ cyjne i logistyczne powodują, że w sytuacjach kryzysowych mogą wspomagać różne organy (służby, inspekcje, jednostki) realizujące dostawy podstawowych środków zaopatrzenia oraz usługi logistyczne i medyczne dla ludności poszkodowanej. Oce­ nia się, że mogą to być głównie zadania dodatkowe (pomocnicze, wspierające) pole­ gające na bezpośrednim docieraniu z pomocą do osób poszkodowanych. Jednostki wojskowe w sytuacjach kryzysowych realizują zadania ratownicze i prewencyjne. Mogą występować w składzie: drużyn (do 10 żołnierzy), plutonów «3-4 drużyny), kompanii (3-4 plutony), batalionów (3—4 kompanie), brygad (3^ł) bataliony oraz kilka kompanii rodzajów wojsk i służb). Wymienione pododdziały i oddziały wojskowe mogą być wydzielane z różnych rodzajów sił zbrojnych (np. wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej a nawet sił specjalnych), różnych rodzajów wojsk (np. wojsk inżynieryjnych, wojsk chemicznych, wojsk łącz­ ności, a także wojsk rakietowych i artylerii, wojsk obrony przeciwlotniczej i innych) oraz różnych rodzajów służb (np. Żandarmerii Wojskowej, Wojskowej Służby Zdrowia, służb logistycznych i innych). Jednak z uwagi na przygotowanie i wyposażenie specjalistyczne, oprócz zadań ratowniczych i prewencyjnych, dodat­ kowo mogą realizować także zadania logistyczne, także jak: ewakuacja ludzi, zwie­ rząt i mienia, dowóz zaopatrzenia (głównie pododdziały transportowe - transportu samochodowego, powietrznego i morskiego); przygotowanie, w tym wyposażenie w sprzęt kwaterunkowy, tymczasowych miejsc zakwaterowania; pomoc medyczna rannym i chorym (mogą ją realizować pododdziały medyczne wszystkich rodzajów wojsk); wszelkie usługi logistyczne - specjalistyczne oraz gospodarczo-bytowe (moW Policji przewiduje się również organizowanie nieetatowych oddziałów prewencji (do wy­ konywania doraźnych zadań), których podstawowym modułem organizacyjnym jest pluton składają­ cy się z drużyn. 69 Straże gminne działają na podstawie Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r., o strażach gminnych, DzU z 1997 r., nr 123, poz. 779 z późn. zm. 81 gaje realizować pododdziały logistyczne wszystkich rodzajów wojsk); użyczenie zapasów żywności, środków transportu samochodowego (wraz z kierowcami), logi­ stycznego sprzętu specjalistycznego (chłodnie, pralnie, łaźnie, piekarnie polowe, kuchnie polowe, zbiorniki na wodę, cysterny do paliw płynnych, namioty itp.). Jednostki Straży Granicznej (SG)70 należą do najnowocześniejszych polskich uzbrojonych formacji mundurowych. Formacjami terenowymi są: oddziały oraz placówki i dywizjony SG. Z uwagi na swoje nowoczesne i specjalistyczne wyposa­ żenie techniczne (samochody terenowe typu Land Rover i Mercedes, czterokołowe motocykle TRX, zwykłe motocykle, m.in. austriackie KTM, a także konie służbowe, narty i skutery śnieżne; środki transportu powietrznego: samoloty „Wilga" i „Mewa", śmigłowce „Kania", „Sokół" i „Mi-2"; środki transportu wodnego - morskiego: okręty patrolowe, łodzie pontonowe typu „Strażak") w sytuacjach kryzysowych mo­ gą współuczestniczyć w realizacji dostaw zaopatrzenia oraz świadczeniu wielu usług logistycznych i medycznych. Szczególnie predysponowane są do realizacji tych za­ dań bezpośrednio w terenie (w rejonach zagrożenia). Organizacje pozarządowe to przede wszystkim różnego rodzaju fundacje i stowarzyszenia71. Spośród bardzo dużej liczby organizacji pozarządowych, dzia­ łających (zarejestrowanych) w RP, największe predyspozycje do realizacji wielu zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych mają stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest: bezpieczeństwo po­ wszechne, w tym ratownictwo, ochrona ludzi, dóbr i środowiska (np. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Społeczna Krajowa Sieć Ratunko­ wa itp.); stałe utrzymywanie rezerw mobilizacyjnych oraz przygotowanie przedpo­ borowych do przyszłej służby wojskowej (np. Federacja Stowarzyszeń Rezerwi­ stów i Weteranów Sił Zbrojnych RP, Związek Oficerów Rezerwy RP itd.); zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego (np. Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej); zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego (np. zespoły robocze realizujące zadania: bezpieczny dom, osiedle, parking, bezpieczna szkoła itp.); zapewnienie bezpieczeństwa społecznego (stowa­ rzyszenia, ruchy społeczne, organizacje kościołów i związków wyznaniowych zajmujące się bezpośrednio zaspokajaniem określonych potrzeb społecznych, np. Caritas, Towarzystwo Pomocy im. Brata Alberta, Polski Czerwony Krzyż, Polska Akcja Humanitarna, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Stowarzyszenie MONAR-MARKOT itd.). Ponadto do organizacji pozarządowych, które mogą świad­ czyć usługi logistyczne w sytuacjach kryzysowych, należy zaliczyć również: Ligę Obrony Kraju, Aeroklub Polski, kółka rolnicze, koła gospodyń wiejskich, zrzesze­ nia transportowców, komitety rodzicielskie itp. 0 Straż Graniczna działa na podstawie Ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Gra­ nicznej, DzU z 2005 r., nr 234, poz. 234 z późn. zm. 7 Ustawa z dnia 26 marca 2003 r., o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, DzU z 2003 r., nr 96, poz. 873. 82 Ludność miejscowa zadania logistyczne na rzecz osób poszkodowanych w sytu­ acjach kryzysowych może realizować na zasadzie wolontariatu, bądź też w ramach świadczeń osobistych i rzeczowych. Zadania te zwykle polegają na: udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom; wykonywaniu określonych prac podczas świadczenia usług logistycznych i medycznych; udostęp­ nianiu pomieszczeń osobom ewakuowanym; przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych; zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczeniu paszy i schronienia; zabezpieczeniu zagro­ żonych roślin lub nasion; udostępnieniu własnych źródeł wody pitnej osobom ewa­ kuowanym lub poszkodowanym itp. Formacje obrony cywilnej, jako podstawowe jednostki organizacyjne Obrony Cywilnej72, tworzone są przez ministrów, wojewodów, starostów oraz wójtów (bur­ mistrzów, prezydentów miast). Podczas powoływania tych formacji uwzględnia się w szczególności: skalę występujących zagrożeń, rodzaj formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizację wewnętrzną. Mogąje tworzyć także pracodawcy. Jednostki ochrony przeciwpożarowej Jednostki służby zdrowia Jednostki policji Zespoły pogotowia komunalnego Organizacje pozarządowe Formacje Obrony Cywilnej Inne jwacowanie własne. Rys. 6. Zasoby ludzkie, które mogą być wykorzystywane do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Pol­ skiej, DzU z 2004 r., nr 241, poz. 2416 z późn. zm. 83 Katalog zadań OC zawiera Pierwszy Protokół Dodatkowy do Konwencji Ge­ newskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczący ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, przyjęty w Genewie 8 czerwca 1977 r. (DzU z 1992 r., nr 41, poz. 175). RP przyjęła ten protokół 19 września 1991 r. Zgodnie z nim OC realizuje (wszyst­ kie lub niektóre) zadania mające na celu ochronę ludności cywilnej przed różnymi niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych lub kląsk żywiołowych, jak też tworzenie warunków niezbędnych do przetrwania. W obszarze szeroko rozu­ mianych zadań logistycznych znajdują się: ewakuacja, pierwsza pomoc (medycz­ na), dostarczenie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia, doraźne grzebanie zmar­ łych, pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych do przetrwania oraz inne dodatkowe rodzaje działalności usługowej73. Inne jednostki (podmioty), które mogą być użyte do realizacji (zabezpieczenia, wspomagania) zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych to m.in.: jednostki różnych rodzajów ratownictwa (oprócz wymie­ nionych wcześniej jednostek ratownictwa medycznego) państwowego (wojskowe­ go, kolejowego, chemicznego, górniczego, weterynaryjnego) i społecznego (wod­ nego, górskiego, jaskiniowego, drogowego); straże (oprócz wymienionych wcześniej Straży Granicznej i straży gminnych) m.in.: Straż Ochrony Kolei, Straż Leśna, Państwowa Straż Łowiecka, Państwowa Straż Rybacka, Straż Ochrony Przyrody; inspekcje: weterynaryjna, farmaceutyczna, handlowa, sanitarna, ochrony środowiska, celna i inne. 3.3.3. Potencjał zaopatrzeniowy W sytuacjach kryzysowych potencjał zaopatrzeniowy należy postrzegać jako tzw. gwarantowane74 źródła środków materiałowych, z których będzie można pozy­ skiwać produkty (środki zaopatrzenia), organizując ich dostawy dla ludności po­ szkodowanej. Ludności tej niezbędne są przede wszystkim podstawowe produkty niezbędne do przetrwania danej sytuacji kryzysowej. W związku z tym organizowa­ ne są: źródła (ujęcia) wody pitnej, magazyny (składy, hurtownie, sklepy) z żywno­ ścią, artykułami powszechnego użytku oraz innymi rodzajami zaopatrzenia, sprzęt i nośniki energii, paliwa płynne, sprzęt przeciwpożarowy, środki i sprzęt przeciwpo­ wodziowy, środki (worki) do gromadzenia i wywozu śmieci (odpadów), sprzęt i środki do dezynfekcji itp., a także sprzęt i materiały medyczne (środki opatrunko­ we, leki). Z logistycznego punktu widzenia powinny to być przede wszystkim źródła Jednak obowiązujące w RP regulacje prawne dotyczące Obrony Cywilnej nie są spójne. Prze­ pisy nie określają jednoznacznie zadań ochrony ludności realizowanych w czasie pokoju. Ponadto wiele aktów prawnych dotyczących OC przestało obowiązywać. Sytuacja ta ogranicza możliwości realizacji zadań na rzecz ludności cywilnej przez OC. Obecnie prowadzone są prace nad projektem ustawy o ochronie ludności i obronie cywilnej. 74 Gwarantowane tzn. bezpieczne - nieulegające zniszczeniu (skażeniu, zakażeniu) w czasie sytuacji kryzysowej oraz pokrywające, co najmniej, minimalne potrzeby materiałowe ludności poszkodowanej. 84 zaopatrzenia położone możliwie blisko rejonu, w którym mamy do czynienia z sytu­ acją kryzysową (potencjalnymi odbiorcami dostaw zaopatrzenia). Stąd pierwszo­ rzędne znaczenie dla zapewnienia wysokiej skuteczności dostaw zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej ma rozpoznanie terenowych (miejscowych) zasobów mate­ riałowych oraz zawarcie kontraktów na dostawy podstawowych rodzajów zaopatrze­ nia z najbliższymi sąsiadami. Innym, specjalnie przygotowywanym m.in. na wypa­ dek kryzysu (sytuacji kryzysowej), źródłem zaopatrzenia są rezerwy państwowe. Ponadto środki zaopatrzenia mogą być dostarczane przez nadrzędne organy admini­ stracji, a także przez organizacje humanitarne (krajowe i międzynarodowe). Terenowe (miejscowe) zasoby materiałowe to przede wszystkim zapasy (źródła) wody pitnej, artykułów żywnościowych, artykułów powszechnego użytku oraz innych rodzajów zaopatrzenia, zgromadzone (utrzymywane) w różnych przedsiębiorstwach ^państwowych i prywatnych) na obszarze i bezpośrednio w jego pobliżu, na którym wystąpiła (może wystąpić) sytuacja kryzysowa. Głównymi źródłami (miejscami) tego rodzaju zasobów materiałowych w terenie są: magazyny i hurtownie środków spożyw­ czych oraz ich zapasy utrzymywane w zakładach przetwórczych (młyny, kaszarnie, fabryki makaronów, rzeźnie, masarnie, mleczarnie, piekarnie, przetwórnie owoców i warzyw), supermarkety, sklepy itd., stacje paliw płynnych, magazyny i hurtownie artykułów powszechnego użytku oraz innych środków zaopatrzenia, w tym lekarstw. Ponadto specyficznymi źródłami środków materiałowych, w tym szczególnie wody pitnej, żywności, paszy dla zwierząt gospodarczych, jest zaopatrzenie pozyskiwane w ramach świadczeń rzeczowych. Korzystanie z wymienionych zasobów wymaga posiadania o nich informacji w postaci bazy danych, zawarcia odpowiednich kontrak­ tów lub nałożenia świadczeń oraz wypracowania wiarygodnych zasad odpłatności. Sytuacje kryzysowe są również wyzwaniem dla działających w terenie organizacji charytatywnych, a także pojedynczych osób, które z pobudek dobroczynnych (filan­ tropijnych) niosą pomoc ludziom biednym i poszkodowanym. Rezerwy państwowe75 to wyodrębniony majątek Skarbu Państwa. W ramach tych rezerw gromadzone (przechowywane) są: surowce, materiały, paliwa, maszy­ ny, urządzenia, produkty rolne, produkty i półprodukty żywnościowe, produkty lecznicze i wyroby medyczne, a także inne wyroby niezbędne do wykonywania zadań związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa. Dzielą się na rezer­ wy mobilizacyjne i rezerwy gospodarcze. Rezerwy mobilizacyjne służą do realiza­ cji zadań związanych z obronnością państwa, w tym uwzględniają potrzeby Sił Zbrojnych RP oraz bezpieczeństwa publicznego w sytuacjach zapewniania bezpie­ czeństwa państwu oraz w czasie podwyższania gotowości obronnej państwa. Na­ tomiast rezerwy gospodarcze są niezbędne do zaspokajania podstawowych surow­ cowych, materiałowych i paliwowych potrzeb gospodarki narodowej (GN) oraz zapewniania utrzymania ciągłości zaopatrywania ludności (w podstawowe produk­ ty rolne, produkty i półprodukty żywnościowe, produkty lecznicze i wyroby me- Rezerwy państwowe tworzone (gromadzone) są na podstawie Ustawy z dnia 30 maja 1996 r. o rezerwach państwowych Oraz zapasach obowiązkowych paliw, DzUz2003 r.,nr24,poz. 197. 85 dyczne) w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Służą także eliminowa­ niu lub łagodzeniu skutków niedoboru surowców i materiałów niezbędnych do funkcjonowania GN, wynikających z nieprzewidzianych zdarzeń i okoliczności, oraz w czasie klęsk żywiołowych. Rezerwy mobilizacyjne tworzą ministrowie, kierownicy urzędów centralnych i wojewodowie, każdy w zakresie swojej działalności statutowej. Odpowiadają za nie pod względem rzeczowym i ilościowym, natomiast rezerwy gospodarcze tworzy minister właściwy ds. gospodarczych. Odpowiada on za gromadzenie: surowców, materiałów i paliw; produktów leczniczych i wyrobów medycznych (w uzgodnieniu z ministrem właściwym ds. zdrowia); produktów rolnych, produktów i półproduktów żywnościowych (w uzgodnieniu z ministrem właściwym ds. rolnictwa). Rezerwami państwowymi gospodaruje Agencja Rezerw Materiałowych76. W ra­ mach rezerw państwowych gromadzone są również zapasy obowiązkowe paliw cie­ kłych (płynnych)77, zapasy obowiązkowe węgla kamiennego oraz zapasy obowiązko­ we gazu ziemnego. Zapasy obowiązkowe paliw ciekłych, zapewniające bezpieczne zaopatrzenie kraju w te paliwa przez 90 dni na wypadek wystąpienia zakłóceń lub kryzysu w ich dostawach na rynku krajowym, obejmują rezerwy gospodarcze paliw ciekłych (zgromadzone w ramach rezerw mobilizacyjnych i gospodarczych) oraz zapasy obowiązkowe paliw ciekłych gromadzone przez przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania i przetwarzania paliw ciekłych (producenci paliw ciekłych) oraz przez przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w zakresie przywozu paliw ciekłych przez polski obszar celny (impor­ terzy paliw ciekłych). Zapasy paliw ciekłych utrzymywane są zwykle w postaci: paliw ciekłych, półproduktów rafinacji ropy naftowej oraz ropy naftowej. Prze­ chowywane (zgromadzone, utrzymywane) są one: w terminalach i magazynach hurtowych, w zbiornikach rafinerii ropy naftowej, w zbiornikach instalacji rurocią­ gowych, w zbiornikach i magazynach portowych, na barkach i statkach żeglugi przybrzeżnej, w zbiornikach znajdujących się w portach docelowych78. Zapasy obowiązkowe węgla kamiennego tworzone są w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Każdorazowo w takim rozporządzeniu określa się: podmioty tworzące zapasy obowiązkowe węgla kamiennego, sposób tworzenia tych zapa­ sów, ich ilości i jakość oraz zasady i sposób ich interwencyjnego wykorzystywa­ nia. Zapasy te stanowią majątek podmiotów, które je tworzą, utrzymują i finansują. Zapasy obowiązkowe gazu ziemnego tworzone są w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. W rozporządzeniu tym określa się, podobnie jak w przypadku zapasów obowiązkowych węgla kamiennego, właściwe podmioty zobowiązane do tworzenia Agencja Rezerw Materiałowych podlega ministrowi właściwemu ds. gospodarki. Zapasy obowiązkowe paliw ciekłych stanowią majątek przedsiębiorstw tworzących i utrzy­ mujących te zapasy. 78 Prezes Agencji Rezerw Materiałowych jest uprawniony do przeprowadzenia kontroli u pro­ ducentów, importerów i przedsiębiorców magazynujących paliwa ciekłe. 77 86 tych zapasów oraz pozostałe zasady, procedury i czynności. Zapasy obowiązkowe gazu ziemnego stanowią majątek podmiotów, które je tworzą, utrzymują i finansują. Z logistycznego punktu widzenia w sytuacjach kryzysowych sprawą szczegól­ nej wagi jest przede wszystkim dyslokacja magazynów rezerw państwowych oraz procedury ich wykorzystania (uwalniania) na rzecz ludności poszkodowanej. Środki zaopatrzenia dostarczane przez nadrzędne organy administracji to wszel­ kie zaopatrzenie, którego dostawy do rejonu zdarzenia, w ramach wsparcia materia­ łowego, organizują organy administracji szczebla nadrzędnego. Mogą to być dosta­ wy zarówno wody pitnej, żywności, artykułów powszechnego użytku, jak też innych rodzajów zaopatrzenia, takich jak: produkty lecznicze i wyroby medyczne, artykuły sanitarne, paliwa, odzież itp. Najczęściej środki zaopatrzenia dostarczane ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych będą pochodziły z magazynów rezerw państwowych, a także zakupów centralnych dokonywanych za środki finansowe pochodzące z rezerw budżetowych przewidzianych na wypadek takich sytuacji. -pracowanie własne. Rys. 7. Potencjał zaopatrzeniowy, który może być wykorzystany do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 87 Środki zaopatrzenia dostarczane (pozyskiwane) przez organizacje humanitarne (krajowe i międzynarodowe) to przede wszystkim wszelkie dobra, które są nie­ zbędne dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych do „natychmiasto­ wego zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych". Misją tych organi­ zacji jest zapewnienie pomocy ludziom, którzy znaleźli się m.in. w trudnych sytuacjach życiowych ze względu na okoliczności zewnętrzne (np. powodzie, po­ żary, skażenia środowiska naturalnego) lub doświadczyli pogorszenia warunków życia z innych powodów. W Polsce pomocą humanitarną zajmują się podmioty rządowe, pozarządowe oraz obywatele. Do najbardziej znanych polskich organiza­ cji humanitarnych należą: Caritas, Polski Czerwony Krzyż, Polska Akcja Humani­ tarna, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Towarzystwo Pomocy im. Brata Alberta oraz Stowarzyszenie Monar-Markot. 3.3.4. Potencjał usługowy W sytuacjach kryzysowych potencjał usługowy, który może być użyty do re­ alizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej, to infrastruktura terenowa, wszelkie nieruchomości i rzeczy ruchome (zwykle wraz z ich etatową obsługą) służące do świadczenia usług logistycznych (specjalistycznych79 i gospodarczo-bytowych80) i medycznych. Infrastruktura terenowa to przede wszystkim obiekty wchodzące w skład infra­ struktury krytycznej (urządzenia, instalacje i usługi kluczowe dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli, w tym instytucji i przedsiębiorców, obejmujące systemy: zaopatrzenia w energię i paliwa; telekomunikacyjne, gromadzenia i przechowywa­ nia informacji; bankowe i finansowe; zaopatrzenia w żywność, wodę i opieki zdrowotnej; ratownicze itp.), w tym szczególnie infrastruktury transportowej. Na infrastrukturę transportową składa się: sieć dróg samochodowych, sieć linii kole­ jowych, sieć dróg wodnych śródlądowych, przybrzeżne linie komunikacji mor­ skiej; sieć lotnisk i lądowisk; sieć rurociągów paliwowych. Wymienionym rodza­ jom sieci komunikacyjnej towarzyszą, znajdujące się na niej, punkty usługowe, takie jak np.: przystanki, stacje, dworce itp. oraz obiekty inżynierskie, np.: mosty, wiadukty, tunele, rampy ładunkowe. Ich liczba i stan techniczny w dużym stopniu wpływają na użyteczność (przydatność, wydajność) infrastruktury transportowej. Czynnikami charakteryzującymi wydajność sieci transportowej są m.in.: przepu­ stowość dróg i przelotowość linii kolejowych. Specjalistyczne usługi logistyczne świadczone ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzy­ sowych to usługi transportowe i remontowe oraz towarzyszące im usługi przeładunkowe. Do usług specjalistycznych zaliczane są również usługi medyczne, szczególnie od poziomu pierwszej pomocy lekarskiej wzwyż. 