Podstawy socjologii Słowo “socjologia” pojawiło się po raz pierwszy w 1837r. za sprawą Francuza Auguste’a Comte’a, który napisał “Kurs filozofii pozytywnej”. “Socjo” (łac.) – łączyć, jednoczyć, rozwijać. Socjologia pojawiła się w odpowiedzi na pytanie: “co się dzieje wokół nas?”. Comte, uważany za “ojca socjologii” określił ją jako “królową nauk”, chciał niezawodnego sposobu zdobywania i klasyfikacji wiedzy. Traktował socjologię również jako program naprawy społeczeństwa – chciał stworzyć coś w rodzaju świeckiej religii – dogmaty życia społecznego. Comte widział kryzys, który wiązał się z załamaniem pewnych podstaw wartości – okres końca feudalizmu i walki pomiędzy-ugrupowaniami-politycznymi. Koncepcja trzech tez - teologiczna – myślenie o świecie w kategoriach sił nadprzyrodzonych metafizyczna – odwoływanie się do pewnych przemyśleń (matematyka, logika) pozytywna – uważna obserwacja faktów z życia społecznego i nie tylko, systematyzacja; dominuje sposób gromadzenia wiedzy naukowej. Przyglądając się nieco dokładniej wewnętrznej budowie (strukturze) teorii socjologicznych dostrzeżemy trzy rodzaje składników. Pierwsze to najogólniejsze idee na temat tego, czym jest społeczeństwo ludzkie i jak je można badać; inaczej mówiąc podstawowe przesłanki ontologiczne dotyczące rzeczywistości społecznej i założenia metodologiczne dotyczące metody socjologicznej. Przykładem przesłanki ontologicznej może być przekonanie, że społeczeństwo to twór analogiczny pod istotnymi względami do organizmu biologicznego (teza tak zwanego organicyzmu, formułowana przez ojca socjologii angielskie, Herberta Spencera), a przykładem przesłanki metodologicznej pogląd, że społeczeństwo należy badać od zewnątrz, obiektywnie, tak samo jak każdy przedmiot przyrodniczy (jedna z tez tak zwanego pozytywizmu formułowana przez klasyków socjologii francuskiej: Auguste’a Comte’a czy Emile’a Durkheima). Zbiór takich przesłanek i metodę socjologii nazywamy orientacją teoretyczno – metodologiczną. Drugi typ składników każdej teorii to twierdzenia określające prawidłowości, inaczej: zależności, regularności, życia społecznego. Przykładem może być twierdzenie o tym, że intensywnej industrializacji towarzyszy na ogół szybka urbanizacja, albo o tym, że ludzie doznający frustracji – to znaczy napotykający zewnętrzne przeszkody w realizacji dążeń – skłonni są reagować agresywnie. Twierdzenia najbardziej ogólne i mające znaczy zasięg historyczny nazywamy zazwyczaj prawami socjologicznymi. Trzeci wreszcie rodzaj składników każdej teorii to leżący u jej podstaw zbiór obserwacji empirycznych – danych, faktów – stwierdzonych w badaniach socjologicznych. W obrębie struktur teoretycznych orientacje teoretyczno-metodologiczne, zbiory twierdzeń teoretycznych (praw) i wyniki empiryczne są ściśle powiązane. Teorie mogą mieć charakter konkurencyjny – np. dwie teorie mogą tłumaczyć jakieś zjawisko na różne sposoby. Mogą mieć również charakter komplementarny, gdy uzupełniają się w tłumaczeniu zjawiska. Socjologia jest to nauka o społeczeństwie – socjolog może pojawić się wszędzie tam, gdzie ludzie żyją obok siebie i na siebie oddziaływują (tzw. interakcje społeczne). Socjologa interesują całe sekwencje zjawisk, a nie pojedyncze przypadki – poszukuje ona prawidłowości działania, powstawania, utrzymywania się, przekształcania wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie. Narzędziami socjologii są wywiady i obliczenia matematyczne. “Zadanie [...] socjologii jako nauki jest badanie współżycia społecznego [...]” – socjologia interesuje się przede wszystkim człowiekiem o tyle, o ile jest on w swoim postępowaniu i właściwościach zdeterminowany przynależnością do tych zbiorowości. Socjologia powinna stanowić syntezę i uogólnienie wiedzy o człowieku we wszystkich jego stosunkach i uwarunkowaniach społecznych. Socjologię zaliczamy do empirycznych nauk społecznych. Bada ona struktury