Cytofizjologia

KOMPLEKSOWY PROGRAM NAUCZANIA
HISTOLOGII I EMBRIOLOGII DLA I ORAZ II ROKU
WYDZIA£U LEKARSKIEGO
Æwiczenia i seminaria z histologii, cytofizjologii i embriologii
odbywaj¹ siê w sali æwiczeñ Katedry i Zak³adu Histologii i Embriologii SPSK-2.
Cele kszta³cenia
Podstawowym celem nauczania histologii i cytofizjologii jest zintegrowanie wiedzy z zakresu dyscyplin podstawowych z naukami klinicznymi.
Istotnym wydaje siê wskazanie na powi¹zanie zagadnieñ biologii komórki z problemami praktycznymi medycyny. Wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e
„struktura komórki warunkuje jej funkcjê” znajomoœæ ultrastruktury
poszczególnych organelli komórkowych, molekularnych mechanizmów
maj¹cych miejsce na ich terenie, regulacji procesów metabolicznych
tocz¹cych siê w prawid³owej komórce, u³atwi zrozumienie etiologii wielu schorzeñ. U podstaw wielu z nich le¿¹ bowiem zaburzenia w budowie
molekularnej poszczególnych struktur komórkowych, poci¹gaj¹ce za sob¹
nieprawid³owoœci w funkcji komórek, tkanek, narz¹dów i ca³ych uk³adów. Ten sposób nauczania histologii i cytofizjologii da studentom równie¿ podstawê zrozumienia komórkowych i subkomórkowych
mechanizmów dzia³ania leków, substancji toksycznych i u³atwi ich
zrozumienie.
Celem nauczania embriologii jest przedstawienie przebiegu rozwoju zarodka i p³odu, pocz¹wszy od momentu zap³odnienia a¿ do urodzenia, ze szczególnym uwzglêdnieniem pierwszych dwóch tygodni
po zap³odnieniu, gdy przysz³e matki mog¹ byæ jeszcze nieœwiadome
tego, ¿e s¹ w ci¹¿y. Szczególnie istotne dla przysz³ych lekarzy jest
uœwiadomienie zagro¿eñ dla rozwoju zarodka zwi¹zanych z oddzia³ywaniem czynników mog¹cych wp³ywaæ na ró¿nicowanie siê poszczególnych listków zarodkowych, a przez to powodowaæ powstawanie wad
rozwojowych obejmuj¹cych tkanki i narz¹dy wywodz¹ce siê z danego
listka. Szczególny nacisk k³adziony jest na znajomoœæ kolejnych etapów rozwoju p³odowego. Ma to na celu wychwycenie ewentualnych
wad rozwojowych narz¹dów czy uk³adów. Takie postêpowanie stwarza
mo¿liwoœæ ich ewentualnej wczesnej chirurgicznej korekty.
W zwi¹zku z licznymi zagro¿eniami cywilizacyjnymi i zwiêkszaj¹c¹
siê liczb¹ wad wrodzonych g³ównym celem nauczania embriologii
bêdzie okreœlenie przyczyn, rodzajów i mechanizmów powstawania
1
wad i czynników je wywo³uj¹cych, tak ¿eby wiedza o wadach wrodzonych mog³a byæ wykorzystana w profilaktyce.
PROGRAM ZAJÊÆ Z HISTOLOGII,
CYTOFIZJOLOGII I EMBRIOLOGII
Rok I, semestr II
Wprowadzenie do cytofizjologii.
Budowa i funkcja komórki, cz. I.
Wielkoœæ i kszta³t ró¿nych typów komórek (funkcja komórek okreœla
ich morfologiê).
B³ona komórkowa: budowa b³ony w mikroskopie elektronowym (ME);
model p³ynnej mozaiki; b³ony zewn¹trzkomórkowe i wewn¹trzkomórkowe; dwuwarstwa lipidowa (warstwa zewnêtrzna E i warstwa
wewnêtrzna P); lipidy (fosfolipidy, glikolipidy, cholesterol) i bia³ka
(integralne i powierzchniowe) b³ony komórkowej; glikokaliks; funkcje bia³ek i lipidów b³onowych; budowa i funkcja b³ony erytrocytu;
liposomy; transport przez b³ony (dyfuzja bierna, u³atwiona, transport czynny).
Cytoplazma: cytozol, organelle komórkowe, wtrêty cytoplazmatyczne.
Organelle komórkowe: b³oniaste (siateczka œródplazmatyczna, mitochondria, endosomy, lizosomy, peroksysomy i aparat Golgiego),
nie otoczone b³on¹ (centrosomy, proteasomy i cytoszkielet).
Siateczka œródplazmatyczna: g³adka (SER), szorstka (RER); ró¿nice i podobieñstwa miêdzy SER i RER.
SER: budowa; funkcja zale¿na od specjalizacji komórki (komórki wyspecjalizowane w syntezie lipidów, steroidów, glikogenu, detoksykacji
i magazynowaniu wapnia maj¹ dobrze rozbudowan¹ SER).
RER: budowa; funkcja (synteza i segregacja bia³ek przeznaczonych
na eksport); rybosomy; polisomy.
Mitochondria: budowa (b³ona zewnêtrzna i wewnêtrzna, grzebienie,
grzybki, matrix mitochondrialna, koliste DNA, rybosomy); wielkoœæ, kszta³t i lokalizacja mitochondriów w ró¿nych typach komórek; funkcje (wytwarzanie energii i magazynowanie jej w ATP,
regulacja prze¿ywania komórek i ich œmierci przez apoptozê).
