ACTA U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 1982 Tadeusz J . Horbacz W SPRAWIE TZW. MIECZA JEDNOSIECZNEGO W wypracowywanym p r z e z s z e r e g l a t schemacie a n a l i z y źró deł ar c h e o lo g ic z n y c h o g ó ln ie p r z y j ę ł o s i ę , i ż m i l i t a r i a s ą k a te g o r iam i wyrobów, do których n ie je d n o k r o t n ie p rzy w ią zu je s i ę duże z n a c z e n ie . Elementy u z b r o je n ia , odgrywające z r a c j i przez n ac z en i a ważną n ie w ą tp liw ie r o l ę w każdym s p o łe c z e ń s tw ie , bywają wykorzystywane w ie lo ra k o , np. w ś l e d z e n iu procesu p r o d u k c ji i poziomu j e j zaawansowania, kontaktów handlowych, próbach uchwycen i a pradziejow ych rozw arstw ień społecznych i t p . W przypadku tych o s t a t n i c h , o p arty ch przede wszystkim na i n t e r p r e t a c j i z a w a r to śc i zespołów grobowych, u k s z t a łt o w a ł s i ę pewien, praw ie "modelowy", wzorzec u s t a l a n i a w a rto śc i po szczególny ch elementów u z b r o j e n ia , w którym poczesn e m ie js c e zajm uje broń b i a ł a . S t ą d te ż zapewne, mimo wyraźnych braków w z a k r e s i e studiów nad m i l i t a r i a m i pradziejow ymi, tzw. miecz je d n o s ie c z n y n a le ż y do n i e l i c z n e j grupy elementów u z b r o je n ia przykuwających uwagę badaczy w miarę c z ę s t o . Ten r o d z a j b roni b i a ł e j , ro z p ow szech n iający s i ę od środkowej fa z y ok resu l a t e ń s k i e g o na Pomorzu i te r e n a c h ościennych (z czasem zaakceptowany p rz e z ludn ość k u lt u r y p r z e w o r s k ie j, wśród k t ó r e j p rzetrw a ł do końca ok resu w czesnorzym skiego) doczek ał s i ę sz e r e g u ogólnych omówień, przew ażnie w s t a r s z e j l i t e r a t u r z e a r c h e o l o g i c z n e j . Stosunkowo niedawno zaprezentowano próbę t y p o lo 1 P o r . : H. S c h u m a n n, Die Waffen und Schmucksachen Pommerns zur Z e i t d es L a t e n e - E i n f l u s s e s , i h r C h a rak te r und i h r e H erk u n ft, " B e i t r ä g e zur G esc h ic h te und Altertumskunde Pommerns ( L e m c k e - F e s t s c h r i f t ) " , S t e t t i n 1898, s . 41 i n . ; M. J a h n , Die Bewaffnung d e r Germanen i n der ä l t e r e n E i s e n z e i t etwa von g i i tzw. mieczów jed n o siec zn y c h z ok resu środkowo- i pó źn o la teń s k ie g o , o p a r tą na a n a l i z i e okazów z teren u Pomorza Zachodniego2 . O s t a t n io problem ten p o d n ió sł M, B i b o r s k i , p r z e d s t a w i a j ą c w p e ł n i udaną k l a s y f i k a c j ę egzemplarzy z ok resu rzym skiego z ob szaru k u lt u r y p r z e w o r s k ie j, wraz z p rześled zen iem zmian m o r f o lo g ic z nych w o b r ę b ie wydzielonych typów i odmian^. W opracowaniach tych n ie poruszono jednak i s t o t n e g o asp ek tu p ro b le m aty k i, jakim j e s t k w e stia nazewnictwa. Między innymi w ś w i e t l e zgromadzonych m ateriałów i na obecnym e t a p i e ic h roz p ozn an ia wydaje s i ę , i ż i s t n i e j e kon ieczn ość r e w i z j i d o ty c h c zas używanego w słow nictw ie archeologicznym terminu "m iecz je d n o s i e c z n y " . O k r e śle n ie to - podobnie ja k s z e re g innych z zak resu m i l i t a r y s t y k i , k tó r e p o j a w ia j ą s i ę w p rac ac h p o ls k ic h archeologów n i e n a le ż y do n a j s z c z ę ś l i w s z y c h . Tworzenie neologizmów, a przede wszystkim