współżycia zbiorowego bądź to z perspektywy działającego osobnika, jego motywacji, pozycji i pełnionych ról, bądź też z perspektywy struktur, instytucji i mechanizmów ogólnospołecznych. Socjologia ogólna zajmuje się objaśnianiem i rozwijaniem podstawowych pojęć, takich jak “grupa”, “klasa”, “organizacja formalna”, “władza”, “stratyfikacja” itp. Socjologie szczegółowe – socjologia prawa, wolnego czasu, zdrowia, organizacji, języka, sportu, polityki, sztuki, wsi, wojska, nauki. Thomas i Znaniecki opublikowali książkę pt. “Chłop polski w Europie i Ameryce” Błędy w potocznej socjologii 1. milcząco zakłada się, że wystarczy żyć w jakimś czasie czy społeczeństwie, żeby znać wszystko, co się działo. 2. analizowana rzeczywistość pod kątem zamierzonego celu. 3. rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych zagadnień i okoliczności. Funkcje socjologii - diagnostyczna (może być podstawą diagnozowania stanu społecznego) wyjaśniająca (“Dlaczego tak jest?”) prognostyczna (przewidywania) ideologiczna / humanistyczna (związana z kształtowaniem ludzkich zachowań) 1. Główne zagadnienia ontologiczne socjologii Ontologia – dział filozofii zajmujący się ogólną teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości (Czy istnieje jeden byt / rodzaj rzeczywistości czy jest ich więcej i jakie ma / mają właściwości?). W badaniach mogą zaistnieć takie zjawiska jak: - Nieodróżnianie tematyki ontologicznej od wiedzy empirycznej - Rezygnacja z rozważań ontologicznych na rzecz poznania empirycznego – reprezentowane przez pozytywizm / neopozytywizm - Odróżnianie problemów tematyki czysto empirycznej od ontologicznej. Specyfika socjologii polega na: 1. Szczegółowym związku podmiotu poznającego ze światem (obiektem) badania. “Współczynnik historyczny” – należy ujmować rzeczywistość tak jak jawi się ona w świadomości osób, których zjawiska te dotyczą (twórcą tej teorii jest Znaniecki). 2. Zjawiska społeczne należą do zjawisk dziejowych (historycznych) – są charakterystyczne dla określonych czynników historycznych. Zjawiska (procesy) społeczne mają związek z dziejowo określonym, konkretnym miejscem i czasem. Nie można powiedzieć, że pewne typy zachowania są charakterystyczne dla człowieka w ogóle (zawsze i wszędzie). To warunki dziejowe są decydujące, a nie biologia człowieka. Człowiek żyje w określonej zbiorowości i są mu narzucane różne zachowania, a całość zbiorowości zmienia się z czasem. Całość społeczna - czy społeczeństwo jest naturalne czy jest wytworem człowieka? Orientacje – podejście socjologiczne do całości. Przedstawiciele orientacji nominalistycznej stwierdzili, że nie można nazywać ludzi zbiorowością, bo to jest pojęcie puste. Nazwy te nigdy nie określają bytu jednostek. Nominaliści używają metody redukcji indywidualistycznej, czyli omawiania poszczególnych jednostek, a nie “całości”, gdyż ta oznacza dla nich wielość jednostek. Praca przy taśmie produkcyjnej jest przykładem pracy całości. Rezultat ich wspólnej pracy jest brany pod uwagę, a nie to, co robi każdy z nich. Podejście nominalistyczne zawiera braki, bo czynności wykonywane przez ludzi są różne i łączy ich efekt. Różne działania wielu ludzi są koordynowane. Nie da się sprowadzić człowieka do bytu jednostkowego. O powstaniu całości społecznej decyduje program, koordynacja, plan, organizacja. Podejście fikcjonistyczne – ludzie mają skłonność do ujmowania kategoriami kolektywistycznymi. Zbiorowość to fikcja (np. patriota zakłada, że istnieje coś takiego jak naród, państwo i może nawet chcieć za to umrzeć). Rzeczywistość należy jednak tak interpretować, bo nie zrozumiemy, o co ludziom chodzi i w co oni wierzą. Modelizm genetyczny (aproryczny; modelizm od “modus” – sposób istnienia) – zanim ktoś uległ procesom kształtującym w społeczeństwie, ma już genetycznie zakodowane poczucie własnego “ja”. Ma możliwość operowania zaimkiem “my” w odróżnieniu od “wy” i “oni” (np. w momencie zagrożenia: “kiedy przyjdą podpalić dom” – oni przyjdą podpalić nasz dom). Zbiorowisko staje się tłumem przy pomocy jakiegoś katalizatora – np. jeżeli zaczniemy ludzi w zbiorowisku określać “wy” albo do nich strzelać, to zaczną się oni wzajemnie wspierać i staną się tłumem. Realizm socjologiczny to taka koncepcja, która zakłada że całości społeczne istnieją realnie, chociaż na nie przejawiają się zawsze w tej samej postaci. Można je jednak dostrzec na podstawie skutków ich istnienia. Grupa to nie każda wielość jednostek. 