Wprowadznie do nauki prawa karnego
advertisement
Wprowadzenie do nauki prawa karnego dr Dagmara Gruszecka Pojęcie i funkcje prawa karnego Prawo karne to zespół norm służących do zwalczania czynów zwanych przestępstwami za pomocą kar oraz innych środków reakcji prawnokarnej. Jest to gałąź prawa publicznego. Funkcje prawa karnego: 1) funkcja ochronna 2) funkcja gwarancyjna 3) funkcja restytucyjna Pojęcie i funkcje prawa karnego FUNKCJA OCHRONNA normy prawa karnego mają chronić dobra o znacznej społecznej wartości przed zamachami lub grożącym im niebezpieczeństwem Realizowana jest na 3 płaszczyznach: represyjnej prewencyjnej zabezpieczającej FUNKCJA GWARANCYJNA normy prawa karnego muszą być też zwrócone na ochronę osób, którym popełnienie przestępstwa miałoby zostać przypisane FUNKCJA KOMPENSACYJNA (RESTYTUCYJNA) wyraża się w zwróceniu uwagi na indywidualny wymiar konfliktu między przestępcą a pokrzywdzonym i prawa tego ostatniego do uzyskaniu rekompensaty za zaistniałe szkody. Struktura normy prawa karnego Przepis prawny a norma prawna klasyczna koncepcja trójelementowa obejmująca: hipotezę, dyspozycję i sankcję - rodzaje dyspozycji - rodzaje sankcji koncepcja norm sprzężonych NORMA SANKCJONOWANA NORMA SANKCJONUJĄCA To normy sankcjonujące uważane są za właściwe normy prawa karnego. Budowa ustawy karnej System źródeł prawa karnego Art. 87 ust 1 Konstytucji Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. 1) Znaczenie Konstytucji i zasad w niej wyrażonych dla prawa karnego oraz jego wykładni (tzw. wykładnia prokonstytucyjna) - Problem bezpośredniego stosowania i współstosowania Konstytucji 2) Akty prawa międzynarodowego jako źródło prawa karnego 3) Kodeksowe i pozakodeksowe prawo karne Podstawowe zasady prawa karnego Pojecie zasad prawa ZASADA LEGALIZMU Art. 1 § 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Przepis art. 1 § 1 KK zawiera określenie zasadniczych elementów struktury przestępstwa oraz wskazuje jedną z ustawowych podstaw odpowiedzialności karnej, stanowiącą naczelną zasadę prawa karnego materialnego – zasadę legalizmu. Mieści się ona w formule nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori, co oznacza, że nie ma przestępstwa bez ustawy, nie ma kary bez ustawy oraz ustawa nie działa wstecz. Art. 42 KRP 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Podstawowe zasady prawa karnego „Kontynuując i rozwijając przedstawioną linię orzeczniczą, Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że art. 42 ust. 1 Konstytucji wyraża szereg fundamentalnych zasad prawa represyjnego. Po pierwsze, w myśl tego przepisu, czyn zabroniony i rodzaj oraz wysokość kar i zasady ich wymierania muszą zostać określone bezpośrednio w ustawie, przy czym Konstytucja nie wyklucza doprecyzowania niektórych elementów przez akty podustawowe (zasada wyłączności ustawy w sferze prawa represyjnego). Rola aktu podustawowego polega w tym przypadku na dookreśleniu pewnych elementów czynu zabronionego, który zabroniony został przez ustawodawcę. Po drugie, podstawowe znamiona czynu zabronionego muszą zostać określone w ustawie w sposób odpowiadający pewnym minimalnym wymogom precyzji, tak aby adresat normy prawnej mógł zorientować na podstawie samej tylko ustawy co do zasadniczej treści ustanowionego zakazu (zasada określoności regulacji z zakresu prawa represyjnego). Po trzecie, Konstytucja ustanawia zakaz karania za czyn, który nie był zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia (zasada lex poenalis retro non agit).” (wyr. TK z 8.7.2003 r., P 10/02, OTK-A 2003, Nr 6, poz. 62). Art. 1 KK - Prawo człowieka do bezpieczeństwa prawnego w demokratycznym państwie prawnym. Podstawowe zasady prawa karnego nullum crimen sine lege Zasada ta obejmuje cztery dyrektywy szczegółowe: zasadę nullum crimen sine lege scripta – przez co należy rozumieć nakaz określoności przestępstwa (typizacja czynu zabronionego) i kary przez ustawę, czyli akt normatywny odpowiadający określonym wymogom ustalonym prawem zasadę nullum crimen sine lege stricta – zawierającą zakaz analogii i wykładni rozszerzającej na niekorzyść