p r z y sw a ja n ie n ieudolnych, n ie k ie d y nawet dosłownych, tłumaczeń terminów obcojęzycznych bywa szkodliw e m erytorycznie i d z i a ł a n i e k o r z y s t n i e w p r o c e s i e k sz t a ł t o w a n ia naukowego ję z y k a dys c y p l i n y . Rodzima t e r m in o lo g ia , d o ty c z ą c a elementów u z b r o je n ia (rodzajów , j a k i różnych c z ę ś c i ) j e s t dość b o g a t a , co pozwala na b a r d z i e j prec y z y jn y i w miarę jednoznaczny o p i s obserwowanych faktów . Rodzaje j e d n o s i e c z n e j broni b i a ł e j ( z b l iż o n e g e n e r a l n ie f o r mą do tzw. miecza j e d n o s ie c z n e g o ), z wyłączeniem sw oisteg o war i a n t u Jakim j e s t s z a b l a , w l i t e r a t u r z e broniozn aw czej są okreś l a n e szeregiem terminów, n p. "nóż bojowy ( s a k s ) " , "k o rd e las", 700 v . Chr. b i s 200 n . C h r ., Würzburg 1916, s . 134-151; J . K o s t r z e w s k i , Die ostg erm an isch e K u ltu r d e r Sp ätlaten ez e i t , L ip sk 1919, s . 98 i n . ; Ch. P e s c h e с k, Die fr ü h w a n d a lisehe K u ltu r in M i t t e l s c h l e s i e n , L ip sk 1939, s . 56; D. B o h n s a c k , Die Burgunden in O std e u tsch lan d und Polen, L ip s k 1938, s . 44 i n . ; K. T a c k e n b e r g , Die Wandalen i n N i e d e r s c h le s ie n , B e r l i n 1925, s . 111-115; J. E l a n t k o w s к a, U z b ro jen ie lu d n o śc i k u lt u r y p r z e w o r sk ie j w o k resie rzymskim na Ś l ą s k u , "Z e sz y ty Naukowe UAM" 1 9 6 l, A rc h e o lo g ia , E t n o g r a f i a , z . 2, s . 6 4 -6 8. 2 D. M., R. W o ł ą g i e w i c z o w i e , U z bro jen ie ludnoś c i Pomorza Zachodniego u progu n a s z e j ery , " M a t e r i a ły Zachodn io-P o m orsk ie" 1963, t . IX, s . 3 7 -51 . ^ M . B i b o r s k i , Miecze z ok resu wpływów rzymskich na o b s z a r z e k u lt u r y p r z e w o r s k ie j, " M a t e r ia ły A rch eo lo g ic zn e" 1978, t . X V III, s . 116-135. " t a s a k " i "k o r d ,,ił. Mimo pewnych braków w śc isły m rozumieniu tych o k r e ś l e ń , można podjąć próbę ic h pojęciowego zró żn ico w an ia. W rozw ażaniach pominiemy, p o ja w ia ją c y s i ę stosunkowo późno, termin " k o r d e l a s " ze względu m. i n . na o g r a n ic z e n ie nazwy ty lk o do b r o n i m y ś liw s k ie j, w ykazującej ponadto s i l n e pow iązania z okazami zaliczan ym i do kordów. Podstawową, wspólną cechą c h a r a k t e r y z u ją c ą wspomnianą grupę elementów u z b r o je n ia stanowi głównie asym etryczna, je d n o s ie c z n a gło w n ia, o p r z e k r o ju trójkątnym , z szeregiem rozwiązań u k s z t a ł towania p a r t i i sztychow ej (n p . o s t r o ś c i ę t a , m łotek, pseudomłot e k ) i n asady (ew entualna obecność tzw. p ro g u ), przeznaczona p rzed e wszystkim do c i ę c i a z g ó ry . Trudno w o d n ie s ie n iu do c z ę ś c i zabytków, m ieszczących s i ę w ramach omawianej grupy, mówić wbrew spotykanym sądom - o głowni sym etrycznej ( r ó ż n i c e s t y l i s t y czne i fu n k c jo n aln e krawędzi b r z e s z c z o t u ! ). Symetryczna może być, w n iek tó ry c h przypadkach, co n ajw yżej sztychowa p a r t i a głowni . K r y t e r i a p o d z ia łu w ramach grupy na r o d z a je spro w ad zają s i ę do k w e s tii a n a l i z y cech drugorzędnych (n p . formy i wykonania r ę k o j e ś c i ) . Nie zawsze możliwe j e s t ś c i s ł e przeprowadzenie p o d z ia