Edukacja wielokulturowa jest to ukierunkowany proces edukacyjny, który kształtuje rozumienie różnic kulturowych od subkultur we własnej społeczności po kultury społeczeństw odległych przestrzennie .Ponadto ma za zadnie przygotowywanie interakcji dialogowych z przedstawicielami/osobami innych kultur. Wszystko to ma na celu wzmocnienie własnej tożsamości kulturowej poprzez krytyczną refleksję .Edukacja wielokulturowa rozpoczęła się w latach czterdziestych XX wieku w krajach anglojęzycznych i jest modelem rozwiązań edukacyjnych opartych na nadziei, że państwo będzie kontrolować różnorodność kulturową społeczeństwa i dostosowywać system edukacji do potrzeb różnych grup kulturowych. Edukacja wielokulturowa to model rozwiązań w zakresie edukacji, opartych na chęci przejęcia przez państwo kontroli nad dynamiką kulturową społeczeństwa i dostosowania systemu edukacji do potrzeb różnych grup kulturowych. Edukacja wielokulturowa, która wywodzi się z industrialnej fazy kapitalizmu i ideologii nowoczesności i legitymizuje politykę różnicowania i asymilacji w celu wykluczenia grup mniejszościowych z grupy dominującej, wzmacnia nadzieję w społeczeństwie, w którym panuje sytuacja kulturowego pluralizmu .Podstawą takiej polityki i praktyki edukacyjnej jest akceptacja nienaruszalności obowiązujących reguł organizacyjnych istniejącego porządku społecznego oraz utopijna wizja tego ładu bez konfliktów między różnymi grupami kulturowymi. W wielu przypadkach koncepcje edukacji wielokulturowej odwołują się do ideologii edukacji narodowej (pedagogiki narodowej), której naczelną zasadą jest dobro narodu. Radykalne podejście do tej zasady w polityce edukacyjnej może nawet prowadzić do agresywnych działań skierowanych przeciwko przedstawicielom mniejszości ,postrzeganych jako zagrożenie dla narodu. Odniesienie do ideologii narodowej usprawiedliwia dyskryminację i ogranicza prawa mniejszości, które można poświęcić dla dobra ogółu. Ten sposób myślenia jest szczególnie typowy dla narodów, które walczą o niepodległość, lub właśnie ją odzyskały lub czują, że ich własna tożsamość jest zagrożona. W takich warunkach ideologia integrystyczna przesiąknięta nacjonalizmem i ksenofobią leży u podstaw promowanej przez nie polityki edukacyjnej. Edukacja wielokulturowa odnosi się do kategorii modernizmu „zróżnicowanego” i koncentruje się na ochronie interesów grup dominujących (grup, stref wpływów, interesów), tak aby wypracować społeczny konsensus w sprawie kolonizacji mniejszości etnicznych . Ma na celu oddziaływanie na grupę kultur prezentowanych równolegle, co jest zbliżone do polityki wielokulturowości prowadzącej do asymilacji, która jest realizowana w ujednoliconej strategii działania dla każdej grupy. Po okresie doświadczeń w wielu krajach, założenia i wpływ edukacji wielokulturowej stały się przedmiotem konstruktywnej krytyki, ponadto także przeważnie lub zazwyczaj rozważa się ten model w czasie przeszłym, choć jego założenia są nadal wykorzystywane w wielu środowiskach (czasami tylko w niektórych obszarach systemu edukacji), nawet w sytuacjach nieświadomych. Program edukacji wielokulturowej został opracowany przez zespół kierowany przez Jamesa Banksa w 1976 roku, zaktualizowany w 1991 roku i przyjęty przez Narodową Radę Studiów Społecznych w pełni wyjaśniając amerykański model edukacji wielokulturowej ukształtowany na początku lat 70. Podstawowe założenia są następujące: 1. Różnorodność etniczna i kulturowa powinna znajdować odzwierciedlenie w środowisku szkolnym na wszystkich poziomach i we wszystkich aspektach. 2. Polityka i metody edukacyjne powinny zachęcać do aktywnej interakcji międzykulturowej i zwiększać zrozumienie wśród uczniów , wykładowców i personelu pomocniczego. 3. Skład personelu szkolnego powinien odzwierciedlać różnorodność etniczną i kulturową kraju. 4. Szkoły powinny mieć metodyczne, kompleksowe i obowiązkowe programy szkoleniowe dla swoich pracowników. 5. Program nauczania powinien być kulturowo zgodny z duchem uczenia się i stylem odpowiednim dla uczniów wnoszących wkład w społeczność szkolną. 