80 Do usług gospodarczo-bytowych świadczonych ludności poszkodowanej w sytuacjach kry­ zysowych należą przede wszystkim: dostawy wody pitnej, dostawy chleba i innych artykułów żywno­ ściowych, organizacja punktów żywienia zbiorowego, organizacja tymczasowych miejsc zakwatero­ wania, organizacja handlowych, szewskich, krawieckich, kąpielowych, fryzjerskich itp. 88 •b_ Do nieruchomości wykorzystywanych w sytuacjach kryzysowych do świad­ czenia usług logistycznych należą przede wszystkim: baza magazynowa, w które utrzymywane są zapasy różnych rodzajów środków zaopatrzenia; baza kwaterun­ kowa (internaty, akademiki, domy wypoczynkowe, pensjonaty, hotele, szkoły itp.); baza remontowa (zakłady i warsztaty remontowe różnych rodzajów sprzętu tech­ nicznego) oraz baza gastronomiczna (stołówki, jadłodajnie, bary gastronomiczne, restauracje itp.)- Natomiast do świadczenia usług medycznych służą: szpitale, kli­ niki, przychodnie, zakłady rehabilitacji medycznej, gabinety lekarskie, sanatoria (szpitale sanatoryjne), apteki itd. Do rzeczy ruchomych wykorzystywanych podczas świadczenia usług logi­ stycznych i medycznych należą: środki transportowe (w zasadzie wszystkich ro­ dzajów transportu lądowego, wodnego i powietrznego), sprzęt przeładunkowy, sprzęt kwaterunkowy oraz różnego rodzaju sprzęt specjalistyczny, np.: żurawie samochodowe, ruchome warsztaty remontowe, samochody chłodnie, samochody łaźnie, sprzęt do wydobywania, oczyszczania, transportu i przechowywania wody, sprzęt do przewozu i przechowywania paliw płynnych, samochody - kantyny itd. 'Upracowanie własne. Rys. 8. Potencjał usługowy, który może być wykorzystany do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 89 3.4. Specyficzne aspekty organizacji zadań zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Sytuacje kryzysowe, w których będzie zachodzić potrzeba organizacji zabez­ pieczenia logistycznego ludności poszkodowanej, mogą być rezultatem (wynikiem) różnych rodzajów zagrożeń (politycznych, militarnych, ekonomicznych, społecz­ nych, ekologicznych). Jednak z logistycznego punktu widzenia na organizację, w tym szczególnie realizację dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logi­ stycznych i medycznych, mają wpływ przede wszystkim te czynniki (zdarzenia), które stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, a także ich mie­ nia, dziedzictwa kulturowego lub infrastruktury krytycznej. Wobec tego sytuacja kryzysowa przez specjalistów służb logistycznych postrzegana jest przez pryzmat czterech powodujących ją zdarzeń, którymi są: katastrofa naturalna, awaria tech­ niczna, niepokoje społeczne oraz zdarzenia (działania) terrorystyczne. Katastrofa naturalna to zdarzenie powodowane siłami natury, w tym w Polsce najczęściej są to: powodzie, pożary, intensywne opady atmosferyczne (deszcz, śnieg, grad), silne wiatry, ekstremalne temperatury (upały, mrozy), zjawiska lodo­ we na rzekach (czasami na morzu), epidemie chorób (ludzi i zwierząt), masowe występowanie szkodników itd. Awaria techniczna to głównie gwałtowne i nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia (budowli) technicznego (np. zapory wodnej), uwolnienie toksycznych środków przemysłowych, katastrofa drogowa (kolejowa, lotnicza, morska), skażenia chemiczne itd. Niepokoje społeczne w warunkach polskich mogą być spowodowane głównie: masowymi strajkami, manifestacjami, przestępczością pospolitą i zorganizowaną, patologiami społecznymi itd. Zdarzenia terrorystyczne (terroryzm) to najczęściej przemyślane użycie prze­ mocy (w tym przemocy zbrojnej) lub zagrożenia w celu wywołania strachu; prze­ myślane wymuszenie lub zastraszenie władz i społeczeństwa w celu spowodowa­ nia nacisku politycznego, religijnego lub ideowego. To także stosowanie gwałtu do osiągnięcia celów politycznych lub ekonomicznych itp. Mając na uwadze powyższe zdarzenia, w tym szczególnie ich skalę (zasięg) i stopień zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi, a także infrastruktury krytycznej, przedsięwzięcia (zadania) logistyczne muszą obejmować adekwatne procedury, uwzględniające kolejność (priorytety) realizacji dostaw zaopatrzenia oraz świad­ czenia usług logistycznych i medycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Oce­ nia się, że w zależności od rodzaju zdarzenia powodującego sytuację kryzysową kolejność działań (zadań) logistycznych może być następująca: a) podczas katastrofy naturalnej: pomoc medyczna (w ramach ratownictwa medycznego, przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych, a w razie potrzeby również przedsięwzięć sanitarnohigienicznych i przeciwepidemicznych) rannym i chorym; dostawy podstawowych (zasadniczych, niezbędnych) artykułów żywnościowych; ewakuacja ludności z rejonów zagrożeń; rozwijanie tymczasowych miejsc zakwa90 terowania; usługi transportowe; ratowanie (ochrona) mienia, infrastruktury kry tycznej i środowiska; usługi gospodarczo-bytowe; pomoc socjalna itp.; b)podczas awarii technicznej: pomoc medyczna rannym, w tym szczególni terminowa realizacja przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych; ewakuacja zagn> żonych osób i mienia; dostawy zaopatrzenia i usługi gospodarczo-bytowe dla lud ności poszkodowanej; przedsięwzięcia na rzecz ochrony infrastruktury krytyczne i środowiska; c) podczas niepokojów społecznych: zapewnienie ciągłości dostaw środków zaopatrzenia; usługi transportowe; pomoc medyczna dla rannych i chorych; za­ pewnienie ciągłości dostaw mediów komunalnych; d) podczas zdarzeń (ataków) terrorystycznych: pomoc medyczna rannym. w tym szczególnie ratownictwo medyczne i ewakuacja medyczna; usługi transpor­ towe; działania logistyczne na rzecz ochrony mienia, infrastruktury krytycznej, infrastruktury transportowej oraz środowiska. Specyfika działań logistycznych podejmowanych podczas powyższych zdarzefi wynika ze strategii logistycznej obowiązującej w sytuacjach kryzysowych, a więc dążenia do dotarcia z pomocą do wszystkich osób poszkodowanych w możliwie krótkim czasie, w celu ratowania ich życia i zdrowia oraz zapewnienia wszystkim poszkodowanym warunków do przetrwania danej sytuacji. Wobec tego dopuszcza się limitowanie dostaw zaopatrzenia (zmniejszanie norm zaopatrzenia nawet do tzw. poziomu krytycznego); prowadzi się ścisłą reglamentację środków zaopatrzenia: ostała się priorytety podczas świadczenia usług logistycznych, a nawet usług me­ dycznych; organizuje się dwuzmianową (całodobową) pracę personelu logistycznego i medycznego; wprowadza się kompleksowe wykorzystanie dostępnych środków transportu; w szerokim zakresie korzysta się ze świadczeń osobistych i rzeczowych oraz zasobów logistycznych infrastruktury terenowej; na szeroką skalę organizuje się współdziałanie logistyczne z najbliższymi sąsiadami; dąży się do integracji zarzą­ dzania logistycznego (szczególnie pomiędzy grupą zabezpieczenia logistycznego a grupą opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) itp. 3.5. Procedury organizacji dostaw zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.5.1. Organizacja dostaw wody Dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych organizowane są do­ stawy wody do picia oraz do celów gospodarczych. Mają one miejsce w wypadku zniszczenia, zanieczyszczenia bądź skażenia eksploatowanych (istniejących) ujęć wodnych i studni. W początkowym okresie sytuacji kryzysowej zwykle uruchamiana jest dystry­ bucja wody butelkowanej (woda tylko do picia) oraz organizowane są dostawy wody w cysternach (autocysternach) samochodowych (zazwyczaj o pojemności 3000-3500 litrów) oraz w przewoźnych zbiornikach na wodę (zazwyczaj o pojem- 91 lości 500-1000 litrów) w systemie obwoźnym całodobowym. Realizatorami tych iostaw są przede wszystkim przedsiębiorstwa wodociągów i kanalizacji dysponuące środkami do przewozu wody pitnej. Dużą pomoc w tym zakresie mogą udzie­ lić pododdziały logistyczne jednostek wojskowych różnych rodzajów wojsk. Aby akie rozwiązanie było możliwe, już na etapie zapobiegania i przygotowania rełgowania kryzysowego muszą być przeprowadzane niezbędne prognozy (strat, zniszczeń, zapotrzebowania na wodę oraz środki transportowe do jej dostarczenia), i także zamówienia (kontrakty) na dostawy wody. Pożądanym rozwiązaniem jest także zgromadzenie niezbędnych zapasów wody butelkowanej (w ramach tworze­ nia bazy magazynowej) na początkowy okres sytuacji kryzysowej. Jest to jednak rozwiązanie kosztowne, bowiem wymaga użycia dużej liczby, zwykle deficyto­ wych, środków do przewozu wody oraz zatrudnienia znacznej liczby kierowców samochodowych w systemie pracy całodobowej. Ponadto, w związku z dużym zapotrzebowaniem ludności poszkodowanej na wodę, jest to rozwiązanie mało wydajne. Powinno być traktowane jako doraźne. Rozwiązaniem znacznie skutecz­ niejszym jest wcześniejsze przygotowanie, a następnie możliwie szybkie urucho­ mienie awaryjnych ujęć wody, w tym szczególnie wód podziemnych. Ujęcia takie powinny być wyposażone w autonomiczne źródła energii elektrycznej (agregaty prądotwórcze) oraz mieć zorganizowaną ochronę. W budowie awaryjnych ujęć wody mogą uczestniczyć również pododdziały (oddziały) wojskowe. Tabela 14 Przykładowe rodzaje przenośnych agregatów prądotwórczych do wykorzystania w sytuacjach kryzysowych Lp. Nazwa agregatu Liczba faz Moc znamionowa Napięcie Masa 1. Comand PRO 7003 3 6,0 kVA 400/230 V 75 kg 2. Comand PRO 10003 3 9,0 kVA 400/230 V 105 kg 3. Comand PRO 13503 3 12,0 kVA 400/230 V 120 kg 4. Comand PRO 16003 3 14,0 kVA 400/230 V 130 kg Wyposażenie 1 gniazdo 3~; 1 gniazdo 1~. 1 gniazdo 3~; 1 gniazdo 1~. 1 gniazdo 3~; 2 gniazda 1~. 1 gniazdo 3~; 2 gniazda 1~. Źródło: Technet, www.technetmb.com.pl. Ważnymi źródłami zaopatrzenia w wodę ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych mogą być prywatne ujęcia wodne oraz różnego rodzaju studnie udo­ stępniane w ramach obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych81. Istotnym czynnikiem w tym wypadku nie jest wydajność tych źródeł, ale ich liczba. 81 Patrz: Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, DzU z 2002 r., nr 62, poz. 558, art. 22, ust. 1, pkt 11. 92 Niezależnie od powyższych przedsięwzięć rozwiązaniem najbardziej skutecz­ nym, a przez to docelowym, zapewniającym stałe dostawy wody (pitnej i do celów gospodarczych) dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych jest odbu­ dowa (rekonstrukcja) zniszczonych ujęć wody. Prowadzą ją pogotowia wodno-kanalizacyjne, przedsiębiorstwa wodociągów i kanalizacji, a także w razie potrze­ by oddziały wydobycia wody82. Jeżeli w sytuacjach kryzysowych zachodzi potrzeba ewakuacji ludności po­ szkodowanej do tymczasowych miejsc zakwaterowania, wówczas trzeba przewi­ dzieć zaopatrzenie jej w wodę pitną na czas tego przemieszczenia (transportu) oraz organizację dostaw wody pitnej i do celów gospodarczych podczas pobytu ewaku­ owanej ludności w tych miejscach. Zaopatrzenie osób ewakuowanych w wodę do picia na czas podróży do tymczasowych rejonów zakwaterowania jest niezbędne, jeżeli czas przejazdu wynosi więcej niż 4-5 godzin oraz gdy panują wysokie tem­ peratury. Najkorzystniej jest wtedy wydać wodę butelkowaną. Natomiast organizu­ jąc zaopatrzenie w wodę do picia oraz wodę do celów gospodarczych w tymcza­ sowych rejonach zakwaterowania, należy dążyć do wykorzystania istniejących (stacjonarnych) w terenie źródeł wody (wodociągi, studnie głębinowe itp.). Roz­ wiązanie to obowiązuje również w przypadku organizowania zakwaterowania w namiotach (miasteczkach namiotowych), które należy rozwijać w pobliżu wspo­ mnianych źródeł wody. Problem organizacji dostaw wody dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych poważnie komplikuje się w przypadku wystąpienia epidemii chorób zakaźnych, skażeń promieniotwórczych, a także skażeń chemicznych. W takich sytuacjach organizowana jest blokada rejonów (obszarów) zakażonych i skażo­ nych, a ponadto w przypadku epidemii organizowana jest kwarantanna. Dojazd do takich rejonów możliwy jest tylko poprzez posterunki kontrolne. W rejonie tych posterunków następuje przekazywanie (przeładunek) dostarczanego zaopatrzenia, w tym wody, na tzw. wewnętrzne („skażone") środki transportowe. Procedura ta wymaga posiadania dwóch zestawów środków transportu wody jeden dowozi wo­ dę do posterunków kontrolnych, a drugi rozwozi ją wewnątrz zakażonego bądź skażonego rejonu (obszaru). Dodatkowym zadaniem są ponadto dostawy wody gospodarczej niezbędnej do prowadzenia odkażania ludzi i sprzętu opuszczających blokowane (izolowane) rejony. W procesie dostaw wody dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzyso­ wych bardzo ważną rolę pełni służba zdrowia, która organizuje nadzór sanitarny. Obejmuje on przede wszystkim: współudział w wyborze źródeł wody; nadzór sani­ tarny eksploatacji urządzeń (sprzętu) do wydobywania, oczyszczania (filtrowania) oraz przechowywania wody, a także kontrolę dezynfekcji tych urządzeń; nadzór nad zaopatrywaniem ludności w środki do indywidualnego odkażania wody i jej przeszkoleniem (zapoznaniem) ze sposobami ich stosowania. Za organizację oddziałów wydobycia wody odpowiedzialny jest minister właściwy ds. ochro­ ny środowiska. Są to jednostki zmilitaryzowane organizowane na bazie przedsiębiorstw wodociągów i kanalizacji. Ich uruchomienie przewidziane jest w stanach nadzwyczajnych. 93 I I Woda butelkowana \ I Opracowanie własne. Rys. 9. Źródła wody wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych 3.5.2. Organizacja dostaw żywności Dostawy żywności dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych or­ ganizowane są w przypadku zerwania bądź poważnego zakłócenia dostaw artyku­ łów żywnościowych do rejonu zdarzenia (zagrożenia). Mogą być one realizowane dla ludności (osób), która znajduje się w rejonie dotkniętym sytuacją kryzysową oraz/lub dla ludności ewakuowanej do tymczasowych miejsc zakwaterowania. Z doświadczeń (praktyki) sytuacji kryzysowej spowodowanej klęską powodzi, jaka miała miejsce w Polsce w 1997 roku, wynika, że podstawowym produktem żywno­ ściowym dostarczanym ludności poszkodowanej w rejonach zdarzenia (w pierw­ szych dniach klęski żywiołowej) był chleb oraz dodatki do niego - głównie kon­ serwy mięsne. Stan (postać) przygotowania produktów żywnościowych (żywności) do spoży­ cia dostarczanych ludności poszkodowanej zależeć będzie od warunków (sytuacji) panujących w rejonie zdarzenia, w tym szczególnie od sprawności mediów komu­ nalnych (głównie dostaw energii). Jeżeli ludność będzie miała możliwość przyrzą94 dzenia sobie posiłków samodzielnie, wówczas zaopatrywanie w żywność ograni­ czy się do dostaw podstawowych produktów (półproduktów) żywnościowych. W tym wypadku główny wysiłek pionu (służby) żywnościowego skoncentrowany będzie na przygotowaniu i dystrybucji tzw. paczek żywnościowych. Ponadto, w zależności od panujących warunków, konieczne będzie stosowanie odpowied­ nich sposobów pakowania produktów i ich dostarczenia odbiorcom. Natomiast w przypadku gdy samodzielne przygotowanie posiłków przez ludność poszkodo­ waną będzie niemożliwe, organizowane będą punkty żywienia zbiorowego. Z regu­ ły bazują one na istniejących stołówkach (szkolnych, zakładowych), barach gastro­ nomicznych, restauracjach itp., a w szczególnie trudnej sytuacji uruchamiane są kuchnie polowe. Przygotowane w nich posiłki wydawane (spożywane) są na miej­ scu, bądź rozwożone w termosach (bądź kuchniach polowych) do grup lub poje­ dynczych „konsumentów". W przygotowaniu posiłków dla ludności poszkodowanej istotną rolę mogą odegrać organizacje społeczne (humanitarne, charytatywne), miejscowa ludność (w ramach świadczeń osobistych i rzeczowych) oraz wojskowe pododdziały logistyczne (zaopa­ trzenia). Jeżeli w sytuacjach kryzysowych prowadzona będzie ewakuacja ludności po­ szkodowanej do tymczasowych miejsc zakwaterowania znacznie oddalonych od rejonów zdarzenia (zagrożenia), a czas przemieszczenia będzie wynosił więcej niż 4-5 godzin, wówczas zachodzić będzie potrzeba dodatkowej organizacji żywienia w czasie podróży. Problem ten może być rozwiązany przez: wydanie ewakuowa­ nym osobom prowiantu (np. kanapek) na czas przemieszczenia (transportu), zorga­ nizowanie postoju (odpoczynku) w czasie przemieszczenia i wydanie gotowego posiłku (np. zupy z tzw. wkładką mięsną), bądź też zorganizowanie wydania gorą­ cego posiłku zaraz po przybyciu do tymczasowych miejsc zakwaterowania. Bardzo praktycznym rozwiązaniem może być wykorzystanie wojskowych zasobów żyw­ nościowych w postaci indywidualnej racji żywnościowej suchej83. Problem dostaw żywności (organizacji żywienia) dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych poważnie komplikuje się w przypadku wystąpienia epidemii chorób zakaźnych, skażeń chemicznych itp., kiedy wprowadzana jest izolacja (blokada, kwarantanna) zagrożonych rejonów. Wówczas dostawy żywno­ ści do takich rejonów docierają wyłącznie poprzez posterunki kontrolne (blokady), a w przypadku epidemii chorób zakaźnych konieczny jest ich przeładunek (w rejo­ nie tych posterunków) na środki transportu wewnętrznego obsługującego blokowa­ ny rejon. Konieczne jest stosowanie specjalnych procedur zapobiegających skaże­ nia (zakażeniu) dostarczanej żywności, jak też personelu i środków transportu. Wykorzystanie do żywienia ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych wojskowych zestawów żywnościowych, m.in. indywidualnej racji żywnościowej suchej „S", może być jednym z rozwiązań zapewniających ich okresową rotację, która jest zjawiskiem obiektywnym w gospodaro­ waniu zapasami. 95 Innym, trudnym problemem, który rzadko jest poruszany w piśmiennictwie traktującym o sytuacjach kryzysowych, jest organizacja żywienia rannych i cho­ rych na poszczególnych etapach leczenia (realizacji przedsięwzięć leczniczoewakuacyjnych). Nietrudno się domyśleć, że chodzi m.in. o stosowanie żywienia dietetycznego. Na „szczęście" problem ten pojawia się z reguły na wyższych eta­ pach ewakuacji medycznej, które raczej mają miejsce poza rejonem dotkniętym sytuacją kryzysową. 3.5.3. Organizacja dostaw artykułów powszechnego użytku Bardzo szeroki asortyment artykułów powszechnego użytku, które mogą być potrzebne (niezbędne) ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, a po­ nadto ścisłe uwarunkowanie tego asortymentu od rodzaju zagrożenia oraz panują­ cych (występujących) warunków w rejonie zdarzenia (zagrożenia) powodują, że problem ich dostaw musi być rozwiązywany każdorazowo indywidualnie. Artyku­ ły te mogą pochodzić z zapasów wyposażenia zgromadzonych np. w magazynach przeciwpowodziowych; zasobów miejscowych, w tym pozyskiwanych w ramach świadczeń rzeczowych; dostaw organizowanych przez nadrzędne organy admini­ stracji; darów organizacji humanitarnych84, a także zakupów dokonywanych przez administrację lokalną przy wykorzystaniu funduszy (rezerw finansowych) przewi­ dzianych na czas sytuacji kryzysowej. Z logistycznego punktu widzenia szczególnie istotnym problemem będzie ra­ cjonalna dystrybucja (reglamentacja) artykułów dla osób poszkodowanych (wła­ ściwe artykuły, właściwym osobom, we właściwych ilościach, właściwej jakości), ich ochrona oraz zapobieganie wszelkim nadużyciom. Bezcennej pomocy w tym zakresie mogą udzielić miejscowe organizacje pozarządowe, w tym szczególnie organizacje religijne (posiadają dobre rozeznanie w sytuacji socjalno-bytowej lud­ ności miejscowej) i charytatywne. 