2. Typy i więzi społeczne Zbiór społeczny – u pewnej ilości ludzi występują cechy, które upodabniają ich do siebie i w ten sposób łączą. Cechy te mogą być biologiczne albo dotyczyć pozycji w społeczeństwie. Nie jest to realnie funkcjonująca całość, ale tylko jej zapowiedź – kategoria statystyczna. Takie zbiory nie są samodzielne, chociaż dbają o swoje interesy. Zbiorowość społeczna – kiedy członków zbioru społecznego łączy coś więcej niż tylko posiadanie wspólnej cechy. Grupa społeczna – relacje pomiędzy jej członkami mają trwałą postać. Grupa może istnieć pomimo zmian jej składu (np. śmierci jednych członków, przyjęcia nowych) nawet przez pokolenia. Zbiór ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości (będących ich celami) związani są więzią społeczną i wśród których występuje forma organizacji społecznej. Najistotniejszymi elementami grupy są: - Wielość jednostek – jednostka sama w sobie nie może być grupą – muszą istnieć jakieś szanse interakcji czyli wzajemnych oddziaływań między członkami grupy. C n jednostek: ni = A B n0(n0-1) 2 Osoby mogą oddziaływać nie tylko na inne osoby ale także na interakcje pomiędzy innymi osobami. Np. jeśli w rodzinie rodzi się dziecko, to może wpłynąć na charakter więzów pomiędzy rodzicami. Im większa jest grupa, tym większa siła, możliwość wywierania presji, ale też możliwość powstania różnic zdań, czyli frakcji. Jeżeli grupa ma dochować sekretu albo stanowić elitę, to nie może być zbyt duża. Poza tym, im większa jest grupa, tym większa jest pasywność niektórych osób. Od wielkości grupy zależy także częstotliwość i jakość komunikacji pomiędzy jej członkami (występuje zjawisko opóźniania bądź gubienia się informacji). - Wartości społeczne są tym czymś, czemu ludzie okazują szacunek, do posiadania czego dążą, co chronią, co traktują jako jeden z istotnych elementów celu w życiu. Wartością mogą być zarówno dobra materialne jak i niematerialne (np. ludzkie życie). Wartości integrują ludzi, tworzą grupy – ludzie się nimi kierują. W grupie ludzie będą bronić tych wartości, a np. na wojnie niszczyć te wartości u przeciwnika (szczególnie przez I W.Ś.) – władza, dziedziny duchowe, istoty nadprzyrodzone, życie biologiczne. - Więź społeczna – ogół czynników zbierających grupę. “[...] zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju”. Proces tworzenia więzi społecznej w określonych zbiorowościach współcześni socjologowie nazywają procesem integracji – “...istotnym procesem społecznym, w którym różne elementy składowe, poprzez wzajemne oddziaływanie, tworzą pewne struktury, scalające się w system społeczny nowej jakości”. Charakterystyczną cechą typologii więzi jest dychotomizm: bezpośrednia – pośrednia, osobista – rzeczowa, formalna – nieformalna itd. W rzeczywistości częściej niż z tak “czystymi” typami mamy do czynienia z typami “mieszanymi”, odzwierciedlającymi jakiś rodzaj, poziom więzi. a) Rozumienie strukturalne (obiektywne) - cała sieć, układ stosunków pomiędzy ludźmi, stosunki społeczne – ludzie w oparciu o bazę stosunków społecznych w jakiś sposób na siebie oddziaływują wykonując czynności regulowane przez normy postępowania. Układ stosunków odgrywa znaczącą rolę. Bazą mogą być stosunki pokrewieństwa, zależności zajmowania określonego miejsca zamieszkania (sąsiedzi), układ zależności w pracy, przynależność do określonych wspólnot religijnych itd. Również