ł u , a co s i ę z tym ł ą c z y - bezproblemowe z a k la sy fik o w a n ie egzemp l a r z y je d n o s i e c z n e j broni b i a ł e j do k tó r e g o ś , sp o śró d wyróżnionych, rodzajów . W o b r ę b ie pierw szego r o d z a ju okazów je d n o sie c z n y c h (tzw . noży bojowych - saksów) można p o ku sić s i ę o w y d z iele n ie p r z y n a jmniej dwu odmian: formy w t y p i e p r o s t e g o noża o zn aczn ej d łu go śc i, s i ę g a j ą c e j 1 m, o nazwie " l a n g s a k s " o r a z odmiany o rękoС j e ś c i dwuręcznej - "sk ram asak s" , używanych początkowo p r z e z p l e miona sta r o g e r m a ń sk ie , a z czasem stanow iących c z ę ś ć wyposażen i a bojowego n ie k tó r y c h drużyn w ik iń sk ic h , być może celem podk r e ś l e n i a ic h st a r o g e r m a ń s k ie j t r a d y c j i . Od tzw. miecza jedn osie c z n e g o o d ró żn ia j e - p o m ija ją c k w estie metryczne k ształt r ę k o j e ś c i . J e s t to bowiem r ę k o j e ś ć symetryczna (tzw . mieczowa). ^ Np.: A. N a d o l s k i , P o ls 4 a broń. Broń b i a ł a , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s z c z e g ó l n i e s . 59-61; Z. Ż y g u 1s k i j u n . , Broń w dawnej P o ls c e na t l e u z b r o j e n i a Europy i B l i s k i e g o Wschodu, Warszawa 1975, s . 49. '’ W. B o e h e i m , Handbuch der Waffenkunde, L ip sk 1890, s . 232. Taka forma n a rz u c a n i e j a k o sposób wyodrębnienia t r z p i e n i a oraz z a b e z p ie c z e n ia je g o końca od g ó r y . W przypadku omawianych odmian n o ż a bojowego j e s t on wyodrębniony z p r o s t e j głowni z r e g u ły pop r z e z dwustronne " p o d c i ę c i e " i zao patrzony w r o d z a j głowicy (o różnych w arian tach r o z w iąz ań ), z a p o b ie g ają c ej m. i n . zsuwaniu s i ę org anicznych c z ę ś c i o k ła d z in r ę k o j e ś c i , k tó r e wcale, w tym przypadku, n ie wymagają tr w a łe g o , np. nitowego p o łą c z e n ia z t r z p i eni em. Egzemplarze broni s i e c z n e j o k r e ś l a n e terminem " t a s a k " p o s i a d a j ą podobnie j a k wspomniane odmiany noża bojowego, symetryczną rę k o je ść , z a o p atrzo n ą w r o d z a j gło w ic y . Formy głowni mogą być różnorodne: p r o s t a , z g i ę t a sz ab lo w ato , r o z s z e r z a j ą c a s i ę ku s z t y chowi i t p . Szty ch c z ę s t o j e s t podkreślony poprzez o s t r e , skośne śc ię c ie 6 . Z b liżo n ą, a l e jednak r ó ż n ią c ą s i ę od t a s a k a b r o n ią je st k o rd . C h a ra k te ry z u je go m. i n . asym etryczna, pochylona r ę k o j e ś ć . Wykonane z m ateriałów organicznych o k ład z in y są przymocowane w poprzek do t r z p i e n i a przy u ży c iu n itów , tzw. n ito w a n ie p r o s t o p a d ł e do głowni (w o d różn ien iu od tzw. n ito w a n ia na t r z p i e n i u spotykanego np. u tasaków i sak só w ). Głownia okazów te g o r o d z a ju j e s t n a jc z ę śc ie j p ro sta7 . Kordy c h a r a k t e r y z u ją s i ę cechami, k tó r e s ą typowe d l a tzw. mieczy je d n o s ie c z n y c h . Wydaje s i ę więc, że termin "m iecz jedn os ie c z n y " n a le ż y z a s t ą p i ć o k reślen iem " k o r d ", co z b li ż y ł o b y używaną p r z e z archeologów nomenklaturę do ogólnych p o ję ć b ro n iozn awczych, b a r d z i e j precyzyjnych i jednoznacznych. Pozwoli to t a k że na r e z y g n a c ję z terminu "m iecz o b o sieczn y (d w u sieczn y ) " - równ i e ż