Wiedza o Społeczeństwie Powtórzenie Wiadomości z działu „Państwo” 1. Pojęcie i Geneza Państwa Pojęcie państwo, nie zawsze oznaczało to, co przez nie dziś rozumiemy. Starożytni Grecy oznaczali swoje wspólnoty jako „Polis”, a Rzymianie „Civitas”, „Res Publica”. Ówczas kiedy Rzym stał się cesarstwem, posługiwali się nazwą „Imperium”. W średniowiecznej Europie terytoria zarządzane przez monarche nazywane były „Królestwem”, „Koroną”, „Rzeczypospolitą”(Polska), „Rzeszą”(Niemcy). Nazwa „państwo” oznaczała władztwo nad ziemią oraz władzę publiczną i sądową szlachty nad zamieszkującymi te ziemie ludźmi. Termin „państwo” w ujęciu współczesnym wprowadził włoski pisarz Niccolo Machiavelli. Pojęcia „królestwo” czy „republika” odnosiły się do konkretnej formy państwa. Pojęcie „Państwo” było określano różnorako w historii. Jedną z najstarszych definicji jest koncepcja Arystotelesa, który uważał, że państwo to efekt naturalnego rozwoju społecznego. Więcej koncepcji na temat państwa: Katolicka nauka społeczna – samowystarczalna społeczność, uznająca określony porządek prawny Immanuel Kant – rodzaj ludzkiej zbiorowosci zyjacej wedlug okreslonego porzadku prawnego Georg Wilhelm Friedrich Hegel – wartość absolutna i nadrzędna. „Państwo Bogiem na ziemi”. Interesy państwa przed interesami jednostki. Koncepcja Marksistowska – organizacja przymusowa i narzedzie klasy panujacej. Jednak klasyczną definicją państwa brzmi: Państwo to trwała wspólnota ludzi, zajmująca określone terytorium, poddana zwierznej władzy. Państwo jest polityczną, suwerenną, terytorialną i przymusową organizacją społeczeństwa. Organizacja Polityczna – władza jest podmiotem, który koordynuje i organizuje współprace dużych grup społecznych, zarządza nimi oraz tworzy i utrzymuje ład społeczny Organizacja Suwerenna: Zewnętrzna - Państwo jest podmiotem prawa międzynarodowego niezależnym od innych państw. Wewnętrzna - Władza państwowa jest zwierzchnia, która sama może decydować o swym zakresie. Organizacja Terytorialna – obejmuje ludzi związanych ze ściśle określonym terytorium. Terytorium Państwa – ląd, wody przybrzeżne, przestrzeń powietrzna statki, samoloty i ambasady. Racja Stanu – wzgląd na dobro państwa, wyższość interesu państwa nad innymi interesami. Państwo jest organizacją przymusową, gdyż przyzależność do niej ma charakter sformalizowany. Przyzależność jednostki do danego państwa określa się mianem obywatelstwa. Obywatelstwo – przyzależność państwowa zobowiązująca do wypełniania określonych obowiązków i dająca uprawnienia ustalone przez prawo danego państwa. Osoby nie posiadającej żadnego obywatelstwa nazywa się bezpaństwowcami. 2. Pojęcie władzy państwowej W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie muszą istnieć środki kierownicze koordynujące życie społeczne, określające jego normy i przeciwdziałające łamaniu porządku społecznego. Ośrodki te ze względu na ich możliwości zakres i sposoby działania można uznać za ośrodki władzy. Władza to zdolność wydawania i egzekwowania decyzji. Jednym z najważniejszych rodzajów władzy społecznej jest władza polityczna, czyli zdolność wydawania, narzucania i wymuszania (egzekwowania) decyzji w skali społecznej, możliwość wpływania na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany. Podmiotem władzy politycznej jest osoba lub grupa osób wydająca decyzję i żądająca od adresatów jej wykonania. Adresatami są ci, którzy muszą się tym decyzjom podporządkować. Sfera władzy to określony obszar życia społecznego podlegającej tej władzy. Najszerszą