„Porównanie rozwoju reformacji w Anglii i Francji pod kątem osiągniętego sukcesu w Anglii i odniesionej porażki we Francji” __________________ Praca pisemna dla dr. Włodzimierz Tasak Wyższe Baptystyczne Seminarium Teologiczne __________________ Zgodnie z wymaganiami zaliczenia przedmiotu Historia Kościoła __________________ Jan Osiecki 1 Spis Treści 1. 2. Wprowadzenie ..................................................................................................... 3 Anglia ..................................................................................................... 3 2.1 Sytuacja społeczna .......................................................................................... 3 2.2 Reformatorzy przed nastaniem reformacji ...................................................... 3 2.3 Sytuacja polityczna Anglii. ................................................................................. 4 2.4 Reformacja magistralna kościoła w Anglii .................................................... 4 3. Francja ................................................................................................................. 5 3.1 Społeczeństwo ...................................................................................................... 5 3.2 Początki reformacji we Francji .......................................................................... 6 3.3 Reakcja kościoła na szerzącą się nową naukę .................................................. 6 3.4 Reformacja we Francji ....................................................................................... 7 3.5 Porażka reformacji we Francji .......................................................................... 7 4. Podsumowanie ..................................................................................................... 8 5. Bibliografia ....................................................................................................... 9 2 1. Wprowadzenie W związku ze złożonością tego tematu postanowiłem go podzielić na trzy osobne części. Jedną gdzie w szczególności będę się przypatrywał przebiegowi reformacji w Anglii, drugą, gdzie będę to samo sprawdzał, ale dla Francji i trzecią gdzie postaram się porównać różnice wywierające szczególny wpływ na odmienny wynik w tychże państwach i wyciągnąć odpowiednie wnioski. 2. Anglia 2.1 Sytuacja społeczna Dużą podwaliną pod reformację w Anglii były ruchy anty klerykalne występujące w tym państwie jeszcze przed rozpoczęciem w Europie reformacji „właściwej”. Społeczeństwo angielskie, a w szczególności szlachta nie miała chęci płacenia podatku papieskiego do Awinionu, gdzie zamieszkiwał. Ówczesny papież był silnie popierany przez francuskiego króla, który był wrogo usposobiony wobec Anglii 1. Doprowadziło to do wprowadzenia w 1351 r. „Prawa o nominacjach”, które zabierało prawo do ustanawiania duchownych na urzędach kościelnych w Anglii przez papieża i w 1353 roku „Prawa o sądach”, które odbierało przekazywanie spraw z sądów angielskich do sądu papieskiego w Rzymie.2 2.2 Reformatorzy przed nastaniem reformacji. W obliczu rosnącego społecznego niezadowolenia kościołem rzymskokatolickim pojawił się John Wycliffe. Był on teologiem i wykładowcą na oxfordzie mówiącym o tym, że autorytet poszczególnych duchownych jest zależny od ich znajdowania się w stanie „łaski”. Co oznaczało, że musieli oni spełniać wyższe standardy moralne i się do nich stosować. Według niego jednym z głównych źródeł zepsucia duchowieństwa były kościelne majętności3. Dlatego postulował, że w obliczu opuszczenia stanu łaski państwo ma prawo odebrać takiemu duchownemu jego majątek, co oczywiście nie podobało się włodarzom kościoła rzymskokatolickiego4. Dodatkowo nalegał na to 1 2 3 4 Earle. E Cains Z chrześcijaństwem przez wieki, str 255 Tamże Tamże, str 256 Nathan P. Feldmeth