ANOREXIA NERVOSA Karolina Grzybowska, Dietetyka, III rok, WWSSE, album 5259 Co to jest anoreksja? ■ Anoreksja, inaczej jadłowstręt psychiczny, jest zespołem chorobowym, który przejawia się świadomym ograniczaniem przyjmowania pokarmów i zmniejszaniem kaloryczności posiłków, co prowadzi do znaczącego spadku masy ciała i wychudzenia. Anoreksji towarzyszą liczne powikłania somatyczne, zaburzenia metaboliczne i hormonalne. ■ Do podstawowych objawów choroby należą: • utrata wagi lub brak przybierania na wadze w okresie wzrostu prowadzące do obniżenia masy ciała o co najmniej 15 proc. w stosunku do masy oczekiwanej, • świadome zachowania ograniczające jedzenie w celu zmniejszenia masy ciała, • zaburzenia wizerunku własnego ciała i silny lęk przed przytyciem, • zaburzenia hormonalne, zanik miesiączek, spadek zainteresowań seksualnych. Kiedy pojawiają się objawy? Objawy anoreksji z reguły pojawiają się w okresie dojrzewania i są związane z nadmierną, niekiedy wręcz obsesyjną koncentracją na własnym wyglądzie i z przesadnym pragnieniem utrzymania szczupłej sylwetki. Nierzadko czynnikiem wyzwalającym jest wcześniejsza otyłość, towarzyszące pokwitaniu zmiany proporcji ciała lub czyjaś krytyczna uwaga dotycząca figury. Niebagatelną rolę odgrywa tu obecne u nastolatków nadmierne skupienie na zewnętrznym wyglądzie i wrażliwość na ocenę otoczenia (wg badań ok. 60% polskich nastolatek jest niezadowolonych ze swojego wyglądu). Zaburzenia rozpoczynają się od celowego ograniczania posiłków, zmiany diety, unikania potraw wysokokalorycznych lub pieczywa. Częste jest omijanie wspólnych posiłków, ukrywanie jedzenia. Diecie towarzyszą intensywne ćwiczenia. Bywa, że pojawia się nadużywanie leków przeczyszczających, środków obniżających łaknienie, niekiedy narkotyków, prowokowanie wymiotów. Kogo to dotyczy? Występowanie jadłowstrętu psychicznego ocenia się na 0,5% do 1% w populacji młodzieży i na 0,2%do 0,8% wśród dorosłych. Zaburzenia odżywiania u osób dorosłych występują najczęściej wśród kobiet w czasie i po okresie ciąży. Pojawiają się również wśród kobiet w okresie przekwitania. Najczęściej choroba występuje między 12 a 35 rokiem życia, a maksymalne nasilenie zachorowań przypada na 15-19 r.ż. Dane wskazują, że anoreksja występuje około 15 razy częściej u kobiet niżu mężczyzn. W większości wypadków dotyczy dziewcząt z tzw. wyższych i średnich warstw społecznych, o zaostrzonym zmyśle rywalizacji, perfekcjonistkach, którym zależy na sukcesach szkolnych i pozycji społecznej. Typowa anorektyczka to dobra uczennica, której iloraz inteligencji albo znacznie przewyższa średnią albo jest rekompensowany wytężoną pracą. Dane wskazują, że anorektyczką jest jedna na sto wśród 12-18-letnich dziewcząt. Anoreksja a dieta - różnica Zaburzenia odżywiania, takie jak anoreksja, związane są nie tyle z potrzebą redukcji masy ciała, ile z lękiem przed przytyciem mimo utrzymywania niedowagi. Anoreksja to przewlekłe głodzenie się prowadzące do niedoborów żywieniowych i wyniszczenia. Jedzeniu towarzyszy poczucie winy, obsesyjne monitorowanie kalorii, dyskomfort wywoływany naturalnymi odczuciami fizjologicznymi. Wszelkie prozdrowotne ograniczenia żywieniowe nie prowadzą do spadku masy ciała poniżej należnej, opierają się na diecie zbilansowanej, niepowodującej niedoborów żywieniowych. Czynniki ryzyka anoreksji ■ Czynniki kulturowe i społeczne Założenie, że dbałość o ciało zmniejsza ryzyko zachorowania na wiele chorób, zostało obecnie rozszerzone o założenie, że osoby szczupłe łatwiej znajdują partnera życiowego, pracę, są szczęśliwsze i częściej osiągają życiowy sukces. Wiele osób stara się więc pilnować swojej wagi, zwraca uwagę na kaloryczność potraw, unika tłuszczów i węglowodanów w diecie, uprawia