3.5.4. Organizacja dostaw innych rodzajów zaopatrzenia Do innych rodzajów zaopatrzenia, które mogą być potrzebne (niezbędne) lud­ ności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, należą: sprzęt i nośniki energii; paliwa płynne do pojazdów mechanicznych; sprzęt przeciwpożarowy; środki i sprzęt przeciwpowodziowy; środki i sprzęt do prowadzenia dezynfekcji itp. Tak jak w przypadku innych środków zaopatrzenia, w tym szczególnie artykułów po­ wszechnego użytku, zapotrzebowanie na tego rodzaju dostawy będzie uwarunko­ wane rodzajem sytuacji kryzysowej oraz zależeć będzie od panujących warunków W przypadku sytuacji kryzysowej na dużą skalę, w tym szczególnie stanu klęski żywiołowej, mogą to być również międzynarodowe organizacje humanitarne. 96 atmosferycznych, w tym czynników ekstremalnych. Wobec tego dostarczane src ki zaopatrzenia, skala (wielkość) tych dostaw, ich pilność itp. będą każdorazo\ różne. Jednak z przedstawionego zestawienia „innych rodzajów zaopatrzenia" w nika, że czasami mogą to być środki o pierwszorzędnym znaczeniu. Podlegać m szą ścisłej reglamentacji. 3.6. Procedury organizacji usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 3.6.1. Organizacja usług transportowych W sytuacjach kryzysowych obowiązuje kompleksowe wykorzystanie dostępnyi rodzajów transportu. Kompleksowość tę należy rozumieć zarówno jako dążenie < jednoczesnego wyzyskania wszystkich (znajdujących się w dyspozycji organó logistycznych) rodzajów środków transportowych, a także jako ich racjonalne zast sowanie w zależności od rodzaju zadania przewozowego (czasu realizacji przewoź rodzaju przewożonego ładunku, odległości przewozu, skali zadania transportowej itp.). Wobec tego w warunkach naszego kraju do zadań przewozowych na rzei ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, a także innych przewozów może być użyty transport: samochodowy, kolejowy, powietrzny i wodny (śródląd wy i morski), a także inne rodzaje transportu. Transport samochodowy, którym dysponują różnego rodzaju przedsiębiorstv przewozowe (transportowe, transportowo-spedycyjne), a także inne firmy prow dzące działalność gospodarczą, organizacje i instytucje państwowe i pozarządow osoby prywatne, a także instytucje mundurowe (siły zbrojne, Policja, straż pożarn Straż Graniczna itp.), należy do mobilnych i bardzo funkcjonalnych85 (użytec: nych) rodzajów transportu. Powoduje to, że jest szczególnie przydatny do realizac usług transportowych w sytuacjach kiyzysowych. W zależności od specyfiki real zowanych zadań przewozowych w transporcie samochodowym stosowane są ró; nego rodzaju środki transportowe, np. samochody ciężarowe, autobusy, samochoc dostawcze, samochody osobowe, a także pojazdy specjalistyczne, takie jak: same chody sanitarne, autocysterny (do przewozu wody, paliw płynnych), warsztai samochodowe, samochody chłodnie, samochody wysoko specjalistyczne (pralni łaźnie, kantyny itp.). Ponadto dla zwiększenia zdolności przewozowych w tran porcie samochodowym stosowane są różnego rodzaju przyczepy, od przycze ogólnego przeznaczenia do specjalistycznych (specjalnych). Transport samochodowy jako jedyny ze współczesnych rodzajów transportu może sami dzielnie realizować przewozy w relacji „od drzwi do drzwi" (ang. „door to door"), tzn. bez organiz cji przeładunków, w czasie realizacji zadania przewozowego, na inne rodzaje transportu. 9 Współczesny transport samochodowy nierozerwalnie związany jest ze stoso­ waniem jednostek ładunkowych86. Są nimi obecnie przede wszystkim kontenery oraz nadwozia wymienne87 (w formie skrzyni samochodowej). Kontenery mają zwykle wymiary zgodne ze standardami ISO {International Standarization Organizatioń). Ich długość przedstawiana jest w stopach (ang. foot to 0,3048 m) i wynosi 10, 20, 30, 40, a czasami nawet 45 stóp. Mniejszą od kontenera jednostką ładun­ kową jest paleta. Zwykle kontenery załadowane są towarem (ładunkiem) umiesz­ czonym na paletach. Z kolei nadwozia wymienne, zamontowane na przyczepie bądź naczepie, są dużą jednostką ładunkową (pełnią podobną funkcję ładunkową jak kontener), zwiększającą manewrowość (liczbę wykonywanych rejsów) pojaz­ dów ciągnikowych (samochodów ciężarowych, ciągników siodłowych). Tabela 15 Przykładowe rodzaje kontenerów88 ładunkowych serii ISO Lp. Oznaczenie kontenera 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1 AA 1A 1 AX IBB IB 1BX 7. 8. 9. ICC IC 1CX (m) (stopy) Szerokość (m) 12 40 2,438 9 30 2,438 6 20 2,438 Długość Wysokość (m) 2,591 2,438 2,438 2,591 2,438 2,438 2,591 2,438 2,438 Źródło: PN-ISO 830:2001 Kontenery ładunkowe. We współczesnych przewozach międzynarodowych, gdzie stosowane są przewozy intermodalne (multimodalne), tzn. przewóz odbywa się co najmniej dwoma rodzajami transportu (zwykle transportem samochodowym i transportem kolejowym), jednostką ładunkową są całe pojazdy drogo­ we (samochody ciężarowe wraz ładunkiem), pociągi drogowe (samochód ciężarowy z przyczepą wraz z ładunkiem), ciągniki z naczepami siodłowymi wraz z ładunkiem itp. 87 Nadwozie wymienne to duża jednostka ładunkowa przewożona zwykle na przyczepie lub na­ czepie. Od kontenera różni się tym, że ma formę skrzyni samochodowej nakrywanej opończą (plan­ deką). W odróżnieniu od kontenera nie można jej piętrować (układać w stosy). 88 W zależności od masy brutto kontenera wyróżnia się: - kontenery małe - masa brutto wraz z ładunkiem do 2500 kg; - kontenery średnie - masa brutto wraz z ładunkiem 2500-10 000 kg; - kontenery wielkie - masa brutto wraz z ładunkiem powyżej 10 000 kg. 98 Tabela 1 Przykładowe rodzaje palet ładunkowych Lp. Rodzaj palety Wymiary 89 podstawowe (mm) 1. Płaska 800x1200 2. Słupkowa - 3. Skrzyniowa 800x1200 4. Specjalizowane - Charakterystyka użytkowa Wykonane są z: drewna, metalu, tworzywa sztucz­ nego lub z materiałów mieszanych. Mogą być jednorazowego lub wielokrotnego użytku Urządzenie pomocnicze wielokrotnego użytku wykonane z metalu. Umożliwia piętrzenie paletowych jednostek ładunkowych bez obciążania ładunku znajdującego się na palecie. Urządzenie wielokrotnego użytku posiadające ścianki umożliwiające piętrzenie i składowanie ładunków o nieregularnych kształtach i różnych wymiarach, luzem i w opakowaniu. Urządzenia o konstrukcji i wymiarach dostosowa­ nych do właściwości składowanego asortymentu, warunków transportu, przechowywania, czy opróż­ niania, umożliwiające piętrzenie. Źródło: M. Matulewski i in., Systemy logistyczne, Wyd. ILiM, Poznań 2007, s. 79-80. Transport kolejowy, którym w RP głównie dysponują Polskie Koleje Państwo we (PKP), w sytuacjach kryzysowych może być szczególnie przydatny podcza realizacji przewozów masowych (na dużą skalę) oraz na dużą odległość (zwykł powyżej 100 km). Może być wykorzystany zarówno do przewozu ludzi i ich mie nia (podczas ich ewakuacji), dowozu środków zaopatrzenia, a szczególnie przewc zu sprzętu specjalistycznego i pojazdów samochodowych używanych m.in. d realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej. W zależności o rodzaju przewożonych ładunków wykorzystywane mogą być wagony osobow bądź towarowe (wagony platformy, wagony kryte, wagony cysterny, wagon chłodnie i inne). Do przewozu ludzi używane są przede wszystkim wagony osobc we. Mogą być użyte również wagony towarowe kryte wyposażone w specjaln „umeblowanie" stosowane podczas przewozu wojsk koleją. Z logistycznego punk tu widzenia mankamentem transportu kolejowego w sytuacjach kryzysowych jes to, że nie może realizować przewozów samodzielnie (załadunek i wyładunek WE gonów odbywa się na stacjach kolejowych wyposażonych w rampy ładunkowe, d których ładunki muszą być dostarczane innym rodzajem transportu, np. transpoi tern samochodowym) oraz jest „przywiązany" wyłącznie do linii kolejowych, czy może realizować przewozy tylko w obrębie sieci kolejowej. W praktyce gospodarczej najczęściej stosowane są palety ładunkowe o wymiarach podstaw; 800x1200 mm oraz 1000x1200 mm. Ponadto w obrocie towarowym są również palety ładunków o wymiarach podstawy: 600x800 mm, 1000x1600 mm, 1200x1600 mm oraz 1200x1800 mm. 9 Transport powietrzny w sytuacjach kryzysowych reprezentowany jest przede wszystkim przez śmigłowce, w tym głównie śmigłowce transportowe. Szczególnie cenne usługi przewozowe, a także podczas rekonesansów logistycznych, mogą one świadczyć w sytuacji wystąpienia zniszczeń obiektów inżynierskich na sieci drogo­ wej i kolejowej. Jednak dostępność tych środków transportu, ich stosunkowo mała ładowność, a także bardzo duże koszty eksploatacji powodują, że wykorzystywane są głównie do realizacji pilnych zadań przewozowych, takich jak np.: ewakuacja ciężko rannych i chorych, dowóz leków i innych materiałów medycznych, dowóz deficytowych środków zaopatrzenia, przerzut zespołów ratunkowych itp. Oczywiście, do zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej nie wyklu­ cza się użycia również samolotów transportowych, szczególnie wtedy, gdy w pobliżu rejonów, w których wystąpiła sytuacja kryzysowa, będą znajdowały się lotniska. Jed­ nak użycie samolotów transportowych wymaga zapewnienia ich „obsługi" przez trans­ port samochodowy (dowóz i odbiór ładunków z lotniska), stosowania specjalnych opakowań przewożonego zaopatrzenia (szczególnie gdy jest ono np. zrzucane odbior­ com na spadochronach90), użycia specjalnych jednostek ładunkowych, sprzętu przeła­ dunkowego itp. Transport wodny dzieli się na transport wodny śródlądowy i transport morski. Środki pływające transportu wodnego śródlądowego w sytuacjach kryzysowych mogą być wykorzystane podczas organizacji przepraw promowych, przewozów międzybrzegowych91 oraz budowy mostów tymczasowych (pływających). Nie wyklucza się oczywiście ich wykorzystania do dowozu zaopatrzenia oraz ewaku­ acji ludzi i mienia. Jednak jest to transport osiągający małe (bardzo małe) prędko­ ści, uzależniony od warunków atmosferycznych (poziomu wody w rzekach i kana­ łach), wymagający „obsługi" przez transport samochodowy (dowóz i odbiór ładunków z portów i przystani rzecznych). Natomiast, z uwagi na dużą ładowność, w tym szczególnie statków pasażerskich, może być użyty do organizowania tymczasowych miejsc zakwaterowania. Transport morski może być użyty do różnego rodzaju zadań transportowych jedynie w rejonie wybrzeża morskiego. Bardzo duża ładowność statków morskich powoduje, że może być on szczególnie przydatny podczas organizacji przewozów masowych, zarówno ludzi, mienia, jak i sprzętu technicznego, w tym pojazdów samochodowych. Według opinii autora, w sytuacjach kryzysowych szczególnie przydatne mogą być środki pływające transportu morskiego przystosowane do prac ładunkowych (przeładunkowych) wykonywanych w poziomie, tzn. w systemie „roro" {roli on-roll off). System ten nie wymaga stosowania sprzętu do mechanizacji prac przeładunkowych, bowiem załadunek i wyładunek statków odbywa się poNiektóre rodzaje zaopatrzenia mogą być zrzucane z samolotów bez spadochronów. Jednak wymaga to stosowania specjalnych technologii, m.in. lot odbywa się na małych wysokościach i z małą prędkością ładunki zapakowane są w mocne (podwójne) pojemniki, ograniczonajest masa zrzucanego ładunku itp. 91 Przewozy międzybrzegowe to realizacja zadań transportowych pomiędzy przystaniami (por­ tami rzecznymi) leżącymi po obu stronach przeszkody wodnej, jednak oddalonymi (przesuniętymi) „w dół" lub „w górę" przeszkody wodnej czasami o wiele kilometrów. 100 przez wjazd i zjazd przewożonych pojazdów wraz z ładunkiem (samochodów cię­ żarowych, wagonów kolejowych). Inne rodzaje transportu, które mogą być stosowane w sytuacjach kryzysowych do realizacji usług transportowych, to przede wszystkim transport zaprzęgowy (konny), transport juczny, a także nosiciele-tragarze. Ich użycie przewiduje się w skrajnie trud­ nych sytuacjach transportowych, tzn. wtedy, gdy nie będzie możliwe użycie innych środków transportu. Zwykle będzie miało to miejsce bezpośrednio w rejonie zdarzeń (katastrof naturalnych, awarii technicznych) oraz gdy ilość przemieszczanych ładun­ ków będzie niewielka. Organizując usługi transportowe w sytuacjach kryzysowych, należy pamiętać o różnych towarzyszących im procedurach i technologiach. Najważniejsze z nich to: konieczność stosowania środków do mechanizacji prac przeładunkowych; ła­ dunki skompletowane (przewożone) są w jednostkach ładunkowych; konieczność organizacji zintegrowanego dowozu zaopatrzenia; środki transportu, w zależności od rodzaju przewożonego ładunku, mają różne współczynniki ładowności; zadanie transportowe najczęściej jest realizowane dwoma i więcej rodzajami transportu itp. Środki do mechanizacji prac przeładunkowych to urządzenia techniczne wspomaga­ jące załadunek i wyładunek ładunków ze środków transportowych. Współcześnie są to różnego rodzaju: wózki widłowe (w sytuacjach kryzysowych pożądane są wózki widło­ we na podwoziu umożliwiającym pracę w terenie - na nieutwardzonej nawierzchni); żurawie samochodowe i samojezdne; przenośniki łańcuchowe i taśmowe; suwnice bramowe; wózki paletowe, a także pojazdy samochodowe odpowiednio wyposażo­ ne w dodatkowe urządzenia, takie jak np. żurawie hydrauliczne (tzw. HDS), me­ chaniczne klapy tylne itp. Każdy z wymienionych środków do mechanizacji prac przeładunkowych wymaga odpowiedniego przygotowania ładunku (jednostki ładunkowej). Tabela 17 Przykładowe wózki widłowe służące do przeładunku spaletyzowanych jednostek ładunkowych L 1 P1. 2. 3. 4. Rodzaj wózka FD 15T-20 FD18T-20 FG 15HT-20 FG18HT-20 Rodzaj silnika Spalinowy, diesel Spalinowy, diesel LPG LPG Masa własna 2630 kg 2800 kg 2530 kg 2700 kg Udźwig 1500 kg 1750 kg 1500 kg 1750 kg Prędkość jazdy 19km/godz. 19km/godz. 19km/godz. 19km/godz. Opracowanie własne. Środki zaopatrzenia skompletowane (załadowane) w formie jednostki ładunko­ wej wymagają stosowania środków do mechanizacji prac przeładunkowych bądź w przypadku ich braku - muszą być rozkompletowane („rozpaletyzowane") na części, umożliwiające ich przeładunek sposobem ręcznym. 101 Organizacja zintegrowanego dowozu zaopatrzenia polega na dostarczeniu wszystkich niezbędnych (potrzebnych) środków zaopatrzenia w jednym rejsie (podczas jednego dowozu). Wobec tego istnieje konieczność kompletowania takich dostaw z wielu rodzajów zaopatrzenia. Operacji tej towarzyszy wcześniej rozkompletowanie jednorodnych jednostek ładunkowych i tworzenie nowych. Może być przy tym konieczne dodatkowe zapakowanie w specjalne opakowania uwzględnia­ jące warunki transportu, np. dużą wilgoć podczas powodzi i ulewnych deszczów; duże wstrząsy podczas przewozu transportem samochodowym itp. Zastosowany system (rodzaj) opakowań musi spełniać, co najmniej, kilka funkcji. Są to: funkcja transportowa, która uwzględnia wymiary (gabaryty) zapakowanego ładunku oraz jego zabezpieczenie przed czynnikami mechanicznymi, klimatycznymi, biologicz­ nymi i chemicznymi; funkcja kompletacyjna (zapewnia tworzenie zestawów za­ opatrzeniowych), funkcja informacyjna (zapewnia dobre oznakowanie ładunku i jego dotarcie do właściwego odbiorcy). Wszystkie środki transportowe charakteryzują się tzw. nominalną ładownością, która wskazuje maksymalną dopuszczalną masę przewożonego ładunku. Jednak w pojazdach ogólnego przeznaczenia zwykle trudno ją osiągnąć, bowiem masa (ciężar) właściwa przewożonych ładunków jest różna. Relacja pomiędzy tą masą a ładownością nominalną pojazdu wyrażana jest współczynnikiem ładowności. Stosowanie dwóch i więcej rodzajów transportu podczas realizacji zadań prze­ wozowych w sytuacjach kryzysowych jest rozwiązaniem bardzo częstym. Wynika to z tego, że większość rodzajów transportu (właściwie wszystkie poza transportem samochodowym) nie posiada autonomiczności, tzn. wymaga wspomagania („ob­ sługi") innym rodzajem transportu, którym najczęściej jest transport samochodo­ wy. W tzw. miejscu (punkcie) zmiany rodzaju transportu następuje przeładunek przewożonych ładunków. Z uwagi na bardzo dużą pracochłonność czynności prze­ ładunkowych należy dążyć do ograniczenia liczby takich miejsc. W związku z tym transport samochodowy, z uwagi na swoją autonomiczność, stał się dominującym rodzajem transportu wykorzystywanym w sytuacjach kryzysowych. Usługa transportowa organizowana na rzecz ludności poszkodowanej w sytu­ acjach kryzysowych polega na dowozie bądź ewakuacji określonych ładunków. Sposób dostawy lub ewakuacji zależy od rodzaju transportu. W przypadku użycia transportu samochodowego mogą być organizowane kolumny transportowe bądź przewóz ładunków i ludzi może odbywać się pojedynczymi samochodami. Do przewozu ładunków mogą być używane samochody ciężarowe bądź samochody ciężarowe z przyczepami. Współcześnie często ponadto stosowane są ciągniki siodłowe z naczepami. Organizacja kolumn transportowych umożliwia dostarcza­ nie w jednym rejsie znacznej ilości ładunków. Ułatwia ochronę przewożonych ładunków (np. przez konwój) oraz w znacznej mierze ogranicza błądzenie kolum­ ny, która zwykle jest pilotowana. Jednak to rozwiązanie ma również niedostatki, takie jak: niska prędkość jazdy kolumny, znaczne straty czasu na organizowanie kolumny, duża ilość przewożonych ładunków, trudność pełnego wykorzystania pojazdów w rejsie powrotnym itp. Natomiast przewóz ładunków pojedynczymi pojazdami samochodowymi przyspiesza przede wszystkim czas dostarczenia za102 opatrzenia (pojazdy pojedyncze osiągają znacznie większą prędkość niż kolumny samochodowe) oraz zwiększa elastyczność wykorzystania posiadanych środków transportowych. Mankamentem jest natomiast zagrożenie błądzeniem pojazdów (konieczna jest organizacja regulacji ruchu) oraz zmniejszenie bezpieczeństwa przewożonych ładunków. W przypadku użycia transportu kolejowego i wodnego do realizacji zadań logi­ stycznych konieczna staje się organizacja prac przeładunkowych na stacjach kole­ jowych (portach rzecznych i morskich) oraz dodatkowe użycie innych rodzajów transportu (zwykle transportu samochodowego) do ich obsługi. W przypadku użycia śmigłowców transportowych do realizacji zadań logi­ stycznych zwykle konieczne jest przepakowanie jednostek ładunkowych (najczę­ ściej stosowane jednostki ładunkowe bądź to nie mieszczą się w ładowni śmigłow­ ca, bądź też ich użycie w sposób zasadniczy zmniejsza jego współczynnik ładowności). Ponadto konieczne jest tzw. uszczelnianie ładunku w ładowni, tj. zabezpieczenie przed jego niekontrolowanym przemieszczeniem podczas transpor­ tu drogą powietrzną. Natomiast w przypadku podwieszenia ładunku do śmigłowca konieczne staje się pozyskanie dodatkowych opakowań oraz środków (wyposaże­ nia) do mocowania ładunków. Bezpieczna praca śmigłowców wymaga posiadania dobrze oznakowanych i obsługiwanych lądowisk. Użycie samolotów transportowych do realizacji zadań logistycznych w sytu­ acjach kryzysowych zwykle wymaga dowiezienia ładunków, a następnie ich odbio­ ru z odległych lotnisk. Ocenia się, że czas przygotowania przewozu środków za­ opatrzenia samolotem jest aż ok. 10-krotnie dłuższy od czasu jego przewozu. W przypadku organizacji zrzutów ładunków (bez spadochronu) z samolotu, oprócz zachowania precyzyjnych procedur lotu, wymagane jest stosowanie dodatkowych, wzmocnionych opakowań92. Typową, a zarazem specyficzną (m.in. z uwagi na skomplikowany przebieg) usługą transportową realizowaną w sytuacjach kryzysowych jest ewakuacja ludno­ ści z rejonu zdarzenia (zagrożenia). Jest to oczywiście nie tylko przedsięwzięcie logistyczne. Należy ono przede wszystkim do zadań grupy operacji i organizacji działań ZZK, natomiast grupy logistyczne (grupa zabezpieczenia logistycznego oraz grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej) tylko to przedsięwzięcie wspierają (zabezpieczają). Wsparcie to obejmuje: dostarczenie środków transportu, zabezpieczenie materiałowe (w wodę do picia i żywność) i medyczne ludności podczas przewozu oraz jej odbiór w tymczasowych miejscach (rejonach) zakwate­ rowania. Ewakuacja ludności poszkodowanej może być planowana bądź doraźna93. Na przykład podczas organizacji zrzutów z samolotów zboża dla głodującej ludności Afryki stosowano podwójne worki, które zrzucano z niskiej wysokości, ograniczając jednocześnie prędkość lotu do niezbędnego minimum. Rozwiązanie to było wielokrotnie tańsze od zrzutu zaopatrzenia na spadochronach. Zwykle na 10 zrzuconych worków pękał tylko jeden. 