Lizosomy i endosomy: budowa (wczesne i póŸne), pêcherzyki transportuj¹ce, cia³ka wielopêcherzykowe; enzymy lizosomalne; latencja b³ony lizosomalnej (czynniki wywo³uj¹ce latencjê i brak latencji
b³ony); funkcja w endocytozie i trawieniu komórkowym (autofagia
i heterofagia); lizosomowe choroby spichrzeniowe.
2
Peroksysomy: budowa; metaboliczne funkcje peroksysomów (detoksykacja metabolitów i ksenobiotyków przez ich utlenianie, rozk³ad H2O2,
metabolizm lipidów, udzia³ w biosyntezie cholesterolu, kwasów ¿ó³ciowych i katabolizmie puryn).
Aparat Golgiego: budowa (biegunowoœæ diktiosomu, czêœæ cis i trans);
funkcje (glikozylacja, przebudowa b³on, powstawanie lizosomów,
modyfikacja struktury i segregacja wydzieliny).
Proteasomy: budowa; funkcje (trawienie bia³ek wystêpuj¹cych w cytozolu).
Metody badañ stosowane w histologii: mikroskopia (œwietlna i elektronowa); histochemia; immunohistochemia; hodowla komórek.
Budowa i funkcja komórki, cz. II.
J¹dro komórkowe.
Liczba, wielkoœæ, kszta³t i lokalizacja (zale¿na od typu komórki i jej
funkcji).
Otoczka j¹drowa: budowa (b³ona zewnêtrzna i wewnêtrzna, pory
j¹drowe); funkcja (otoczka j¹drowa jako struktura oddzielaj¹ca
genom komórki od cytoplazmy, pory j¹drowe umo¿liwiaj¹ce komunikacjê miêdzy j¹drem i cytoplazm¹).
Chromatyna: budowa (DNA, histony); podzia³ (heterochromatyna
i euchromatyna); przestrzenna organizacja chromatyny (nukleofilament, solenoid, chromatyda, chromosom).
J¹derko: budowa (podzia³ na czêœæ ziarnist¹ i w³óknist¹); funkcja
(wytwarza sk³adniki rybosomów).
Macierz j¹dra: budowa (filamenty i ziarenka zanurzone w kariolimfie, bia³ka matryny i laminy); funkcja (nukleoszkielet – zr¹b podtrzymuj¹cy sk³adniki j¹dra, regulacja syntezy i transkrypcji DNA).
J¹dra komórek patologicznych (zmiana kszta³tu, wielkoœci i kondensacji chromatyny w komórkach rakowych).
HISTOLOGIA
Tkanka nab³onkowa.
Ogólna charakterystyka tkanki nab³onkowej.
Ró¿ne typy nab³onków – ich wystêpowanie.
Modyfikacje budowy tkanki nab³onkowej – w zale¿noœci od pe³nionej
funkcji.
Struktury powierzchniowe komórek nab³onkowych: mikrokosmki,
rzêski, stereocilia, glikokaliks.
B³ona podstawna – budowa i funkcja.
Po³¹czenia miêdzykomórkowe: zamykaj¹ce, zwieraj¹ce, jonowo-metaboliczne.
3
Gruczo³y zewn¹trzwydzielnicze: budowa, podzia³, funkcje, sposoby
wydzielania (merokrynowe, apokrynowe, holokrynowe).
Odnowa nab³onków.
Tkanka ³¹czna.
Ogólna budowa i podzia³ tkanki ³¹cznej w³aœciwej.
Komórki tkanki ³¹cznej: pochodzenie; rodzaje; budowa i funkcje (komórki w³óknotwórcze, komórki bior¹ce udzia³ w procesach immunologicznych).
Substancja miêdzykomórkowa: substancja podstawowa (glikoproteidy,
proteoglikany, glikozaminoglikany) ich degradacja w tkance; w³ókna
(kolagenowe, siateczkowe i sprê¿yste).
Biosynteza kolagenu i elastyny: nieprawid³owoœci w biosyntezie kolagenu, czynniki mog¹ce zak³ócaæ prawid³ow¹ syntezê kolagenu i elastyny, przyk³ady zespo³ów (Ehlers–Danlosa, Marfana i innych).
W³ókna kolagenowe: budowa, typy kolagenu (I, II, III, IV, V, VI, VII,
IX, XII).
W³ókna elastyczne: budowa, rodzaje (oksytalanowe, elauninowe).
Tkanka t³uszczowa: podzia³ (¿ó³ta i brunatna), budowa, lokalizacja,
funkcje i rozwój.
Œciêgno: budowa i funkcja.
Tkanka chrzêstna i kostna.
Lokalizacja i podzia³ tkanki chrzêstnej: chrz¹stka szklista, sprê¿ysta i w³óknista.
Budowa: komórki, substancja miêdzykomórkowa, grupy izogeniczne, ochrzêstna.
Powstawanie, wzrost, od¿ywianie i regeneracja chrz¹stki.
Rodzaje tkanki kostnej: grubow³óknista i drobnow³óknista.
Komórki tkanki kostnej: osteocyty, osteoblasty, osteoklasty.
Budowa i funkcje substancji miêdzykomórkowej koœci.
Okostna i œródkostna: budowa i funkcja.
Kostnienie na pod³o¿u ³¹cznotkankowym i chrzêstnym.