ćwiczenia fizyczne. Współczesne dzieci, czerpiące wzorce z masmediów, oglądające reklamy telewizyjne, bombardowane są informacjami, że trzeba i wypada być szczupłym. Zwrot w kierunku ideału szczupłej sylwetki zbiega się z jednoczesnym zwiększonym występowaniem nadwagi i otyłości. Powoduje to niejednokrotnie zwiększony lęk przed przybraniem na wadze u osób o zwiększonej potrzebie kontroli i wysokim poziomie niezadowolenia ze swojego ciała oraz przejawiających nadmierne zainteresowanie nim, w szczególności dotyczy to nastolatek i młodych kobiet. Czynniki ryzyka anoreksji ■ Czynniki kulturowe i społeczne Problemy związane z zaburzeniami odżywiania mają nie tylko społeczny i kulturowy kontekst. Nie sprowadzają się tylko do kwestii pożywienia, masy i wymiarów ciała. Są nierozerwalnie związane z wewnętrznymi konfliktami, problemami uczuciowymi, potrzebą określenia własnej tożsamości i negatywnego obrazu własnej osoby oraz problemami związanymi z przebiegiem rozwoju psychoseksualnego. Są często również wynikiem nieprawidłowości w funkcjonowaniu systemu rodzinnego oraz predyspozycji biologicznych. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki osobowościowe. ■ Anorektyczki w wielu wypadkach wykazują typ osobowości anankastycznej, upatrują zła w swojej cielesności i głodząc swoje ciało, wymierzają sobie karę. Mają też skłonności autodestrukcyjne oraz skłonności narcystyczne. Są niezadowolenie ze swojego wyglądu, przejawiają zaburzenia w postrzeganiu własnego ciała z tendencją do przeceniania jego rozmiarów oraz masy ciała. Często także prowadzą styl życia zgodnie z ukształtowanymi normami moralnymi i religijnymi. ■ W dzieciństwie większość anorektyczek przywiązuje dużą wagę do własnych osiągnięć. Są inteligentne, niejednokrotnie wszechstronnie uzdolnione, sumienne, pracowite, dokładne i obowiązkowe. W szkole są stawianymi za wzór prymuskami. W każdej dziedzinie życia starają się być perfekcjonistkami, jednak wielu ich działaniom towarzyszy niepewność siebie i niezadowolenie z osiągniętego celu. Mają dużą potrzebę sukcesu, ale stale pomniejszają swoje osiągnięcia. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki osobowościowe. ■ Cechą charakterystyczną dla ich struktury „ja” jest nieadekwatna, zaniżona samoocena. Osoby o niskiej samoocenie w literaturze przedmiotu opisywane są jako nadwrażliwe, lękliwe, napięte emocjonalnie, podejrzliwe i nie ufające innym. Cechuje je negatywna postawa wobec samych siebie, nadwrażliwość na krytykę, poczucie beznadziejności. Towarzyszący im stale lęk przed niepowodzeniem, jest przyczyną niskiej motywacji ukierunkowanej na działania. Prowadzi to do poczucia bezwartościowości, braku wiary we własne siły a w sferze społecznej przejawia się trudnościami w kontaktach interpersonalnych i dystansie w stosunku do innych osób. Często towarzyszy temu tendencja do uległości i wycofywania się. ■ Interesujący jest też związek u tych osób pomiędzy samooceną a zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli nad otoczeniem. Osoby o zewnętrznym poczuciu kontroli opisywane są jako gorzej przystosowane. Brak im wiary w możliwość wywierania wpływu na bieg zdarzeń, przyjmują bierną postawę wobec otaczającego świata, łatwiej ulegają presji otoczenia, starają się spełniać społeczne oczekiwania a efekty zadania uzależniają od losu. Każda zmiana warunków zewnętrznych, interpretowana przez taką osobę jako jej zagrażająca lub dla niej niekorzystna, może przyczynić się do wystąpienia jadłowstrętu psychicznego. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki rodzinne. 