Historia administracji w Rzeczpospolitej XVI-XVIII wieku Vitalii Yermolych Tło historyczne Na określenie związku prawnopaństwowego między Polską a Litwą przyjęła się nazwa unii polsko-litewskiej. W związku tym obok cech wspólnych występowały znaczne odmienności. Od schyłku XIV w. Polskę i Litwę łączyła unia personalna, unia personalna zastąpiona unią realną od 1569 r., która utrzymała się do końca wieku XVIII. Od polowy XV w. na oznaczenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego używano nazwy Rzeczpospolita. Na określenie połączonych państw, tj. Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w aktach unii z 1569 r. użyto terminu Rzeczpospolita Polska. Po unii lubelskiej zamiast pojęcia Królestwo Polskie zaczęto powszechnie stosować nazwę Korona. Z kolei pojęcie I Rzeczypospolitej obejmuje okres od połowy XV w. do upadku państwa w 1795 r. Tworzenie się państwa polskiego jako jednej całości było procesem długotrwałym, rozciągającym się na stulecia. jednym z momentów przełomowych tych przekształceń był okres po 1370 r. Wówczas dzielnice i ziemie: Małopolska, Wielkopolska, ziemia łęczycka, sieradzka, Kujawy i ziemia dobrzyńska, zdaniem Stanisława Kutrzeby, „tworzyły właściwe państwo polskie, na te ziemie rozciągały się przywileje ziemskie". Ocl XIV w. przez inkorporacje i unie, jak i przy uzyciu siły zbrojnej nastąpił znaczny wzrost obszaru państwa. Największe zdobycze terytorialne objęły tereny na wschodzie Tło historyczne c.d Chęć uzyskania przywilejów, jakimi cieszyła się szlachta koronna, okazała się niewystarczająca do trwałego zbliżenia Litwy z Polską. Zawarcie unii z Litwą stało się jednym z najważniejszych postulatów programu egzekucyjnego, przewidującego m.in. decentralizację państwa. Był to jednak program inkorporacyjny, odrzucany przez Litwinów. Możliwość rozstrzygnięcia tego wielkiego sporu pojawiła się wraz z aktywizacją na Litwie ad połowy XVI w. szlachty-bojarów, zmierzających do uzyskania praw politycznych na wzórszlachty polskiej. Z czasem na czoło postulatów szlachty litewskiej, formułowanych na sejmikach obozowych, wysunięto zawarcie unii z Koroną. Równocześnie Zygmunt August, zwolennik unii, przeprowadził w latach 15641566 wiele reform, w wyniku których nastąpilo upodobnienie ustroju politycznego Litwy do Korony. Przeprowadzenie tych reform przybliżyło moment uzgodnienia warunkówunii, zwłaszcza po tym, gdy na sejmie w 1564 r. Zygmunt August zrzekł się dziedzicznych praw do Litwy i przelal je na Koronę, czego nie uznałalitewska rada wielkoksiążęca. Na podstawie aktów unii z 1 lipca 1569 r połączono Koronę z Wielkim Księstwem Litewskim unią realną. Wyrazem odrębności ustrojowej Litwy było zachowanie urzędów centralnych, osobnego wojska, skarbu oraz systemu prawa sądowego. Na sejmie lubelskim w 1569 r. powtórzono akt inkorporacji Prus Królewskich, w których nadał zachowano pewne odrębności ustrojowe. Tło historyczne c.d Po zawarciu unii lubelskiej powstała federacja równorzędnych państw, w których ukształtował się naród szlachecki. Na rozległym terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów zamieszkiwały trzy narody: polski, litewski i ruski. Unia lubelska miała wielki wpływ na ewolucję kształtu terytorialnoadministracyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Do właściwości terytorialnej Trybunału Koronnego (1578) i Trybunału Litewskiego (1581) dostosowany był podział na trzy prowincje: Wielkopolskę | Malopelskę (lącznie stanowiące Koronę) oraz Wielkie Księstwo Litewskie. Istniał też podział na pięć prowincji związany z odbywaniem sejmików generalnych: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Prusy oraz Inflanty z Kurlandią i