Starość w kulturze tradycyjnej i współczesnej

Starość w kulturze
tradycyjnej i
współczesnej

Refleksja nad własnym życiem,
nieuchronnością przemijania,
towarzyszyła człowiekowi od wieków.

Obawa przed starością była
jednakowo silna w społeczeństwach
pierwotnych, jak i w naszej
współczesnej cywilizacji.

Człowiek od najdawniejszych czasów
poszukiwał ogólnych reguł, dzięki
którym mógłby wykorzystywać
naturalny porządek rzeczy z korzyścią
dla siebie, dzięki czemu mógłby m.in.
zrozumieć starość.


W kulturach pierwotnych mity, rytuały i
magia dokonywały wewnętrznego scalenia
społeczeństwa oraz cyklu życia od narodzin
do śmierci, były wyrazem zapotrzebowania
danej grupy społecznej na wytłumaczenie
pewnego zakresu rzeczywistości
społecznej.
Mity potrafiły przekształcić lęk przed
nieznanym, przytłaczającym przeczuciem
nieuniknionego przeznaczenia, w zwykłą,
znaną, akceptowaną rzeczywistość

Według jednego z przedstawionych
przez B. Malinowskiego mitów ludzie w
przeszłości mogli zachować wieczną
młodość dzięki możliwości zrzucania
skóry.

Stara kobieta, podczas kąpieli w zatoce,
zrzuciła starą skórę stając się młodą
dziewczyną. Wnuczka nie poznała jej jednak i
w strachu odpędziła od siebie. Kobieta,
zgnębiona i zagniewana, odnalazła
porzuconą skórę i weszła w nią ponownie.
Po powrocie do domu powiedziała do swojej
córki: „Poszłam wykąpać się. Fala uniosła
moją skórę. Twoja córka nie poznała mnie i
odpędziła. Nie zmienię już mojej skóry.
Wszyscy zestarzejemy się. Wszyscy
umrzemy”
Stałość wzorów kulturowych kultury
tradycyjnej, wyznaczających ściśle
m.in. zachowanie człowieka starszego,
nie przesądzała jednak o ich treści.
 Pozycja człowieka w wieku podeszłym w
społeczeństwach pierwotnych była różna
wśród różnych ludów, zależna od
okoliczności, sposobu życia, ogólnego
porządku danej kultury



Człowiek starszy otaczany był szacunkiem
lub pogardą, czczony lub skazywany na
samotną egzystencję, lub śmierć.
W niekorzystnych dla społeczeństwa
okresach zagrożenia głodem, biedą, różnymi
innymi niebezpieczeństwami, człowiek stary,
a w szczególności chory, niedołężny,
pozbawiony sił i opieki ze strony rodziny
okazywał się niepotrzebny i bezużyteczny.

U ludów koczowniczych istniał zwyczaj
pozbawiania życia starców, którzy nie
nadążali za koczującą gromadą.
Wygaśnięcie obyczaju zgładzania starców
wiąże się z postępem gospodarczym.
Wraz z poprawą warunków życia osoby
starsze zaczęto obdarzać szacunkiem.

Szacunek okazywany ludziom starym
wiązał się z podziwem dla ich
długowieczności, jak również uznaniem
ich mądrości i doświadczenia
Typy kultur wg M. Mead




M. Mead ukazując zmienność sposobu
przekazywania kultury między pokoleniami,
wyodrębnia trzy typy kultur:
kultury postfiguratywne (młodzi uczą się od
starszych),
kofiguratywne (wszyscy uczą się od wszystkich)
prefiguratywne (starsi uczą się od młodych).

Społeczeństwa tradycyjne można
uznać za postfiguratywne, bowiem
osoby starsze dostarczały
kompletnego wzoru całości życia,
skutecznie wdrażając każde dziecko
do bezwzględnego uznania norm
kulturowych.

W kulturach, w których zasadniczą rolę
odgrywała tradycja przekazywana za
pomocą słowa, pozycja ludzi starszych
była wysoka. W świecie, który nie
podlegał żadnym zmianom, ich
doświadczenie było wartością
nieprzemijającą, co jednak nie zawsze
wiązało się z zajmowaniem wysokiej
pozycji w społeczeństwie.
Starożytny Bliski Wschód

W starożytnych społecznościach Bliskiego
Wschodu ludzie starsi pełnili ważną rolę
polityczną, zajmowali wysokie stanowiska
w administracji państwowej,
m.in. w sądownictwie, co wiązało się z
łączeniem mądrości i doświadczenia
starości ze sferą sacrum.

Wysoka pozycja ludzi starszych,
funkcjonująca instytucja – „rady
starszych”, budziła społeczny
sprzeciw, zwłaszcza ze strony
młodych.