poczuwanie się do przynależności. Czyli chodzi zarówno o faktyczne stany stosunków, a także świadomość członków. b) Rozumienie świadomościowe (subiektywne) – warunki społeczne winny istnieć, ale nie istnieją w pełni albo nie istnieją w ogóle, ale sama grupa istnieje; np. rodzina, w której nie wszyscy członkowie mają poczucie obowiązku rodzinnego o tym samym natężeniu. Asymetria więzi społecznej – np. ludzie mieszkający na wsi chcieliby zamieszkać w mieście, obywatel jednego kraju chce być obywatelem innego lub nawet obywatelem świata. Typy więzi ze względu na genezę 1) Więź naturalna – pochodzenie, pokrewieństwo (więzy krwi) – niezależna od ludzi 2) Więź zrzeszeniowa – taka, którą ludzie ustanawiają dobrowolnie (związki zrzeszeniowe) 3) Więź wymuszona – ludzie są do niej zmuszani, np. wojsko albo zakłady karne. Wewnętrzna struktura grupy – pozycje społeczne zajmowane przez członków grupy - status, miejsce i rola w grupie, uprawnienia i obowiązki – choć niekoniecznie w ujęciu formalnoprawnym, ale bardziej socjologicznym. Przez swoją rolę w grupie ludzie są zobowiązani do pewnego zachowania, a gdy tego nie robią, to mogą zostać ze swojego miejsca odwołane, np. w sensie formalnoprawnym. Można to porównać z pewnego rodzaju hierarchią. Człowiek jest wiązką ról społecznych – należy do różnych grup. Instytucje grupowe (społeczne) – zespoły ról i stanowisk ustanawiane publicznie, a dążące do realizacji celów. Instytucje grupowe przez podział zadań na członków grupy (personel) i w sposób trwały stoją na straży wykonania – skłaniają jednostki do wykonywania ról przez kary i nagrody. Zapewniają pewną wewnętrzną spójność grup i zapewniają im ciągłość pomimo zmian składu osobowego. Według Malinowskiego zasada naczelna – reguła wyznaczana przez społeczność. Zasada naczelna Realizowana przez personel Wyposażenie materialne Analiza z punktu widzenia “co się robi?” Mogą się różnić Funkcje – to co instytucja wnosi w życie społeczne normy Na ile ta działalność odpowiada normom Instytucje posiadające władzę mają szansę na wywieranie wpływu na zachowania innych. Max Weber pisał o typologiach ze względu na panowanie. - legalne – oparte jest na ustanowionych prawach - tradycjonalistyczne – sprawowanie władzy wywodzi się z tradycji - charyzmatyczne – oparte na charyźmie (ułatwia wywieranie wpływu) Kurt Levin przedstawił takie modele sprawowania władzy: - model autokratyczny – silna osobowość albo uprawnienia (narzucanie woli bliskie dyktatorowi) - model demokratyczny – organizowanie woli większości, nie rządząca ale odwołująca się do opinii ogółu - model lezeferyczny – władca jest władcą jedynie nominalnym, bo całość jest zbyt chaotyczna, żeby nią pokierować. Weber: typ idealny jakiegoś zjawiska – to nie jest typ najlepszy, ani empiryczny. Nie jest to sposób odzwierciedlania rzeczywistości. Taki sposób porządkowania cech w sposób teoretyczny. Typologie grup społecznych Typologie dychotomiczne nie oddają w pełni realności zjawisk – są nastawione na biegunowość podziału. - 1887r. F. Tönnis “Wspólnota i stowarzyszenie” – u podstaw powstawania grup tkwi wola jednostek – chęć tworzenia grup społecznych przez jednostki. wola organiczna (emocjonalna, irracjonalna) – tworzy wspólnoty oparte np. o stosunki rodzinne, sąsiedzkie. wola refleksyjna (racjonalna) – w pełni świadome dążenie ludzi, analizowanie, kalkulowanie. Tworzy stowarzyszenia, które opierają się na kontraktach, porozumieniach, np. spółki, partie polityczne. Nie wyłącza emocji, ale są one tutaj na drugim planie. Powyższy podział ma charakter idealny – ma służyć za kryteria opisu, nie odzwierciedlać rzeczywistość. Typologia trwała – odwołania do współczesności. - 1909r. Charles H. Cooley grupy pierwotne – oparte na stosunkach pokrewieństwa, sąsiedztwa itp. (dominują emocje) grupy wtórne (pochodne, celowe) – oparte na umowach, porozumieniach między ludźmi System współdziałania społecznego Więź