93 Z polskich doświadczeń uzyskanych podczas katastrofalnych powodzi wynika, że problem ewakuacji ludności z rejonów objętych klęską żywiołową jest zwykle przedsięwzięciem wymuszo­ nym. Spowodowane jest to niechęcią ludności do opuszczenia miejsc stałego zakwaterowania (głów­ nie z obawy przed kradzieżą pozostawionego mienia). 103 Z logistycznego punktu widzenia, ale nie tylko, zdecydowanie prostszą, pod względem organizacji, jest ewakuacja planowana. Zwykle ma ona miejsce w cza­ sie, kiedy nie ma jeszcze sytuacji kryzysowej, która jest dopiero tylko prognozo­ wana i prawdopodobna. Może być ona podzielona na etapy. Zwykle są to etapy: wstępny, zasadniczy i końcowy. W etapie wstępnym prowadzone jest rozpoznanie potrzeb przewozowych, usta­ lane są środki ewakuacji i ich liczba, priorytety ewakuacji94, wyznaczane i ozna­ kowywane są miejsca zbiórki osób ewakuowanych, organizowane są kolumny transportowe, rozpoznawane są drogi ewakuacji (powinny to być drogi z możliwie jak najmniejszą liczbą tzw. wąskich gardeł), organizowana jest regulacja ruchu oraz pilotowanie kolumn ewakuacyjnych95, ustalane są miejsca (rejony) odbioru osób ewakuowanych itp. Etap zasadniczy ewakuacji polega na sprawowaniu nadzoru nad realizacją pro­ cesu przemieszczenia ludności do wyznaczonych tymczasowych rejonów (miejsc) zakwaterowania. Istotną sprawą jest zapewnienie ciągłości i intensywności ewaku­ acji. W razie potrzeby prowadzona jest ona w sposób ciągły - przez całą dobę. Etap końcowy ewakuacji ludności polega głównie na zapewnieniu (zorganizo­ waniu) dobrych warunków bytowania ewakuowanych osób w tymczasowych miej­ scach zakwaterowania oraz ochrony pozostawionego przez nie (w miejscu stałego miejsca zamieszkania) mienia. Zdecydowanie trudniejszą (od planowanej) jest ewakuacja doraźna. Towarzy­ szą jej zwykle dodatkowo ekstremalne warunki (np. powódź, pożary, skażenia, wysokie bądź niskie temperatury) - ma miejsce nagromadzenie się, w jednym cza­ sie, wielu różnorodnych przedsięwzięć oraz często występuje improwizacja wielu przedsięwzięć. Mimo tego powinna (musi) być realizowana według wcześniej przygotowanych (na tę ewentualność) planów. Szczególny wysiłek organizatorów ewakuacji oraz wspierających ich organów logistycznych powinien być skierowa­ ny na zapewnienie bezpieczeństwa podczas przewozu, w tym zapobieganie nie­ szczęśliwym wypadkom. Niezależnie od rodzaju ewakuacji (czy jest ona planowa, czy też doraźna) lud­ ności poszkodowanej do tymczasowych miejsc zakwaterowania, podczas kalkula­ cji liczby środków transportowych, należy uwzględnić możliwość zabrania przez ewakuowanych bagażu podręcznego. Organizując ewakuację ludności poszkodo­ wanej do tymczasowych miejsc (rejonów) zakwaterowania, nie można wykluczyć sytuacji, w których może zajść konieczność (z różnych powodów) zarządzenia ewakuacji pieszej. W takich wypadkach należy (konieczne jest) zapewnić transport (przewóz) osobom chorym, w podeszłym wieku, matkom z małymi dziećmi, oso­ bom niepełnosprawnym ruchowo itp. Ponadto w miarę możliwości powinien być W pierwszej kolejności ewakuowane są przede wszystkim osoby obłożnie chore, matki z ma­ łymi dziećmi oraz inne zagrożone utratą życia lub zdrowia. 95 Pilotowanie kolumn ewakuacyjnych zapobiega przede wszystkim ich błądzeniu oraz zapewnia przewóz ewakuowanych do właściwych (zaplanowanych) tymczasowych rejonów zakwaterowania. 104 zapewniony przewóz bagażu podręcznego. W czasie takiego przemieszczenia 01 ganizowane są postoje i odpoczynki. Wykorzystuje się je do wydawania wod (napojów), żywności, udzielania pomocy medycznej itp. 3.6.2. Organizacja usług remontowych W sytuacjach kryzysowych usługi remontowe realizowane na rzecz ludność poszkodowanej mają zwykle charakter doraźny i raczej mają formę napraw instakej i (urządzeń) dostarczających media komunalne (wodę, energię elektryczną, ga; ciepło) i sieci łączności oraz różnego rodzaju sprzętu technicznego gospodarstw domowego. Są one realizowane na podobnych zasadach jak w tzw. stanie norma nym, tzn. kiedy nie występuje sytuacja kryzysowa, przez adekwatne zespoły n montowo-awaryjne. Do usług remontowych realizowanych na rzecz ludności poszkodowanej w sj tuacjach kryzysowych należy zaliczyć również odbudowę (odtworzenie) obiektów infrastruktury krytycznej, obiektów inżynierskich na sieci komunikacyjnej (drogc wej, kolejowej, wodnej, na lotniskach i lądowiskach), w tym zniszczonych jej oc cinków. Specyfiką usług remontowych wykonywanych w sytuacjach kryzysowyc jest to, że ukierunkowane są przede wszystkim na odtworzenie zdatności (użytec; ności) technicznej naprawianych urządzeń i sprzętu technicznego. Zdatność tę ni leży przy tym rozumieć jako poziom niższy od pełnej sprawności technicznej, je< nak spełniający podstawowe wymagania z zakresu bezpieczeństwa eksploatacj Dzięki takiemu podejściu do problemu wykonywania remontów przyspiesza się ic realizację oraz ogranicza ich pracochłonność. 3.6.3. Organizacja usług gospodarczo-bytowych Usługi gospodarczo-bytowe realizowane w sytuacjach kryzysowych obejmu szeroki wachlarz świadczeń sprzyjających przetrwaniu ludności poszkodowane Są to głównie usługi: gastronomiczne, kwaterunkowe, kąpielowe i pralnicze, szev sko-krawieckie, fryzjerskie oraz handlowe. Usługi gastronomiczne dla ludności poszkodowanej należy postrzegać główn jako przygotowanie i dostarczanie gotowanych (gorących) posiłków. Zwykle org nizowane są na bazie istniejących stołówek, jadłodajni, restauracji, barów gastn nomicznych, a czasami kuchni polowych. Należy dążyć do tego, by posiłki przygi 96 towywane były bezpośrednio w miejscu (lub w pobliżu) zakwaterowan Przygotowanie posiłków, szczególnie podczas organizacji żywienia zbiorowego, musi być i alizowane przy przestrzeganiu przepisów sanitarnych dotyczących obróbki produktów spożywczyc Wymagają one m.in. maksymalnego skracania czasu przechowywania produktów w pomieszczenia kuchennych; przygotowywania posiłków w dokładnie wyznaczonych terminach; wydawania pos ków nie później niż 15-30 min. po ich ugotowaniu, a kończenia nie później niż 2 godziny; przy prs 1 Usługi kąpielowo-pralnicze dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzy sowych zwykle organizowane są łącznie, tj. po kąpieli wydawana jest czysta bieli zna (czasami również pościel), a bielizna brudna przekazywana jest do prani* Głównie ma to miejsce w stosunku do osób ewakuowanych do tymczasowyc miejsc zakwaterowania. Kąpiel najprościej jest organizować na bazie istniejącyc stacjonarnych łazienek i miejsc kąpielowych, w których jest bieżąca ciepła i zimn woda. Zdecydowanie trudniej jest ją organizować na bazie mobilnych (samochc dowych, wagonowych-kolej owych) łaźni, do których trzeba dowozić wodę ora z których trzeba wywozić wodę zużytą. W tym wypadku często zachodzi potrzeb ograniczenia częstotliwości kąpieli, limitowania wody (ograniczenia jej zużycie itp. Organizując kąpiele, urządza się albo oddzielne łaźnie dla mężczyzn i oddzie' ne dla kobiet, bądź też ustala się różne godziny kąpieli dla mężczyzn i dla kobie Pranie bielizny osobistej powinno być organizowane w trybie indywidualnyn W tym przypadku organizatorzy zapewniają niezbędną liczbę pralek i środków piorących. Natomiast pranie pościeli zwykle odbywa się w sposób zbiorów w profesjonalnych pralniach. Usługi szewsko-krawieckie dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych mają charakter doraźny. Wykonywane są zwykle podczas wydawania nowych ubrań, obuwia i odzieży ochronnej, kiedy zachodzi potrzeba dokonywani poprawek (dopasowywania) wydawanych przedmiotów, a także jako napraw użytkowanej odzieży i obuwia. Najprościej jest je zlecać profesjonalnym zakładom krawieckim i szewskim. Usługi fryzjerskie dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych mogą być zlecane profesjonalnym fryzjerom, np. przyjeżdżają oni do tymczasowych miejsc (rejonów) zakwaterowania i wykonują je w doraźnie urządzonych punktach fryzjerskich, bądź też mogą być wykonywane na zasadzie usług wzajemnych (przez osoby przyuczone). Jednak rannym i chorym leczonym w szpitalach wykonywane są tylko profesjonalne usługi fryzjerskie. Usługi handlowe dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych organizowane są jako uzupełnienie dostaw zaopatrzenia organizowanego w naturze. Świadczone są zwykle w stacjonarnych punktach handlowych, urządzanych m.in. w tymczasowych miejscach zakwaterowania lub w kantynach urządzonych na samochodach. W drugim przypadku kantyna może obsługiwać klientów w systemie objazdowym, obsługując kilka tymczasowych rejonów (miejsc) zakwaterowania. Usługi handlowe są szczególnie konieczne, kiedy dla ludności poszkodowanej, zamiast produktów w naturze, wypłacany jest ekwiwalent (zasiłek) pieniężny. 3.6.4. Organizacja innych usług logistycznych W sytuacjach kryzysowych organizacja innych usług logistycznych, do których należą m.in.: zbiórka i przewóz osób zmarłych i zabitych; usługi pogrzebowe; wywóz odpadów stałych i śmieci; odwadnianie (osuszanie) terenu; zabiegi dezynfek1 cyjne; zabiegi dezynsekcyjne; zabiegi deratyzacyjne; zabiegi specjalne podczas skażeń chemicznych i promieniotwórczych; utylizacja martwych zwierząt itp., w większości przypadków, wymaga pełnej profesjonalizacji, tzn. zatrudnienia wy­ specjalizowanych firm. Zbiórka i przewóz osób zmarłych i zabitych powinna być powierzona zakła­ dom pogrzebowym. Jest to konieczne z uwagi na zagrożenie chorobami zakaźnymi oraz ze względów społecznych, religijnych (etycznych) itp. Przewóz osób zmar­ łych i zabitych może odbywać się wyłącznie specjalnie do tego przeznaczonymi pojazdami. W przypadku wykrycia chorób zakaźnych wymóg ten musi być rygory­ stycznie przestrzegany, ponadto obowiązuje rozdzielenie miejsc składowania zwłok osób zmarłych na choroby zakaźne od pozostałych. Usługi pogrzebowe muszą być realizowane zgodnie z życzeniami rodzin osób zmarłych i zabitych. W przypadku zmarłych na choroby zakaźne realizuje się do­ datkowo zabiegi przeciwepidemiczne pod nadzorem specjalistów służby zdrowia. Podczas wystąpienia epidemii choroby zakaźnej pochówek zmarłych na nią osób organizowany jest na specjalnych kwaterach (cmentarzach). Wywóz odpadków stałych wymaga zwykle specjalnych środków transporto­ wych, m.in. pojemników do wywozu tzw. gabarytów. Pion logistyki w tym wy­ padku wyznacza miejsca ustawienia takich pojemników, instruuje mieszkańców o rodzaju wywożonych odpadów i okresie (czasie) podstawiania pojemników, a także organizuje ich wywóz do wyznaczonych wysypisk, miejsc składowania, zakładów utylizacji lub recyklingu. Odwadnianie (osuszanie) terenu ma miejsce zwykle podczas usuwania skutków powodzi. Wykorzystuje się w tym celu pompy do wody i szlamu. Tabela 18 Przykładowe rodzaje pomp do wody i szlamu wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych Lp. 1. 2. 3. Rodzaj pompy Pompa prze­ ponowa LIB 1/3 Pompa szla­ mowa PS 600/2 Pompa szla­ mowa PS 1300/3 Wydajność maksymalna Masa Spalinowy, benzyna 340 l/min 65 kg Wielkość starych zanieczyszczeń w wodzie do 50 mm Spalinowy, benzyna 600 l/min 32 kg Wielkość stałych zanieczyszczeń w wodzie do 12,7 mm Spalinowy, benzyna 1300 l/min 36 kg Wielkość stałych zanieczyszczeń w wodzie do 32 mm Rodzaj silnika Uwagi Źródło: Technet, www.technet.com.pl. Zabiegi dezynfekcyjne (niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych poza or­ ganizmem chorego) mogą być prowadzone przy użyciu środków chemicznych i fizycznych. W sytuacjach kryzysowych czasami organizowane są na dużą skalę. 108 W tym wypadku konieczne jest użycie firm specjalistycznych. Natomiast w innych sytuacjach, tzn. gdy ich skala jest niewielka, mogą być również wykonywane przez miejscową ludność. Wydaje się jej w tym celu odpowiednie środki dezynfekcyjne, sprzęt, udziela niezbędnego instruktażu (przeszkolenia) oraz prowadzi nadzór sani­ tarny. Zabiegi dezynsekcyjne (likwidacja przenoszących choroby zakaźne insektów lub dokuczliwych dla człowieka innych owadów) w sytuacjach kryzysowych mogą być prowadzone metodami: mechanicznymi (np. muchołapki, lepy), fizycznymi (przez stosowanie wysokich temperatur: ogień, suche i gorące powietrze, para wodna), chemicznymi (przez stosowanie pestycydów) oraz biologicznymi. W przypadku wystąpienia szkodliwych owadów konieczne jest zatrudnienie firm specjalistycz­ nych, np. do prowadzenia masowych oprysków chemicznych z powietrza. Ze wzglę­ dów bezpieczeństwa i higieny oraz ochrony środowiska konieczny jest nadzór sani­ tarny. Zabiegi deratyzacyjne (likwidacja szkodliwych gryzoni) w sytuacjach kryzy­ sowych powinny być zlecane specjalistycznym firmom, bowiem tylko one dają gwarancję na skuteczność tych zabiegów. Mogą być ponadto dodatkowo wydawa­ ne ludności miejscowej specjalne środki (trutki) i pułapki. W tym wypadku ko­ nieczny jest instruktaż w sprawie sposobów stosowania tych środków oraz zasad bezpieczeństwa i higieny, a także stały nadzór nad stosowaniem wydanych środ­ ków oraz utylizacją martwych gryzoni. Zabiegi specjalne podczas skażeń chemicznych i promieniotwórczych wyma­ gają stosowania specjalistycznych procedur, z uwagi na bezpieczeństwo mieszkań­ ców, osób prowadzących te zabiegi oraz ochronę środowiska. Do ich realizacji muszą być angażowane firmy specjalistyczne. W przypadku skażeń chemicznych mogąje realizować zespoły ratownictwa chemicznego straży pożarnej (PSP). Utylizacja martwych zwierząt prowadzona jest przede wszystkim w celach prewencyjnych, tj. zapobiegania epidemii chorób zakaźnych. Prowadzą ją wyspe­ cjalizowane zespoły w specjalnie do tego wyznaczonych miejscach. Nadzór nad utylizacją prowadzi pion służby zdrowia. 109 4. PROCEDURY ORGANIZACJI USŁUG MEDYCZNYCH DLA LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 4.1. Ogólne właściwości udzielania pomocy medycznej rannym i chorym w sytuacjach kryzysowych Pomoc medyczna organizowana w sytuacjach kryzysowych ukierunkowana jest na ratowanie życia i zdrowia rannych i chorych oraz zapewnienie warunków sanitarnohigienicznych i przeciwepidemicznych niezbędnych dla ludności poszko­ dowanej do przetrwania w zaistniałej sytuacji. Ratowanie życia i zdrowia rannych i chorych, oprócz wyposażenia specjali­ stycznego i przygotowania profesjonalnego zespołów medycznych, zdeterminowa­ ne jest funkcją czasu, tzn. czas od momentu zranienia (zachorowania) do udziela­ nia pomocy medycznej powinien być możliwie jak najkrótszy. W tej kwestii obowiązują ścisłe normy (standardy). Są one następujące: - pomoc lekarska powinna być udzielana pacjentowi w czasie do 1 godziny od chwili zranienia; jest to tzw. reguła złotej godziny; - pomoc lekarska z elementami pomocy kwalifikowanej (zwykle chirurgicznej i internistycznej) oraz kwalifikowana pomoc medyczna powinny być udzielane w czasie do 2-3 godzin od chwili zranienia (zachorowania); - zabiegi medyczne ratujące życie pacjenta lub części ciała (chodzi tu o koń­ czyny) powinny być wykonane tak szybko, jak to tylko możliwe, jednak nie póź­ niej niż do 6 godzin od chwili zranienia (zachorowania); jest to tzw. reguła sześciu godzin, W służbie zdrowia ponadto obowiązuje procedura o nazwie „wykonanie zabie­ gów ze względów życiowych". Oznacza ona, że w sytuacji wystąpienia bardzo dużej liczby rannych i chorych wymagających kwalifikowanej i wyższej pomocy medycznej zabiegi medyczne, na skutek przeciążenia zespołów medycznych, w uzasadnionych przypadkach mogą być ograniczone do niezbędnego minimum, tzn. „względów życiowych", czyli ratujących pacjentom życie i zdrowie. W takich przypadkach pozostały zakres pomocy medycznej zostanie zrealizowany w innym możliwym czasie. Dążenie do udzielenia możliwie jak najszybszej pomocy rannym i chorym spowodowało potrzebę zorganizowania systemu ratownictwa medycznego. Jego zadaniem jest udzielanie szybkiej pomocy każdej osobie, która znalazła się w sta­ nie nagłego zagrożenia zdrowotnego. W systemie tym działa personel medyczny (ratownictwa medycznego) oraz inne osoby (przeszkolone, a nawet nieprzeszkolone). Personel medyczny to przede wszystkim: lekarz systemu, pielęgniarka syste­ mu, ratownik medyczny, koordynator centrum powiadamiania medycznego. Nato­ miast inne osoby to np. strażak PSP z uprawnieniami ratownika oraz osoby, które 110 HBK&_ - znalazły się w pobliżu osób będących w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. W ramach ratownictwa medycznego udzielana jest pomoc przedlekarska. Zapewnienie warunków sanitarnohigienicznych i przeciwepidemicznych nie­ zbędnych ludności poszkodowanej do przetrwania sytuacji kryzysowej jest równie konieczne jak dostawy wody pitnej i żywności. Przedsięwzięcia sanitarnohigie­ niczne polegają przede wszystkim na: prowadzeniu nadzoru sanitarnego nad prze­ strzeganiem podstawowych zasad higieny osobistej; kontroli warunków zakwate­ rowania (w tym szczególnie w tymczasowych miejscach zakwaterowania); kontroli dostaw i warunków przechowywania wody pitnej oraz systematycznej kontroli jej jakości; kontroli warunków żywienia, w tym szczególnie żywienia zbiorowego, transportu i magazynowania żywności; nadzorze gospodarki wodno-ściekowej; organizowaniu szkoleń z zasad przestrzegania higieny pracy i życia itp. Z kolei przedsięwzięcia przeciwepidemiczne obejmują: prowadzenie systematycznej obser­ wacji epidemiologicznej (terenu, ludności, zwierząt); organizowanie posterunków (blokad) przeciwepidemicznych rejonów, w których stwierdzono zachorowania na choroby zakaźne; wykonywanie zabiegów przeciwepidemicznych w wykrytych ogniskach chorób zakaźnych; szczepienia profilaktyczne (ochronne); wykrywanie nosicieli chorób zakaźnych; szkolenie ludności z zakresu zapobiegania (profilakty­ ki) i zwalczania chorób zakaźnych itp. Wobec powyższego nietrudno zauważyć, że pomoc medyczna organizowana w sytuacjach kryzysowych obejmuje: przedsięwzięcia leczniczo-ewakuacyjne, sanitarnohigieniczne oraz przeciwepidemiczne. 