6. Wielokulturowy program nauczania powinien zawsze dawać uczniom możliwość ciągłego rozwijania jak najlepszej pewności siebie. 7. Program nauczania powinien pomóc uczniom zrozumieć szereg doświadczeń związanych z istnieniem grup etnicznych i kulturowych w danym kraju - czyli problemów napotykanych przez te grupy, problemów, jakie wnoszą do określonego społeczeństwa oraz pozytywnych doświadczeń. 8. Program nauczania powinien pomóc uczniom zrozumieć, że konflikt między ideałami a rzeczywistością jest nierozerwalnie związany z istnieniem ludzkiego społeczeństwa. 9. Plan powinien badać i wyjaśniać możliwe alternatywy i wybory kulturowe w danym kraju / regionie. 10. Program powinien promować wartości, postawy i zachowania wspierające pluralizm rasowy i wielokulturowość, a także wartości, postawy i zachowania, które wspierają i tworzą państwa narodowe i wspólne kultury narodowe. Idea „bycia innym” powinna być celem szkoły i kraju. 11. Program powinien pomóc uczniom rozwinąć umiejętności podejmowania decyzji, postawy dotyczące uczestnictwa w społeczeństwie i ich poczucie skuteczności politycznej, co jest ważnym fundamentem dla osiągnięcia owocnego obywatelstwa w demokratycznym i pluralistycznym kraju. 12. Program powinien pomóc uczniom rozwinąć umiejętności niezbędne do interakcji grupowej między osobami, grupami etnicznymi i kulturami. 13. Program nauczania powinien być dostosowany i realizowany zgodnie z ogólnym zestawem kultur i grup etnicznych oraz powinien stanowić integralną część całego programu nauczania. 14. Program powinien obejmować badania nad kulturą, doświadczeniami historycznymi, rzeczywistością społeczną i warunkami życia grup etnicznych i kulturowych, a także niektórymi problemami rasowymi. 15. Projektując i wdrażając plan, należy przyjąć podejście interdyscyplinarne i multidyscyplinarne. 16. Program nauczania powinien wykorzystywać metody porównawcze do badania grup etnicznych i kulturowych. 17. Program nauczania powinien pomóc uczniom dostrzec i wyjaśnić zjawiska, sytuacje i konflikty z perspektywy i punktów widzenia różnych środowisk etnicznych. 18. Plan powinien konceptualizować i opisywać rozwój danego kraju jako społeczeństwa wielowymiarowego. 19. Program powinien umożliwiać uczniom uczestnictwo w doświadczeniach estetycznych wielu grup etnicznych i kulturowych. 20. Szkoły powinny zapewnić uczniom środki do nauki języków narodowych i autoryzowanych systemów komunikacji oraz pomóc im opanować co najmniej dwa języki. 21. Plan powinien maksymalizować wykorzystanie eksperymentalnego uczenia się, zwłaszcza zasobów społeczności lokalnej. 22. Metody oceniania uczniów powinny odzwierciedlać ich doświadczenia etniczne i kulturowe. 23. Szkoły powinny stale i systematycznie oceniać cele, metody i pomoce dydaktyczne stosowane w nauczaniu o różnorodności etnicznej i kulturowej. Rola szkół w wyżej przedstawionym programie edukacji i wychowania wielokulturowego wiąże się : - z uznaniem i poszanowaniem różnorodności etnicznej i kulturowej, - promowaniem więzi społecznych opartych na zasadzie uczestnictwa grup etnicznych i kulturowych w życiu społecznym, - promowaniu równych szans dla wszystkich w tym też grupy, - rozwój i tworzenie społeczeństwa opartego na godności wszystkich ludzi i demokratycznych ideałach. Na podstawie przedstawionego programu edukacji i wychowania wielokulturowego wynikają następujące cele / zadania edukacji wielokulturowej: - integracja mniejszości ze społeczeństwem, tak aby zrozumiały dominującą kulturę ,integracja ta ma zapewnić równe szanse innym obywatelom, - zachowując zasadę poprawności politycznej, upowszechniać wśród mniejszości język, historię i kulturę dominującej społeczności, - prowadzić edukację w zakresie tolerancji i wzajemnego szacunku, aby zapobiegać rasizmowi w celu utrzymania pokoju społecznego, - uświadomienie ludziom problemu oznaczania grup etnicznych (zwłaszcza nowych imigrantów), w tym nawet w tak zwanej „ w ukrytej formie”(jeśli sytuacja tego wymaga) , - zwracanie uwagi na strukturalne szkody wyrządzone mniejszościom etnicznym i przygotowanie do poprawy realizacji ich praw społecznych, politycznych i kulturowych, - przygotowywanie ludzi do pracy i współistnienia w wielokulturowym społeczeństwie. Celem edukacji wielokulturowej jest wchłanianie i utrzymywanie harmonii społecznej przy zachowaniu własnej kultury i tożsamości. Jednak współistnienie wielu kultur charakteryzuje się pewną asymetrią, czyli nierówną możliwością wzajemnego oddziaływania między różnymi grupami kulturowymi. Dzieje się tak, ponieważ pewne społeczności są zawsze w mniejszości, a na danym obszarze dominuje więcej społeczności. Naturalnym efektem edukacji wielokulturowej jest zachowanie wielu elementów tożsamości, a mianowicie języka, kultury ,oraz poszczególnych wspólnot społecznych. Ponadto najważniejszymi celami na które powinniśmy zwrócić uwagę to : - sprzeciw i przeciwdziałanie zjawiskom społecznym, takim jak rasizm, przesąd, dyskryminacja, - promowanie pluralizmu kulturowego w znaczeniu kontaktu wielokulturowego zamiast segregacji i asymilacji kulturowej, - uczciwe traktowanie uczniów z innego kraju, którzy należą do mniejszości lub uchodźców, - następujący proces stawania się „obywatelem świata”, poprzez który człowiek rozwija zachowania wielokulturowe, które mogą obejmować: nastawienie na dialog społeczny, samodzielne zdobywanie wiedzy i kreatywność z możliwością spojrzenia na swoje działania w szerszej perspektywie, - równe szanse edukacyjny dla wszystkich dzieci. Tadeusz Lewowicki stwierdził ,że jedną z najbardziej charakterystycznych (być może najważniejszych) cech edukacji wielokulturowej ze względu na jej społeczny fundament jest to, że „(…) jest ze sobą sąsiadująca/ obok siebie , w grupie ludzi i ich kultur”. Tego rodzaju „sąsiedztwo” występuje zwykle w warunkach asymetrii, nierównych szans rozwojowych i możliwości wzajemnego oddziaływania. Dominujące grupy (reprezentujące te grupy-elity władzy) determinują swobodę grup mniejszościowych. Działania związane z edukacją wielokulturową często noszą piętno hegemonizmu i instrumentalizmu. Mniej lub bardziej ukrytym celem jest/było wchłonięcie i utrzymanie „spokoju społecznego”. Edukacyjna idea „sąsiedztwa” była (i nadal jest) akceptowana przez wiele mniejszości etnicznych, ponieważ wiele mniejszości etnicznych koncentruje się na utrzymaniu własnej kultury i tożsamości grupowej, a edukację wielokulturową postrzega jako szansę na przetrwanie. Naturalnym rezultatem tego rodzaju rozumienia i wychowania było i jest zachowanie różnych elementów tożsamości (języka, kultury, własnego „mikrosystemu” wychowawczego), ale jednocześnie izolacja , przestrzeń między mniejszością a grupa dominująca i „odległość między odległymi grupami”. Przyczyniło się to też i dało to początek problemom społecznym, zróżnicowanemu statusowi społecznemu i zróżnicowanym szansom życiowym. Zjawiska te zdarzają się także dzisiaj. Podstawową ideą modelu popularyzacji edukacji wielokulturowej jest asymilacja różnych podmiotów o tych samych prawach i zasadach organizacyjnych w ramach tego samego planu nauczania i wychowania. Okazało się jednak, że efektem tego procesu jest utrata lub rozproszenie tożsamości mniejszości etnicznych i swego rodzaju „rozpad” w „szerszych organizmach” społecznych, a rozwarstwienie ogranicza szanse życiowe grup mniejszościowych. Jak zaznacza Tadeusz Lewowicki edukacja wielokulturowa może na przykład sprzyjać uprzywilejowanym grupom, elitom. Dzieje się tak, ponieważ te „grupy uprzywilejowane, elity” poprzez oferowanie programów wyrównawczych ,które mają na celu niwelować tak zwane braki w rozwoju społeczno-kulturowym są często w rzeczywistości fikcyjnymi działaniami, które można określić jako „pedagogiczne ślepe zaułki”. Ponadto walka o powszechną wolność i równość, która pierwotnie stanowiła podstawę modelu edukacji wielokulturowej, obróciła się przeciwko tym, którzy pierwotnie mieli zapewnić lepszą