1. Usidlenie Ma miejsce wtedy, gdy relacje między członkami danej rodziny ulegają swoistemu zasklepieniu, ale nie tracą przy tym na swojej intensywności. Paradoksem jest, że choć wszyscy w takiej rodzinie są ze sobą silnie związani, to każdy jest przeraźliwie samotny. Wiąże ich bowiem silne poczucie lojalności, ale nie są sobie bliscy. Członkowie takiej rodziny mają poczucie, że ich zadaniem jest troszczenie się o innych członków rodziny, a nie o siebie. Rodzice nadmiernie angażują się w sprawy dzieci, a dzieci często przyjmują postawę opiekuńczą wobec rodziców lub rodzeństwa. Każdy członek rodziny natrętnie ingeruje w życie i uczucia pozostałych. Przesadne wymagania członków rodziny upośledzają prywatność i wolność jednostki. W efekcie autonomia i indywidualność oraz granice między tym, kto jest dzieckiem, a kto rodzicem, zacierają się. W rodzinach usidlonych zatraca się indywidualność a rozwój osobowości zostaje zahamowany. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki rodzinne. 2. Nadopiekuńczość W rodzinach takich wszyscy okazują sobie uczucia i chcą dla siebie jak najlepiej. Jednak panuje też przeświadczenie, że świat zewnętrzny nie jest bezpieczny i dlatego trzeba trzymać się razem, by przed tymi niebezpieczeństwami się uchronić. Efektem tego jest nadopiekuńczość rodziców, która ogranicza rozwój osobowości i samodzielność dziecka. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki rodzinne. 3. Sztywność. Członkowie rodzin unikają wszelkich zmian. Tworzą sztywne, ścisłe zasady w celu zachowania swojego status quo. W momencie, gdy pojawia się sytuacja, która wymusza zmiany, np. zmiana szkoły czy rozwód rodziców, członkowie rodziny nie są w stanie ze zmianami sobie poradzić. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki rodzinne. 4. Unikanie konfliktów. Nadrzędnym celem rodziny jest zachowanie harmonii. Dlatego otwarte wyjaśnianie problemów staje się zagrożeniem i spotyka się z dezaprobatą. O problemach członków rodziny nie mówi się lub się je ignoruje. Unika się konfliktów, które pozostają nierozwiązane. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Czynniki rodzinne. 5. Wciąganie dzieci w konflikt małżeński Rodzice nie potrafią otwarcie ze sobą rozmawiać i unikają ujawniania wszelkich konfliktów. Stopniowo w konflikt zostaje wciągnięte dziecko, które może sprzymierzać się z jednym z rodziców lub odgrywać rolę mediatora. Nadrzędnym celem rodziny jest zachowanie harmonii. Dlatego otwarte wyjaśnianie problemów staje się zagrożeniem i spotyka się z dezaprobatą. O problemach członków rodziny nie mówi się lub się je ignoruje. Unika się konfliktów, które pozostają nierozwiązane. Czynniki ryzyka anoreksji. ■ Inne czynniki rodzinne. ■ Skupianie się rodziców głównie na tym, by być dobrymi rodzicami, zanik ich indywidualności. ■ Odrzucająca postawa rodziców, brak czułości, uwaga „z doskoku”. ■ Lęk ojca przed seksualnością dorastającej córki, brak jego akceptacji dla faktu, iż ta staje się kobietą. ■ Oparte na rodzinnych tradycjach wymagania dopasowania się do norm otoczenia i reagowanie uczuciem wstydu i winy wówczas, gdy normy te nie są przestrzegane. „Porządni obywatele”. Model wieloczynnikowy anoreksji. 1. Czynniki predysponujące - predyspozycje biologiczne, a więc cechy osobowościowe, podatność na silne przeżywanie emocji i zaburzenia odczuwania głodu oraz ogólne niezadowolenie z życia, które ma swoje źródła w konfliktach związanych z brakiem autonomii i w dysfunkcyjnych relacjach rodzinnych, problemach szkolnych i społecznych, urazowych doświadczeniach seksualnych. 2. Czynniki wyzwalające - sytuacje „spustowe”. Są to np. uwagi rówieśników na temat wyglądu lub wagi ciała oraz identyfikowanie się z osobami odchudzającymi się. Funkcję taką mogą również pełnić istotne wydarzenia życiowe, jak zmiana szkoły czy rozwód rodziców. Wydarzenia takie stają się zagrożeniem dla osób o dużej zależności i niskiej samoocenie. Okres dojrzewania, jako czas tak wielu zmian, jest więc szczególnie predysponującym dla wystąpienia zaburzeń odżywiania. 