Pocket Dictionary of Church History, str 140 3 żeby Pismo Święte było jedynym i ostatecznym autorytetem w kwestii doktrynalnej kościoła, a także prosił o to aby stało się ono dostępne w języku ojczystym anglików.5 Sprzeciwiał się on autorytetowi papieskiemu mówiąc, że to Chrystus nie papież jest głową kościoła. Ponadto postulował on, że kościół powinien naśladować wzór kościoła z Nowego Testamentu. Wycliffe wywarł duży wpływ na społeczeństwo w szczególności poprzez lollardów, którzy będąc naśladowcami Wycliffea głosili kazania bazujące na Biblii w wioskach, aż do rozpoczęcia reformacji 6 , ale również poprzez przetłumaczenie nowego testamentu na język angielski w 1382 . Natomiast w 1384 r. zostało ukończone tłumaczenie starego testamentu przez Mikołaja z Hereford dzięki temu, społeczeństwo miało już dostęp do całej Biblii.7 Na Anglię znaczący wpływ mieli również zwolennicy odrodzenia. Począwszy od Johna Cole i jego ucznia Williama Tyndale, zaczęto kłaść nacisk na naukę języków hebrajskiego i greckiego co skutkowało przetłumaczeniem przez Williama Tyndale i Miles Cloverdale greckiego nowego testamentu Erazma z Rotterdamu na język angielski w 1525 r.8. 2.3 Sytuacja polityczna Anglii. Wpływ na rozwój reformacji w Anglii niewątpliwie miała również sytuacja polityczna tego kraju. Po około pięćdziesięciu latach wojen feudalnych rozpoczęła się dynastia Tudorów. Pierwszym z władców tej dynastii został Henryk VII (1485-1509)9, żeby zapewnić pokój w kraju musiał zapewnić stabilność poprzez sukcesję. Posiadał on dwóch synów, starszy zmarł w roku 1502, więc tron w 1509 r, po ojcu objął młodszy syn jako Henryk VIII. Henryk VIII miał problemy z uzyskaniem męskiego potomstwa, wiele z jego dzieci zmarło przy porodzie albo umierało jako niemowlęta, jedynie przeżyła jego córka Maria. Brak właściwego potomstwa zmusił go do zastanowienia się nad tym i doszedł do wniosku, że brak syna jest wynikiem poślubienia przez niego żony 5 6 7 8 9 Tamże Tamże, str 91 Earle. E Cains, str 257 Earle. E Cains, str 258 James B. North, Historia Kościoła, str 209 4 swojego brata.10 Argumentacja ta była raczej szukaniem wymówki do zostawienia swojej żony, ponieważ Henrykowi VIII spodobała się Anna Boleyn. Henryk VIII wezwał papieża do unieważnienia swojego małżeństwa, ale papież Klemens VII był zależny od króla Francji. Francuskiego króla Karola V wiązały z żoną Henryka, Katarzyną więzy rodzinne i nie dopuściłby do jej pohańbienia. Dlatego po zwlekaniu z odpowiedzią Klemens VII odmówił Henrykowi VIII unieważnienia jego małżeństwa. Henryk postanowił wziąć sprawy w swoje ręce i w 1531 roku zmusił angielskich biskupów do uznania króla z najwyższego zwierzchnika kościoła w Anglii. W styczniu 1533 roku ożenił się z Anną Boleyn a w lutym parlament zakazał odwoływać się do Rzymu.11. Henryk VIII został zwierzchnikiem odrębnego kościoła. Kościół ten wszystkie dyspensy dotyczące jego funkcjonowania miał otrzymywać z Canterbury a Henryk VIII dostał prawo ustanawiania biskupów. Ponadto dziedziczką tronu została córka Anny Boleyn, Elżbieta, ponieważ Maria nie narodziła się ze związku legalnego. Wszyscy, którzy z nowym porządkiem się nie zgodzili zostali straceni i takim sposobem powstał nowy kościół, który nie miał różnic doktrynalnych, ale odłączył się od Rzymu z powodu kwestii politycznych.12 2.4 Reformacja magistralna kościoła w Anglii. Mowę o reformacji w kościele angielskim można właściwie zacząć od panowania Edwarda VI. Kiedy obejmował on tron angielski nie był jeszcze jeszcze pełnoletni, więc władzę zasadniczo sprawował jego wuj Edward Seymor, który został lordem protektorem i księciem Somerset.13 Edward uprościł liturgię nabożeństwa, uchylił ustawy dotyczące herezji, które były uchwalone za czasów Wiklifa, a także Akt Sześciu Artykułów. W 1549 roku zalegalizował małżeństwa duchownych i wprowadził Akt