Człowiek starszy, posiadający rodzinę,
otaczany opieką przez swoje dzieci,
mógł czuć się bezpiecznie,
w przeciwieństwie do człowieka
samotnego, pozostającego bez
wsparcia rodziny, który
w społeczeństwie był traktowany na
równi z chorymi, ubogimi czy
upośledzonymi.
Starość w świecie hebrajskim

wraz z przemianą społeczeństwa
patriarchalnego w monarchię, a następnie
państwo rządzone przez kapłanów,
starość traci swój charakter sakralny,
stając się czymś pospolitym.
Rozpad rodziny plemiennej pozbawił
ludzi starszych bezpieczeństwa i
autorytetu, skazując niejednokrotnie,
w przypadku braku możliwości opieki
ze strony najbliższej rodziny, na
żebractwo.
 Starość zaczyna budzić coraz większą
obawę, lęk i coraz częściej pogardę.



Według najstarszych ksiąg Starego
Testamentu rada starszych pełni
najważniejszą rolę w społeczeństwie,
posiada władzę religijną i sądowniczą.
Starszych uważa się za przewodników,
doradców narodu, podkreśla ich
szlachetność, mądrość, dostojeństwo,
wiąże z nagrodą za dobre życie.

Prawo zalecało szacunek wobec
starców: „Przed siwizną wstaniesz,
będziesz szanował oblicze starca (...)”
(Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Księga Kapłańska)

„Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś
długo żył na ziemi” (Księga Wyjścia)

Wraz z utratą władzy politycznej i
sądowniczej, począwszy od V wieku
p.n.e., wizerunek starości ulega
zmianie.


Mądrość, główny filar autorytetu starości,
zostaje poddana w wątpliwość, czego
dowody odnajdujemy w Księdze Hioba:
„co do lat jestem młody, wy zaś jesteście
już starzy i stąd się przeląkłem,
strwożyłem, nie ujawniłem swej wiedzy.
Niech mówią lata – myślałem, podeszły
wiek jest rozumny (...) Mądrość nie z
wiekiem przychodzi, a prawość nie tylko
starcom jest znana”
Starożytna Grecja

W starożytnej Grecji, ceniącej piękno i
młodość, starość utożsamiano z chorobą,
cierpieniem, brzydotą, uważając ją za
przekleństwo

W mitologii greckiej „smutna starość”
była córką Nocy, wnuczką Chaosu, jej
rodzeństwem było Przeznaczenie,
Śmierć, Nędza, Sen i Pożądliwość, a
siedzibą przedsionek Piekieł, gdzie
sąsiadowała z Trwogą, Głodem,
Chorobą, Nędzą, Znużeniem i Śmiercią
Arystoteles

Przypisywał starości m.in. takie cechy jak:
chciwość, podejrzliwość, skąpstwo,
samolubność, brak zdecydowania,
bojaźliwość, nieżyczliwość, małoduszność,
wyrachowanie
Platon



dostrzega korzyści wieku starszego
nakazuje szacunek i posłuszeństwo wobec
starszych,
w charakterze człowieka a nie w starości
upatruje przyczyn negatywnie przeżywanej
ostatniej fazy życia: „Jak się człowiek trafi
porządny i łagodny, to i starość mu tylko w miarę
dokucza. A jak nie, to i starość, (...) takiemu
nieznośna, i młodość”

Nieprzychylność Arystotelesa wobec
starości wydaje się odzwierciedlać
klimat epoki nieprzyjaznej starości, w
której nie cieszy się ona szacunkiem,
nie czuje bezpiecznie, traci na
znaczeniu rola społeczna ludzi
starszych, zanika autorytet ojca rodziny,
nasila konflikt pokoleń.

Platon natomiast stworzył idealny
wizerunek starości, na wzór Sparty,
która stanowiła wyjątek w klasycznej
Grecji, przypisując ludziom starym rolę
szczególną, wyrażająca się w
nauczaniu i doradzaniu.
Cywilizacja hellenistyczna
Cywilizacja hellenistyczna, otwarta na
odmienność kulturową, nie odrzuca
starości, nie wstydzi się jej, nie ocenia, co
widoczne jest m.in. w sztuce.
 Traktuje ją na równi z młodością,
otwierając tym samym możliwość
działania ludziom starszym.


W społeczeństwie rzymskim, stojącym
w obliczu problemów demograficznych,
widoczna jest ewolucja roli ludzi
starszych, którzy zwłaszcza w czasach
Imperium Rzymskiego, odgrywają
znaczącą rolę sprawując rządy zarówno
w rodzinie, jak i państwie.

Prawo rzymskie gwarantowało starcom
– ojcom absolutną władzę w rodzinie,
co jednak rodząc konflikt pokoleń
doprowadziło do przejawiania
negatywnej postawy wobec ludzi
starszych.

W czasach późnego cesarstwa władza
ojca, ograniczana wcześniej, nie
znajdując oparcia w prawie, traci
znaczenie publiczne, co nie wiąże się
jednak z utratą autorytetu moralnego.