społeczna oparta na stosunkach Grupy pierwotne Styczność bezpośrednia Grupy wtórne Styczność pośrednia Osobowych Instytucjonalnych Homogeniczność (ujednolicenie) ludzi należących do grupy Heterogeniczność Pierwotność grupy polega na tym, że w niej realizowane są wszystkie potrzeby psychiczne jednostki, która uczestniczy w niej “całą osobą”; komunikowanie się członków grupy jest intensywne, interakcje mają charakter osobisty i bezpośredni, “twarzą w twarz”; przynależność do takiej grupy jest źródłem satysfakcji. Łatwo dostrzec, że grupa pierwotna odpowiada kryterium więzi całkowitej i więzi świadomej, psychicznej. Funkcje grupy pierwotnej wobec jej członków to zaspokajanie potrzeb psychospołecznych jednostki: potrzeby bezpieczeństwa, uznania, przynależności. Grupa ta przekazuje wzory zachowań odnoszących się do pozycji i ról zarówno w grupie, jak i w otoczeniu zewnętrznym, a ponadto uczy współdziałania z innymi członkami grupy. Funkcje grupy pierwotnej wobec szerszych systemów polegają na pośredniczeniu między nimi a jednostką. Jednostka uczestniczy w życiu społecznym poprzez członkostwo w grupie pierwotnej. W ten sposób też przebiega kontrola społeczna nad jednostkami i grupami. Podział na grupy małe i duże (ale nie da się tego określić liczbowo) - małe – codzienne życie grupy jest określane przez styczności bezpośrednie duże – liczba osób i usytuowanie przestrzenne jest takie, że dominują styczności pośrednie Sytuacja przestrzenna decyduje o rodzaju grupy, np. 10000 osób na placu św. Piotra jest grupą małą. Grupy małe nie są grupami samoistnymi (samoistne nie wchodzą w skład innych całości) - Grupy formalne i nieformalne formalne – zawsze powoływane przez szersze struktury społeczne, działania ludzi są unormowane przepisami grupy zwierzchniej; przynależność do grupy formalnej ma charakter przymusowy; stosunki społeczne wynikają z określonej hierarchii nieformalne – powstają samoistnie, nie ma przepisów lub są nieskodyfikowane; przynależność dobrowolna, stosunki społeczne o charakterze emocjonalnym. Służą redukcji biurokratyzacji, ugruntowaniu pewności i zaufania między członkami; współdziałanie ludzi daje większe efekty pracy; współdziałanie jednostek jest pobudzane / modyfikowane wewnętrznie, sprawują społeczną kontrolę nad działaniami ludzi (wynika z poczucia odpowiedzialności moralnej a nie instytucjonalnej), grupy nieformalne nie zawsze pozostają w zgodnych stosunkach z grupami formalnymi. Środowisko to krąg osób: - trwale znajdujących się w bliskości przestrzennej - o stałym charakterze - o jednostronnym wpływie na jednostkę Środowisko to nie wszystkie elementy oddziałujące na jednostkę ale elementy powtarzające się, wspólne dla tego środowiska – oddziaływują one nie tylko na jedną jednostkę, ale na wszystkie osoby znajdujące się w otoczeniu. Środowisko typowe – oznacza elementy, które mogą być wspólne dla pewnych grup jednostek, np. pewny układ rodziny, instytucji. Grupa odniesienia (reference group; koncepcja z 1940) – ta, z którą się porównujemy (ale niekoniecznie do niej należymy) - in-groups – swoje (wewnętrzne) - out-of-groups – obce (zewnętrzne) względnie uprzywilejowany – odczuwa swą sytuację jako lepszą, bo przyjmie gorszy punkt odniesienia względnie upośledzony - odczuwa swą sytuację jako gorszą, bo przyjmie lepszy od siebie punkt odniesienia Propaganda socjologiczna – wbudowana w określone motywy, które określa pewne zachowania uogólniając je na resztę zachowań. Grupa normatywna – grupa z którą nie tylko się porównujemy ale i którą chcemy naśladować. Buntowniczość – odrzucenie pewnych wartości, reguł. Dezintegracja osobowości – brak grup odniesienia. 