Ujednolicenia, który zachęcał między innymi, żeby nabożeństwa odbywały się w języku ojczystym, Biblia była czytana i, żeby całe zgromadzenie brało udział w oddawaniu Bogu czci. Ponadto Cranmer przygotował przy pomocy szkockiego teologa Johna Knoxa wyznanie wiary o nazwie Czterdzieści Dwa Artykuły, które w wyniku królewskiego dekretu stało się oficjalnym wyznaniem wiary kościoła 10 11 12 13 Tamże, str 211 Tamże, str 224 Tamże, str 224 Tamże, str 225 5 w Anglii.14 Szczególnie drugie wydanie opublikowane w 155215 wyznanie wiary miało silną wymowę kalwinistyczną widoczną w poglądach na predystynację i zrozumieniu wiecierzy pańskiej. Po śmierci Edwarda VI na tron wstąpiła Maria Tudor (1553-1558) zwana przez wielu ludzi „krwawą Mary”, z powodu prześladowań, które w czasie swoich rządów miały miejsce. W trakcie swojego krótkiego pobytu na tronie Maria dokonała dwóch istotnych rzeczy, które miały wpływ na protestantyzm w Anglii, przywróciła władzę papieża i rozpoczęła prześladowania przeciwników kościoła rzymskokatolickiego. Po przywróceniu ponownie praw przeciwko heretykom za jej rządów na stosie spłonęło ponad 300 osób.16 Wśród, którzy ponieśli męczeńską śmierć byli Latimer, Ridley i Cramer.17 Kolejne wymierne zmiany w kościele angielskim zaszły za panowania królowej Elżbiety. Przeforsowała ona Akt Supremacji, mówiący, że jest ona najwyższą władczynią w sprawach duchowych, kościelnych i świeckich. Przywróciła ona również Czterdzieści Dwa Artykuły, usuwając z nich trzy przez co w roku 1563 zostało uznane przez parlament za oficjalne wyznanie kościoła angielskiego. Co ciekawe to wyznanie z małymi zmianami, wprowadzonymi w 1571 jest dalej oficjalnym wyznaniem wiary kościoła Anglikańskiego. Pastorzy mieli z ramienia prawa się podporządkować nowym zmianom.18 3. Francja 3.1 Społeczeństwo We XVI-wiecznej francji kościół katolicki cieszył się uznaniem, choć pozycja i prestiż papiestwa był silnie osłabione 19 , z powodu wojny Ludwika XII przeciw Juliuszowi II i szerzeniu się galikanizmu 20 , którego skutkiem był konkordat 14 Earle. E Cains, str 342 https://www.britannica.com/biography/Thomas-Cranmer-archbishop-of-Canterbury#ref288581, dostęp 12.11.18 16 https://www.britannica.com/biography/Thomas-Cranmer-archbishop-of-Canterbury#ref288581, dostęp 12.11.18 17 Earle.E Cains 342. 18 Tamże. 19 http://www.newadvent.org/cathen/07527b.htm , dostęp 20.11.18 20 https://www.britannica.com/topic/Gallicanism , dostęp 20.11.18 15 6 podpisany w 1516 r. dający prawo mianowania biskupów królowi Francji. Sam kościół też nie był specjalnie zainteresowany, poprawienie problemów, które nim trawiły. Księża, biskupi i inni dygnitarze kościelni nie wywiązywali się ze swoich obowiązków a dla wielu sprawy kościelne stały się rywalizacją o władzę i pozycję. Skutkowało to ignorowaniem wiernych i osłabieniem dyscypliny w kościele.21 Dodatkowo wojna z włochami spowodowała zetknięcie się francuskich elit z nową sztuką, literaturą i nauką. Wpływ humanizmu był widoczny w stopniowym odrzuceniu nauki scholastycznej, zwróceniu się wielu osób ku kultom pogańskim ze starożytności, naturalizmowi oraz w niektórych przypadkach do niewiary. Jednym z pozytywnych aspektów humanizmu było nowe zainteresowanie językiem greckim i łacińskim22. Jacques Lefèvre d’Étaples i Guillaume Budé zaczęli się uczyć tych języków i chcieli nawet w pewnym stopniu zreformować język francuski.23 3.2 Początki reformacji we Francji Protestanci we Francji byli nazywani Hugenotami, niewiadomo skąd ta nazwa pochodzi, ale mogła się wywodzić zniekształcenia niemieckiego słowa Eidgenossen, oznaczającego konspiratora, lub konfederata. Pierwszym przywódcą francuskich protestantów był Lefèvre d'Etaples, który to został redaktorem francuskiego przekładu Pisma Świętego. Napisał on komentarz do listów świętego Pawła, we wstępie którego przypisuje Biblii prawie wyłączny autorytet w sprawach religii i wiary, a także wyznaje usprawiedliwienie z wiary uznając liczenie swoich dobrych uczynków jako nic nie warte. W 1522 r. publikuje w języku łacińskim komentarz do Listu do Galacjan, którego wstęp jest uznawany za pierwszy manifest reformacji we Francji. 