Podobnej ewolucji ulegała polityczna rola
ludzi starszych, którzy w konsekwencji
zachodzących zmian, pozbawieni władzy,
pozostawieni zostali sami sobie, co
stanowiło źródło fali samobójstw,
popieranych zresztą przez idee stoicyzmu.
Seneka

Nie odstąpię od starości, jeśli całego mnie
zachowa dla mnie, całego, gdy chodzi o
ową część lepszą; lecz jeśli zacznie
osłabiać mój umysł, odbierać mi go po
cząstce, jeżeli nie pozostawi mi życia, a
tylko możność oddychania, to wyskoczę
ze zgniłego i walącego się domu”

W okresie wczesnego średniowiecza,
pełnego różnorodności, kontrastowości
i sprzeczności, starości przypisywano
głównie symboliczną rolę,
utożsamiając ją z mądrością, jak
również z brzydotą i grzechem,
pozostając obojętnym dla wieku w
życiu codziennym.


O ile bogaty, stary człowiek miał możliwość
zapewnienia sobie zbawienia, jak również
schronienia w obliczu starości w klasztorze,
o tyle biedny, skazany był na niepewną
pozycję w rodzinie, a w przypadku jej braku,
na żebractwo.
Obyczaj wycofywania się z życia można
uznać za przełom w traktowaniu starości jako
pory odpoczynku, rezygnacji z aktywności,
przygotowywania do życia wiecznego,
prowadzący w perspektywie do ograniczania
możliwości ludzi w podeszłym wieku i ich
izolację
Wiek XI–XII

Wiek XI–XII charakteryzuje dalsze społeczne i
kulturowe zróżnicowanie w traktowaniu
starzenia się i starości, związane z coraz
wyraźniejszymi podziałami społeczeństwa. W
średniowiecznym rozróżnieniu pomiędzy
senecta i senium można dopatrywać się
współczesnych kategorii trzeciego i czwartego
wieku
XIII wiek

W XIII wieku starość nie była problemem
dla tych, którzy zdołali utrzymać swoją
pozycję w społeczeństwie lub dysponowali
środkami umożliwiającymi wycofanie z
aktywnego życia.

Zmiany demograficzne charakterystyczne dla
XIV i XV wieku, wyrażające się we wzroście
populacji ludzi starszych, związane ze
śmiercionośnymi epidemiami,
oszczędzającymi zdecydowanie starsze
pokolenie, wywołały szereg zmian w życiu
społecznym, strukturze rodziny, doprowadziły
do wzmocnienia ekonomicznej i politycznej
pozycji starszych, tym samym budząc kolejną
falę krytyki – widoczną w poezji i literaturze.

Okres ten dostarcza szeregu
przykładów aktywnej, twórczej
starości – zwłaszcza wśród
duchownych i artystów (np.
Donatello, Botticelli, Leonardo da
Vinci, Tycjan, Michał Anioł .

Starość zyskuje osobowość, wychodząc
poza ramy symbolu, co nie wiąże się z
zabezpieczeniem jej pozycji, zwłaszcza
w obliczu widocznego rozwoju
społeczeństw, który wraz z
upowszechnianiem druku powoli
odbiera człowiekowi starszemu rolę
„żywej pamięci społeczności”
Wiek XVI

Wiek XVI, czerpiąc ze wzorców kultury
antycznej, był w znacznej mierze
nieprzychylny starości, którą utożsamiał z
chorobą, brzydotą, słabością i cierpieniem,
zarazem jednak pełny podziwu dla
starszych, sędziwych ludzi, którzy
odgrywali istotną rolę w społeczeństwie, w
gospodarce, polityce i sztuce.
XVIII wiek

Sytuacja ludzi starszych dopiero w XVIII
wieku, wraz ze wzrostem
demograficznym, ulega zmianie,
otwierając tym samym okres historii
społeczeństwa europejskiego, w którym
starość przestaje być zjawiskiem
marginalnym.
XIX wiek

Wiek XIX charakteryzuje się dalszym
wzrostem demograficznym, rozwojem
medycyny, polityki społecznej, rozwojem
systemu emerytalnego, powstaniem
geriatrii.
XIX / XX wiek

Przełom XIX i XX wieku przynosi zjawisko
określane mianem rewolucji
demograficznej, wyrażające się w nagłym
przyroście długości życia ludzkiego.

Analizując sytuację ludzi starszych na
przestrzeni wieków widać, że starość
przybiera różne oblicza, w zależności od
charakteru relacji zachodzących
pomiędzy człowiekiem
a społeczeństwem i kulturą

Społeczna tożsamość człowieka
starszego w czasach
przedwspółczesnych była naznaczona
przez ambiwalencję: obraz mądrego,
uduchowionego, albo użytecznego
człowieka starszego kontrastował z
obrazem człowieka złośliwego,
brzydkiego, budzącego strach.

kulturowa ambiwalencja wpisana w proces
starzenia się jednostki widoczna jest
również w czasach współczesnych.