3. Różne przykłady grup społecznych Rodzina Grupa prywatna. Typowa rodzina to grupa mała, przejściowa. Mogą wystąpić więzi: - małżeńskie - rodzicielskie - pokrewieństwa - powinowactwa (małżeństwa krewnych) - adopcji Małżeństwa mogą występować w formie monogamicznej lub poligamicznej (poligamia to jeden mężczyzna i wiele kobiet, a poliandria to jedna kobieta i wielu mężczyzn). Rodziny patrlinarne – dziedziczenie pozycji społecznej po linii ojca, a matrlinarne – matki. Kohabitat – para żyjąca bez formalnoprawnego uregulowania związku (małżeństwa). Mogą występować związki o charakterze: - endogenicznym – małżeństwo z tej samej wspólnoty / kultury - egzogenicznym – małżeństwo z różnych wspólnot / kultur Rodzina prokreacyjna – występowanie w roli dziecka, wnuka itp. Rodzina pochodzenia – występowanie w roli małżonka i rodzica. Można mieć jednocześnie obie z wyżej wymienionych. Jako że istnieją formy legalizacji rodziny i kodeksy regulujące jej działanie (kodeksy rodzinno-opiekuńcze), może być to grupa formalna. Rodzina jest instytucją – realizuje cele dla szerszego układu społecznego; jest częścią społeczności terytorialnej, miejskiej lub wiejskiej ze względu na tytuł naukowy, wykonywaną pracę itp. Funkcje rodziny: - prokreacyjna (prokreacja poza rodziną jest niewskazana, bo stwarza rodziny niepełne) - materialno – ekonomiczna (gospodarstwo domowe, zabezpieczenie bytu rodziny, zabezpieczenie na starość, gromadzenie majątku) - opiekuńczo – zabezpieczająca (związana z postępowaniem wobec dzieci i osób starszych - legislacyjno – kontrolna (rodzina zezwala na wiele rzeczy nielegalnych poza nią; członkowie rodziny wzajemnie się kontrolują) - kulturowa - rekreacyjno – towarzyska - emocjonalno – ekspresyjna (zaspokajanie potrzeby przynależności, poczucia bezpieczeństwa, odbicia emocjonalnego. Często grupy rówieśnicze zastępują dzieciom rodziny, w których brakuje klimatu emocjonalno-ekspresyjnego.) - stratyfikacyjna (kształtowanie miejsca w strukturze społecznej) Współczynnik dostępu danej warstwy społecznej do szkolnictwa W=(a/b)/(c/d) Gdzie: a – studenci pochodzący z danej warstwy społecznej b – wszyscy studenci c – liczba wszystkich ludzi pochodzących z danej warstwy społecznej d – cala ludność Polski W latach 70-tych: Robotnicy = 0,73 Młodzież chłopska=0,55 Młodzież rzemieślnicza=0,94 Młodzież inteligencka=2,45 Zmiany w rodzinie: - wzrost liczby rozwodów - zmniejszenie wielkości rodzin (mniej dzieci) - zmiana sposobu realizacji funkcji (powstały inne instytucje, np. opiekujące i wychowujące dzieci takie jak szkoła czy kościół) - przekazywanie innym instytucjom niektórych funkcji - indywidualizacja rodziny – izolacja młodych od krewnych - tendencja do wychowywania dzieci przez dziadków (starsze pokolenie ma wpływ na potomstwo młodszego) - autonomizacja jednostki w rodzinie - zmienia się zakres obowiązków (np. kobieta pracująca) obniżenie się autorytetu ojca i męża wzrost pozamałżeńskich kontaktów seksualnych wzrost liczby pracujących matek wzrost wolności osobistej członków rodziny stopniowy zanik postępowania według norm religijnych Rodzina należy do szerszej całości i podlega jej zachowaniu Rodzina nuklearna (czyli mała) – pod dachem tylko dwa pokolenia (rodzice i dzieci). Redukcja funkcji emocjonalnej i prokreacyjnej i zmiana sposobu ich realizacji. Grupa rówieśnicza Zajmuje niezastąpione miejsce w życiu w pewnym wieku – okresie dziecięcym. Jest to grupa składająca się z rówieśników. Klasyfikacja według Z.Baumana: - dziecko – nie odpowiada ani za siebie ani za innych - młodzież – odpowiada za siebie ale nie za innych - dorosły – odpowiada za siebie i za innych W rodzinie dziecko jest zawsze podmiotem (nawet w stosunkach partnerskich), a w grupie rówieśniczej musi sobie zapracować na stanowisko podmiotu (w tej grupie można być podmiotem albo przedmiotem – podlegać albo przewodzić). Rolą grupy rówieśniczej jest możliwość zmiany swej pozycji w takiej grupie przez jej członków. Grupy rówieśnicze ze względu na skład społeczny możemy podzielić na zróżnicowane i homogeniczne. Funkcje makrospołeczne – przyporządkowanie członków grupy do szerszych grup - funkcja egalitaryzacji – obalanie