Semigalią. Tło historyczne c.d Polska i Litwa w czasach Kazimierza Wielkiego Podział terytorialny Polskie podziałyterytorialno-administracyjne kształtowały się wciągu kilku stuleci. W rezultacie powstała mozaika jednostek zróżnicowanych pod względem nazewnictwa, struktury i obszaru. Krółestwo Polskie dzieliło się na ziemie stanowiące przedtem księstwa dzielnicowe (np. ziemia krakowska). Te z dawnych dzielnic, w których utrzymała się pełna hierarchia urzędnicza z wojewodą na czele, zaczęto w XV w. nazywać województwami. Podział ten okazał się stosunkowo trwały. Nowe województwa i ziemie tworzono przede wszystkim na terytoriach inkorporowanych do Korony Polskiej. Pozostałe z dzielnic, z reguły o mniejszym obszarze, nie mające wojewody, określano jako ziemie. Województwa i ziemie były równorzędnymi jednostkami podżiału administracyjnego. W obrębie województwa utrzymały się do połowy XV w. kasztelanie. Nie wprowadzono ich na Rusi, Podział na kasztelanie został zastąpiony podziałem na wyłonione w ciągu XIV-XV w. powiaty, będące początkowo okręgami sądowymii skarbowymi, Stopniowo wzrastała rola powiatu jako jednostki podziału administracyjnego (obok innych jego funkcji). Utrzymał się podział na starostwa generalne i grodowe. Starostowie, występujący w królewszczyznach, nie posiadali władzy starościńskiej. Ukształtowany w ciągu XIV-XV w. podział administracyjny na niezwykle zróżnicowane pod względem obszaru województwa i ziemie, dzielące się na powiaty przetrwał kilka stuleci. Podział terytorialny c.d Podział terytorialny c.d Był to podział o charakterze historycznym będący przedmiotem zróżnicowanych ocen. Zdaniem Jerzego Redera, „|...| czasy Rzeczypospolitej szlacheckiej były okresem niemał całkowitej stagnacji w podziałach terytoriałnych i jak dotąd najdłużej trwającą epoką bez ich innowacji”. Na odrębnych zasadach oparty został podział terytorialny Litwy. Był to rezultat reformy administracyjnej Zygmunta Augusta z 1566 r. Wielkie KsięstwoLitewskie podzielono na województwa, które z kolei podzielono na powiaty, będące jednocześnie jednostkami podziału administracyjnego, sądowego i wojskowego. Nadto w powiatach odbywały się sejmiki powiatowe. Nieliczne były sejmiki wojewódzkie. Osobny sejmik miała Żmudź. jej oficjalna nazwa brzmiała: Księstwo Żmudzkie, które od XVI w. było podzielone na powiaty. Były one przede wszystkim jednostkami pospolitego ruszenia oraz w części skarbowymi. Na Żmudź nie rozciągnięto reformy administracyjnej z 1566 r. Wśród jednostek wcześniej ukształtowanego podziału administracyjnego straciły na znaczeniu kasztelanie (przed 1569). Rezultaty przemian ustrojowych zostały utrwałone w H Statucie Litewskim z 1566 r. Podział terytorialno-administracyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego miał charakter racjonalistyczny. W tym ksztalcie zasadniczo utrzymał się do schylku XVIII w. Podział terytorialny c.d Podział terytorialny c.d Podział Królestwa Polskiego na województwa i ziemie znamionowała znaczna trwałość, co także odnosiło się do granic tych jednostek. Królestwo Polskie obejmowało dwie prowincje, tj. Małopolskę i Wielkopolskę, które łącznie określano jako Koronę. Małopolska składała się z województwa krakowskiegoi sandomierskiego. Wielkopolska (właściwa) obejmowała województwa: poznańskie i ziemię wschowskąoraz kaliskie i ziemię nakielską. Do Wielkopolski w znaczeniu szerszym zaliczano województwa: lęczyckie i sieradzkie z ziemią wieluńską, a także Kujawy dzielącesię z kolei na województwa: brzesko-kujawskie i inowrocławskie oraz ziemię dobrzyńską. W okresie od 1320 do 1772 r. istniał podział na następujące województwa w obrębie prowincji: Wielkopolska (7), Małopolska (11), Mazowsze (3), Prusy Królewskie (3) oraz Warmia, Wielkie Księstwo Litewskie (9) oraz ks. żmudzkie. Inflanty były podzielone początkowo na trzy województwa, a później Inflanty Polskie stanowiły jedno województwo. Ż wyliczenia wynika, iż przed| rozbiorem Polski na jej terytorium znajdowały się 34 województwa, z ks. żmudzkim (bez Infiant). W czasie unii polsko-saskiej (16971769) kształt terytoriałno-administracyjny Rzeczypospolitej nie uległ żadnym zmianom. Poważne jego naruszenie nastąpiło w roku 1772, Istniał ścisiy związek pomiędzy podziałami terytorialnymi a funkcjonowaniem sejmikówi Sejmuoraz sądów. Znajduje to potwierdzenie w sformułowaniu: „erytoria polityczne były zakreślone nie tyle granicami administracyjnymi, ile obszarem powiatów, ziem województw jako obwodów sejmikowych. Proszowice i Kolo — gdzie zbierały się sejmiki generalne Małopolski I Wielkopolski oraz siedziby trybunałów ziemskich, Lublin i Piotrków określały polityczną tożsamość obu prowincji Korony„. Podział terytorialny c.d W okresie od połowy XV w. (do I rozbioru Polski) granica zachodnia była wistocie statyczna (poza nielicznymi inkorporacjami stosunkowoniewielkich obszarów). Częstym zmianom natomiast ulegał przebieg granicy wschodniej, północnej i południowo-wschodniej w wynikulicznych wojen toczonych w XVII w., w znacznej mierze niekorzystnych dła Rzeczypospolitej. Poczynając od źródeł Wisły, granica południowabiegła szczytami Karpat. Kierując się następnie na poludniowy wschód wokolice ujścia Seretu do Dniestrui dałej nurtem tej rzeki do Morza Czarnego, skądjego brzegiem do ujścia Dniepru. Koryto tej rzeki stanowilo granicę do wyspy Chortyny, skąd skręcała najpierw na wschód, a następnie na zachód do Worskli, i dałej na północ. Po przekroczeniu źródeł Dniepru granica kierowała się na zachód ku źródłom Dźwiny, skąd(po opanowaniu Inflant) biegła na północ, dochodząc do Zatoki Fińskiej. Granica morska przebiegała wzdłuż brzegu Morza Bałtyckiego. Część wybrzeża należała do Prus Zakonnych, a potem Książęcych (od Połągi do Żałewu Wiślanego). W 1466 r. Polska uzyskała ponownie dostęp do morza(utracony w 1308). Na zachodzie granica morska dochodziła do granicy z Pomorzem Zachodnim (Księstwo Pomorskie) na wysokościjeziora Żarnowieckiego. Stąd granica zachodnia biegła do rozwidlenia Narty i Noteci. Następnie skręcała w kierunku południowo-wschodnim (równolegle do biegu Odry), dochodząc do źródeł Wisły, Podział terytorialny c.d W czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (17641795) przeprowadzono najbardziej gruntowne od XVI w. reformy ustrojowe, których ukoronowaniem było uchwalenie pierwszej pelnej, pisanej konstytucji, jaką byla Ustawa Rządowaz 3 maja 1791r. Jednocześnie w okresie rządów tego władcy -— w ciągu niespelna ćwierćwiecza — sukcesywnie dokonywano rozbioru Polski, co doprowadziio do likwidacji państwa w1795 r. Podział terytorialny c.d Władza centralna Władza królewska Pozycja króla jego kompetencje W drugiej połowie XV w. zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbrzcht sprawowali rządy osobiście i reprezentowali pogląd, że król jest suwerenem narodu. Mimo wzrastającej pozycji ruchu egzekucyjnego, ostatni Jagiellonowie utrzymali jeszcze mocną wladzą, poprzez rozdawnictwo ziemi i urzędów. Znaczne osłabienie władzy królewskiej nastąpiło wraz z rozpoczęciem elekcji i powstaniu pakta konwenta. Po rokoszu Sandomierskim(przeciw III wazie) konstytucje wyznaczyły ramy prawne wypowiedzenia posłuszeństwa, szlachta miała najpierw trzykrotne napomnienie(I: senator, prymas; II: sejmik; III: Sejm). Kolejne próby wzmocnienia władzy królewskiej nie przynosiły powodzenia. Władza centralna c.d