4.2. Organizacja przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych Realizatorami przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych w sytuacjach kryzyso­ wych są różne jednostki służby zdrowia (publicznej, niepublicznej, resortowej itp.) wspierane (w razie potrzeby) zespołami medycznymi (głównie o profilu chirur­ gicznym i internistycznym) kierowanymi, przez nadrzędne organy służby zdrowia, do pomocy placówkom opieki medycznej niższego szczebla. Przedsięwzięcia te 97 mają charakter progresywny. Oznacza to, że zakres pomocy lekarskiej udzielanej pacjentom wzrasta w miarę ich ewakuacji do wyższych poziomów opieki medycz­ nej. W procesie leczniczo-ewakuacyjnym realizowanym w sytuacjach kryzyso­ wych można wyróżnić cztery poziomy opieki medycznej. Są to: a) pierwszy poziom opieki medycznej - zorganizowany na szczeblu gminy, na którym realizowane są następujące przedsięwzięcia: - pełny zakres pomocy przedlekarskiej - w ramach ratownictwa medycznego, która obejmuje: pierwszą pomoc, kwalifikowaną pierwszą pomoc i medyczne czynności ratunkowe, Pomoc lekarska dzieli się na: pierwszą pomoc lekarską, kwalifikowaną pomoc lekarską oraz specjalistyczną pomoc lekarską wraz z rehabilitacją. 111 - zbieranie ofiar (rannych i chorych) z miejsc, w których zostali poszkodowani, i ich ewakuacja do przychodni (punktów medycznych), gdzie udzielana jest im pierwsza pomoc lekarska, - segregacja (nazywana również terminem pochodzenia francuskiego „triage" - czytaj „triaż") rannych i chorych i wykonanie zabiegów ratujących życie, - rutynowe badania pacjentów i kierowanie procesem leczenia lekko rannych i chorych (w zakresie umożliwiającym ich zwolnienie w krótkim czasie do domu), - udzielenie pomocy dentystycznej (stomatologicznej) - jeżeli w tym zakresie nie obowiązuje centralizacja zasobów medycznych, np. na szczeblu powiatu, - przygotowanie ciężko rannych i poważnie chorych do ewakuacji na wyższy poziom opieki medycznej, - obserwacja lekarska leczonych pacjentów; b) drugi poziom opieki medycznej - zorganizowany na szczeblu powiatu, na którym realizowane są następujące przedsięwzięcia: - ewakuacja pacjentów z pierwszego poziomu opieki medycznej i jego wspar­ cie, - segregacja rannych i reanimacja poważnie chorych pacjentów, - leczenie (tzw. podtrzymujące) tych pacjentów, którzy wymagają dłuższego okresu leczenia lub ewakuacji na wyższy poziom opieki medycznej, - rozporządzenie lub leczenie pacjentów, którzy mogą być w ciągu 2-3 dni wypisani do domu, - dostarczanie zaopatrzenia medycznego i wzmacnianie (uzupełnianie) zespo­ łów medycznych na pierwszym poziomie opieki medycznej (tj. w gminach), - centralizacja (w razie potrzeby) zasobów medycznych na poziomie powiatu; może to dotyczyć pomocy dentystycznej (stomatologicznej) oraz niektórych przed­ sięwzięć przeciwepidemicznych i innych, -wykonywanie pilnych operacji chirurgicznych ratujących życie pacjentów i ich kończyny, szczególnie w sytuacji, gdy ewakuacja na wyższy poziom opieki medycznej może być zakłócona, - przedsięwzięcia zmniejszające (obniżające) skutki zaburzeń stresu pourazo­ wego, - przygotowanie pacjentów do ewakuacji na wyższy poziom opieki medycznej, - obserwacja lekarska leczonych pacjentów; c) trzeci poziom opieki medycznej - zorganizowany na szczeblu wojewódz­ twa, na którym realizowane są następujące przedsięwzięcia: - ewakuacja pacjentów z pierwszego i drugiego poziomu opieki medycznej, - segregacja rannych oraz reanimacja i stabilizacja poważnie chorych pacjen­ tów, - wykonywanie wszystkich operacji chirurgicznych ratujących życie pacjentów i ich kończyny, - przygotowanie do ewakuacji pacjentów, którzy wymagają leczenia na wyż­ szym, tj. czwartym poziomie opieki medycznej, 112 - leczenie tych pacjentów, którzy mogą powrócić do domu po hospitalizacji na trzecim poziomie opieki medycznej, - obserwacja lekarska leczonych pacjentów, -dostarczanie zaopatrzenia medycznego dla pierwszego i drugiego poziomu opieki medycznej, z dostawami krwi włącznie, - centralizacja (w razie potrzeby) wybranych zasobów medycznych na pozio­ mie województwa; d) czwarty poziom opieki medycznej - zorganizowany na bazie szpitali specja­ listycznych, na którym realizowane są następujące przedsięwzięcia: -odbiór rannych i chorych z trzeciego poziomu opieki medycznej i innych placówek służby zdrowia, - pełny zakres lecznictwa specjalistycznego, a także opieki pielęgniarskiej nad pacjentami. Organizując przedsięwzięcia leczniczo-ewakuacyjne pion medyczny (grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej), ZZK musi (powinien) zapewnić pełną gotowość systemu ewakuacji medycznej oraz leczenia rannych i chorych na poszczególnych poziomach opieki medycznej, od samego początku (tj. zaistnienia) sytuacji kryzysowej, czyli organizacja tego systemu musi zakończyć się w okresie zagrożenia. Proces ewakuacji medycznej organizowany jest z zachowaniem priorytetów wynikających z „pilności ewakuacji" oraz „podatności" pacjentów do ewakuacji danym rodzajem transportu. Musi być on dostosowany do stanu klinicznego pa­ cjenta, tzn. jego stanu zdrowia - ciężkości odniesionych ran lub zaawansowania choroby. Oznacza to, że w ciężkich przypadkach, szczególnie gdy czas ewakuacji pacjenta do odpowiedniego poziomu opieki medycznej będzie decydować o urato­ waniu jego życia i zdrowia, powinny być stosowane adekwatne środki ewakuacji, np. zamiast samochodu ogólnego przeznaczenia - samochód sanitarny, lub zamiast samochodu sanitarnego - śmigłowiec sanitarny. Ponadto czasami ciężki stan cho­ rego (rannego) powoduje, że może być on ewakuowany tylko środkami transportu sanitarnego, w których może być kontynuowany proces leczenia (udzielana sku­ teczna pomoc medyczna). Natomiast lekko ranni i chorzy mogą być ewakuowani środkami transportu ogólnego przeznaczenia. Podczas niskich temperatur trzeba przewidzieć konieczność wydawania ewa­ kuowanym pacjentom środków ocieplających, np. koców, śpiworów, ciepłej odzie­ ży itp. Często stosowanym (tzw. klasycznym) sposobem ewakuacji medycznej jest ewakuacja „na siebie". Polega ona na tym, że wyższy szczebel opieki medycznej ewakuuje rannych i chorych z niższych poziomów opieki do swoich placówek medycznych przy użyciu własnych środków transportu. Zaletą tego sposobu jest to, że wszystkim ewakuowanym pacjentom gwarantuje się miejsca98 w docelowych 98 Miejsca te należy rozumieć jako łóżka szpitalne niezbędne w procesie hospitalizacji rannych i chorych. 113 2-3 t (godz.) Legenda: © - punkt medyczny -szpital • klin - kliniczny • W -wojewódzki • P -powiatowy - przychodnia lekarska p 105 - szpital powiatowy dysponujący 105 łóżkami Opracowanie własne. Rys. 10. Ewakuacja medyczna w ujęciu czasowo-przestrzennym 114 placówkach medycznych (szczebel ewakuujący zna najlepiej swoją sytuację w zakresie tzw. obłożenia oddziałów szpitalnych). Jednak z praktyki sytuacji kry­ zysowych wynika, że najczęściej stosowanym sposobem ewakuacji medycznej jest sposób „mieszany", w którym uczestniczy jednocześnie „wyższy" i „niższy" po­ ziom opieki medycznej. W przypadku wystąpienia potrzeby szczególnie pilnej ewakuacji medycznej pacjenta do określonego poziomu opieki medycznej stosuje się pomijanie pośred­ nich etapów ewakuacji. Sposób ten obowiązuje również w przypadku wykorzy­ stywania śmigłowców sanitarnych do ewakuacji medycznej. Wówczas niezależnie, z jakiego poziomu pomocy medycznej ewakuowany jest pacjent, dowożony jest on do poziomu (placówki medycznej) docelowego. 4.3. Organizacja przedsięwzięć sanitarnohigienicznych W sytuacjach kryzysowych przedsięwzięcia sanitarnohigieniczne obejmują przede wszystkim nadzór sanitarny nad warunkami zakwaterowania ludności po­ szkodowanej, dostawami wody pitnej, organizacją żywienia i żywnością oraz inne działania. Prowadzenie nadzoru sanitarnego nad warunkami zakwaterowania ludności poszkodowanej polega na systematycznej kontroli (prowadzonej przez personel medyczny - przede wszystkim lekarzy) przestrzegania reguł higieny bytowania mieszkańców w miejscach stałego zamieszkania oraz ludności ewakuowanej do tymczasowych miejsc zakwaterowania. Nadzór ten dotyczy szczególnie pomiesz­ czeń mieszkalnych i pomocniczych (np. szatni, suszarni), węzłów sanitarnych (ła­ zienki, umywalnie, ustępy) oraz organizacji zbierania i wywożenia odpadów sta­ łych i śmieci. Wynikiem prowadzonego nadzoru sanitarnego, w przypadku stwierdzenia niedociągnięć i zaniedbań, muszą być działania powodujące ich usu­ nięcie. Nadzór sanitarny nad dostawami wody pitnej w sytuacjach kryzysowych obej­ muje przede wszystkim kontrolę sanitarną źródeł (ujęć) wody i urządzeń wodocią­ gowych zaopatrujących ludność w wodę oraz kontrolę czystości środków transpor­ tu i magazynowania wody. Ponadto osoby odpowiedzialne za nadzór sanitarny uczestniczą w ustalaniu norm zaopatrywania ludności poszkodowanej w wodę, a także jej jakości, w tym w nadzorze przestrzegania zaleceń sanitarnych dotyczą­ cych procesu uzdatniania wody. W przypadku budowania nowych ujęć wody oso­ by prowadzące nadzór sanitarny uczestniczą w opiniowaniu projektów urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych oraz wykorzystywanych źródeł wody. Nadzór sanitarny nad organizacją żywienia polega na kontroli przestrzegania przepisów sanitarnohigienicznych dotyczących przygotowania posiłków i ich prze­ chowywania oraz stanu sanitarnego pomieszczeń kuchennych, magazynków przykuchennych oraz stołówek i ich wyposażenia. Nadzór sanitarny nad żywnością 115 polega głównie na kontroli przestrzegania warunków jej transportu i magazynowa­ nia. Na przykład przewóz produktów spożywczych może odbywać się: -trwałych artykułów spożywczych (nieulegających szybkiemu zepsuciu) zwykłymi środkami transportu, pod warunkiem że produkty spożywcze będą od­ powiednio opakowane; - produktów spożywczych łatwo ulegających zepsuciu lub zanieczyszczeniu w specjalnych chłodniach lub pojemnikach chroniących przed zanieczyszczeniem; -pieczywa - w specjalnie do tego przygotowanych środkach transportowych (w tzw. „chlebowozach"). Osoby z obsługi środków transportowych przewożących żywność oraz maga­ zynów żywnościowych muszą być ubrane w czystą odzież ochronną i ściśle prze­ strzegać zasad higieny osobistej. Inne przedsięwzięcia sanitarnohigieniczne dotyczą nadzoru nad przestrzeganiem czystości odzieży i ubrań ochronnych, sprzętu (naczyń) do przenoszenia i spożywa­ nia posiłków, sposobów (technologii) mycia naczyń kuchennych i sprzętu gospodar­ stwa domowego, zbierania odpadków poprodukcyjnych i pokonsumpcyjnych itp. 4.4. Organizacja przedsięwzięć przeciwepidemicznych W sytuacjach kryzysowych przedsięwzięcia przeciwepidemiczne obejmują najczęściej: rozpoznanie sanitarno-epidemiologiczne, postępowanie z osobami chorymi zakaźnie, szczepienia ochronne, wykonywanie dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji oraz inne przedsięwzięcia. Rozpoznanie sanitarno-epidemiologiczne to systematyczny monitoring środo­ wiska na obszarze objętym sytuacją kryzysową, prowadzony pod względem higie­ nicznym i przeciwepidemicznym. Informacje w tym zakresie uzyskiwane są przede wszystkim od: lekarzy przyjmujących na wizytach osoby chore (dotyczy to także lekarzy weterynarii leczących chore zwierzęta), myśliwych, wędkarzy i miejsco­ wych mieszkańców, którzy znaleźli np. martwe zwierzęta, oraz od specjalnie orga­ nizowanych patroli. Te ostatnie organizowane są obowiązkowo w wypadku zagro­ żenia epidemicznego bądź stwierdzenia chorób zakaźnych. Uzyskane informacje poddawane są sprawdzeniu przez specjalistów, a pobrane próbki badane są w labo­ ratoriach. W przypadku wykrycia chorób zakaźnych, w tym szczególnie wystąpienia epi­ demii tych chorób, wprowadzane są specjalne procedury postępowania. Przewidują one: wprowadzenie stałego monitoringu sytuacji epidemicznej oraz systematyczne badanie wody i żywności; ogłoszenie stanu zagrożenia epidemicznego; wprowa­ dzenie izolacji obszaru objętego epidemią; wprowadzenie (w razie potrzeby) zaka­ zu spożywania niezbadanej wody i żywności; organizację dostaw wody i żywności spoza rejonu dotkniętego epidemią; zarządzenie kwarantanny z jednoczesną ob­ serwacją osób podejrzanych o zarażenie się chorobą zakaźną; organizację szcze116 pień ochronnych, w tym m.in. przy wykorzystaniu autoszczepionki; organizację ośrodków izolacyjno-terapeutycznych do leczenia osób, które zachorowały na cho­ robę zakaźną; wprowadzenie zakazu polowań, połowu ryb oraz zbioru owoców, warzyw i pracy na zakażonym obszarze, a także obrotu (sprzedaży) tymi produk­ tami; organizację utylizacji martwych zwierząt oraz zakażonej żywności, ubrań, medykamentów itp.; wprowadzenie specjalnych procedur pochówku ludzi zmar­ łych na chorobę zakaźną; wprowadzenie dezynfekcji środków transportu, pomiesz­ czeń, sprzętu itp.; możliwość czasowego ograniczenia funkcjonowania instytucji i zakładów pracy na zakażonym obszarze. W przypadku wykrycia osób chorych na chorobę zakaźną kieruje sieje do izo­ latorów". Dotyczy to chorych na grypę, ospę wietrzną, świerzb i zatrucia pokar­ mowe. Ciężkie przypadki tych chorób, tzn. kiedy występują powikłania, hospitali­ zuje się. Natomiast osób chorych na inne rodzaje chorób zakaźnych nie wolno przetrzymywać w izolatorze dłużej niż 24 godziny, ponieważ podlegają leczeniu w szpitalach z oddziałami zakaźnymi. Ewakuacja osób chorych zakaźnie do odpo­ wiednich szpitali prowadzona jest specjalnie przygotowanym (wydzielonym) transportem sanitarnym (najlepiej jest korzystać z transportu szpitali prowadzących oddziały zakaźne). Należy przy tym pamiętać, że nie przewozi się osób chorych na różne choroby zakaźne jednym środkiem transportu. Po przewozie osoby chorej zakaźnie środek transportu oraz towarzyszący jej personel medyczny i kierowca podlegają dezynfekcji. Dezynfekcja, dezynsekcja i deratyzacja organizowane są według specjalnych procedur. Najlepiej jest zlecać ich prowadzenie przez wyspecjalizowane firmy pod nadzorem lekarzy epidemiologów. 99 Izolatory urządza się w oddzielnych pomieszczeniach, oddalonych od zespołów żywnościo­ wych i źródeł wody. 117 5. UŻYCIE JEDNOSTEK WOJSKOWYCH SIŁ ZBROJNYCH DO REALIZACJI ZADAŃ LOGISTYCZNYCH I MEDYCZNYCH NA RZECZ LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 5.1. Właściwości ogólne użycia oddziałów i pododdziałów wojskowych w sytuacjach kryzysowych Siły zbrojne (oddziały i pododdziały SZ RP) zaliczane są do najlepiej zorgani­ zowanych podmiotów (organizacji, instytucji), które są przygotowane do sprawne­ go i skutecznego działania zarówno w czasie pokoju (w tzw. stanie zwyczajnym), jak również (a w zasadzie przede wszystkim) w czasie kryzysu i wojny. Sprawność tego przygotowania wyraża się głównie w wysokiej gotowości i zdolności do szybkiego wsparcia działań organów administracji publicznej oraz społeczeństwa w sytuacjach różnego rodzaju zagrożeń, w tym m.in. zagrożeń o charakterze niemilitarnym, powodujących zdarzenia (katastrofy) w skali masowej (np. klęski żywio­ łowe). Z kolei skuteczność działania oddziałów i pododdziałów wojskowych, wy­ rażająca się w zdolności do realizacji zadań we właściwym czasie, we właściwym miejscu, na rzecz właściwych odbiorców oraz we właściwej (pożądanej) skali, wyni­ ka z tego, że są one oparte na wysokiej dyscyplinie, posłuszeństwie, wytrzymałości, dobrym wyszkoleniu, powszechnej profesjonalizacji stanów osobowych, a ponadto charakteryzują się wysoką mobilnością umożliwiającą im prowadzenie akcji (opera­ cji) w dowolnym rejonie kraju oraz poza jego granicami. Ważną cechą działań wojskowych, przemawiającą również na rzecz ich skuteczności, jest to, że proce­ dury dowodzenia wojskami umożliwiają szybkie podejmowanie decyzji i wypra­ cowywanie optymalnych (lub przynajmniej racjonalnych) zamiarów. Aby w pełni wykorzystać potencjał wojskowy w sytuacjach kryzysowych, w RP wdrożone zostały odpowiednie regulacje prawne100. Umożliwiają one wy­ dzielenie i wyposażenie w specjalistyczny sprzęt oraz wyszkolenie niezbędnej liczby jednostek wojskowych, w tym ich racjonalną dyslokację na obszarze kraju, w zależności od rodzaju i miejsca występowania potencjalnych zagrożeń. Do podstawowych dokumentów prawnych regulujących użycie oddziałów i pododdziałów SZ RP do realizacji działań ratowniczych i prewencyjnych w sytuacjach kryzysowych należą przede wszystkim: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 kwietnia 1997 r.; Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej przyjęta przez RM w dniu 23 maja 2000 r.; Strategia bezpieczeństwa naro­ dowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r. (a także wcześniejsza z 2003 r.); Ustawa z dnia 21 listo­ pada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony; Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klaski żywiołowej; Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym; Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym; Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojsko­ wych organach porządkowych oraz różne rozporządzenia Rady Ministrów do wymienionych wcze­ śniej ustaw. 118 W regulacjach prawnych traktujących o użyciu jednostek wojskowych w re­ agowaniu na zagrożenia o charakterze niemilitarnym zastrzega się jednak, że może (powinno) mieć ono miejsce tylko wtedy, gdy „użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub może okazać się niewystarczające"101. Ponadto zaznacza się, że: pododdziały i oddziały SZ RP przekazuje do dyspozycji wojewody minister obrony narodowej; w realizacji poszczególnych zadań reagowania kryzysowego mogą uczestniczyć jednostki wojskowe (zgrupowania zadaniowe) zgodnie (stosownie) do swojego przygotowania (wyszkolenia) specjalistycznego oraz, że zadania te muszą być ujęte w wojewódzkim planie reagowania kryzysowego; zadania stawia­ ne jednostkom wojskowym przekazywane są wyłącznie ich dowódcom; koordy­ nowaniem udziału oddziałów i pododdziałów w realizacji zadań ratowniczych i prewencyjnych zajmują się organy administracji publicznej, na których terenie wystąpiła sytuacja kryzysowa, a więc odpowiednio wójt (burmistrz, prezydent), starosta, wojewoda oraz minister właściwy do spraw wewnętrznych; po zakończe­ niu operacji (akcji) ratowniczej lub prewencyjnej koszty poniesione przez resort obrony narodowej powinny być refundowane przez organy administracji publicznej. Do zadań reagowania kryzysowego (realizowanych w ramach działań ratowni­ czych i prewencyjnych) przewidzianych dla jednostek wojskowych SZ RP, zgod­ nie z najnowszym dokumentem prawnym w tym zakresie, jakim jest Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, należą: współudział w monitoro­ waniu różnego rodzaju zagrożeń; wykonywanie przedsięwzięć związanych z oceną skutków zjawisk zaistniałych w rejonie (obszarze) występowania zagrożeń; reali­ zacja zadań poszukiwawczo-ratowniczych; ewakuowanie ludności poszkodowanej i jej mienia; realizacja przedsięwzięć związanych z przygotowaniem tymczaso­ wych miejsc zakwaterowania; izolowanie (blokada) obszarów występowania za­ grożeń lub miejsc, w których prowadzona jest akcja ratunkowa; wykonywanie prac zabezpieczających, ratowniczych oraz ewakuacyjnych przy zagrożonych nowych obiektach budowlanych i zabytkach; wykonywanie prac z użyciem specjalistycz­ nego sprzętu technicznego lub materiałów minerskich (wybuchowych); usuwanie materiałów niebezpiecznych (min, niewybuchów) i ich unieszkodliwianie (likwi­ dacja); likwidacja skażeń chemicznych oraz zakażeń biologicznych; usuwanie ska­ żeń promieniotwórczych; prowadzenie prac związanych z naprawą i odbudową obiektów infrastruktury krytycznej; uczestniczenie w udrożnieniu (zapewnieniu przejezdności) szlaków komunikacyjnych; niesienie pomocy medycznej rannym i chorym oraz wykonywanie przedsięwzięć sanitarnohigienicznych i przeciwepidemicznych, a także (w zależności od rodzaju przygotowania specjalistycznego) innych zadań ujętych w wojewódzkim/?