Wzrost, modelowanie i po³¹czenia koœci. Hormonalna kontrola metabolizmu koœci.
Tkanka miêœniowa.
Budowa i podzia³ tkanki miêœniowej (poprzecznie pr¹¿kowana szkieletowa, sercowa i tkanka miêœniowa g³adka), podobieñstwa i ró¿nice miêdzy rodzajami tkanki miêœniowej.
Tkanka miêœniowa poprzecznie pr¹¿kowana: podzia³, budowa (ultrastruktura w³ókna miêœniowego, miofibryle, sarkomery, filamenty, bia³4
ka kurczliwe, triady, siateczka g³adka); przerost i regeneracja miêœnia;
podstawy strukturalne i biochemiczne skurczu miêœnia, miogeneza.
Tkanka miêœniowa sercowa: budowa (komórki, wstawki, diady, siateczka g³adka).
Tkanka miêœniowa g³adka: budowa, ultrastruktura komórki, skurcz
miêœnia g³adkiego.
Krew i szpik kostny.
Krew: budowa (osocze, komórki, p³ytki krwi), hematokryt.
Elementy morfotyczne krwi – ich wartoœci liczbowe, budowa komórek i pe³nione funkcje.
Erytrocyty i leukocyty: znaczenie granulocytów w procesach obronnych, limfocyty (charakterystyka, podzia³ na subpopulacje).
Szpik kostny: podœcielisko szpiku, funkcja.
Komórki macierzyste i hemocytopoeza – linie rozwojowe (erytrocytopoeza, granulocytopoeza, monocytopoeza, megakariocytopoeza, limfocytopoeza). Czynniki pobudzaj¹ce tworzenie poszczególnych linii
komórkowych. Nieprawid³owoœci hemocytopoezy.
Uk³ad krwionoœny.
Budowa œciany naczyñ krwionoœnych (b³ona wewnêtrzna, œrodkowa
i zewnêtrzna).
Podzia³ naczyñ krwionoœnych: typy naczyñ w³osowatych; naczynia
têtnicze – prekapilary, têtnice typu miêœniowego i sprê¿ystego;
naczynia ¿ylne – ró¿norodnoœæ budowy naczyñ; po³¹czenia têtniczo-¿ylne i têtniczo-têtnicze, naczynia limfatyczne.
Œródb³onek – jego rola transportowa i produkcja substancji biologicznie czynnych.
Serce – budowa œciany serca (wsierdzie, œródsierdzie, nasierdzie), osierdzie.
Szkielet serca i zastawki (podzia³, budowa i funkcja).
Uk³ad przewodz¹cy serca (wêze³ zatokowo-przedsionkowy, szlaki miêdzywêz³owe, wêze³ przedsionkowo-komorowy, pêczek Hisa i jego
odga³êzienia).
Unaczynienie, unerwienie i wewn¹trzwydzielnicza funkcja serca.
Rozwój serca i naczyñ krwionoœnych. Wady rozwojowe serca.
Tkanka nerwowa.
Budowa neuronu: perykarion, akson, dendryty (charakterystyka ultrastrukturalna komórki).
Rodzaje komórek nerwowych (ró¿ne klasyfikacje podzia³u).
5
W³ókna i pnie nerwowe – w oœrodkowym i obwodowym uk³adzie
nerwowym (podzia³, budowa i funkcja); strukturalne i chemiczne
podstawy przewodnictwa nerwowego.
Synapsy nerwowe: chemiczne i elektryczne (budowa i funkcja), neurotransmitery.
Neuroglej – rodzaje i funkcje komórek glejowych (glej oœrodkowego
i obwodowego uk³adu nerwowego; ependyma, glej w³aœciwy i mezoglej), zwój miêdzykrêgowy.
Degeneracja i regeneracja w³ókien i nerwów.
Zakoñczenia nerwowe: podzia³, lokalizacja, budowa i funkcja.
Rozwój tkanki nerwowej – wady rozwojowe.
Centralny uk³ad nerwowy (CUN).
Ogólna struktura i podzia³ CUN – mózgowie i rdzeñ krêgowy (sk³ad
istoty szarej i bia³ej).
Kora mózgu: kryteria podzia³u (kora nowa, dawna i stara, podzia³ na
warstwy, rodzaje komórek), mechanizm uczenia siê.
Wzgórze i podwzgórze – budowa i funkcja.
Kora mó¿d¿ku: budowa (podzia³ na warstwy, rodzaje komórek);
funkcja.
Rdzeñ mó¿d¿ku: budowa (j¹dra mó¿d¿ku, w³ókna nerwowe); funkcja.
Rdzeñ krêgowy: budowa (substancja szara i bia³a, rodzaje komórek i w³ókien).
Splot naczyniówkowy i p³yn mózgowo-rdzeniowy.
Bariera krew–mózg: budowa, funkcja i lokalizacja.
Opony mózgowo-rdzeniowe: opona miêkka, pajêczynówka, opona
twarda, rola w mechanicznej ochronie i od¿ywianiu.
Rozwój centralnego uk³adu nerwowego i wady rozwojowe.
Pow³oki skórne.
Budowa skóry – naskórek i skóra w³aœciwa; tkanka podskórna; podzia³
skóry na grub¹ i cienk¹; charakterystyka skóry z ró¿nych okolic cia³a.
Naskórek – budowa; rodzaje komórek (keratynocyty, melanocyty, komórki Langerhansa, komórki Merkla), keratynocyty i proces rogowacenia, bariera naskórkowa, uk³ad SALT, homeostaza naskórka,
naskórkowa jednostka melaniny.