przyszłość. Rzeczywiście, edukacja wielokulturowa stała się edukacją „jednokulturową”, której przesłanki znajdują uzasadnienie w polityce edukacyjnej i społecznej - zwłaszcza dla pracowników mniejszościowych. Przytaczając tu stwierdzenie Kazimierza KossakGłówczewskiego „… okazało się więc, że procesy integracji ze starą strukturą monokulturową w praktyce edukacyjnej są na tyle silne, że prowadzą do utajonej monokulturowości lub polityki walki o reprezentację grup mniejszościowych”. Edukacja wielokulturowa spowodowała, że poprawiła się sytuacja edukacyjna mniejszości etnicznych i kulturowych, dlatego została promowana jako edukacja antyrasistowska, której celem jest sprawiedliwość społeczna. Teoretycznie, zwalczając monokulturalizm, edukacja ta miała na celu wprowadzenie pluralizmu kulturowego do szkół, aby zrekompensować deficyty edukacyjne dzieci z grup mniejszościowych. Osiągnięcie tego celu (zwłaszcza na większą skalę) okazało się zbyt trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Dlatego początkowy entuzjazm i wiara w możliwość reformy szkolnictwa ustąpiła miejsca krytyce. Poruszanie się między złożonymi, dynamicznymi problemami różnorodności kulturowej okazało się niemożliwe - zwłaszcza, że niemożliwe stało się (z różnych powodów) osiągnięcie nierówności strukturalnych, które ograniczają szanse życiowe uczniów z mniejszości. Nadmierna koncentracja na utrzymaniu tożsamości kulturowej pomijała problemy wynikające ze wzajemnych relacji między grupami mniejszościowymi i panującym środowiskiem. Włączenie programów nauczania w celu promowania pluralizmu kulturowego do ustalonego i funkcjonującego monokulturowego programu nauczania nie zadziałało, ponieważ nie udało się zmienić przekazu kulturowego dominującej grupy w edukacji. Ponadto Tadeusz Lewowicki zwrócił też uwagę na fakt ,że „(…) działania, które można kojarzyć z edukacją wielokulturową, charakteryzowały się zazwyczaj podejściem hegemonicznym i instrumentalnym. Elity władzy, grupy większościowe i instytucje państwowe określały szereg, zakres swobód. Robili to pod wpływem różnych okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych, z mniejszą lub większą powściągliwością i nieufnością. Niekiedy działania te miały charakter paternalistyczny - „dobre” władze (to powinno być dostrzegane przez grupy mniejszości i / lub społeczność międzynarodową) pozwalały na pewne formy działań, aby zachować tożsamość grup mniejszościowych. Jednak we wszystkich miejscach głównym celem jest/ było wchłonięcie lub przynajmniej utrzymanie spokoju społecznego. Trudno jest zidentyfikować elity władzy i grupy większościowe, które pewnie i bez ograniczeń prowadzą równą politykę społeczną, która ma na celu umożliwienie wszystkim grupom mniejszościowym korzystania z równych szans życiowych oraz prowadzenie wszechstronnej i równej edukacji wielokulturowej. Co do zasady prawo chroniło przede wszystkim interesy grup większościowych i określała obszary działalności grup mniejszościowych w różny sposób i z różnych powodów. Ci z kolei starali się na różne sposoby poszerzać zakres swobód, realizować własne cele grupowe i zaspokajać potrzeby, które są szczególnie istotne dla określonej grupy”. Natomiast atrakcyjność edukacji wielokulturowej polega na tym, pomimo stwierdzonych niepowodzeń, że nadal wykorzystuje swoje założenia, a jej skuteczność zauważalna jest w utrzymaniu statycznego stanu środowiska i to pomimo deklaracji chęci opieki nad mniejszościami kulturowymi. Ponadto polityka asymilacji mniejszości pozwala na przynajmniej czasowe tłumienie napięć i konfliktów, aby nie dopuścić do ogromu napływu cudzoziemców w określone środowisko - tak zwanych „Obcych” obawiających się o swoja tożsamość ,w skutek czego ci „Obcy” wolą trzymać się z dala od miejsc, w których mieliby bezwarunkowo ulec dominacji , w wyniku czego czasami ulegają asymilacji. Warto na zakończenie wspomnieć jeszcze ,iż w rzeczywistości nauczyciele nie mają specjalnego przygotowania dotyczącego edukacji wielokulturowej