formą władzy politytcznej jest władza państwowa. Stabliność, trwałość i autorytet władzy państwowej zależą od legitymizacji jej sprawowania. Legitymizacja to proces spoleczny, polegajacy na dialogu miedzy osobami pragnacymi wladzy i tymi które maja się podporzadkowac. Autorem podstaw legitymizacji jest Max Weber. Władza legalna – rządzący zdobywają i sprawują władze z mocy obowiązującego prawa. Władza tradycyjna – utrwalona tradycja, dająca określonym osobom (rodom) prawo do dziedziczenia władzy, która pochodzi od Boga dzięki czemu jest trwała i ciągła. Władza charyzmatyczna – oparta jest na przeświadczeniu że sprawujący władze nabył do niej prawo dzięki posiadaniu jakiś wyjątkowych właściwości i zdolności (np. męstwo, sprawiedliwość, talent organizacyjny, zdolności przywódczem świątobliwość itp.) Alienacja – rodzaj patologii (deformacji we władzy), polegający na izolacji i dystansowania się od organów państwa od społeczeństwa. Typy Alienacji/Patologii Władzy Centralizacja uprawnień to wzrost kompetencji i możliwości decyzyjnych organów centralnych państwa przy jednoczesnym zmniejszeniu lub całkowitej utracie uprawnień organów władzy lokalnej (administracja terenowa, samorząd terytorialny). Wyższym stopniem centralizacji uprawnień jest koncentracja uprawnień na najwyższym szczeblu władzy. Wyróżnić można: Centralizacje biurokratyczną – polegająca na skupieniu władzy na szczeblu centralnym. Centralizacje technokratyczną – rządy specjalistów, których fachowa wiedza ma bezpośredni wpływ na decyzje polityczne organów państwowych. Centralizacje militarystyczną – występująca w wypadku wojska i dowódców wojskowych, przyczyniająca się do wzrostu nakładów na armię oraz rozwoju przywilejów oficerskich ponad rzeczywiste potrzeby Centralizacje plutokratyczną gdy wąska grupa ludzi najbogatszych (elita finansowa) skupia w swoim ręku zarówno władzę polityczną jak i ekonomiczną. Oligarchizacja grup rządzących – inny typ alienacji władzy. Polega na tym, że elity władzy oddzielają się od społeczeństwa nie podlegając (arogancja) władzy – stoją ponad prawem. Biurokratyzacja władzy to mnogość przepisów i procedur, dzięki którym urzędnik może uniknąć osobistej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, podnieść polityczną i społeczną rangę swej funkcji, a przez to zwiększyć swą władze nad obywatelem. Korupcja <dość znane słowo...> - jest jedną z najgroźniejszych i najpowszechniejszych patologii władzy. Przekupstwa urzędników państwowych, płatna protekcja, wykorzystywanie środków publicznych oraz handel wpływami destabilizuje instytucje państwa. < w podręczniku pół strony autor biadoli o korupcji.... to w NATO to w Japonii..., co to ma być? Gazeta wyborcza!? > Partykularyzm – ośrodki decydenckie nie uwzględniają całokrztałtu interesów określonego społeczeństwa czy państwa, ignorując potrzebe jego harmonijnego rozwoju gospodarczego, kulturalnego itp. Nepotyzm – obsadzanie kierowniczych stanowisk w państwie osobami wywodzącymi się z bliższej lub dalszej rodziny przywódcy państwa czy innego wysokiego dostojnika państwowego. Klientelizm – silniejszy politycznie protektor opiekuje się słabszym podopiecznym, zyskując jego poparcie, głos w określonych sytuacjach. Brutalizacja Polityki – nadmierne używanie środków mających na celu wymuszenie posłuszeństwa. Inwigilacja – śledzenie, tajny nadzór nad kimś. 3. Funkcje współczesnego państwa Funkcja Państwa to całokrztałt działalności prowadzonej przez państwo w określonych dziedzinach życia społecznego. Ze względy na zasięg