Skóra w³aœciwa – budowa (warstwa brodawkowa i siateczkowa); unaczynienie i unerwienie.
W³osy – kryteria podzia³u; budowa w³osa (cebulka, korzeñ i ³odyga);
budowa w³osa w przekroju poprzecznym i pod³u¿nym, generacje
w³osów, cykl rozwoju w³osa.
Gruczo³y skórne: ³ojowe i potowe; budowa, sposoby wydzielania.
6
Zaburzenia po³¹czenia skórno-naskórkowego (choroby pêcherzowe).
HISTOLOGIA
Rok II, semestr III
Uk³ad pokarmowy, cz. I.
Jama ustna: œlina, udzia³ w trawieniu i ochronie immunologicznej
(IgA), wystêpowanie nab³onka wielowarstwowego p³askiego rogowaciej¹cego i nierogowaciej¹cego, warga, jêzyk, zêby.
Warga – budowa (czêœæ skórna, czerwieñ wargowa, czêœæ œluzowa),
gruczo³y.
Jêzyk – brodawki jêzykowe (nitkowate, grzybowate, liœciaste i okolone), kubki smakowe.
Zêby – budowa (korona, korzeñ i szyjka zêba).
Szkliwo, zêbina, cement – struktura i funkcja tkanek twardych zêba.
Miazga zêba – jej budowa, unaczynienie i unerwienie.
Aparat wiêzad³owy zêba, dzi¹s³o.
Rozwój zêba, ³uków i kieszonek skrzelowych.
Ogólna budowa uk³adu pokarmowego – budowa œciany przewodu pokarmowego (b³ona œluzowa, podœluzowa, miêœniowa, surowicza/przydanka).
Budowa i funkcja prze³yku.
Uk³ad pokarmowy, cz. II.
¯o³¹dek, jelito cienkie, grube, wyrostek robaczkowy – budowa i funkcja.
¯o³¹dek – b³ona œluzowa ¿o³¹dka, charakterystyka gruczo³ów i ich
sk³ad komórkowy.
Jelito – (dwunastnica, jelito czcze, jelito krête) jego przystosowanie do
funkcji (kosmki, mikrokosmki na enterocytach, gruczo³y jelitowe),
udzia³ komórek nab³onka w trawieniu, wch³anianiu i wydzielaniu.
Cykl odnowy nab³onka powierzchniowego ¿o³¹dka i jelit.
Uk³ad limfatyczny jelita – GALT.
Komórki endokrynne przewodu pokarmowego – APUD – hormony
przez nie wydzielane i ich dzia³anie reguluj¹ce funkcje uk³adu
pokarmowego
Uk³ad pokarmowy, cz. III.
Gruczo³y przewodu pokarmowego – œlinianki, w¹troba, trzustka.
Œlinianki – przyuszna, pod¿uchwowa, podjêzykowa, budowa i funkcja.
W¹troba – organizacja zrazikowa w¹troby (zrazik klasyczny, portalny i
gronko w¹trobowe), unaczynienie w¹troby. Ultrastruktura komórki
w¹trobowej i pe³nione przez ni¹ funkcje. Komórki fagocytuj¹ce
7
(komórki Browicza–Kupffera), komórki gromadz¹ce t³uszcz (Ito).
Drogi wyprowadzaj¹ce ¿ó³æ, pêcherzyk ¿ó³ciowy.
Trzustka – struktura czêœci zewn¹trzwydzielniczej, budowa i funkcja
pêcherzyka wydzielniczego, komórek gruczo³owych i dróg wyprowadzaj¹cych, enzymy trzustkowe.
Rozwój uk³adu pokarmowego.
Uk³ad limfatyczny.
Ogólna budowa i funkcja uk³adu limfatycznego – podzia³ na narz¹dy centralne i obwodowe oraz tkankê limfatyczn¹ rozproszon¹.
Komórki uczestnicz¹ce w reakcjach immunologicznych – ich lokalizacja, charakterystyka i kooperacja, limfocyty T i B, komórki dendrytyczne i makrofagi. Organizacja grudki ch³onnej.
Immunoglobuliny – klasy Ig, ich wystêpowanie i funkcje.
Grasica – budowa (komórki nab³onkowe i tymocyty ), rola grasicy
jako centralnego narz¹du limfatycznego, bariera krew–grasica,
funkcja sekrecyjna grasicy.
Wêze³ ch³onny – budowa (kora, czêœæ przykorowa, rdzeñ), czynnoœci
wêz³ów ch³onnych.
Œledziona – organizacja miazgi bia³ej i czerwonej, kr¹¿enie œledzionowe, strefa PALS.
Migda³ki (podniebienne, jêzykowe i gard³owy) – budowa i funkcja.
Strefy grasiczo–zale¿ne i niezale¿ne.
Immunologiczna bariera jelitowa.
Rozwój narz¹dów uk³adu limfatycznego.
Narz¹dy zmys³ów wzroku i s³uchu.
Oko – ogólna budowa ga³ki ocznej, podzia³ na b³ony: zewnêtrzn¹
(twardówka, rogówka); œrodkow¹ (naczyniówka, cia³o rzêskowe, têczówka) wewnêtrzn¹ (siatkówka receptorowa i niereceptorowa). Produkcja i kr¹¿enie p³ynu wodnistego. Siatkówka – czêœæ œlepa
i optyczna, odklejnie siatkówki. Neurony drogi wzrokowej. Powieka,
spojówka, gruczo³ ³zowy. Bariera krew–siatkówka
Ucho – ogólna budowa (ucho zewnêtrzne, œrodkowe i wewnêtrzne).