Władza królewska Wraz z sejmem sprawował władzę ustawodawczą. Prawo sankcji uchwał sejmowych(interpretacji, i nadawania ostatecznego kształtu tzw. „moderowania”) Inicjatywa ustawodawcza Samodzielnym ustawodawcą pozostał w stosunku do miast królewskich , żydów i chłopów z ziem królewskich Zwierzchnictwo nad państwami lennymi Wyłączne prawo mianowania urzędników Prawo nominacji na urzędy senatorskie Wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami Był naczelnym wodzem Kierował polityka zagraniczną Władza centralna c.d. Ograniczenia władzy królewskiej Król obierany dożywotnio od 1573 Był jednym z trzech stanów sejmowych(od połowy XVI) Artykuły henrykowskie Pakta konwenta ¼ senatorów musiał stale przebywać przy królu Miał zasięgać ich rady we wszystkich ważnych sprawach Urzędnicy mianowani dożywotnio nie mogli być odwoływani, król mógł ich tylko przesuwać na wyższe stanowiska Sejmiki wyznaczały kandydatów na sędziów i podsądków ziemskich, ziemskich od 1578 do TK Zakaz zawierania małżeństwa bez zgody sejmu 1573 zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny 1631 Zakaz wyjazdów za granicę 1641 Władza centralna c.d. Bezkrólewie i elekcje Elekcja wyrazem głosu całej szlachty(viritim), później zakazano obioru następcy za życia krola. Konfederacja kapturowa szlachty – tworząca organizację państwową podczas bezkrólewia, Na czele państwa podczas bezkrólewia stał interrex(prymas), który miał obowiązek sprawowania władzy i przygotowanie elekcji. Elekcja składała się z trzech etapów: konwokacja – na niej posłowie ziem wiązali się w konwokację generalną(kaptur0, i zatwierdzali skład sądów kapturowych. sejm elekcyjny – wysłuchiwał posłów innych państw, przedstawiających kandydatów i układał pakta konwenta. sejm konwokacyjny Władza centralna c.d. Sejmiki i sejm Sejmiki i ukształtowanie się dwuizbowego sejmu w 1493 wyodrębniło się ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Rychło utworzyli oni izbę poselską. Natomiast senat powstał z rady królewskiej. W XVI w. Sejm walny stał się dwuizbowy. Sejmikom przewodniczył marszałek wybierany spośród szlachty Sejmik dzieliły się na: przedsejmowe – zwoływał je król wysyłając legata z pismem królewskim, w którym wyłożone były powody zwołania sejmu, po wybrani posłów na sejm, sejmik układał instrukcje poselskie sejmiki generalne - na nich zbierali się wszyscy posłowie danej ziemi ustalając wspólne stanowisko na sejm walny. W XVII w. generały wygasły (oprócz pruskieg) Sejmiki elekcyjne – wybierały kandydatów na urzędy sądowe ziemskie Sejmiki kapturowe – zbierały się tylko w okresach bezkrólewia Sejmiki deputacie – na nich wynierano deputatów do Trybunału Koronnego Sejmiki relacyjne – na nich posłowie relacjonowali sejmy walne Władza centralna c.d. Powstanie izby poselskiej i jej skład Początkowo skład izby poselskiej wybierała szlachta wraz z senatorami, od XVI w. sama szlachta. Każdy poseł otrzymywał dietę mającą pokryć koszty podróży i utrzymania posła. Po unii Lubelskiej w skład izby poselskiej wchodziło 170 posłów(48 z Litwy) abnegaci przedstawiciele największych miast Polski(bez prawa głosu). Organizacja sejmu walnego Na sejm składały się trzy stany sejmujące: król, izba poselska, senat. Sejm zwoływał król, przeważnie co roku. Artykuły henrykowskie nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata. Sejmy dzieliły się na zwyczajne(ordynaryjne), które trwały najwyżej sześć tygodni i nadzwyczajne(ekstraordynaryjne), trwał najdłużej dwa tygodnie. Przedłużenie obrad sejmu zwano Prolongacją i wymagało zgody wszystkich posłów. Za Zygmunta I ustalił się skład senatu: arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, Marszałek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy i podskarbi nadworny, stanowiło to w XVII w. 40 osób. Władza centralna c.d. Obrady i uchwały sejmowe Do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była jednomyślność, której wyrazem był brak sprzeciwu. Każdy poseł powinien postępować zgodnie z instrukcjami poselskimi. Większośc poselska istniała tylko przy obiorze marszałka i sprawdzenia ważności mandatów. W senacie senatorowie nie głosowali tylko kolejno wypowiadali swoje zdanie(votum. I n atej podstawie król lub jego kanclerz określał opinie generalną(konkluzję). Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla zgodnie z jego uprawnieniami odbywała się też ostateczna redakcja i interpretacja. Od czasu do czasu wysuwano postulat sejmów rokoszowych w których udzial mógł brać każdy szlachcic, w Polsce nazywał się on sejmem konnym Kompetencje sejmu To co nie było zastrzeżone dla króla było kompetencją sejmu(podatki, zgoda na pospolite ruszenie, od 1578 zgoda na nobilitacje, wysłuchiwał poselstw, nadawał kierunek polityce zagranicznej, sprawował kontrolę nad rządem, pod przewodnictwem króla odbywał się sąd sejmowy, prawo łaski i amnestii, traktaty pokojowe i przymierze). Władza centralna c.d. Senatorowie rezydenci Byli powoływani między sejmami tzn. na dwa lata w liczbie 16.(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie), a czterech czterech nich miało stale rezydować przy królu(zmieniali się co pól roku). Mieli dawać rady i kontrolować króla z czego zdawali relację na sejmie. Od 1641 liczbę senatorów zwiększono do 28 a konstytucja z 1717 zobowiązano króla do słuchania senatorów rezydentów. Została wyparta przez rady senatu, które były złożone z będących na dworze senatorów. Rady senatu miały charakter poleceń dla króla, a później zaczęto je nazywać senatus consulta, które spisywano i odczytywano na początku każdego sejmu Rządy sejmikowe Rozwinęły się one w warunkach upadku znaczenia władz centralnych. Odwoływanie się do sejmików w przypadku niedojścia do skutu sejmów stało się normą. Od początku XVII w. sejmiki same zaczęły rekrutować tzw. Żołnierza powiatowego bylino powoływani i opłacani przez sejmiki. Rządy sejmikowe zniosła konstytucja 1717 r. odbierając sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i skarbowych. Władza centralna c.d. Konfederacje i rokosze Konfederacje od początku miały wielkie zawiązywane podczas bezkrólewia w celu zachowania ciągłości władzy. Służyła też do spełnienia zamierzeń szlachty, których nie mogła lub nie chciał spełnić władza monarsza. Rozróżniano konfederacje przy królu oraz przeciw królowi. Konfederacje przeciw królowi nie uznane przez króla zaczęto nazywać rokoszami. Konfederacja zawiązywana była w jednym województwie i kolejne województwa mogly się do niej przyłączyć, a gdy większość województw się do niej przyłączyło tworzyła się konfederacja generalna. Akt konfederacji spisywano i wciągano do ksiąg sądowych. Konfederacja obierała swoią władzę generalność złożonej z marszałka konfederacji i konsyliarzy a także powołania regimentarzy. Organem naczelnym konfederacji była walna rada, która odpowiadała sejmowi i była wybierana przez sejmiki konfederackie uchwały zapadały większością głosów Podsumowanie Od końca XVII w. narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej. W 1772 doszło do jego I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię. Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1788–1792 obradował Sejm Czteroletni, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Od 1768 roku Rzeczpospolita była formalnie protektoratem Imperium Rosyjskiego. Jej ostateczna likwidacja nastąpiła w 1795 wraz z III rozbiorem.