przestrzenny tej działalności oraz jej dziedziny funkcje państwa możemy ogólnie podzielić na funkcje zewnętrzą i funkcje wewnętrzną. Funkcja Zewnętrzna Państwa – obejmuje katywność państwa na arenie międzynarodowej, dotyczy wszelkich działań rzutujących na stosunki z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Funkcja Wewnętrzna Państwa – polega na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa wewnątrz panstwa, obejmuje jednostki, grupy społeczne czy rozmaite instytucje pozostające w jego granicach. W ramach F.W.P. można wyróżnić następujące funkcje: Funkcja prawodawcza – polega na tworzeniu przez państwo systemu prawnego obowiązującego na danym terytorium. Wyznaczanie norm społecznego zachowania. Funkcja porządkowa – polega na podejmowaniu przez właściwe organy państwa (prokuratura, policja) działań mających na celu zapewnienie ładu i porządku publicznego oraz wymuszenie przestrzegania przepisów prawa. Funkcja administracyjna – polega na tym, że określone organy państwowe (np. Rada Ministrów) zarządzają odpowiednimi dziedzinami życia publicznego (gospodarka, finanse, oświata, ochrona zdrowia itp.) Funkcja gospodarczo-organizatorska – polega na organizowaniu gospodarki i oddziaływaniu na nią państwo. Funkcja socjalna – wyraża się w dążeniu do państwa do zapewnienia obywatelom minimum egzystencji, w efektywnym zwalczaniu bezrobocia, w polepszaniu warunków pracy (bezpieczeństwa i higieny), w dbałości o ochronę środowiska naturalnego oraz w doskonaleniu systemu świadczeń socjalnych. Funkcja Kulturalna – obejmuje działalność państwa w zakresie budowy i koordynacji systemu oświaty, wspierania badań naukowych, promowania kultury narodowej za granicą, ochrony zabytków i miejsc pamięci narodowej itd. 4. Formy państwa i modele ustrojowe Przez formę państwa rozumie się najczęściej sposób sprawowania władzy oraz organizowania życia politycznego i społecznego w danym państwie. Na sposób rządzenia składają się trzy podstawowe elementy: Forma rządów, Reżim polityczny oraz ustrój terytorialny państwa. Forma rządów oznacza między innymi strukturę najwyższych organów władzy, ich wzajemne relacje i sposób powoływania głowy państwa. Ze względu na formę rządów podzielić je można na monarchie i republiki. Monarchia to forma rządów, w której stanowisko głowy państwa należy do monarchy (cesarz, król, sułtan, książe). Wyróżnia się typy monarchii: Nieograniczone: o Monarchia Despotyczna – rządzący państwem król skupiał w swym ręku całą, niepodzielną władze nad poddanymi. Był właścicielem wszystkich ziem w państwie, dowodził armią ustanawiał i dowolnie zmieniał prawa, którym sam nie podlegał, sprawował funkcje najwyższego kapłana. o Monarchia Absolutna – monarcha miał władzę całkowitą i niepodzielną, stanowił prawa, nie podlegając im jednocześnie. Sprawował dowództwo nad armią, decydował o finansach państwa. <Tak więc jaka różnica? Monarchia Despotyczna występowała na terenach Mezopotamii (dzisiejszy Irak), a Absolutna we Francji w XVIII wieku. W monarchii absolutnej mieli znaczenie także ministrowie, a monarcha nie był „najwyższym kapłanem”> Ograniczone: o Monarchia Konstytucyjna o Monarchia Parlamentarna Republika – forma rządów, gdzie najwyższe organy władzy państwowej, w tym i głowa państwa (prezydent), wybierane są na czas określony przez ogół uprawnionych obywateli, lub wąskie, z reguły najbogatsze grupy społeczeństwa. Podział Państw, ze względu na reżim polityczny, czyli metody i środki sprawowania władzy: Państwo demokratyczne – państwo opierające się