n ie n a j s z c z ę ś l i w s z e g o - poprzez o d rzu ce n ie c z ę ś c i przym iotnikowej tego o k r e ś l e n i a . Miecz j e s t p r z e c ie ż rodzajem dw usieczn e j broni b i a ł e j i f a k t ten n ie wymaga dodatkowego p o d k r e ś la n i a . Tym b a r d z i e j , że czyni s i ę to t y lk o w o d n i e s i e n i u do egzemplarzy z ok resu l a t e ń s k i e g o i rzym skiego, w k tó rych okazy 6 H. S e i t z, Blankw affen, t . I , Braunschweig 1965, s. 187-194; M. G ł o s e k, L. K a j z e r, Miecz św. P i o t r a z K atedry P o z n a ń sk ie j, "K w artaln ik H i s t o r i i K u ltu ry M ate rialn ej" 1974, nr 2, s . 231-241; Ż y g u l s k i , op . c i t . , s. 49, r y c . 21 b - c . 7 P o r. n p .: M. G ł o s e k, L. K a j z e r, A. N a d o 1 s к i, Broń średn iow ieczna z ziem p o l s k i c h . K a t a l o g , Łódź 1978, t a b l . 24 ( n r k a t . 102-104, 111 - kordy; n r k a t . 1l4 - t a s a k ) . b ro n i je d n o s i e c z n e j i dw usiecznej w spółw y stępu ją. Przy kład badaczy śre d n io w ie c z a, w yróżn iający ch miecz jako okaz broni dwusiec z n e j i p o sz c z e g ó ln e r o d z a je b roni j e d n o s i e c z n e j , wart j e s t z pewnością n a śla d o w a n ia . Wysunięta p r o p o z y c ja p o s ia d a również wal o r p r a k ty c z n y . Pozwala na u n ik n ię c ie sz e re g u pomyłek i n ie d o mówień, n p . w t e k s t a c h opracowań m ateriałów wykopaliskowych (c zęs t o spotykany b rak d o p e łn ie n ia przymiotnikowego " je d n o s ie c z n y " czy "dw usieczny" przy sło w ie " m i e c z " ) . Terminy "m iecz" i "kord" jed n o z n a cz n ie in fo rm u ją o różnych j a k o ś c i a c h . Warto więc, mimo d ł u g i e j Już t r a d y c j i , zrezygnować ze stosow an ia o k r e ś l e ń "miecz je d n o - i d w u siec zn y ". Tym b a r d z i e j j e s z c z e , że krytykowane nazewnictwo w z ię ło s i ę p r z e c ie ż z dosłow ności tłumaczeń terminów n ie m ie c k ic h ( e i n s c h n e i d i g e s Schwert, z w e isc h n e id ig e s Sc h w ert). Na m a r g in e sie rozważań term in o lo giczn ych nasuwa s i ę n a s t ę p u j ą c a uwaga. Wśród problemów wiążących s i ę z tzw. mieczem jedn osiecznym jednym z ciekawszych j e s t n ie w ą tp liw ie za g a d n ie n ie g e nezy te g o r o d z a ju b r o n i . W l i t e r a t u r z e przyjm uje s i ę , i ż pierwowzorami d l a okazów środ k o w o -lateń sk ich b yły formy je d n o s le c z n e j broni b i a ł e j k u l t u r y pom orsk iej . Wydaje s i ę , i ż problem ten nie p r z e d s t a w ia s i ę ta k p r o s t o . Broń je d n o s ie c z n a , tow arzysząca w p r a d z i e j a c h n i e o d ł ą c z n ie mieczowi, stanowi rów noległy c i ą g rozwojowy. Związki między poszczególnym i j e j rodzajam i s ą zdecydowan i e mniej c z y t e l n e n iż w przypadku broni d w u sie c z n e j. Pierwowzorem b y ł n ie w ą tp liw ie nóż, a rozwój je g o form bojowych mógł s i ę odbywać zu p e łn ie n i e z a l e ż n i e . To jednak z a g a d n ie n ie , stan ow iące oso bn y, złożony problem, n i e z o s t a n i e t u t a j p o d j ę t e . K ated ra A r c h e o lo g ii UŁ Tadeusz J . Horbacz ON THE SO-CALLED SINGLE-EDGED SWORD The au th o r p o i n t s a t the n e c e s s i t y o f r e v i s i o n o f the term " s i n g l e - e d g e d sword" a s used in the P o lis h a r c h e o l o g i c a l t e r m in o lo g y . The term " s i n g l e - e d g e d sword" used to d e s c r i b e p i e c e s o f Q W o ł ą g i e w i c z o w i e, op. c i t . , s . 