/a/we reagowania kryzysowego. Z powyższego zestawienia zadań, przewidywanych ustawą do realizacji przez pododdziały i oddziały SZ RP w sytuacjach kryzysowych, wynika, że większość z nich dotyczy udzielania pomocy ludności poszkodowanej, a więc ma charakter Patrz: Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, DzU z 2007 r., nr 89, poz. 990, art. 25. 119 wybitnie logistyczny i medyczny. Należą do nich przede wszystkim zadania: ra­ townicze, podczas których udzielana jest pomoc medyczna rannym i chorym; ewa­ kuacyjne, które wymagają użycia środków transportu oraz zabezpieczenia me­ dycznego i materiałowego (woda do picia, żywność) osób ewakuowanych podczas transportu (przemieszczenia) do tymczasowych miejsc zakwaterowania; przygoto­ wanie i utrzymanie tymczasowych miejsc (rejonów) zakwaterowania, co nie wy­ maga komentarza, bowiem w 100% jest to wielopłaszczyznowe zadanie logistycz­ ne; ochrona mienia pozostawionego na obszarze wystąpienia zagrożeń, która dotyczy w dużej mierze również materiałowych zasobów logistycznych; likwidacja zakażeń biologicznych i skażeń chemicznych, które wymagają użycia m.in. wyspe­ cjalizowanych sił medycznych; usuwanie skażeń promieniotwórczych, które oprócz pomocy medycznej dla osób poszkodowanych wymagają użycia dużej ilo­ ści wody i środków technicznych; wykonywanie zadań związanych z odbudową obiektów infrastruktury technicznej, która wymaga użycia sprzętu specjalistyczne­ go oraz środków transportu do dowozu materiałów budowlanych; udzielanie po­ mocy medycznej, która oprócz zespołów medycznych wymaga użycia środków transportu medycznego oraz dużej ilości różnego rodzaju materiałów medycznych, i inne. Sprawne i skuteczne użycie pododdziałów i oddziałów SZ RP w realizacji za­ dań reagowania kryzysowego, jak to już wcześniej zaznaczono, wymaga - podczas podejmowania decyzji o ich skierowaniu do akcji (operacji) ratunkowych i pre­ wencyjnych - uwzględnienia ich specjalności (specjalizacji) wojskowej i wyposa­ żenia w specjalistyczny sprzęt, a także poziomu wyszkolenia i ukompletowania stanem osobowym. Warunek ten szczególnie jest istotny w odniesieniu do podod­ działów (oddziałów) realizujących zadania logistyczne i medyczne. Wobec tego należy wnioskować, by do zadań ratowniczych używane były w pierwszej kolejno­ ści pododdziały wojsk inżynieryjnych (np. bataliony ratownictwa inżynieryjnego bratinż.), wojsk chemicznych (np. chemiczne i radiacyjne zespoły awaryjne ChRZA), oraz pododdziały: śmigłowców transportowych, śmigłowców sanitar­ nych, śmigłowców rozpoznawczych z sił powietrznych; natomiast do zadań pre­ wencyjnych powinny być używane pododdziały Żandarmerii Wojskowej oraz pod­ oddziały i oddziały wojsk zmechanizowanych. Jednak z logistycznego punktu widzenia wszystkie rodzaje sił zbrojnych i rodzaje wojsk należy postrzegać rów­ nież przez pryzmat tego, że posiadają one przede wszystkim zdyscyplinowane stany osobowe, środki transportu samochodowego (jednostki sił powietrznych środki transportu lotniczego, a jednostki marynarki wojennej - środki transportu morskiego), pododdziały medyczne (personel medyczny, środki transportu sanitar­ nego oraz wyposażenie - materiały medyczne), pododdziały logistyczne (zaopa­ trzenia i remontowe), pododdziały transportowe, pododdziały łączności (jest ona również potrzebna logistycznym organom kierowania), a także znaczne (czasami bardzo duże) zapasy żywności, paliw płynnych, materiałów medycznych, sprzętu i wyposażenia mundurowego (pralnie, łaźnie, namioty, materace, śpiwory, pościel, bielizna, ubrania itp.), sprzętu kwaterunkowego (piecyki, łóżka polowe, taborety, 120 szafki, wieszaki), sprzętu przeciwpożarowego; sprzętu technicznego służby żyw­ nościowej (kuchnie polowe, podgrzewacze do wody, zmywarki do naczyń, chłod­ nie, cysterny na wodę) i innego. W celu zapewnienia sprawnego wydzielania pododdziałów i oddziałów SZ RP do udziału w reagowaniu kryzysowym, w tym również realizacji zadań logistycz­ nych i medycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, w resorcie obrony narodowej powołano System Kierowania Reagowaniem Kryzy­ sowym Ministerstwa Obrony Narodowej102. Zagrożenia kryzysowe, w których likwidacji mogą być użyte jednostki wojskowe, podzielono na trzy podstawowe grupy. Grupę pierwszą stanowią zagrożenia terrorystyczne, w tym zagrożenia z użyciem grup zbrojnych, biologiczne, chemiczne i radiacyjne; drugą - zagroże­ nia spowodowane siłami natury oraz awarie techniczne, a trzecią - zagrożenia wywołane niepokojami społecznymi oraz negatywną sytuacją polityczną wewnątrz kraju (RP) oraz poza jego granicami. Sposób i zakres realizowanych zadań przez siły (jednostki wojskowe) tego systemu zależą od stopnia nasilenia wymienionych zagrożeń oraz możliwości użycia planowanych jednostek wojskowych (ich podod­ działów, oddziałów i zgrupowań zadaniowych) do ich likwidacji. Głównymi zada­ niami realizowanymi przez ten system są: rozpoznawanie źródeł (przyczyn) po­ wstawania oraz kierunków rozwoju sytuacji kryzysowych, ich monitorowanie, analiza i ocena; informowanie kierownictwa MON o sytuacji kryzysowej oraz zgłaszanie (sygnalizowanie) potrzeb użycia jednostek wojskowych w zależności od występujących zagrożeń; koordynacja działań jednostek wojskowych w reagowa­ niu na zaistniałe zagrożenia; przekazywanie zadań wykonawcom biorącym udział w reagowaniu kryzysowym i nadzór nad ich realizacją oraz inne zadania, takie jak: obsługa Kryzysowego Stanowiska Kierowania MON, szkolenie osób funkcyjnych itp. Zadania te realizuje Sztab Kryzysowy MON, który pełni rolę organu pracują­ cego na rzecz ministra obrony narodowej oraz szefa Sztabu Generalnego WP 103 . Użycie jednostek wojskowych SZ RP w reagowaniu kryzysowym odbywa się w oparciu o plan udziału pododdziałów i oddziałów SZ RP w przypadku wystąpie­ nia sytuacji kryzysowych. Plan ten składa się z wielu planów szczegółowych, któ­ rymi są m.in.: plan udziału SZ RP w obronie przed terroryzmem; plan udziału SZ RP w zwalczaniu powodzi i zjawisk lodowych; plan udziału SZ RP w akcji odśnie­ żania; plan udziału SZ RP w akcjach ratowniczo-gaśniczych i usuwania skutków pożarów przestrzennych; plan udziału SZ RP w likwidacji skutków awarii technicz­ nych z TSP i wypadków radiacyjnych; plan udziału SZ RP w akcjach poszukiwawczo-ratowniczych; plan działań przeciwepidemicznych i inne. Decyzja o użyciu jednostek wojskowych SZ RP w reagowaniu kryzysowym może być podejmowana w trybie podstawowym, alarmowym lub nakazowym. Tryb podstawowy występuje wówczas, gdy organ administracji publicznej, na któ­ rego obszarze wystąpiła sytuacja kryzysowa, zwraca się (poprzez właściwego 102 Decyzja MON Nr Z-7/MON z 16 października 2000 r. Merytorycznym koordynatorem realizacji zadań ratowniczych przez jednostki wojskowe w ramach reagowania kryzysowego jest szef wojsk inżynieryjnych. 103 121 swojego wojewodę) do organów wojskowych (MON) o wydzielenie pododdziałów i oddziałów do akcji (operacji) reagowania kryzysowego. Tryb alarmowy ma miej­ sce wówczas, gdy organ administracji publicznej (np. wójt, starosta), na którego obszarze wystąpiło zagrożenie kryzysowe, zwraca się bezpośrednio do dowódcy jednostki wojskowej z prośbą o wsparcie w prowadzonej akcji (operacji) reagowa­ nia kryzysowego. Tryb nakazowy oznacza, że decyzję o włączeniu jednostek woj­ skowych do działań reagowania kryzysowego podejmuje minister obrony narodowej lub szef Sztabu Generalnego WP, lub też właściwy dowódca RSZ albo dowódca okręgu wojskowego itd. Reasumując, udział jednostek wojskowych SZ RP w reagowaniu kryzysowym polega na wsparciu cywilnych sił i środków prowadzących działania ratownicze lub prewencyjne (często jednocześnie oba rodzaje tych działań). Ma on miejsce wówczas, gdy działanie cywilnych sił jest niewystarczające lub niemożliwe, np. ze względu na skalę zagrożenia bądź wyczerpanie się tych sił. 5.2. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w dostawach zaopatrzenia dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 5.2.1. Wsparcie sił cywilnych podczas dostaw wody Do wsparcia sił cywilnych podczas dostaw wody dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych najlepiej przygotowane (wyszkolone i wyposażone) są pododdziały wojsk inżynieryjnych (pododdziały wydobycia i uzdatniania wody) oraz pododdziały i oddziały logistyczne (pododdziały zaopatrzenia i oddziały go­ spodarcze pionu materiałowego). Pododdziały wydobycia i uzdatniania wody dys­ ponują przede wszystkim mobilnym sprzętem do wydobywania i oczyszczania wody. Są to studnie rurowe, zestawy studzienno-wiertnicze oraz filtry. Tabela 19 Studnia rurowa SR-7 Rodzaj parametru Lp. 1. Maksymalna głębokość wiercenia 2. Wydajność pompy 3. Wysokość ssania 4. Wysokość tłoczenia 5. Czas montażu 6. Masa studni * Obsługa Opracowanie własne. 122 ISKM J.m. Wielkość parametru m 9 m3/godz. 2,4 m 8 m 30 min 25-70 kg osoby 160 1 Tabela 20 Zestaw studzienno-wiertniczy ZSW-15 Lp. Rodzaj parametru J.m. Wielkość parametru 25 1. Głębokość wiercenia m 2. Głębokość podnoszenia wody m 15 3. Wydajność m3/godz. 1,5-2,5 4. Masa Czas montażu kg godz. 400 5. 6. Obsługa osoby 2 1-2 Opracowanie własne. Tabela 21 Filtr do wody FPW-300 Rodzaj parametru Lp. 1. Wydajność nominalna 2. Czas rozwinięcia 3. Masa filtra 4. Obsługa J.m. ' "•• " • " — ' — " " - " - Wielkość parametru 1/godz. 300 min do 120 kg osoby 195 2 Opracowanie własne. Tabela 22 Filtr do wody FPW-2000 Lp. Rodzaj parametru 1. 2. Wydajność nominalna 3. Masa filtra 4. Obsługa Czas rozwinięcia i uzyskania wody pitnej J.m. Wielkość parametru 1/godz. 200 min do 50 kg osoby ok. 1400 2 Opracowanie własne. 123 Tabela 23 Filtr do wody FSW-8000 Wielkość parametru Lp. Rodzaj parametru J.m. zwykły specjalny 1/godz. 7000-8000 3500-4000 min 100-120 20 1. Wydajność nominalna 2. Okres pracy przy wykorzystaniu posiadanych środków chemicznych 3. Zużycie paliwa ( podczas pracy trzech motopomp) 1/godz. 4. Obsługa osoby 5. Masa filtra | Sposób oczyszczania 10 5 9520 kg 9520 | Opracowanie własne. Pododdziały zaopatrzenia i gospodarcze pionu materiałowego logistyki dysponu­ ją sprzętem do transportu i przechowywania (magazynowania) wody. Są to różnego rodzaju autocysterny, cysterny i zbiorniki na wodę. Tabela 24 Autocysterny, cysterny i zbiorniki na wodę Lp. Wyszczególnienie sprzętu Rodzaj podwozia Typ przyczepy 1. Cysterna na wodę CW-660 3700 dm3 Star-660 - - pusta: 6,0 - pełna: 9,4 - pojemność użytkowa 34 m3 - pompa: 800 dm3/min 2. Autocysterna na wodę CW-266 3500 dm3 Star-266 - - pusta: 8,0 -pełna: 11,5 - pojemność użytkowa 3,5 m3 - pompa: 800 dm3/min 3. Cysterna na wodę 3000 dm3 wz. CW-41 na przyczepie D-46 D-46 2-osiowa D-46 - pusta: 2,3 - pełna: 5,5 - pojemność użytkowa 3,0 m3 -pompa: 140 dm3/min 4. Cysterna na wodę wz. CW-4 D-46 2-osiowa D-46 -pusta: 2,180 - pojemność użytkowa 3,0 m3 3 -pełna: 5,180 -pompa: 140m /min 5. Cysterna do przewozu i dystrybucji wody typCW-10 Jelcz P662 D.43 - 6. Cysterna wz. CW-15 - - Zbiornik na wodę wz. Z W-1000 na 7. przyczepie jednoosiowej p-pa 1,5 t 124 Masa (t) 16,16 - pusta: 5,9 - pełna: 20,9 1-osiowa p-pa 1,5 t -pusty: 1,15 ładowności Dane użytkowe - pojemność użytkowa 7,34 m3 - pompa: 1000 dm3/min - pojemność użytkowa 15 m - pompa: 500 dm3/min - pojemność użytkowa 1,0 m3 - pompa: 110 dm3/min 1 | Rodzaj podwozia Typ przyczepy Masa (t) Zbiornik na wodę 3 8. 500 dm na płozach typXZZl - - - pusty: 0,229 9. Zbiornik miękki na 3 wodę 10 dm - - -pusty: 0,0008 - pojemność użytkowa: 0,5 m 10. Zbiornik miękki na 3 wodę 100 dm - - -pusty: 0,0022 - pojemność użytkowa: 0,5 m3 Lp. Wyszczególnienie sprzętu Dane użytkowe 3 - pojemność użytkowa: 0,5 m 3 - pompa: 110 dm /min 3 Opracowanie własne. W procesie organizacji dostaw wody dla ludności poszkodowanej, oprócz pod­ oddziałów wojsk inżynieryjnych i pododdziałów logistycznych może (powinien) uczestniczyć personel wojskowej służby zdrowia, który w ramach przedsięwzięć sanitarnohigienicznych jest przygotowany do prowadzenia nadzoru sanitarnego nad dostawami wody i oceną jej jakości. 5.2.2. Wsparcie sił cywilnych podczas dostaw żywności Do wsparcia sił cywilnych podczas dostaw żywności dla ludności poszkodo­ wanej w sytuacjach kryzysowych najlepiej przygotowany jest pion materiałowy logistyki, a konkretnie służba żywnościowa. Największą przydatność, szczególnie w początkowym okresie sytuacji kryzysowej, z uwagi na wysoką gotowość do spożycia, mają zestawy żywnościowe indywidualnej racji żywnościowej suchej „S". Zestawy te zawierają komplety gotowych do spożycia produktów żywnościowych o wartości kalorycznej nieco ponad 1100 kcal. Są dobrze opakowane i zabezpie­ czone przed szkodliwym wpływem warunków zewnętrznych, łatwo można je transportować i magazynować. Ponadto szczególnie korzystną ich właściwością jest łatwość dystrybucji, np. w sytuacji wprowadzenia limitów zaopatrzenia. Jedna racja żywnościowa „S" o wartości powyżej 1100 kcal może stanowić, przez pierw­ 104 sze 2-3 dni sytuacji kryzysowej, dzienną normę zaopatrzenia . Uwzględnienie tych zestawów w planach wyżywienia ludności poszkodowanej może okazać się korzystne zarówno dla władz cywilnych (z uwagi na kompleksowość i urozmaice­ nie zawartych w nich produktów spożywczych), jak i dla sił zbrojnych, bowiem może być jednym z możliwych sposobów (wariantów) ich rotacji105. Dzienna norma wyżywienia żołnierza - racja dzienna (rdz), to ustalona ilość produktów spo­ żywczych obejmująca trzy zestawy żywnościowe. Jej wartość kaloryczna wynosi średnio ok. 3300 kcal. 105 W tym przypadku chodzi o rotację wymuszoną dopuszczalnym okresem magazynowania (utrzymania na zapasach) produktów żywnościowych. 125 Tabela 25 Składy zestawów żywnościowych indywidualnej racji żywnościowej suchej „S" a) zestaw nr 1 (S-l) Nazwa produktu L Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Konserwa tyrolska Pasztet z drobiu Suchary specjalne Dżem truskawkowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku cytrynowym Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g lOg 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2 szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Wartość energetyczna zestawu nr 1 wynosi 1193 kcal. b) zestaw nr 2 (S-2) Lp. Nazwa produktu 1. 2. 3. 4. 5. Gatunkowa mielona konserwa wieprzowa Ser topiony tłusty Suchary specjalne Dżem z czarnej porzeczki Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku mali­ nowym 6. Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe 7- Ekstrakt kawy naturalnej 8. Cukier 9. Cukierek z witaminą C 10. Guma do żucia 11. Torebka foliowa 12. Serwetka nawilżona 13. Zapałki (książeczkowe/sztormowe) 14. Papier toaletowy 15. Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej 16. Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) Wartość energetyczna zestawu nr 2 wynosi 1196 kcal. 126 •Wł-j.-MHF c) zestaw nr 3 (S-3) Lp. Nazwa produktu 1. 2. 3. 4. 5. 6. Szynka drobiowa Pasztet wiejski Mleko zagęszczone Suchary specjalne Dżem wieloowocowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku cytry­ nowym Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17 1 ' Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2szt. 30 g 2 szt. 4g lOg 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2 szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10 g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Wartość energetyczna zestawu nr 3 wynosi 1419 kcal. d) zestaw nr 4 (S-4) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Nazwa produktu Gulasz angielski Ser topiony tłusty Suchary specjalne Dżem malinowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku owo­ ców leśnych Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) Wartość energetyczna zestawu nr 4 wynosi 1083 kcal. e) zestaw nr 5 (S-5) Lp. Nazwa produktu 1. 2. 3. 4. 5. Szynka drobiowa Pasztet turystyczny Suchary specjalne Miód pszczeli Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku cytry­ nowym Mleko zagęszczone Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 100 g 2szt. 30 g 100 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. lSZt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Wartość energetyczna zestawu nr 5 wynosi 1380 kcal. f) Zestaw nr 6 (S-6) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17 i - Nazwa produktu Mielonka drobiowa Pasztet turystyczny Suchary specjalne Dżem truskawkowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku malinowym Mleko zagęszczone Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) Wartość energetyczna zestawu nr 6 wynosi 1440 kcal. 128 Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 100 g 2 szt. 30 g 100 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. BaSfoi . g) zestaw nr 7 (S-7) Lp. Nazwa produktu 1. 2. 3. 4. 5. Konserwa tyrolska Ser topiony tłusty Suchary specjalne Dżem z czarnej porzeczki Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku owoców leśnych Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2 szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Wartość energetyczna zestawu nr 7 wynosi 1190 kcal. h) zestaw nr 8 (S-8) Lp. Nazwa produktu 1. 2. 3. 4. 5. Gatunkowa mielona konserwa wieprzowa Ser topiony tłusty Suchary specjalne Dżem truskawkowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku cytrynowym Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 1 16. Wartość energetyczna zestawu nr 8 wynosi 1196 kcal. 129 i) zestaw nr 9 (S-9) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Nazwa produktu Mielonka drobiowa Ser topiony tłusty Suchary specjalne Dżem wieloowocowy Koncentrat napoju herbacianego instant o smaku malinowym Wieczko plastikowe Akcesoria dodatkowe Ekstrakt kawy naturalnej Cukier Cukierek z witaminą C Guma do żucia Torebka foliowa Serwetka nawilżona Zapałki (książeczkowe/sztormowe) Papier toaletowy Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej Sztućce jednorazowe (nóż, widelec, mieszadełko) Ilość produktu dla 1 osoby Ilość produktu w opakowaniu jednostkowym 100 g 100 g 90 g 25 g 100 g 100 g 45 g 1 pojemnik 30 g 2szt. 30 g 2 szt. 4g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. 2g 10g 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 opakowanie 100 cm 1 szt. 1 kompl. Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. Wartość energetyczna zestawu nr 9 wynosi 1 103 kcal. W przypadku drastycznego niedostatku żywności, w procesie organizacji do­ staw żywności dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych, wprowa­ dzone są tzw. krytyczne limity zaopatrzenia, których wartość kaloryczna może wynosić tylko ok. 500 kcal na dobę. Wówczas może zajść konieczność „rozkompletowania" nawet indywidualnych racji żywnościowych suchych „S". W tych warunkach do kompletowania tzw. krytycznych zestawów żywnościowych można posługiwać się wartościami kalorycznymi poszczególnych produktów żywnościo­ wych przedstawionymi w tabeli 26. Tabela 26 Wartość kaloryczna (energetyczna) produktów spożywczych wchodzących w skład indywidualnej racji żywnościowej suchej „S" Nazwa produktu p L 1- 1 2. 3 4. 