3. Czynniki podtrzymujące - dolegliwości gastryczne i uczucie przesytu, które pojawiają się u chorych podczas próby zjedzenia nawet niewielkich ilości jedzenia. Czynnikiem podtrzymującym będzie również poczucie satysfakcji z kontroli jedzenia i głodu. Etapy anoreksji. Konsekwencje anoreksji. Poznawcze: • Trudności z koncentracją • Często pogorszenie wyników w nauce (AN w późniejszym etapie choroby) • Rezygnacja z zainteresowań, ograniczenie aktywności • Zmęczenie, brak energii Emocjonalne i społeczne: • Nagła popularność z tendencją do zmiany w ostracyzm • Izolowanie się od rówieśników, samotność • Znaczący spadek samooceny, uzależnienie jej od wagi/wyglądu • Eskalujące napięcie w relacjach rodzinnych • Pogorszenie, często utrata relacji z rówieśnikami i innymi bliskimi • Depresja i ryzyko samouszkodzeń • Dużo nieobecności w szkole • Poważne konsekwencje zdrowotne, które mogą powodować konieczność powtarzania klasy / zmiany szkoły / załamania ścieżki rozwoju Pro-Ana. Co dają grupy wsparcia w sieci. ■ Pozwalają zachować anonimowość. ■ Chronią przed wstydem, odrzuceniem, przyznaniem się do problemów, uznaniem choroby. ■ Koncentrują uwagę na jednym dostępnym (właściwym dla użytkowników) źródle wiedzy – grupie wsparcia. ■ Pozwalają zbudować społeczność wokół wspólnego celu i doświadczeń. ■ Społeczność opiera się na założeniach, że: • Anoreksja to alternatywny sposób życia, który pozwala na osiągnięcie szczęścia i perfekcji. • Nie istnieje autodestrukcja, jest tylko dążenie do samokontroli. • Liczy się siła, wola, totalna kontrola nad potrzebami, absolutne poświęcenie. • Społeczność Ana/ Rexies to elita, dumni wybrańcy, którzy dzięki samokontroli posiedli władzę nad swoimi ciałami. Elita, która odrzuca konwencjonalne, słabe wartości i wyznacza nowe. • Dieta uświęca, a głodzenie się jest oznaką (religijnej) czystości. Pro-Ana. Co dają grupy wsparcia w sieci. Przykłady. Thin commandments (10 przykazań szczupłości). 1. Nie jesteś atrakcyjna jeśli nie jesteś chuda. 2. Bycie chudą jest ważniejsze niż bycie zdrową. 3. Musisz kupować odpowiednie ubrania, mieć odpowiednią fryzurę, używać środków przeczyszczających –robić wszystko, co sprawi, że będziesz chudsza. 4. Nie będziesz jeść bez poczucia winy. 5. Nie będziesz jeść tuczących rzeczy bez późniejszej kary. 6. Będziesz liczyć kalorie i stosować restrykcje żywieniowe. 7. To, co pokazuje waga jest najważniejsze. 8. Tracenie na wadze jest dobre, przybieranie na wadze jest złe. 9. Nigdy nie możesz być zbyt chuda. 10. Bycie chudą i niejedzenie są oznakami prawdziwej siły i sukcesu. Wyznanie wiary w Anę. Wierzę w kontrolę, jedyną siłę, która może wprowadzić porządek w chaos mojego świata. Wierzę, że jestem najbardziej podłym, nic nie wartym stworzeniem, jakie kiedykolwiek żyło na tym świecie i że jestem całkowicie niewarta niczyjej uwagi ani czasu. Wierzę w wszystkie przymusy, powinności i nakazy jako w niezłomne prawa, które określają moją codzienną egzystencję. Wierzę w perfekcję i dążę do jej osiągnięcia. Wierzę w zbawienie poprzez głodzenie. Wierzę, że tabele kaloryczne są świętym słowem bożym i nabożnie je zapamiętuję. Wierzę, że wskazania wagi są wyznaczniki mojego codziennego sukcesu i codziennej porażki. Wierzę w piekło, czasami myślę, że w nim żyję. Wierzę w czarno-biały świat, w utratę wagi, karę za grzechy, wyrzeczenie się ciała i głodówkę do końca życia Leczenie anoreksji. ■ Leczenie najlepiej rozpocząć jak najwcześniej, kiedy tylko pojawią się niepokojące objawy. Zapobiega to utrwalaniu się nieprawidłowych schematów zachowań i myślenia, wystąpieniu