Budowa i funkcja ucha wewnêtrznego: b³êdnik kostny (przedsionek, kana³y pó³koliste, œlimak), b³êdnik b³oniasty (³agiewka, woreczek, przewód limfatyczny i worek endolimfatyczny). Grzebienie
bañkowate, plamki statyczne. Narz¹d Cortiego – narz¹d recepcyjny s³uchu.
Rozwój oka i ucha.
Gruczo³y wydzielania wewnêtrznego.
8
Przysadka mózgowa – budowa (czêœæ gruczo³owa i nerwowa). Morfologiczna i czynnoœciowa klasyfikacja komórek czêœci gruczo³owej. Przysadka nerwowa (pituicyty, aksony neuronów wydzielniczych
podwzgórza). Neurony wydzielnicze podwzgórza: j¹dra drobnokomórkowe okolicy hipofizjotropowej (liberyny, statyny) oraz j¹dra wielkokomórkowe – nadwzrokowe i przykomorowe (wazopresyna
i oksytocyna). Drogi podwzgórzowo-przysadkowe. Hormony przysadki [somatotropina; prolaktyna; proopiomelanokortyna – kortykotropina (α-melanotropina, CLIP), β-lipotropina (β- melanotropina,
γ-lipotropina, β-endorfina, metenkefalina); tyreotropina; folitropina;
lutropina]. Kr¹¿enie wrotne przysadki.
Szyszynka – budowa, funkcja i hormony ( melatonina, wazotocyna).
Tarczyca – ogólna budowa gruczo³u. Budowa i funkcja komórek
pêcherzyka tarczycy w ró¿nych stanach czynnoœciowych. Komórki
C. Hormony tarczycy, ich wytwarzanie i czynnoœæ (tyroksyna, trójodotyronina, kalcytonina) – miejsca docelowe dla hormonów tarczycy. Nadczynnoœæ i niedoczynnoœæ tarczycy.
Przytarczyce – budowa, czynnoœæ gruczo³ów przytarczyc, hormony
(parathormon).
Nadnercze – budowa (czêœæ korowa i rdzenna). Czêœæ korowa, podzia³ na warstwy (k³êbuszkowata, pasmowata i siatkowata). Ultrastruktura komórek syntetyzuj¹cych steroidy. Hormony steroidowe –
miejsce syntezy i funkcja: mineralokortykosteroidy (aldosteron), glikokortykosteroidy (kortyzol), steroidy p³ciowe. Dysfunkcja kory
nadnercza. Czêœæ rdzenna, ultrastruktura komórek syntetyzuj¹cych
katecholaminy (adrenalina i noradrenalina). Regulacja nadrzêdna
wydzielania hormonów nadnercza. Kr¹¿enie krwi w nadnerczu.
Trzustka – czêœæ wewn¹trzwydzielnicza. Wyspy trzustkowe – rodzaje
komórek (A, B, D, PP), charakterystyka ultrastrukturalna i czynnoœciowa, hormony trzustki (insulina, glukagon, somatostatyna, polipeptyd trzustkowy). System komórek dokrewnych (APUD) wysp
trzustkowych.
Rozwój gruczo³ów wydzielania wewnêtrznego.
Uk³ad moczowy.
Ogólna budowa uk³adu moczowego (nerka, moczowody, pêcherz
moczowy, cewka moczowa).
Nerka – podzia³ na czêœæ korow¹ i rdzenn¹. Budowa i funkcja nefronu,
lokalizacja odcinków nefronu w obrêbie mi¹¿szu nerki. Ultrastruktura cia³ka nerkowego (torebka, k³êbuszek naczyniowy, mezangium).
Budowa i funkcja bariery nerkowej. Aparat przyk³êbuszkowy (komór9
ki: przyk³êbuszkowe – renina, plamki gêstej, mezangium zewnêtrznego) Unaczynienie nerki (uk³ad wrotny têtniczo-têtniczy). Uk³ad renina-angiotensyna–aldosteron. Drogi wyprowadzaj¹ce mocz: cewki
zbiorcze, kielichy nerkowe, miedniczka nerkowa.
Moczowody, pêcherz moczowy i cewka moczowa – budowa i funkcja.
Rozwój uk³adu moczowego, wady rozwojowe.
Uk³ad p³ciowy ¿eñski.
Jajnik – budowa gruczo³u: zr¹b jajnika, pêcherzyki jajnikowe, szczegó³owa organizacja pêcherzyka Graafa. Owulacja i zaburzenie tego procesu. Powstawanie i budowa cia³ka ¿ó³tego (estrogeny, progesteron).
Atrezja pêcherzyków. Gruczo³ œródmi¹¿szowy – funkcje. Cykl jajnikowy – regulacja hormonalna: podwzgórze–przysadka– jajnik. Cykl
miesi¹czkowy – jego zaburzenia. Estrogeny i progesteron – dzia³anie
w obrêbie uk³adu p³ciowego, dzia³anie ogólnoustrojowe.
Jajowód – podzia³ na odcinki (lejek, bañka, cieœñ, czêœæ maciczna),
budowa œciany jajowodu ze szczególnym uwzglêdnieniem komórek nab³onka jajowodu. Funkcja jajowodu.