nierównościowych stereotypów – w grupie rówieśniczej wszyscy są sobie równi bez względu na swoje grupy kulturowe i inne - funkcja przekazywania do środowiska młodzieżowego i utrwalania w nim nierównowagi niektórych schematów społecznych - funkcja przepływu wiadomości pomiędzy różnymi warstwami Funkcje mikrospołeczne - organizacja czasu wolnego - rola zaplecza emocjonalnego - nauka samodzielności - krystalizacja systemu wartości - faktyczne kształtowanie ról kobiety i mężczyzny Więzy etniczne W nauce występują podziały rasowe ale nie rozróżniają one ras lepszych i gorszych. Naród – trwała wspólnota powstała na drodze historycznej, połączona na gruncie wspólnych losów dziejowych, gospodarki, polityki, kultury i charakteryzująca się istnieniem poczucia przynależności. - wspólnota, która kształtuje się poprzez terytorium i warunki ekonomiczne - wspólnota polityczna – możliwość obrony interesów i granic - wytwór istnienia państwa (według Romana Dmowskiego) - wspólnota kulturowa – w grupach dużych nie ma styczności codziennej ze wszystkimi, więc potrzebny jest jakiś substytut i jest nim właśnie kultura. Określa ona idee, symbole. - wspólnota psychiczna (świadomościowa) “[...] Bez świadomości narodowej nawet najbardziej wyodrębniająca się z otoczenia językowo i obyczajowo grupa ludności jest tylko materiałem etnograficznym, który przy sprzyjających okolicznościach może się rozwinąć w naród”. Składniki świadomości narodowej: - przekonanie o wspólnym pochodzeniu (etnogenezie) - duma z przynależności (warunek trwałych więzów) - świadomość wspólnego dziedzictwa kulturowego - - języka – istnieją narody wielojęzyczne (np. Szwajcaria) ale inne czynniki mogą te niedogodności równoważyć - religii – tylko Izrael ma własną religię państwową, reszta narodów uniwersalne dostrzeganie cech różniących naród od innych wspólny sposunek wobec określonego terytorium (własna ojczyzna) Oto dwa sposoby widzenia ojczyzny według Stanisława Ossowskiego: - Heimat – “ojczyzna prytwatna”, dla każde, kto tam mieszka - Vaterland – “ojczyzna ideologiczna”, czyli “ojczyzna mojego narodu” świadomość wspólnego interesu danej grupy – posiadanie wspólnego suwerennego państwa to czynnik charakteryzujący naród Warstwy społeczne Sam termin “klasa” powstał po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a wyparł termin “stan społeczny”. Pojawia się też nazwisko Karola Marksa – według jego teorii egzystencja polega na produkcji i dystrybucji dóbr. Dzięki temu ludzie wchodzą w stosunki społeczne. Pojawia się prywatna własność środków produkcji i stosunki produkcji tworzą podziały klasowe – na posiadających i nie posiadających środków produkcji (układ dychotomiczny). Konflikt (zderzenie dążeń) może przerodzić się w walkę klas, od form ekonomicznych po militarne. Taki konflikt powoduje przeniesienie walki również w sferę kultury. Marks pisał o: - “klasach w sobie” – pewna ilość ludzi, którzy posiadają jakąś wyróżniającą ich cechę, ale o tym nie wiedzą - “klasach dla siebie” – po uświadomieniu sobie tych wyróżniających cech Lenin twierdził, że klasy są to wielkie grupy społeczne różniące się: - miejscem zajmowanym w historycznym określeniu procesu produkcji - stosunkiem do środków produkcji - rolą w społecznej organizacji pracy – sposób otrzymywania własności Klasy to grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę innych. Max Weber – najgruntowniejszy badacz kapitalizmu – wolny rynek ukształtował się dopiero w kapitaliźmie, co doprowadziło do ukształtowania się dwubiegunowej koncentracji – kapitału oraz pracy. Klasy społeczne – grupy ludzi o różnych szansach życiowych (różnych szansach otrzymywania dóbr, usług i doświadczeń). Weber dzieli posiadających i nie posiadających jeszcze na inne klasy (zależne od wieku, rodzaju produkcji itp.) - walka klas jest słuszna, pod warunkiem, że nie obejmuje wszystkich sfer, np. kultury - podział na partie a także na stany jako