24 Lefèvre skupił wokół siebie wielu uczniów i był zmuszony szukać ochrony przed Sorboną, wydziałem teologii Paryskiego uniwersytetu. Proteksji udzielił mu Briçonnet biskup Meaux. Ponadto zachęcał go i jego zwolenników do głoszenia kazań w jego diecezji. Lefèvre został wikariuszem Briçonnet, natomiast ani on ani jego 21 22 23 24 http://www.newadvent.org/cathen/07527b.htm , dostęp 20.11.18 Tamże. https://www.britannica.com/place/France/The-age-of-the-Reformation http://www.newadvent.org/cathen/07527b.htm 7 zwolennicy nie mieli chęci zrywania z kościołem, a jedynie dokonać jego wewnętrznej przemiany.25 3.3 Reakcja kościoła na szerzącą się nową naukę. Począwszy od 1520 r. nauki Lutra się masowo rozprzestrzeniały wśród elit Francuskich, więc kościół katolicki musiał coś z tym faktem zrobić. W dniu 15 kwietnia 1521 r. Sorbona oficjalne potępiła nauki Lutra jako heretyckie i używając tego jako podparcia i po uzyskaniu poparcia papieża, parlament francuski postanowił wymierzyć przeciwko Lefèvre karę, przeciwstawił się temu jednak król Franciszek 1. Natomiast został on zamknięty w więzieniu w Madrycie, dzięki czemu parlament mógł robić co chciał bo królowa regentka ich nie ograniczała ich działalności. Parlament nie ograniczał się w swoich środkach ucisku wobec czego, wielu ludzi zostało aresztowanych, spalonych na stosie lub musiało uciekać. Wśród osób, które poniosły śmierć był Louis de Berquin dygnitarz, który był doradcą królewskim. Lefèvre był zmuszony opuścić Francję i udał się Strasburga albo ziemi królowej Navarry. Briçonnet natomiast zmienił swoje poglądy i zaczął pisać przeciwko Lutrowi. 26 3.4 Reformacja we Francji. Prześladowania sprawiły, że Jan Kalwin, zamieszkujący ówczesną Francję był zmuszony uciekać do Bazylei w Szwajcarii. Wynikiem tej ucieczki było wydanie "Institutio Christianae Religionis" w marcu 1536 r. natomiast wstęp do tej pracy był napisany w formie listu do króla Franciszka 1 w języku łaciński w sierpniu 1535 r. 27, który był przeprosinami, konfesją wiary i wezwaniem wyznawców nowych idei sprzeciwiających się katolicyzmowi, ale wciąż niemogących się zdecydować pomiędzy Lutrem, Zwinglim i właśnie Kalwinem 28. Kalwin stał się tym samym przywódcą reformacji w Genewie jak i Francji. W latach 1547 -1555 były podjęte próby zorganizowania grup sprzyjających ideom reformacji w kościoły protestanckie w 25 26 27 28 Rouen czy Troyes,ale faktycznie pierwszy Tamże. Tanże. Tamże. Tamże. 8 kościół został ustanowiony w Paryżu w 1555.29 Pomiędzy 1555 a 1556 do Francji przyjechało z Genewy ponad 150 pastorów. Szacuje się, że gdy tron obejmował Henryk II (1547-1559) protestantów było już ponad 400 tysięcy,30 a jednym z nich został nawet admirał de Coligny. W 1559 roku odbył się w Paryżu pierwszy synod protestancki, który przyjął przygotowane przez Kalwina, Galicyjskie Wyznanie Wiary, streszczające jego teologię. Od roku 1560 r. protestantów utożsamiających się z kalwinem zaczęto nazywać Hugenotami, którzy prężnie się organizowali tworząc w zasadzie państwo w państwie31, narażając się tym samym władzy krajowej. Wynikiem tego spięcia było aż osiem wojen w latach 1562 - 1598, a także straszliwe ludobójstwo w Noc Świętego Bartłomieja w roku 1572, gdzie z nocy 23 sierpnia na 24 sierpnia zamordowano w samym Paryżu około 2000 ludzi. Natomiast prawie 20 tysięcy straciło tej nocy w całej Francji, życie, mienie lub doznało uszczerbku na zdrowiu. Rzymscy Katolicy byli do tego namówieni przez Katarzynę Medycejską, wywierającą silny wpływ na Karola IX.32 3.5 Porażka reformacji. W 