na konstytucyjnych zasadach: Suwerennoście narodu, trójpodziału władzy i pluralizmu politycznego. W demokratycznym państwie prawa wyznawane są też takie wartości, jak tolerancja, równość wobec prawa, rozwinięte wolności i swobody jednostki, sprawiedliwość i porządek (ład) społeczny. Istnieją dwa modele państwa demokratycznego: o Państwo liberalne – obowiązującej formalnej zasadzie trójpodziału władzy parlament zajmuje czołowe miejsce wśród organów państwowych. o Państwo socjalne – ściśle wiąże ze sobą sprawy gospodarcze, społeczne i polityczne. Państwo autorytarne – nie ma warunków do działania społeczeństwa obywatelskiego i idei samorządności. Udział obywateli w życiu publicznym podlega stałej kontroli i sprowadza się do pewnych rytualnych <hmmm?> zachowań i przyzwyczajeń, nie wynika z wewnętrznych przekonań, nie jest odzwierciedleniem poglądów politycznych czy społecznych. Państwo totalitarne – powszechna kontrola wszelkich przejawów życia społecznego oraz postępująca, totalna indoktrynacja. Władza państwowa skupiona jest w rękach jednej partii, nie ma więc mowy o zasadzie podziału władzy, ani o legalnie działającej opozycji. Państwo unitarne – państwo jednolite wewnętrznie. Na jego obszarze obowiązuje tylko jeden porządek prawny i społeczny, jedno obywatelstwo, a jednostki administracyjno-terytorialne, podporządkowane centralnym organom władzy, nie mają żadnej samodzielności politycznej. Państwo złożone – daje swoim częściom składniowym niemal zupełną samodzielność, a wraz z nią możliwość posiadania własnego systemu prawodawczego, wykonawczego i sądowniczego. Państwa złożone dzielą się na: o Federacje – jest to państwo związkowe, którego częsci składowe mają samodzielność prawną i pewien zakres samodzielności politycznej, nie mają jednak prawa do secesji (odłączenia z federacji) i nie mogą samodzielnie nawiązywać stosunków międzynarodowych, ani ich utrzymywać. o Konfederacje – związek państw połączonych ze sobą dla realizacji określonych celów politycznych. Państwa te pozostają suwerenne, aczkolwiek pewne funkcje (np. obronna, gospodarcza) pragną wykonywać wspólnie. Systemy rządów: System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania). System kanclerski stanowi odmianę systemu gabinetowego z tym, że w przypadku systemu kanclerskiego na czele gabinetu stoi kanclerz będący urzędem, do którego przypisane są znacznie silniejsze kompetencje. W systemie kanclerskim istnieje instytucja w postaci tzw. Konstruktywnego wotum nieufności. Polega ona na tym, że parlament może odwołać kanclerza tylko wówczas, gdy jednocześnie wskaże nowego kanclerza na szefa rządu. Parlament musi być także zdolny do wyboru nowego kanclerza oraz rządu. Połączenie rozwiązań systemu prezydenckiego: - prezydent pochodzi z wyborów powszechnych - powołuje członków rządu, którzy są przed nim odpowiedzialni - prawo weta ustawodawczego prezydenta - uprawnienia prezydenta nie wymagające kontrasygnaty ministra/premiera (prerogatywy) - przewaga prezydenta nad rządem w łonie egzekutywy i systemu parlamentarnego: - istnienie Rady Ministrów z Premierem jako drugiego członu egzekutywy - odpowiedzialność polityczna rządu przez parlamentem (wotum nieufności) i instytucja kontrasygnaty niektórych aktów prezydenta - uprawnienie prezydenta do rozwiązania parlamentu (ograniczone) - możliwość samodzielnego zarządzenia referendum konstytucyjnego i ustawodawczego przez prezydenta - prawo odesłania projektu ustawy do sądu konstytucyjnego <czyli to jest własnie system prezydencko-parlamentarny>