i często stawiani są przed faktami dokonanymi , ponieważ niemal w ostatniej chwili dowiadują się, że w swojej klasie będą mieli zagranicznych uczniów. Ponadto często zdarza się, że tacy uczniowie dołączają do danej do szkoły prawie bez zapowiedzi i to w ciągu roku szkolnego ,gdzie w procesie edukacji całkowicie oddzielili się od swojego środowiska kulturowego i społecznego. Wszytko to skutkuje tym ,że nowoprzybyłych często traktuje się jako zło konieczne, a czasem nawet ze starannie ukrytą lub jawną niechęcią. Wielokulturowość na świecie stała się wyzwaniem edukacyjnym we współczesnym społeczeństwie. Kwestie związane z różnicami, nowymi stereotypami czy stereotypami związanymi z mobilnością społeczną zdeterminowały potrzebę dialogu międzykulturowego, tolerancji i akceptacji różnic oraz umiejętności interakcji z innymi grupami społecznymi. Ponadto aby uniknąć marginalizacji kultur mniejszościowych w otaczającej nas wielokulturowej rzeczywistości, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na edukację międzykulturową, która charakteryzuje się partnerstwem z przedstawicielami innych kultur ,ponieważ celem edukacji międzykulturowej są procesy edukacyjne, których to celem jest wychowanie osoby tolerancyjnej i otwartej na inne kultury. Edukacja rozumienia różnic promuje postawy wobec wzajemnej tolerancji poprzez kontakt z innymi kulturami. Edukacja międzykulturowa, w przeciwieństwie do edukacji wielokulturowej, w której uczniom przekazuje się jedynie różnorodność kultur, wskazuje na możliwość wspólnego życia wielu grup społecznych pomimo różnic. Edukacja międzykulturowa ma na celu współpracę i rozwijanie tolerancji, pogłębianie szacunku i otwartości na odmienne kulturowo grupy społeczne. Bibliografia 1. D. Lalak, „Swoi” i „obcy” w perspektywie antropologiczno-społecznej. [w:] D. Lalak , red. Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Zderzenie kultur we współczesnym świecie. Wydawnictwo Akademickie Żak ,Warszawa 2007. 2. T. Lewowicki, O podstawowych warunkach pomyślnej pracy nauczycieli w sytuacji wielokulturowości. [w:]T. Lewowicki, E, Ogrodzka-Mazur ,A. Szczurek-Boruta, red. Praca nauczyciela w warunkach wielokulturowości – studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego. Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. 3. T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, [w:] T. Lewowicki (red.), Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. 4. K. Kossak-Główczewski, Edukacja regionalna, wielokulturowa i międzykulturowa a pytanie o „prywatne ojczyzny” —zarys problemu. [w:] J. Nikitorowicz (red.), Rodzina wobec wyzwań edukacji międzykulturowej, Transhumana, Białystok 1997. 5. P.P. Grzybowski, Edukacja europejska – od wielokulturowości ku międzykulturowości , Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2009. 6. W. Frankiewicz ,K. Kossak-Główczewski , Edukacja regionalna i alternatywna. Założenia i program pierwszego Podyplomowego Studium Edukacji Regionalnej i Alternatywnej w Uniwersytecie Gdańskim. [w:] T. Lewowicki, B. Grabowska (red.), Społeczności pogranicza, wielokulturowość, edukacja. Uniwersytet Śląski — Filia w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie, Cieszyn 1996. 7. M. Abdallah-Pretceille , Vers une pedagogie interculturelle. Anthropos, Paris 1996. 8.B.Bartz ,Idea wielokulturowego wychowania w nowoczesnych społeczeństwach. Wydawnictwo Instytutu Technologii i Eksploatacji: Duisburg—Radom 1997. 9.D. Wojakowski ,Wielokulturowość pogranicza wyzwaniem dla edukacji (z badań na pograniczu polskoukraińskim). [w:]T. Lewowicki (red.), Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. 10.J. Nikitorowicz , Wartości etnosu jako podstawa kształtowania tożsamości wielokulturowej, podłoże konfliktów kulturowych i cel edukacji międzykulturowej.[w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.), Świat wartości i edukacja międzykulturowa. Uniwersytet Śląski — Filia w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie, Cieszyn—Warszawa 2003.