1593 r. na tron Francuski wstąpił przywódca Hugenotów, Henryk z Nawary przyjmując przydomek Henryk IV, natomiast, żeby to osiągnąć musiał przejść na katolicyzm, co też uczynił. Wydał on w 1598 r. edykt nantejski, dający swobodę hugenotom swobodę wyznania i prawo w kilku miastach do posiadania własnych garnizonów wojskowych. Hugenoci tym sposobem praktykowali swoje państwo w państwie aż do 1685 r. gdy ten edykt został odwołany przez Ludwika XIV. Ludwik chciał, żeby było jedno państwo, jedna wiara i jeden władca, dlatego przez odwołanie edyktu nantejskiego zmusił w (zależności od źródła ) od 250 - 400 tysięcy Hugenotów do opuszczenia Francji i udania się do innych państw takich jak Prusy, Holandia i Anglia. Oznaczało to poważny cios w gospodarkę Francuską bo wielu Hugenotów było umiejętnymi rzemieślnikami, ale dzięki temu protestanckie wpływy w Francji w zasadzie zniknęły i protestanci stali się znikomą częścią społeczeństwa. 33 Protestanci nie odzyskali swoich praw aż do rewolucji Francuskiej w roku 1789.34 29 30 31 32 33 34 Tamże. Earl. E Cains, 324 Tamże. Tamże. Tamże. https://www.britannica.com/topic/Reformed-Church-of-France , dostęp 24.11.18 9 4. Podsumowanie Różnice pomiędzy Anglią i Francją są już widoczne w okresie przed reformacyjnym. W Anglii w tym czasie społeczeństwo było nastawione wrogo do kościoła katolickiego i już wcześniej pojawiły się przejawy myśli reformacyjnej, we Francji natomiast pomimo, że społeczeństwo nie patrzyło na kościół w ten sam sposób jak wcześniej to jednak było mu bardziej przyjazne i nie było silnie antyklerykalne. Główna różnica w reformacji Anglii i Francji był sposób jej przeprowadzenia. W Anglii zasadniczo zaistniała reformacja magistralna, gdzie w reformę kościoła była zaangażowana władza i to właśnie decyzje tej władzy wpływały na wygląd, wyznanie wiary i praktykę kościoła, oczywiście przy inspiracji tego czego nauczali reformatorzy. Natomiast we Francji miało miejsce zjawisko reformacji radykalnej, gdzie władza nie kształtowała wyglądu kościoła, tylko był to ruch zupełnie od niej niezależny, co wywoływało w niej niepokój. Wynikiem tego były wojny, a ostatecznie banicja kilkuset tysięcy Hugenotów poza granice państwa. W mojej pracy zabrakło miejsca na pisanie o Purytanach, ruchu w ramach kościoła Angielskiego, których uważał, że reformy tamtejszego kościoła nie były dostateczne, przez co władza też ich zaczęła prześladować, zmuszając ich ostatecznie do opuszczenia Anglii. Ostatecznie uważam, że reformacja w Anglii odniosła sukces bo zasadniczo wszystko było wprowadzane stopniowo i zmiany posiadały poparcie władzy a często nawet wynikały od samych władców. Doprowadziło to jednak do tego, że reforma kościoła nie sięgnęła głębiej niż to na co pozwoliła im władza, tym samym stając się całkowicie zależna od władcy tego państwa. Odniosła za to sukces w tym, że zmieniło się wyznanie wiary tego kościoła odpowiadające reformatorom. Natomiast we Francji Hugenoci, działali zupełnie poza kościołem zakładając swoje własne wspólnoty, 10 dzięki czemu mieli pełną kontrolę nad tym co jest nauczane i jak wygląda funkcjonowanie kościoła. I to właśnie brak kontroli nad tym zjawiskiem, było czymś na co władza francuska nie mogła sobie pozwolić, stąd też nastąpiły silne prześladowania francuskich protestantów i stąd też reformacja odniosła porażkę we Francji bo nigdy na dobre w niej nie zaistniała. 5. Bibliografia A) Źródła drukowane: 11 Earle E. Cains, Z chrześcijaństwem przez wieki, Katowice 2003. James North, Historia Kościoła, Warszawa 2000. J. H Merle d’Aubigne, the Reformation in England vol 1. Londyn 1962 Clyde L. Manschreck, A History of Christianity, Grand Rapids 1964 B) Źródła internetowe: Encyklopedia katolicka - http://www.newadvent.org/cathen/ Encyklopedia Britannica - https://www.britannica.com 12 dostęp 24.11.18 dostęp 24.11.18