130 Wartość energetyczna 100 g produktu kcal kJ Gatunkowa mielona konserwa wieprzowa 286 1197 Konserwa tyrolska 270 1132 Gulasz angielski 289 1210 Pasztet wiejski 333 1394 Lp. Nazwa produktu Wartość energetyczna 100 g produktu kcal kJ 5. Pasztet turystyczny 277 1160 6. Szynka drobiowa 118 492 7. Mielonka drobiowa 144 604 8. Pasztet z drobiu 336 1408 9. Ser topiony tłusty 298 1246 10. Dżem truskawkowy 252 1056 11. Dżem z czarnej porzeczki 251 1051 12. Dżem wieloowocowy 252 1056 13. Dżem malinowy 255 1068 14. Miód pszczeli 324 1357 15. Mleko zagęszczone 326 1364 16. Suchary specjalne 364 1523 17. Koncentrat napoju herbacianego instant 338 1416 18. Cukier 405 1697 19. Cukierek z witaminą C 389 1628 20. Cukierek zawierający ekstrakt kawy naturalnej 406 1700 21. Guma do żucia 294 1233 Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. Istotną pomocą dla sił cywilnych w procesie organizacji dostaw żywności dla ludności cywilnej poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych może być również wydzielenie (najczęściej wraz z obsługą) przez jednostki wojskowe sprzętu do przygotowania gorących posiłków (głównie kuchni polowych i kasyn polowych), sprzętu do przechowywania żywności (chłodni na samochodach), sprzętu do trans­ portu żywności, sprzętu do wypieku chleba (piekarni polowych), podgrzewaczy do wody, termosów do dystrybucji gorących posiłków itp. Wymieniony sprzęt służby żywnościowej posiadają w zasadzie wszystkie jednostki wojskowe (ich pododdzia­ ły zaopatrzenia) niezależnie od RSZ, w tym rodzaju wojsk. 131 T; Kuchnie polowe występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP Lp. 1. 2. 3. 4. Wyszczegól­ nienie sprzętu Kuchnia polowa wz. KP-340 Ruchoma kuchnia polowa wz. RKP-340 na przyczepie dwuosiowej Kuchnia polowa wz. KP-200 Kuchnia polowa wz. KP-75 przenośna 5. Kuchnia polowa wz. KP-120 6. Kuchnia polowa wz. KPZ-100 7. 132 Kuchnia polowa wz. KPŻ-170 Rodzaj podwozia p-pa 1,5 t D-46S p-pa 1,5 t - - p-pa 1,5 t p-pa 1,5 t Typ przyczepy Masa (t) Dane użytkowe -nieobciążo1-osiowa na: 0,89 p-pa 1,5 t -obciążona: ładowności 1,31 -ilość kotłów 2x50 dm3, lx dm3, lxll0dm 3 , 1x20 dm -możliwości: 2-daniowy po dla 160 osób -opalanie: drewno 21 kg/h 1 olej 3 dm3/h -ilość palenisk: 2 -nieobciążona: 3,4 -obciążona: 3,9 -ilość kotłów: 2x50 dm3, b dm 3 ,1x11 Odm3, 1x20 dnr -możliwości: 2-daniowy po dla 160 osób -opalanie: drewno 21 kg/po lub olej 3 dm3/h -pobór mocy: 1,2 kW -zbiornik na wodę: 500 dnr -ilość palenisk: 2 -nieobciążo1-osiowa na: 0,62 p-pa 1,5 t ładowności -obciążona 0,86 -ilość kotłów 2x50 dm3, lx, -możliwości: 2-daniowy po dla 100 osób -opalanie: drewno 21 kg/h 1 olej 3 dm3/h -ilość palenisk: 2 -nieobciążona 0,136 -ilość kotłów 3x25 dm3 -możliwości: 2-daniowy po dla 30 osób -opalanie: drewno 12 kg/h 1 olej 1,5 dm3/h -ilość palenisk: 1 -nieobciążona: 0,22 -ilość kotłów2x50 dm3, lxi -możliwości: 2-daniowy po: dla 60 osób -opalanie: drewno 10 kg/h 1 olej l,5dm3/h -ilość palenisk: 1 -nieobciążo1-osiowa na: 1,21 p-pa 1,5 t -obciążona: ładowności 1,46 -możliwości: 2-daniowy poi dla 100 osób -ilość palenisk: 2 -paliwo: drewno 0,035 m3/h 25dm3/h 1-osiowa -nieobciążop-pa 1,51 na: 2,3 ładowności -możliwości: 2-daniowy po: dla 170 osób -palnik: olejowy Riello 40G 14-30 kW -paliwo: olej 1,15-2,5 kg/h 1 palnik -kotły: 1x140 dm 3 ,1x135 d 2x50 dm3 2-osiowa D-46S - - Lp. Wyszczegól­ nienie sprzętu Rodzaj podwozia Typ przyczepy Masa Dane użytkowe (0 3 8. Kuchnia polowa wz. KP-25 - - —nieobciążona: 0,097 -ilość kotłów 1x12,5 dm -możliwości: 2-daniowy posiłek dla 60 osób -opalanie: drewno 10 kg/h lub 3 olej 3 dm /h -ilość palenisk: 1 -0,00425 -garnki: 1x3 dm , 1x3,5 dm -możliwości: posiłek dla 4 osób z należności „S" lub „WS" -patelnia: 1x2,27 dm2 -opalanie: benzyna 0,17 dm3/h lub drewno -zbiornik paliwa: 0,5 dm3 3 9. Kuchenka czołgowa wz. KCz-6 - - | 3 Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. Tabela 28 Kasyna polowe występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP Lp. Wyszczegól­ nienie sprzętu Rodzaj podwo­ zia 1. Kasyno polowe ruchome na samochodzie Star-660 2. Kasyno polowe ruchome na Star-266 samochodzie Star-660 wz. KAS-266 3. Kasyno kontenerowe PKK 120/500 Star-660 - Typ przyczepy Masa (t) Dane użytkowe 2-osiowa D-30 lub D-46 -ilość kotłów: 1x110 dm 3 ,1x80 dm3, 1x50 dm3 -garnki: 2x30 dm3, 1x10 dm3 -możliwości: 3 x dziennie posiłek dla 120 osób -kuchnia: 9,0 -opalanie: drewno lub olej 10 dm3/h -p-pa: do 4,5 -ilość palników: 4+1 zapasowy -zbiornik na wodę: 470 dm3 -zbiornik paliwa: 50 dm3 -czas rozwinięcia: 3 h -czas zwinięcia: 5 h 2-osiowa D-46S -ilość kotłów: 2x50 dm -zasilanie: agregat PAD-8-3/400-01/s -kuchnia: 9,0 - n a p-pie -p-pa: 4,5 -wyposażenie: chłodziarka 280 dm3, 3 ogrzewacz wody 10 dm 3 - -1 kont: 8,05 -2 kont: 8,93 -możliwości: 4 x dziennie posiłek dla 120 osób -składa się z: 2 kontenerów 1C (produkcyjno-magazynowy i kuchnia z wydawalnią), agregatu HE-P40 PI, nagrzewnicy K-2700 -palniki: 4xHL70 -paliwo: olej 1,69-2,31 kg/h przez 1 palnik -zbiornik wody: 1000 dm3 Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. 133 Tabela 29 Chłodnie samochodowe i samochody izotermiczne występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP Lp. 1. Wyszczególnienie sprzętu Rodzaj podwozia Chłodnia wz. Ms-3sw na Star-200 samochodzie Star200 2. Chłodnia wz. Ms-3sw na Star-29 samochodzie Star29 3. Samochód izotermiczny typ Mt1A na podwoziu Żuk-A 1336 BWP Masa (t) Dane użytkowe -masa -całkowita: do 10,8 -ładunek: do 4,51 -komora ładunkowa: 4,15x1,997x1,763 2 -(6,8 m ) -minimalna temperatura: -18°C -zużycie paliwa przez agregat: 1,8 drrrTh -masa -całkowita: do 9,10 -ładunek: do 3,5 t -komora ładunkowa: 4,15x1,997x1,763 -(6,8 m2; 12,2 m3) -minimalna temperatura: -18°C -zużycie paliwa przez agregat: 1,8 dnrTh do 2,5 -ładunek: do 0,6251 -Komora ładunkowa: 2,380x1,726x1,642 -(4,1 m 2 ; 6,7 m 3 ) -chłodzenie: suchy lód Typ przyczepy - - Żuk-A 1336 BWP - Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. Tabela 30 Piekarnie polowe i samochody do przewozu chleba występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP Lp. Wyszczegól­ nienie sprzętu Rodzaj podwo­ zia Typ przyczepy Masa (t) 1. Ciastownia wz. XCB-1B Star-660 na samocho­ dzie Star-660 - do 9,54 2. Piec piekar­ ski polowy wz. OPP na przyczepie dwuosiowej - 3,69 - do 9,0 L - Samochód do przewozu Star-29 chleba Star-29 Dane użytkowe -wydajność: 3,51 ciasta/dobę -przesiewacz mąki: 1,5 t/h -mieszarka do ciasta: 240 dm3 -zbiornik na wodę zimną: 320 dm3 3 -zbiornik na wodę zimną: 50 dm -agregat: PAB-4-3/400 (4 kW) -czas rozwinięcia: 5 min -czas zwinięcia: 5 min -wydajność: 2,5 t-3 t/dobę -czas wypieku 1 wsadu: 60 min -waga bochenka: 1,6 kg -pobór mocy zewnętrznej: 1 kW -zużycie paliwa: 10,8 dm3/h -ładowność: 4,5 t -komora ładunkowa: 4,5x2,2x2,05 (9,9 m2; 20,3 m 3 ) Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. 134 "~'5B»i Tabela 31 Inny sprzęt służby żywnościowej jednostek wojskowych SZ RP przydatny do organizacji dostaw żywności dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych Lp. Wyszczególnienie sprzętu Rodzaj podwozia Typ przyczepy Masa (t) 1 Termos 12 dm z łyżką czerpakową wz. TP-12 - - 0,004 -pojemność: 12 dm 2 Termos 4 dm3 wz. TP-4 - - 0,00186 -pojemność: 4 dm3 3 Termos 24 dm3 z łyżką czerpakową wz. TP-24 - - 0,013 -pojemność: 24 dm3 4 Podgrzewacz wody wz. PPGW-200 0,05 -pojemność zbiornika wody: 200 dm3 -średni czas grzania wody: 80 min Dane użytkowe 3 5 Bufet polowy ruchomy na samochodzie Star-660 - Star-660 - - 3 -możliwości: uzupełnienia żywienia -kuchenki gazowe: 2 -kuchenki elektryczne: 1 - załadowany 8,7 -zbiornik na wodę: 250 dm3 -wyposażenie: lodówka, namiot Źródło: Materiały Wojskowego Ośrodka Badawczo-Wdrożeniowego Służby Żywnościowej. W przypadku organizacji żywienia zbiorowego ludności poszkodowanej w sy­ tuacjach kryzysowych do przygotowania gorących (gotowych) posiłków mogą być również wykorzystywane wojskowe tzw. należności żywnościowe skoncentrowa­ ne. Są to konserwowane (suche) produkty żywnościowe przystosowane do długo­ terminowego przechowywania. Służą do przygotowywania posiłków w przypadku braku artykułów świeżych. Jednym z przykładów takiej należności jest należność żywnościowa - skoncentrowana lądowa „PS-ląd". 135 Tabela 32 Skład i wartość kaloryczna należności żywnościowej „PS-ląd" Masa (g) Wartość kaloryczna (kcal) Mąka lub 1. - chleb konserwowy lub - suchary 400 600 500 1392 1800 1730 2. Kasze, ryż, makaron, koncentraty obiadowe 250 872 3. Konserwy mięsne 200 540 4. Słonina konserwowa 60 450 5. Cukier 80 324 6. Kawa zbożowa lub kawa konserwowa {zamiast cukru i kawy zbożowej) 15 90 -100 -400 7. Warzywa smakowe suszone 5 - 8. Sól 20 - 9. Przyprawy 15 - Lp. Wyszczególnienie 10. Papierosy 11. Zapałki 1 15 (szt.) 15 (szt.) 0,2 (pudełka) 0,2 (pudełka) Razem wartość kaloryczna ( w kcal) ok. 4300 Opracowanie własne. 5.3. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w świadczeniu usług logistycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 5.3.1. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji usług transportowych Wsparcie sił cywilnych przez jednostki wojskowe podczas organizacji usług transportowych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych może polegać przede wszystkim na wydzieleniu środków transportu (wraz z ich obsłu­ gą), pomocy w wykonywaniu prac ładunkowych, organizacji kolumn transporto­ wych, ich pilotowaniu oraz organizacji kierowania ruchem na drogach dowozu i ewakuacji, a także pomocy w innych sprawach. W zasadzie wszystkie jednostki wojskowe (niezależnie od RSZ) dysponują znaczną liczbą pojazdów samochodowych (samochodów osobowych, samochodów ciężarowych, samochodów ciężarowo-terenowych, samochodów specjalnych, au­ tobusów itp.), które mogą być użyte (wydzielone) do realizacji zadań zaopatrze­ niowych i ewakuacyjnych na rzecz ludności poszkodowanej. Ponadto dla zwięk­ szenia zdolności przewozowych wiele pojazdów samochodowych może ciągnąć przyczepy (ogólnego przeznaczenia bądź specjalne, np. cysterny na wodę, cysterny do przewozu paliw płynnych itp.). Ponadto niektóre jednostki wojskowe Sił Po136 KŁ wietrznych dysponują środkami transportu powietrznego, w tym śmigłowcami, szczególnie przydatnymi do realizacji zadań transportowych w sytuacjach wystą­ pienia zniszczeń na sieci drogowej i sieci kolejowej. Tabela 33 Przykładowe rodzaje wojskowych samochodów ciężarowych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZ RP Lp. Marka i typ pojazdu Ładowność (t) Charakterystyka użytkowa 1. Star-944 4,0 Samochód o małej ładowności, wysokiej mobilności. Skrzynia ładunkowa przystosowana do przewozu jednostek ładunkowych na paletach 800x1200 mm. Wyposażony w składane ławki do przewozu żołnierzy. 2. Star-1466 6,0 Samochód średniej ładowności, wysokiej mobilności. Skrzynia ładunkowa przystosowana do przewozu jednostek ładunkowych na paletach 800x1200 mm. 3. Jelcz-662 D43 10,0 Samochód dużej ładowności, powiększonej mobilno­ ści. Skrzynia ładunkowa mieści 12 jednostek ładun­ kowych na paletach 800x1200 mm lub 30 żołnierzy. Źródło: opracowano na podstawie materiałów WITPiS. Tabela 34 Przykładowe rodzaje wojskowych przyczep transportowych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZ RP Lp. Typ przyczepy Ładowność (t) Charakterystyka użytkowa 1. D-46 4,0 Przyczepa transportowa 2. D-656 7,16 Przyczepa transportowa średniej ładowności 3. D-659 11,6 Przyczepa transportowa dużej ładowności Opracowanie własne. 137 Tabela 35 Cysterny do przewozu paliw płynnych użytkowane przez jednostki wojskowe SZ RP Lp. Podwozie Pojemność zbiornika (dm3) Prędkość jazdy Wydajność eksploatacyjna Czasy manipulacyjne (min) rozwijanie/ zwijanie napełnianie/ opróżnianie pompą napełnianie/ opróżnianie samociekiem pistolet nalewczy (typ/liczba) 1. Star 266 CD-5 4500 80 600 2/2 7,5 8,5 adastat/2 2. Star 266 CD-5W 4500 80 600 2/2 7,5 8,5 ZP-36/4 3. Star 266 CD-5WK 4500 80 600 2/3 7,5 8,5 ZP-36/4 4. Jelcz315MCCD-7,5A 7500 60 330/350 2/2 8,0 17,0 BP34 adastat/2 5. Jelcz P-325C CD-7,5 B 7500 70 350 2/2 13,0 17,0 adastat/2 6. Przyczepa jednoosiowa PN-1,5(CP-4A) 1600 50 2/2 10,0 7. Przyczepa dwuosiowa D-44C (CP-4A) 4000 60 2/2 15,0 8. Przyczepa dwuosiowa D-83(CP-llb) 11000 50 2/2 25,0 Opracowanie własne. Tabela 36 Środki transportu śmigłowcowego użytkowane przez siły powietrzne RP Udźwig max (kg) Zasięg max (km) Prędkość max (km/h) Mi-17 4000 725 Mi-8 4000 W-3 Sokół Mi-6 Typ śmigłowca Opracowanie własne. Wymiary kabiny bagażowej (m) długość szerokość wysokość 230 5,15 2,34 1,82 700 210 5,15 2,34 1,82 2100 690 230 3,20 1,54 1,40 12 000 620 300 11,7 2,60 2,60 Prace ładunkowe (załadunek i wyładunek pojazdów transportowych) w sytu­ acjach kryzysowych, w zależności od sytuacji transportowej oraz wielkości zadań transportowych, będą (mogą być) prowadzone przy użyciu sprzętu do mechanizacji prac przeładunkowych bądź ręcznie. Pożądane, bądź wręcz czasami konieczne, jest dysponowanie sprzętem przeładunkowym na podwoziu terenowym, tj. umożliwia­ jącym prowadzenie prac ładunkowych na powierzchni nieutwardzonej, oraz przy­ stosowanym do jazdy w kolumnach samochodowych (posiadających dopuszczenie do jazdy po drogach publicznych oraz osiągających prędkość na drodze utwardzo­ nej nie mniejszą niż 30 km/godz.). Tabela 37 Przykładowy wózek widłowy użytkowany przez jednostki wojskowe SZ RP Nazwa wózka Rodzaj silnika Napęd Masa własna Udźwig Prędkość jazdy DV 35 T4 (producent DESTA) Spalinowy, diesel 4x4 5460 kg 3500 kg 28 km/godz. Opracowanie własne. Podczas prowadzenia prac ładunkowych, oprócz zapewnienia racjonalnego frontu ładunkowego, od którego zależy ich sprawność i skuteczność, szczególnie istotny jest czas ich prowadzenia (wykonania). Jest on niezbędny organizatorom podczas planowania zadań transportowych. Orientacyjne, przykładowe czasy prac ładunkowych przedstawia tabela 38. Tabela 38 Orientacyjne czasy ładowania i wyładowywania samochodów i wagonów kolejowych Rodzaj środka transportowego Załadunek (rbh) Rozładunek (rbh) Czas załadunku (4 ludzi) Czas rozładunku (4 ludzi) dzień noc dzień noc dzień noc dzień noc Samochód 41 0,9 1,2 0,9 1,2 14 min 18 min 14 min 18 min Samochód 10 t 1,5 1,8 1,5 1,8 22 min 27 min 22 min 27 min Wagon do 201 16 20 12 16 4h 5h 3h 4h Wagon powyżej 201 24 28 20 20 6h 7h 4h 5h Opracowanie własne. 140 «?,• . Organizacja kolumn transportowych, w tym szczególnie przedsięwzięć zwią­ zanych z ich załadowaniem, przejazdem i wyładowaniem, które to wymagają dużej wiedzy specjalistycznej oraz doświadczenia, należy do podstawowych umiejętno­ ści dowództw jednostek wojskowych - które jak - wiadomo dysponują dużą ilo­ ścią środków transportu samochodowego. Sprawność i skuteczność realizacji za­ dań związanych z dowozem zaopatrzenia oraz ewakuacją ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych zależeć będą przede wszystkim od takich przedsięwzięć (procedur), jak: organizacja frontu ładunkowego; optymalizacja wielkości (długo­ ści) kolumny i prędkości jej jazdy; bezpieczeństwo jazdy, w tym przewożonych osób i ładunków; pilotowanie kolumn (w tym z powietrza); organizacja odpoczyn­ ków; wybór dróg dowozu i ewakuacji; organizacja kierowania ruchem na drogach przejazdu kolumny; organizacja wyładunku kolumny; zabezpieczenie powrotu kolumny po realizacji zadania transportowego; zapewnienie podwójnej obsady (zmienników) kierowców itp. Na wymienione przedsięwzięcia należy nałożyć ponadto towarzyszące im zadania logistyczne, a więc: zapewnienie pomocy me­ dycznej podczas przewozu ludności; organizację wyżywienia (w tym zapewnienie napojów) podczas przewozu oraz bezpośrednio po jego realizacji; zapewnienie przewozu ładunku podręcznego osób ewakuowanych; organizację tankowania pojazdów samochodowych realizujących zadania transportowe; organizację pomo­ cy technicznej dla pojazdów samochodowych, usługi remontowe itd. 5.3.2. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji tymczasowych miejsc zakwaterowania Szczególnie cenną pomoc dla sił cywilnych mogą udzielić jednostki wojskowe podczas organizacji dla ludności poszkodowanej tymczasowych miejsc zakwatero­ wania na bazie tzw. miasteczek namiotowych, które w całości mogą być urządzone siłami wojska. Miasteczka te, oprócz odpowiedniej liczby namiotów (wyposażonych w łóżka, materace, śpiwory, koce, pościel itp.) i właściwego ich rozmieszczenia, muszą dysponować niezbędną infrastrukturą komunalną oraz mieć zabezpieczone dobre warunki sanitarnohigieniczne i przeciwepidemiczne. Infrastrukturę komunalną w miasteczkach namiotowych stanowią: urządzenia zapewniające dostawy pod­ stawowych mediów komunalnych (wody pitnej, energii elektrycznej, ogrzewanie, odprowadzenie ścieków i wywóz śmieci), baza żywnościowa (kuchnie, stołówki, urządzenia do dystrybucji żywności), urządzenia medyczne (przychodnie i apteki), węzły sanitarne, obiekty magazynowe, obiekty handlowe i inne. Jednostki wojskowe od zawsze dysponowały i dysponują doświadczoną kadrą w zakresie organizacji bytowania dużych zgrupowań ludzkich (żołnierskich) na bazie miasteczek namiotowych. Z uwagi na możliwość występowania ekstremal­ nych warunków atmosferycznych (np. intensywnych opadów deszczu lub śniegu, silnych wiatrów, wysokich lub niskich temperatur powietrza) muszą one spełniać szczególne wymagania pod względem zabezpieczenia przeciwpożarowego, warun141 ków higieny, wyposażenia w środki do ogrzewania (nagrzewnice, piecyki polowe, koksowniki) itp. Obowiązujące zasady sanitarnohigieniczne i bezpieczeństwa wy­ magają, by teren, na którym będą ustawiane (rozbijane) namioty, był oczyszczony, a w razie potrzeby wydezynfekowany oraz zabezpieczony (osłonięty) przed wia­ trami. W obozowisku namiotowym obowiązuje codzienne sprzątanie rejonu biwa­ kowania i namiotów. Kuchnie czynne i stołówki powinny być rozmieszczone w terenie czystym, w odległości 50-75 m od namiotów mieszkalnych oraz co naj­ mniej 100 m od ustępów i 200-300 m od źródeł wody. Dłuższe przebywanie ewakuowanej ludności w tymczasowych miejscach za­ kwaterowania wymaga organizacji usług kąpielowo-pramiczych. Jednostki woj­ skowe dysponują mobilnymi (urządzonymi na środkach transportu samochodowe­ go) łaźniami i pralniami. Tabela 39 Kontenerowa łaźnia polowa użytkowana przez jednostki wojskowe SZ RP Baza urządzenia Dwa kontenery 20-stopowe, stalowe, izolowane termicznie Główne elementy użytkowe Kontener łaźnia 12 kabin prysznicowych Kontener przebieralnia Wyposażenie: -przebieralnia -regał magazynowy Charakterystyka użytkowa Przeznaczenie: zabezpieczenie usług kąpielowych w warunkach terenowych. Ponadto może służyć do zabiegów dezaktywacyjnych. Opracowanie własne. 5.4. Udział oddziałów i pododdziałów wojskowych w świadczeniu usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 5.4.1. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji ratownictwa medycznego Wsparcie sił cywilnych przez jednostki wojskowe podczas organizacji ratow­ nictwa medycznego w sytuacjach kryzysowych będzie (może) polegać przede wszystkim na skierowaniu (wydzieleniu) żołnierzy ratowników oraz przekazaniu zestawów medycznych do udzielania pomocy przedlekarskiej. Specjalność ratownika posiadają wszyscy żołnierze i pracownicy zajmujący sta­ nowiska sanitariuszy (pielęgniarek i pielęgniarzy), a ratownika medycznego - wszy­ scy podoficerowie wojskowej służby zdrowia. Ponadto uprawnienia ratownika, na zasadzie drugiej specjalności, może posiadać wielu innych żołnierzy (pracowników wojska), szczególnie w wojskach inżynieryjnych (jednostkach ratownictwa inży­ nieryjnego), wojskach chemicznych oraz służących w różnych pododdziałach logi­ stycznych. 