Macica – trzon, cieœñ, szyjka z uwzglêdnieniem budowy œciany macicy. Struktura b³ony œluzowej macicy i jej zmiennoœæ w przebiegu
cyklu miesi¹czkowego.
Gruczo³ mlekowy – budowa i funkcja.
Rozwój uk³adu p³ciowego ¿eñskiego.
Uk³ad p³ciowy mêski.
J¹dro – ogólna budowa narz¹du (zraziki, kanaliki krête, proste, sieæ
j¹dra). Budowa i rola nab³onka plemnikotwórczego (komórki germinalne i podporowe). Budowa i funkcja bariery krew–j¹dro. Czynniki uszkadzaj¹ce mêsk¹ gonadê. Spermatogeneza, regulacja
spermatogenezy. Spermiogeneza. Cykl nab³onka plemnikotwórczego. Morfologia i anomalie plemnika. Gruczo³ œródmi¹¿szowy
j¹dra (synteza i sekrecja steroidów). Regulacja hormonalna: podwzgórze–przysadka–j¹dro. Androgeny, dzia³anie w obrêbie uk³adu
p³ciowego, dzia³anie ogólnoustrojowe.
Naj¹drze – budowa (podzia³ na odcinki: g³owa, trzon i ogon). Funkcje naj¹drza.
Nasieniowód – budowa i funkcja.
Gruczo³y dodatkowe mêskiego uk³adu p³ciowego: pêcherzyki nasienne, gruczo³ krokowy – funkcja w tworzeniu nasienia.
Rozwój uk³adu p³ciowego mêskiego, wady rozwojowe.
Uk³ad oddechowy.
10
Ogólna budowa uk³adu oddechowego – czêœæ przewodz¹ca i oddechowa
Kana³y i jamy przewodz¹ce powietrze – jama nosowa (charakterystyka
b³ony œluzowej jamy nosowej ze szczególnym uwzglêdnieniem b³ony
wêchowej), jama gard³a, krtañ, tchawica, drzewo oskrzelowe (oskrzela, oskrzeliki, a komórki oskrzelikowe Clary, oskrzeliki koñcowe).
Czêœæ oddechowa p³uca – oskrzeliki oddechowe, przewody oddechowe, pêcherzyki p³ucne.
Budowa i funkcja nab³onka dróg oddechowych – rodzaje komórek.
Budowa tchawicy, oskrzeli i oskrzelików. Organizacja mi¹¿szu p³ucnego. Pêcherzyk p³ucny – budowa i funkcja nab³onka oddechowego. Typy pneumocytów i ich funkcje. Budowa i funkcja bariery
krew–powietrze. Surfaktant i jego rola. Makrofagi p³ucne. Unaczynienie p³uc.
Rozwój uk³adu oddechowego, wady rozwojowe i zespó³ niedomogi
oddechowej.
CYTOFIZJOLOGIA
II rok, semestr III
Cytoszkielet – budowa i funkcja.
Mikrotubule (MT) – budowa, sk³ad i ich powstawanie. Bia³ka motoryczne, bia³ka towarzysz¹ce tubulinie. Lokalizacja MT w komórce i ich
podzia³ (labilne i stabilne). Struktury komórkowe zbudowane z MT.
Procesy komórkowe zale¿ne od MT (transport wewn¹trzkomórkowy,
wrzeciono podzia³owe). Nieprawid³owoœci w budowie MT.
Filamenty poœrednie – klasyfikacja (keratynowe, wimentynowe, desminowe, glejowe, neurofilamenty). Rola filamentów poœrednich
i ich swoistoœæ komórkowa. Diagnostyczne znaczenie filamentów.
Mikrofilamenty – budowa, funkcja w komórkach miêœniowych i niemiêœniowych. Bia³ka wi¹¿¹ce aktynê. Lokalizacja mikrofilamentów w ró¿nych typach komórek. Budowa i rola mikrokosmków i stereocyliów.
Zaburzenia w budowie i funkcji cytoszkieletu, przyk³ady schorzeñ
(zespó³ nieruchomych rzêsek).
Podzia³, wzrost i ró¿nicowanie komórek.
Cykl komórkowy – fazy cyklu: mitoza (faza M), interfaza (fazy G1, S,
G2), czas ich trwania, punkty kontrolne i regulacja cyklu komórkowego. Wykorzystywanie znajomoœci cyklu komórkowego w leczeniu
cytostatykami.
Wzrost komórek – rozrost, przerost, akrecja, regulacja wzrostu, czynniki wzrostu.
11
Rodzaje populacji komórkowych: rozrastaj¹ca siê, wzrastaj¹ca, odnawiaj¹ca siê i statyczna.
Ró¿nicowanie komórek – etapy ró¿nicowania (biochemiczne, tkankowe, funkcjonalne), predeterminacja i determinacja; istota procesu ró¿nicowania, modulacja, metaplazja.
Wzajemne oddzia³ywanie komórek – oddzia³ywanie komórek z pod³o¿em i s¹siednimi komórkami. Zjawisko zahamowania kontaktowego, wybiórczego naprowadzania i wybiórczego zatrzymywania.
Starzenie siê komórek, uszkodzenie i œmieræ komórek, nekroza i apoptoza.
Starzenie siê komórek – w warunkach in vivo (starzenie siê komórek
populacji nieproliferuj¹cych i intensywnie proliferuj¹cych) i w warunkach in vitro (starzenie siê komórek w hodowli, przyczyny starzenia siê komórek in vitro).