51. s in g l e - e d g e d s id e - a r m s , becoming more and more p o p u la r in the middle La-Tené p e r io d in Pomerania and nearby a r e a s were grad u a l l y a c c e p te d by the p o p u la t io n o f the Przeworsk c u l t u r e , among which they su r v iv e d t i l l the e a r l y Roman p e r io d . S t a t i n g the e x i s t e n c e o f an e s s e n t i a l m istak e in the term, b e in g a r e s u l t o f l i t e r a r y t r a n s l a t i o n o f a German term ( e i n s c h n e i d i g e s Sch w ert), th e au thor p r o p o s e s t h a t i t sh ould be r e p la c e d with one o f the names used f o r elem ents o f arms and a c c ep ted in th e P o lis h l i t e r a t u r e d e a lin g with arms ( s a x , chopper, d a g g e r , cu tlass). A n a l y s i s o f f e a t u r e s o f specimens c a l l e d t h e s e names shows t h a t th e term " c u t l a s s " would be most a p p r o p r i a t e . T h is kind o f s i n g le - e d g e d weapon i s c h a r a c t e r i z e d with f e a t u r e s t y p i c a l f o r the s o - c a l l e d s in g l e - e d g e d sw ords. C u t l a s s e s s have asymmetric, s l a n t i n g h i l t . L in in g s made from o r g a n ic m a t e r i a l s a r e p e r p e n d ic u larly faste n ed to the tang with r i v e t s , the s o - c a l l e d r i v e t t i n g p e r p e n d ic u la r to the edge ( u n l i k e thfe s o - c a l l e d r i v e t t i n g on the tang met e . g . on choppers an s s a x e s ) . The pommel i n specimens o f t h i s type i s u s u a l l y s t r a i g h t . R ep lac in g the term " s i n g l e - e d g e d sword" with the term " c u t l a s s " - a p a r t from c o g n i t i v e m e r it s - would approach the te r m in olo gy used by a r c h e o l o g i s t s to g e n e r a l c o n c e p ts a p p l ie d in l i t e r a t u r e d e a lin g with arms, which a r e more p r e c i s e and e x p l i c i t . T h is w i l l a l s o a llo w to abandon the term "two-edged sword" which a l s o i s an e x a c t t r a n s l a t i o n o f a German term (z w e is c h n e id i g e s Schw ert) by sk ip p in g the a d j e c t i v e p a r t o f the term. A sword i s a type o f two-edged sid e -a r m s and t h i s f a c t need n o t be s t r e s s e d a d d i t i o n a l l y . The au th o r s t r e s s e s a l s o the need f o r a n a l y s i s o f the genes i s o f the s o - c a l l e d s in g l e - e d g e d sword. I t i s a c c e p te d in the l i t e r a t u r e t h a t p r o t o t y p e s f o r specimens from the Middle La-Tené p e r i o d were forms o f s in g l e - e d g e d sid e -a r m s b e lo n g in g to the Pomeranian c u l t u r e . The problem seems, however, to be more d i f f i c u l t . S in g le - e d g e d sid e - a r m s, i n s e p a r a b l y accompanying the sword in p r e h i s t o r y , r e p r e s e n t a p a r a l l e l developm ental c o n tin u a t i o n . R e l a t i o n s h i p s between t h e i r p a r t i c u l a r t y p e s a r e c l e a r l y much l e s s ob v iou s than in the c a s e o f two-edged weapons. The p r o t o ty p e was undoubtedly a k n if e while development of its combat forms might have been ta k in g p la c e q u i t e in d e p e n d e n tly . T h is c o n tin u e s to be an open problem c a l l i n g f o r f u r t h e r analy sis.