142 Zestawy medyczne do udzielania pomocy przedlekarskiej (realizacji medycz­ nych czynności ratunkowych) zwykle zapakowane są w skrzyniach, natomiast do udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy (jest to pomoc udzielana przez ra­ townika) w torbach sanitarnych. Tabela 40 Zestaw - pomoc przedlekarska Lp. Nazwa artykułu J.m. Liczba/ilość 1 0,5 A. Leki 1. Aethanolum płyn 95° 2. Aethylum chloratum płyn opak. 50 g szt. 2 3. Altacet tabl. 1 g szt. 40 4. Benzinum płyn 1 0,1 5. Biseptol 480 tabl. szt. 20 6. Carbo medicinalis tabl. 0,3 g szt. 50 7. Cardiamidum inj. 0,375 g/1,5 ml - amp. 1,5 ml szt. 20 8. Chloraminum B subst. kg 0,5 9. Codeinum phosphoricum tabl. 0,02 g szt 100 10. Coffeinum Natrium benzoicum tabl. 0,2 g szt. 40 11. Dolargan inj. 0,1 g/2 ml - amp. 2 ml szt 30 12. Dolargan tabl. 0,025 g szt. 10 13. Ephedrinum hydrochloricum tabl. 0,025 g szt. 10 14. Kalium hypermanganicum subst. kg 0,005 15. Magnesium sulfuricum subst. kg 0,2 16. Morphinum hydrochloricum inj. 0,02 g/l ml - amp. 1 ml szt. 10 17. Natrium bicarbonicum kg 0,1 18. Oxycort aerozol opak. 75 g szt. 1 19. Oxyterracyna draż., kaps. 0,25 g szt. 16 20. Polopiryna tabl. 0,5 g szt. 200 21. Pyralginum tabl. 0,5 g szt. 60 22. Pyramidonum tabl. 0,3 g szt. 80 23. Rivanolum tabl. 0,1 g szt. 40 24. Solutio Iodi spirituosa płyn - amp. 1 ml szt. 10 25. Sulfaguanidinum tabl. 0,5 g szt. 60 26. Tabletki od bólu głowy szt. 100 27. Terpicodin tabl. szt. 30 14: Lp. Nazwa artykułu J.m. Liczba/ilość 28. Tinctura Opii simplex płyn kg 0,01 29. Zasypka dermatologiczna szt. 4 1 B. Materiały opatrunkowe i inne 30. Blok - notes (100-kartkowy) szt. 31. Czepiec nagłowowy pneumatyczny z rundą żuchwową szt. 32. Folia z polietylenu wysokociśnieniowego mb. 1 33. Igła do strzykawek Record (domięśniowa i podskórna), szt. 10 34. Igła do strzykawek Record (domięśniowa i podskórna), szt. 5 35. Ołówek chemiczny szt. 4 36. Opaska uciskowa taśmowa typu Esmarch, gumowa szt. 6 37. Poloplast 5 m x 5 cm szt. 1 38. Poloplast 5 m x 2,5 cm szt. 1 39. Prestoplast 10 cm x 8 cm szt. 5 40. Prestoplast 1 m x 8 cm szt. 2 41. Spirytus skażony - denaturat 1 0,25 42. Strzykawka plastykowa ze stożkiem Record, do jednora­ zowego użytku szt. 40 C. Sprzęt medyczny 43. Fonendoskop typ AP-362 kpi. 44. Kleszczyki naczyniowe typu Kocher, proste dł. 160 mm szt. 45. Kleszczyki naczyniowe typu Pean, proste dł. 160 mm szt. 46. Nożyczki chirurgiczne typu Cooper z tępymi końcami, odgięte, dł. 200 mm szt. 47. Nożyczki do opatrunków typu Lister dł. 180 mm szt. 48. Nóż ogrodniczy składany szt. 49. Palnik spirytusowy lampka + trójnóg metalowy składany szt. 50. Paratus do strzykawki Record 5 ml z wkładką do strzykawki 2 ml szt. 51. Pinceta anatomiczna, dł. 145-150 mm szt. 52. Pinceta chirurgiczna 1:2 ząbki, dł. 145-150 mm szt. 53. Pinceta stomatologiczna odgięta szt. 54. Pudełko metalowe do strzykawek 5 ml szt. 55. Skalpel chirurgiczny, brzuszasty dł. ostrza 50 mm szt. 56. Strzykawka typu Record z uszczelką silikonową, 2 ml szt. 57. Strzykawka typu Record z uszczelką silikonową, 5 ml szt. 144 ~~uM 2 Nazwa artykułu Lp. J.m. Liczba/ilość 58. Termometr lekarski z futerałem (ISM 112-0508) szt. 1 59. Wanienka emaliowana prostokątna z przykrywką szt. 1 szt. 1 D. Opakowanie 60. Skrzynia specjalna Źródło: opracowano na podstawie: Zestawy medyczne na czas wojny, Wyd. MON, Zdr. 189/78, Warszawa 1978. Tabela 41 Torba sanitariusza Lp. Nazwa artykułu J.m. Liczba A. Materiały medyczne na użytek bieżący 1. Agrafka szt. 20 2. Blok - notes (100-kartkowy) szt. 1 3. Chusta trójkątna szt. 3 4. Ołówek chemiczny szt. 1 5. Opaska gazowa 4 m x 10 cm wyjałowiona (w folii) szt. 5 6. Opaska uciskowa taśmowa typu Esmarch, gumowa szt. 2 7. Opatrunek indywidualny typ A - pyłoszczelny szt. 5 8. Opatrunek indywidualny typ Z - wodoszczelny szt. 20 Nożyczki domowe z tępymi końcami dł. 150 mm szt. 1 Nóż ogrodniczy, składany szt. 1 szt. 1 B. Sprzęt medyczny 9. ,0. C. Opakowanie 11. Torba brezentowa Źródło: opracowano na podstawie: Zestawy medyczne na czas wojny, Wyd. MON, Zdr. 189/78, Warszawa 1978, s. 174. Tabela 42 Torba felczera (podoficera sanitarnego) Nazwa artykułu LP- Jm. Liczba/ilość A. Leki 1. Altacet tabl. 1 g szt. 10 2. Codeinum phosphoricum tabl. 0,02 g szt. 30 3. Coffeinum Natrium benzoicum tabl. 0,2 g szt. 10 4. Natrium bicarbonicum subst. (lub tabletki) kg 0,030 145 5 1 6.' Polopiryna tabl. 0,5 g (lub podobne) szt. 40 Pyrałginum tabl. 0,5 g szt. 10 7. Pyramidonum tabl. 0,5 g szt. 20 8. Rivanolum tabl. 0,1 g szt. 10 9- Solutio Iodi spirituosa amp. 1 ml szt. 10 10. Tabletki od bólu głowy (lub podobne) szt. 20 11. Zasypka dermatologiczna opak. 30 g (lub podobne) szt. 1 B. Materiały opatrunkowe i inne 12. Agrafka szt. 25 13. Blok - notes (100-kartkowy) szt. 1 14. Chustka trójkątna szt. 2 15. Ołówek chemiczny szt. 1 16. Opaska gazowa 4 m x 10 cm wyjałowiona (w folii) szt. 10 17. Opaska uciskowa taśmowa typ Esmarch, gumowa szt. 2 18. Opatrunek indywidualny typ A - pyłoszczelny szt. 5 19. Opatrunek indywidualny typ B - wodoszczelny szt. 20 20. Poloplast 5 m x 2,5 cm szt. 1 21. Prestoplast 10 cm x 8 cm szt. 5 22. Wata opatrunkowa opak. 50 g szt. 1 C. Sprzęt medyczny 23. Nożyczki domowe z tępymi końcami dł. 150 mm szt. 1 24. Nóż ogrodniczy składany szt. 1 25 Pinceta anatomiczna dł. 145-150 mm szt. 1 26. Przyrząd do sztucznego oddychania powietrzem wydechowym ratownika kpi. 1 27. Termometr lekarski z futerałem szt. 1 28. Torba brezentowa szt. 1 D. Opakowanie Źródło: opracowano na podstawie: Zestawy medyczne na czas wojny, Wyd. MON, Zdr. 189/78, Warszawa 1978, s. 167-169. 5.4.2. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych Do wsparcia sił cywilnych podczas organizacji i realizacji przedsięwzięć lecz­ niczo-ewakuacyjnych w sytuacjach kryzysowych najlepiej przygotowane są takie pododdziały i oddziały wojskowej służby zdrowia, jak: kompanie samochodów 146 sanitarnych (kss), bataliony autobusów sanitarnych (bas), szpitale wojskowe (szpi­ talne placówki wojskowej służby zdrowia), bataliony wzmocnienia medycznego (bwmed) oraz wojskowe szpitale rezerwowe (WSzR). Ponadto w realizacji tych przedsięwzięć mogą brać udział plutony medyczne (plmed) batalionów, kompanie medyczne (kmed) pułków i brygad, bataliony medyczne (bmed) związków opera­ cyjnych. Kompanie samochodów sanitarnych dysponują samochodami sanitarnymi, w których ranni i chorzy mogą być ewakuowani w pozycji leżącej i siedzącej (lek­ ko ranni) z jednoczesną możliwością udzielania im pomocy lekarskiej bądź co najmniej medycznych czynności ratunkowych. Bataliony autobusów sanitarnych organizowane są na bazie ogólnodostępnych autobusów, w których, po zdemontowaniu siedzeń, montowane jest specjalne wypo­ sażenie (oprzyrządowanie) do przewozu rannych i chorych w pozycji leżącej i sie­ dzącej. Bataliony wzmocnienia medycznego dysponują przede wszystkim zespołami lekarzy specjalistów, wśród których szczególnie przydatne w procesie leczniczoewakuacyjnym są zespoły chirurgiczne i internistyczne. Mogą być one kierowane jako wzmocnienie do placówek służby zdrowia funkcjonujących na poszczegól­ nych szczeblach opieki medycznej. Wojskowe szpitale rezerwowe to placówki służby zdrowia rozwijane na bazie istniejącej infrastruktury stacjonarnej (np. szkół, internatów, akademików) z zada­ niem wzmocnienia szpitali stacjonarnych. Ich podstawowymi elementami są: oddział przyjęć i segregacji, oddział chirurgiczny (na 100 łóżek), oddział oparzeniowo-plastyczny (na 100 łóżek), oddział wewnętrzny (na 100 łóżek), gabinet dentystycz­ ny, apteka i inne elementy. Jednak podstawowym mankamentem wymienionych jednostek wojskowej służby zdrowia (kss, bas i WSzR) jest ich mała dyspozycyj­ ność, bowiem są one jednostkami przewidzianymi do mobilizacji na czas wojny. Pododdziały i oddziały medyczne (plmed, kmed, bmed) jednostek wojskowych różnych rodzajów sił zbrojnych (RSZ) oraz rodzajów wojsk są jednostkami wyspe­ cjalizowanymi (pod względem przygotowania specjalistycznego i wyposażenia) do udzielania pomocy medycznej w warunkach polowych. Są to więc siły, które bez­ pośrednio (bez dodatkowego przeszkolenia) mogą być użyte do realizacji przed­ sięwzięć leczniczo-ewakuacyjnych. 147 Tabela 43 Przykładowe rodzaje wojskowych samochodów sanitarnych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZ RP Lp. 1. 2. 3. Układ jezdny Charakterystyka użytkowa 4x4 Przeznaczony do przewozu 4 rannych w pozycji leżącej i 2 osób personelu me­ dycznego. Samochód osobowo-terenowy HONKER 2328 z nadwoziem furgonowym AMZ 11 4x4 Przeznaczony do przewozu: -8 lekko rannych w pozycji siedzącej lub -4 rannych w pozycji leżącej -2 osób personelu medycznego. Autobus sanitarny H9-12 106 (na bazie autobusu miejskiego H9-35) - Rodzaj pojazdu Samochód osobowo-ciężarowy SCAM SM z nadwoziem furgonowym AMZ 12 Przeznaczony do przewozu: -18 rannych w pozycji leżącej -2 osób personelu medycznego. Źródło: Opracowanie własne. 5.4.3. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć sanitarnohigienicznych Do wsparcia sił cywilnych podczas realizacji przedsięwzięć sanitarnohigie­ nicznych szczególnie dobrze przygotowany jest wojskowy batalion przeciwepidemiczny (bpepid). W swojej strukturze posiada on min. 9 laboratoriów uniwersal­ nych na samochodach oraz 12 łaźni - dezynfekatorów na samochodach. Jednak mankamentem jest to, że jest to jedyna tego rodzaju jednostka w SZ RP, która po­ nadto jest przewidziana do mobilizacji na czas wojny. Mimo to, nawet częściowe uruchomienie (zmobilizowanie) tej jednostki (wybranych jej pododdziałów) mo­ głoby być bardzo pomocne, szczególnie w przypadku wystąpienia epidemii chorób zakaźnych. Szerokie usługi w zakresie realizacji przedsięwzięć sanitarnohigienicznych w sytuacjach kryzysowych mogą świadczyć ponadto w zasadzie wszystkie woj­ skowe jednostki (placówki) medyczne. 5.4.4. Wsparcie sił cywilnych podczas organizacji przedsięwzięć przeciwepidemicznych Wsparcie sił cywilnych przez jednostki wojskowe podczas organizacji przed­ sięwzięć przeciwepidemicznych będzie (może) polegać na skierowaniu (w ramach wsparcia bądź wzmocnienia) odpowiednich specjalistów. Mogą oni, w zależności Pojazdy sanitarne H9-12 były produkowane przez fabrykę autobusów w Sanoku na zamówie­ nie Libii. 148 od sytuacji epidemiologicznej, realizować różne zadania, w tym przede wszystkim: prowadzić rozpoznanie sanitarno-epidemiołogiczne; organizować ośrodki izolacyjno-terapeutyczne w przypadku stwierdzenia epidemii chorób zakaźnych; wykony­ wać szczepienia ochronne oraz prowadzić dezynfekcję środków transportu, po­ mieszczeń kwaterunkowych, wyposażenia, terenu itp. Do realizacji ostatniego z wymienionych zadań, tj. dezynfekcji, mogą być wykorzystywane środki i sprzęt indywidualny oraz instalacje samochodowe, którymi dysponują pododdziały wojsk chemicznych, takie jak np. IRS. Tabela 44 Torba dezynfekatora J.m. Liczba/ilość Chloraminum B subst. kg 0,5 2. Fartuch z tworzyw sztucznych szt. 3. Lejek emaliowany 0 100 mm szt. 4. Lindosep proszek (lub podobne) kg 5. Maska ochronna w pracy w pyle szt. 6. Miarka emaliowana o poj. 0,25 1 szt. 7. Okulary ochronne dla dezynfekatorów szt. 8. Opryskiwacz dezynfekcyjno-dezynsekcyjny ciśnieniowy, ręczny o poj. 2 1 szt. 9. Opylacz dezynsekcyjny ręczny, tłokowy szt. 10. Rękawice gumowe do prac dezynfekcyjno-dezynsekcyjnych nr 8 para 2 szt. 1 Lp. Nazwa artykułu A. Środki i sprzęt dezynfekujący 1. B. Opakowanie 11. Torba - plecak Źródło: Zestawy medyczne na czas wojny, Wyd. MON, Zdr. 189/78. Najlepiej przygotowaną jednostką wojskową do organizacji i realizacji przed­ sięwzięć przeciwepidemicznych jest, wspomniany wcześniej, batalion przeciwepidemiczny. 149 WYKAZ LITERATURY A. Pozycje zwarte i periodyczne Abt S., Woźniak H., Podstawy logistyki, Wyd. STELLA MARIS, Gdańsk 1993. Abt S., Zarządzanie logistyczne w przedsiębiorstwie, Wyd. PWE, Warszawa 1998. Ficoń K., Logistyka operacyjna, Wyd. BEL Studio Sp. z o.o., Warszawa 2004. Ficoń K., Procesy logistyczne w przedsiębiorstwie, Wyd. Impuls Plus Consulting, Gdynia 2001. Górski P. Planowanie zaopatrywania ludności w podstawowe artykuły konsumpcyjne w warunkach zewnętrznego bezpieczeństwa państwa i wojny, AON, Warszawa 1998. Kierebiński Cz., Żywienie w warunkach naturalnego bytowania, MON, Warszawa 1979. Kompendium wiedzy o logistyce, red. E. Gołembska, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004. Mucha L., Zasilanie walczących wojsk, Wyd. MON, Warszawa 1979. Nowak E., Aspekty logistyczne sytuacji kryzysowych, „Myśl Wojskowa" 2006, nr 3. Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, [w:] Zarządzanie kryzysowe w Polsce, Wyd. Aka­ demia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2007. Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2005. Nowak E., Logistyka wojskowa - Zarys teorii, wyd. II poprawione i rozszerzone, AON, Warszawa 2000. Nowak E., Organizacja zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzyso­ wych o charakterze klęski żywiołowej, „Myśl Wojskowa" 2006, nr 4. Nowak E., Spedycja w strukturze logistyki międzynarodowej, [w:] Logistyczny wymiar spedycji mię­ dzynarodowej, Wyd. WSCiL, Warszawa 2008. Nowak E., Zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2008. Nowak W., Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, „Zeszyty Naukowe AON" 2007, nr 4(69), Warszawa 2007. Podręcznik spedytora, red. D. Marciniak-Neider, J. Neider, Wyd. Polska Izba Spedycji i Logistyki, Gdynia 2002. Stankiewicz W., Logistyka, Wyd. MON, Warszawa 1968. Stankiewicz W., Nowe trendy we współczesnej logistyce zachodniej, AON, Warszawa 1995. Zarządzanie kryzysowe w sytuacji klęski żywiołowej, red. E. Nowak, „Zeszyt Problemowy" 2006, nr 1(45), Wyd. TWO, Warszawa 2006. Zarządzanie kryzysowe w sytuacjach zagrożeń niemilitarnych, red. E. Nowak, AON, Warszawa 2007. B. Akty prawne Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 kwietnia 1997 r., DzU z 1997 r., nr 78, poz. 216. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, DzU z 2007 r., nr 89, poz. 590. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, DzU z 2002 r., nr 62, poz. 558. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym, DzU z 2002 r., nr 113, poz. 985. Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, DzU z 2006 r., nr 191, poz. 1410. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, DzU z 1991 r., nr 81, poz. 351. Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, DzU z 2002 r., nr 21, poz. 2005. 150 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, DzU z 2000 r., nrlll.poz. 1311. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad udziału pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w zapobieganiu skutkom klę­ ski żywiołowej lub ich usuwaniu, DzU z 2003 r., nr 41, poz. 347. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad użycia oddzia­ łów i pododdziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wyjątkowego, DzU z 2003 r., nr 89, poz. 821. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 lipca 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposo­ bów użycia oddziałów i pododdziałów Policji oraz Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ra­ zie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia porządku publicznego, DzU z 2005 r., nr 135, poz. 1134. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu me­ dycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego, DzU z 2007 r., nr 4, poz. 32 i 33. 151 WYKAZ RYSUNKÓW 1. Aspekty postrzegania logistyki cywilnej 2. Misja i cele działania logistyki oraz sposoby ich osiągania 3. Kryteria optymalizacji działań logistycznych 4. Elementarne ogniwa łańcucha dostaw 5. Logistyczny łańcuch dostaw 6. Zasoby ludzkie, które mogą być wykorzystywane do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 7. Potencjał zaopatrzeniowy, który może być wykorzystany do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 8. Potencjał usługowy, który może być wykorzystany do realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 9. Źródła wody wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych 10. Ewakuacja medyczna w ujęciu czasowo-przestrzennym 152 16 37 38 41 41 83 87 89 94 114 WYKAZ TABEL 1. Klasyfikacja logistyki 19 2. Klasy zaopatrzenia stosowane w SZ RP 24 3. Klasy zaopatrzenia obowiązujące w NATO 25 4. Zapotrzebowanie dorosłego człowieka na wodę do picia 48 5. Zapotrzebowanie na wodę do celów gospodarczo-bytowych 49 6. Zapotrzebowanie na wodę rannych i chorych w szpitalach 49 7. Zapotrzebowanie na dostawy wody dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 49 8. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na poszczególne składniki pożywienia 51 9. Skład części jadalnych zawartych w 100 g produktu rynkowego - niektórych środków spożywczych 53 10. Normy zaopatrzenia dostatecznego w artykuły spożywcze (dla jednego dorosłego człowieka) ...56 11. Zapotrzebowanie na artykuły żywnościowe ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 58 12. Systematyka zasad organizacji zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 76 13. Systematyka ogólnych zasad organizacji zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych i wojsk walczących 77 14. Przykładowe rodzaje przenośnych agregatów prądotwórczych do wykorzystania w sytuacjach kryzysowych 92 15. Przykładowe rodzaje kontenerów ładunkowych serii ISO 98 16. Przykładowe rodzaje palet ładunkowych 99 17. Przykładowe wózki widłowe do przeładunku spaletyzowanych jednostek ładunkowych 101 18. Przykładowe rodzaje pomp do wody i szlamu wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych 108 19. Studnia rurowa SR-7 122 20. Zestaw studzienno-wiertniczy (ZSW-15) 123 21. Filtr do wody FPW-300 123 22. Filtr do wody FPW-2000 123 23. Filtr do wody FSW-8000 124 24. Autocysterny, cysterny i zbiorniki na wodę 124 25. Składy zestawów żywnościowych indywidualnej racji żywnościowej suchej „S" 126 26. Wartość kaloryczna (energetyczna) produktów spożywczych wchodzących w skład indywidualnej racji żywnościowej suchej „S" 130 27. Kuchnie polowe występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP 132 28. Kasyna polowe występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP 133 29. Chłodnie samochodowe i samochody izotermiczne występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP 134 30. Piekarnie polowe i samochody do przewozu chleba występujące na wyposażeniu jednostek wojskowych SZ RP 134 31. Inny sprzęt służby żywnościowej jednostek wojskowych SZ RP przydatny do organizacji dostaw żywności dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych 135 32. Skład i wartość kaloryczna należności żywnościowej „PS-ląd" 136 33. Przykładowe rodzaje wojskowych samochodów ciężarowych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZ RP 137 34. Przykładowe rodzaje wojskowych przyczep transportowych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZRP 35. Cysterny do przewozu paliw płynnych użytkowane przez jednostki wojskowe SZ RP 36. Środki transportu śmigłowcowego użytkowane przez siły powietrzne RP 37. Przykładowy wózek widłowy użytkowany przez jednostki wojskowe SZ RP 38. Orientacyjne czasy ładowania i wyładowywania samochodów i wagonów kolejowych 39. Kontenerowa łaźnia polowa użytkowana przez jednostki wojskowe SZ RP 40. Zestaw - pomoc przedlekarska 41. Torba sanitariusza 42. Torba felczera (podoficera sanitarnego)... 43. Przykładowe rodzaje wojskowych samochodów sanitarnych użytkowanych przez jednostki wojskowe SZRP 44. Torba dezynfekatora 154 137 138 139 140 140 142 143 145 145 148 149 Zamówienia na publikacje Akademii Obrony Narodowej można składać telefonicznie lub pisemnie na adres: Księgarnia AON al. gen. A. Chruściela 103, bl. 40 00-910 Warszawa tel./fax022 681 46 08 e-mail: księ[email protected] Wykaz publikacji znajduje się na stronie internetowej Akademii Obrony Narodowej www.aon.edu.pl w zakładce wydawnictwo AON/oferta wydawnicza