warstwy prestiżowe Warner – Amerykanie mówią “klasa” ale mają na myśli warstwę prestiżową. Badania wyróżniły podziały na klasy, z których najwyższą można nazwać “wyższą-wyższą” (bardzo wysocy urzędnicy, potomkowie założycieli miast i zamożnych kupców, ludzie bogaci, którzy izolują się od biednych), a najniższą – “niższą-niższą” (zła reputacja moralna, niechęć do pracy; ludzie mieszkający w slumsach, o niskiej pozycji ekonomicznej, braku aktywności, o sposobie życia stanowiącym zaprzeczenie pewnych ideałów). Stratyfikacja (od stratus – warstwa) – rozwarstwienie, rozkład na klasy społeczne, zróżnicowanie w kwestiach materialnych i prestiżowych. Zobowiązanie do pełnienia funkcji ale też większej odpowiedzialności. Np. we wschodniej części Europy pojawiła się klasa zwana inteligencją. Warstwa – zbiór ludzi posiadających tą samą cechę – charakter pracy i związane z tym miejsce (np. chłopi). Koncepcja Davisa i Moora – każde społeczeństwo żeby normalnie funkcjonować, musi być podzielone, zróżnicowane. Przedstawicieli dzieli rozmiar wykształcenia i rozmiar stawianych im wymagań (choć nie zawsze się pokrywają, bo np. jak zabraknie “niewykształconej” służby oczyszczania miasta, to może wybuchnąć epidemia). Zachęty do wykonywania czynności można zróżnicować pod względem: - finansowym (zarobki) - moralnym (prestiż, szacunek) Są to niezbywalne pozycje społeczne. Można i trzeba tylko stworzyć sytuację równego dostępu do możliwości (klasy otwarte, drabina hierarchii, po której można się wspinać). 4. Kultura Pierwotnie słowo kultura oznaczało uprawę roli. Obecnie kultura jako zjawisko społeczne ma trzy znaczenia: 1. dobre wychowanie, maniery, moralność 2. wiedza, oświata, instytucje oświatowe 3. sztuka, twórczość artystyczna, środki masowego przekazu Poboczne znaczenie kultury jest wartościujące a także wybiórcze, związane z pewnymi dziedzinami. Z punktu widzenia nauki nie można nikomu odmówić kultury – każdy jakąś reprezentuje. Definicje kultury: - opisowo-wyliczający typ kultury – cywilizacja – założona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, moralność, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa - definicje historyczne – tradycja – dorobek ubiegłych pokoleń przekazywany nowym - definicje normatywne – podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom, ideałom - definicje psychologiczne – ze względu na psychiczne organizmy kształtowania się kultury, formowanie nawyków, przyswajanie – uwewnętrznianie (internalizowanie) form kulturowych - podejście strukturalistyczne – jest kultura - nie ma ludzi bez kultury ale jej przejawiane warianty mogą się różnić (podejście dystrybutywne) - podejście genetyczne – procesy wewnętrznego rozwoju kultury – jak przechodzi z etapu na etap, jaki wpływ ma na nadchodzące; także pochodzenie kultury od natury Definicje kultury w naszej literaturze Kultura jest to ogół wytwórczej działalności ludzkiej – materialnej i niematerialnej, wartości, sposoby postępowania, zobiektywizowane i przyjęte na stałe w społecznościach; przenikanie kultury do innych zbiorowości i pokoleń. Kultura – pewna całość, która obejmuje zachowania wyuczone w trakcie oddziaływania ludzi na siebie, procesie uczenia się, a dopiero potem powstają wytworzy kultury. 5. 6. Zmiany i rozwój Osobowość społeczna człowieka Psychologowie koncentrują uwagę na poszukiwaniu wyjaśnień swoistości zachowań danego typu jednostek w odróżnieniu od zachowań innych ludzi. Natomiast socjologowie posługując się pojęciem osobowości, poszukują wyjaśnień swoistości działań określonych zbiorowości ludzkich. Jan Szczepański: “osobowość to element społeczny w człowieku, to zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną [...]” Pojęcie osobowości jako pojęcie teoretyczne socjologii stanowi podstawę formułowania twierdzeń dotyczących różnego typu relacji między zbiorowością społeczną a jednostkami ludzkimi tworzącymi tę zbiorowość.