Uszkodzenie komórek – czynniki uszkadzaj¹ce: uszkodzenie wywo³ane niedotlenieniem, uszkodzenie chemiczne i toksyczne.
Œmieræ komórek – nekroza i apoptoza.
Apoptoza – zaprogramowana œmieræ komórki, zmiany w ¿yciu prei postnatalnym zachodz¹ce w komórce w procesie apoptozy, rola
kaspaz. Przyk³ady apoptozy w organizmie.
Nekroza – martwica komórek uzale¿niona od czynników œrodowiskowych.
Porównanie nekrozy i apoptozy.
Receptory komórkowe.
Informatory pierwotne – podzia³ (hormony, neurotransmitery, czynniki wzrostu, chalony, witaminy, leki). Znaczenie receptorów w metabolizmie i ¿yciu komórki.
Sposoby komunikacji miêdzykomórkowej: endokrynowy, parakrynowy, autokrynowy, jukstakrynowy, kryptokrynowy.
Mechanizmy dzia³ania hormonów: interakcje receptor–ligand, agoniœci i antagoniœci receptorów, wtórne przekaŸniki (cAMP, DAG,
IP3, Ca++).
Klasyfikacja receptorów w zale¿noœci od budowy i sposobu transdukcji sygna³u: b³onowe (sprzê¿one z kana³em jonowym, bia³kiem G,
enzymem), wewn¹trzkomórkowe (steroidowe, kalcyferolowe, hormonów tarczycy, retinoidów).
Regulacja funkcji receptorów.
Endo- i egzocytoza.
Wymazy pochwowe i cytohormonalne.
12
Cytodiagnostyka hormonalna.
Budowa nab³onka pochwy (przed okresem pokwitania, w okresie
dojrza³oœci p³ciowej, po menopauzie).
Cykl p³ciowy kobiety – pobieranie rozmazów pochwowych i barwienie preparatów.
Kryteria prawid³owej oceny wymazów pochwowych – indeksy: dojrzewania, kariopyknotyczny, eozynofilii, zwijania siê komórek i grupowania siê komórek.
Obrazy cytologiczne: w poszczególnych fazach prawid³owego cyklu
miesi¹czkowego, w stanach zapalnych, przedrakowych i rakowych
oraz cytologia ci¹¿y.
Diagnostyka zaburzeñ hormonalnych ustalonych wymazami cytohormonalnymi z pochwy: niedoczynnoœæ cia³ka ¿ó³tego, cykle jednofazowe
Samokontrola piersi – jako metoda wczesnej profilaktyki raka piersi.
EMBRIOLOGIA
Zap³odnienie.
Zap³odnienie – procesy fizjologiczne zachodz¹ce w czasie zap³odnienia: kapacytacja, reakcja akrosomowa, przenikanie plemników przez
wieniec promienisty, przenikanie plemników przez os³onkê przejrzyst¹, fuzja b³ony komórkowej plemnika i komórki jajowej, podjêcie drugiego podzia³u dojrzewania przez oocyt II rzêdu, reakcja
korowa i reakcja os³ony, blok przeciwko polispermii, tworzenie siê
przedj¹drza mêskiego i ¿eñskiego, powstawanie zygoty.
Okres zarodkowy – 2 pierwsze miesi¹ce rozwoju:
1. tydzieñ rozwoju zarodka: bruzdkowanie, morula, blastocysta (budowa i funkcja), implantacja zarodka w b³onê œluzow¹ macicy
(prawid³owe i nieprawid³owe miejsca implantacji).
2. tydzieñ rozwoju zarodka – dwuwarstwowa tarczka zarodkowa (hipoblast i epiblast, amnioblasty i jama owodni, pêcherzyk ¿ó³tkowy,
powstawanie cyto- i syncycjotrofoblastu, powstawanie pozazarodkowej jamy cia³a.
3. tydzieñ rozwoju zarodka – trójwarstwowa tarczka zarodkowa (gastrulacja: tworzenie mezodermy i endodermy zarodkowej; powstawanie struny grzbietowej, p³ytki nerwowej, dalszy rozwój trofoblastu).
4–8 tydzieñ rozwoju zarodka – tworzenie narz¹dów pierwotnych (tkanki i narz¹dy pochodz¹ce z ektodermalnego, endodermalnego i mezodermalnego listka zarodkowego oraz z mezenchymy), budowa
i ró¿nicowanie somitu.
13
Ci¹¿e bliŸniacze – bliŸniêta monozygotyczne i bizygotyczne.
Okres p³odowy – od trzeciego miesi¹ca ci¹¿y do urodzenia.
Organogeneza – powstawanie narz¹dów wtórnych typowych dla ¿ycia
postnatalnego (powtórzenie poznanych podczas æwiczeñ z histologii rozwojów najwa¿niejszych narz¹dów).
Rozwój oœrodkowego, obwodowego i autonomicznego uk³adu nerwowego – wraz z zaburzeniami rozwoju oœrodkowego uk³adu nerwowego (wady wrodzone rdzenia krêgowego i mózgowia).
Rozwój oka, ucha i narz¹du wêchu.
Rozwój uk³adu sercowo-naczyniowego – kr¹¿enie p³odowe, wady wrodzone serca i du¿ych naczyñ krwionoœnych, wrodzone wady ³uku
aorty.