powikłań somatycznych. Na wczesnym etapie choroby łatwiej też o pełne jej wyleczenie. ■ W przypadku obserwowanej utraty masy ciała, zmienionych zachowań i sposobu odżywania wstępnej pomocy możemy oczekiwać od lekarza rodzinnego, który poza oceną stanu fizycznego pomoże wykluczyć inne, potencjalne choroby somatyczne: choroby tarczycy, cukrzycę, chorobę Addisona, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, nowotwór. W dalszej kolejności postępowaniem leczniczym powinien kierować psychoterapeuta, w razie potrzeby psychiatra oraz dietetyk specjalizujący się w terapii zaburzeń odżywiania. Leczenie anoreksji. ■ Leczenie jest długim procesem i wymaga zaangażowania kilku specjalistów – internisty, psychologa, psychiatry, dietetyka wyspecjalizowanego w zaburzeniach odżywiania, fizjoterapeuty i personelu pielęgniarskiego, przy zaburzeniach hormonalnych, kardiologicznych lub metabolicznych także specjalistów z poszczególnych dziedzin. Podstawowym celem leczenia jest przywrócenie prawidłowej masy ciała, wyrównywanie niedoborów żywieniowych, a niekiedy również leczenie fizycznych następstw długotrwałego niedożywienia. Równolegle prowadzona jest psychoterapia ukierunkowana na zmianę przekonań, nieprawidłowych wzorców myślenia, wyobrażeń dotyczących obrazu własnej osoby, znaczenia wyglądu oraz poprawę relacji z otoczeniem. Ważnym uzupełnieniem oddziaływań jest terapia rodzinna, która pozwala wywrzeć właściwy wpływ na codzienne środowisko pacjenta oraz wesprzeć go w walce z chorobą. ■ Terapia jest wieloletnia, a czas jej trwania wyznacza indywidualne tempo uzyskiwania poprawy w zakresie stanu fizycznego, zmiany zachowań żywieniowych i poprawy ogólnego funkcjonowania. Leczenie z reguły trwa od dwóch do pięciu lat. Hospitalizacja? Hospitalizacja jest konieczna, gdy niedożywienie doprowadza do stanu bezpośrednio zagrażającego życiu. Bezzwłocznie leczenie szpitalne należy podjąć w przypadku spadku masy większego niż 75 proc. dolnej granicy normy, przy poważnych zaburzeniach elektrolitowych, spadku ciśnienia, zaburzeniach rytmu serca. Przy znacznym wyniszczeniu pierwsze etapy wyrównywania niedoborów żywieniowych powinny być prowadzone w warunkach szpitalnych. Hospitalizacja psychiatryczna bywa konieczna przy współwystępowaniu objawów depresji, tendencji samobójczych lub objawów psychotycznych. Leczenie w warunkach szpitalnych warto także rozważyć, gdy mimo terapii ambulatoryjnej postępuje utrata masy. Pomocne tu mogą być wyspecjalizowane ośrodki leczenia zaburzeń odżywiania. W czasie kilkumiesięcznego pobytu prowadzone jest kompleksowe leczenie obejmujące różne formy psychoterapii, edukacji oraz terapię żywieniową. Jak osoba chora może sobie pomóc? ■ Pierwszym krokiem jest uświadomienie sobie problemu i wiążących się z nim zagrożeń. Najskuteczniejszą drogą do wyleczenia jest uczciwe, zaangażowane podjęcie psychoterapii i wytrwałość w przestrzeganiu zaleceń dotyczących odżywiania się. Dużą pomocą jest udział w grupach wsparcia. Pomocne może być podjęcie kilkumiesięcznego leczenia w ośrodku wyspecjalizowanym w terapii zaburzeń odżywiania. U nastoletnich chorych dobre efekty przynosi terapia systemowa rodzin. Źródła ■ Dr n. med. I. Niedźwiedzka, Co to jest anoreksja?, Psychiatria po dyplomie, https://podyplomie.pl/psychiatria/28411,co-to-jest-anoreksja ■ M. Witkowska, Obraz ciała. Zaburzone odżywianie się., https://womgorz.edu.pl/files/File/Doradztwo_metodyczne/prezentacja%20%20M.%20W itkowska.pdf ■ A. Wiatrowska, Radzenie sobie ze stresem u osób z zaburzeniami odżywiania., Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, VOL. XXX, 1, 2017 ■ J. Jośko, J. Kamecka-Krupa, Czynniki ryzyka anoreksji, Problemy Higieny i Epidemiologii 2007, 88(3): 254-258, str. 254-258.