Rozwój uk³adu pokarmowego – rozwój jelita pierwotnego (przedniego, œrodkowego i tylnego) i jego wady.
Rozwój uk³adu moczowego – rozwój nerki (przednercze, œródnercze, nerka ostateczna) i moczowodów wraz z zaburzeniami rozwoju (agnezja nerek, nerka miednicza i podkowiasta, moczowód
podwójny i przemieszczony).
Rozwój uk³adu p³ciowego – rozwój gonad (j¹der i jajników), ró¿nicowanie przewodów p³ciowych mêskich i ¿eñskich, wp³yw hormonów
p³ciowych na dalsze ró¿nicowanie cech p³ciowych, wady wrodzone
uk³adu p³ciowego (wadliwy rozwój gonad, zespó³ feminizuj¹cych
j¹der, obojnactwo, spodziectwo, wnêtrostwo). Wady somatyczne
dotycz¹ce budowy macicy i pochwy. Ró¿nicowanie oœrodków zachowania seksualnego i preferencji seksualnych w mózgu i zaburzeñ
wynikaj¹cych z tego procesu.
Rozwój uk³adu oddechowego – stadia rozwojowe oskrzeli i p³uc
(rzekomogruczo³owe, kanalikowe, woreczków koñcowych, stadium
pêcherzykowe; dojrza³oœæ morfologiczna i biochemiczna p³uc; zaburzenia w rozwoju uk³adu (przetoka tchawiczo-prze³ykowa, zwê¿enie
lub atrezja tchawicy, agnezja p³uc, wrodzone torbiele p³uc). Zespó³
niedomogi oddechowej.
Rozwój g³owy i szyi.
Narz¹d skrzelowy, rozwój ³uków i kieszonek skrzelowych – powstawanie tkanek i narz¹dów.
Rozwój jêzyka i zaburzenia w rozwoju.
Rozwój œlinianek: przyusznej, pod¿uchwowej i podjêzykowej.
Rozwój twarzy – rozwój jam nosowych i podniebienia (pierwotnego
i wtórnego).
14
Rozwój zêbów mlecznych i sta³ych – listewka zêbowa (zawi¹zki zêbów
mlecznych i sta³ych); stadia (p¹czek, czapeczka, dzwon); powstawanie narz¹du szkliwo- i zêbinotwórczego; wytwarzanie korzenia zêba
– powstawanie cementu (cementoblasty); powstawanie ozêbnej.
Rozwój b³on p³odowych i ³o¿yska.
Budowa i funkcja b³on p³odowych: owodni, pêcherzyka ¿ó³tkowego,
omoczni i kosmówki.
Owodnia – funkcje nab³onka owodniowego; p³yn owodniowy sk³ad
i funkcje.
Pêcherzyk ¿ó³tkowy – budowa (pierwotny, wtórny i ostateczny), funkcja – udzia³ w tworzeniu jelita pierwotnego.
Omocznia – budowa i funkcja, znaczenie w rozwoju zarodka.
Kosmówka – budowa i rodzaje (g³adka i kosmata); rodzaje i budowa
kosmków (pierwotne, wtórne i ostateczne).
£o¿ysko – budowa (czêœæ matczyna i p³odowa); typy ³o¿ysk; czynnoœæ
³o¿yska (bariera ³o¿yskowa, jej przedzia³owoœæ, hormony ³o¿yska),
wady w rozwoju i budowie ³o¿yska, sznur pêpowinowy.
Wady rozwojowe.
Wady wrodzone – wywo³ane nieprawid³owoœciami genetycznymi i mutacjami genowymi.
Wady wrodzone – wywo³ane przez czynniki teratogenne œrodowiska
zewnêtrznego (krytyczne okresy embriogenezy dla uk³adów i narz¹dów w okresie zarodkowym i p³odowym). Hormony, inhibitory
wzrostu.
Czynniki teratogenne – podzia³ i przyk³ady najczêstszych czynników
teratogennych dla cz³owieka: leki; czynniki infekcyjne (ró¿yczka,
wirus cytomegalii, AIDS, ki³a, toksoplazmoza); niedobory pokarmowe i inne czynniki (promieniowanie jonizuj¹ce, niedobór jodu
w pokarmie, cukrzyca, palenie papierosów, alkohol, p³odowy zespó³ alkoholowy); zwi¹zki chemiczne (metale ciê¿kie).
Wady wrodzone u potomstwa – przyk³ady wad powsta³ych w wyniku
podawania czynników teratogennych zwierzêtom.
Wiadomoœci sprawdzane s¹ podczas 4 kolokwiów (2 kolokwia w semestrze II i 2 kolokwia w III semestrze). Ka¿dy test zawiera pytania
jedno- i wielokrotnego wyboru. Znajomoœæ preparatów sprawdzana jest
przed przyst¹pieniem do kolokwium.
15
Zalecana literatura
Histologia
1. Sawicki W.: Histologia.
2. Cichocki T., Litwin J.A., Mirecka J.: Kompendium histologii.
3. Zabel M.: Histologia.
4. Stevens A., Lowe J.: Histologia cz³owieka. Wydanie polskie.
Cytofizjologia
1. Kawiak J., Mirecka J., Olszewska M., Warcho³ J.: Podstawy
cytofizjologii.
2. Kawiak J., Zabel M.: Seminaria z cytofizjologii.
Embriologia
1. Bartel H.: Embriologia.
2. Sadler T. : Embriologia.
3. Rowiñski J.: Embriologia medyczna.
16