sprawcy czynu zabronionego; zasadę nullum crimen sine lege certa – zakaz tworzenia niedookreślonych i nieostrych typów przestępstw i nieokreślonych kar grożących za przestępstwo nullum crimen sine lege praevia, zawierającą zakaz nadawania wstecznej mocy ustawie, jeżeli pogorszyłoby to sytuację prawną sprawcy. Podstawowe zasady prawa karnego Niezbędne wymogi określoności przepisów karnych według wskazań TK: 1) przepis prawa karnego powinna cechować precyzyjność, jasność oraz legislacyjna poprawność; 2) adresat normy prawnokarnej powinien być w stanie zrekonstruować – jedynie na podstawie określających ją przepisów, a więc z zastosowaniem wyłącznie językowych reguł wykładni – zasadnicze znamiona czynu zabronionego; 3) jednostka nie powinna być w stanie niepewności co do tego, czy pewne zachowanie stanowi czyn zabroniony; 4) norma karna powinna wskazywać w sposób jednoznaczny zarówno osobę, do której skierowany jest zakaz, znamiona czynu zabronionego, jak i rodzaj sankcji grożącej za popełnienie takiego czynu; 5) użycie zwrotów niedookreślonych lub wieloznacznych w obszarze prawa karnego wymaga istnienia szczególnych gwarancji proceduralnych, zapewniających przejrzystość i ocenność praktyki wypełniania nieostrego zwrotu konkretną treścią przez organ państwa (wyr. TK z 19.7.2011 r., K 11/10, OTK-A 2011, Nr 6, poz. 60, cz. III, pkt 4.1.6). Podstawowe zasady prawa karnego nulla poena sine lege. Kara grożąca za przestępstwo powinna być przewidziane ustawą. Ustawa, i tylko ona, może wskazywać rodzaj i granice grożącej kary i wiązać ją jednoznacznie z określonym typem rodzajowym przestępstwa. Sankcja karna powinna być w ustawie określona w sposób niebudzący wątpliwości, stąd ustawa nie powinna się posługiwać sankcjami nieokreślonymi zarówno co do rodzaju, jak i czasu trwania czy wysokości grożącej kary Jednak jeżeli sankcja nie wskazuje granic grożącej kary, granicę tę należy ustalić na podstawie przepisu Części ogólnej KK określającego ustawowe limity danej kary. (Tak zresztą na ogół ustawodawca określa w sankcji zagrożenie karą grzywny i ograniczenia wolności. Wówczas w odniesieniu do grzywny należy sięgnąć do art. 33 KK, natomiast w wypadku kary ograniczenia wolności – do granic oznaczonych w art. 34 § 1 KK. Podobnie przy zagrożeniu karą pozbawienia wolności, gdy w sankcji brakuje wskazania dolnej lub górnej granicy, należy relatywizować ją do ustawowo określonych granic kary pozbawienia wolności – dolnej, wynoszącej miesiąc, lub górnej, określonej na 15 lat. Zasada nulla poena sine lege ma zastosowanie także do wymiaru kary. Wynika z niej zakaz orzeczenia kary nieprzewidzianej ustawą, kary nieoznaczonej w czasie i innej niż ustalona przepisami prawa karnego za dany typ przestępstwa, z modyfikacjami zawartymi w Części ogólnej KK. • RODZAJE SANKCJI : BEZWZGLEDNIE NIEOZNACZONE, WZGLĘDNIE NIEOZNACZONE, BEZWZGLEDNIE OZNACZONE Podstawowe zasady prawa karnego nulla poena sine lege. Zasada "nie ma kary bez ustawy" ma na płaszczyźnie tworzenia prawa charakter bezwzględny, kara nie może być określana w podustawowym akcie prawnym. Jednak sama treść stanowionych środków penalnych jako konsekwencji popełnienia czynu zabronionego ma w wielu przypadkach właściwie charakter otwarty, bo często dokonuje się w niej wyłomów uzasadnianych względami politycznokryminalnymi. Widać to wyraźnie np. przy określaniu obowiązków próby przy środkach probacyjnych. Jednocześnie jednak posługiwanie się systemem sankcji bezwzględnie określonych narusza zasadę proporcjonalności i sprawiedliwości (zob. uzasad. wyr. TK z 22.12.1997 r., K 2/97, OTK 1997, Nr 5–6, poz. 72). Podstawowe zasady prawa karnego ZASADA LEX RETRO NON AGIT Poza tym, że czyn zabroniony i kara muszą być określone w ustawie, wymagane jest, by była to ustawa obowiązująca w czasie jego popełnienia. Jedynie obowiązująca ustawa stanowi podstawę dla poniesienia odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa. • Czyn może być tylko wtedy uznany za przestępstwo, gdy został zabroniony przez ustawę jeszcze przed jego popełnieniem, tak więc zakaz czy nakaz zachowania pod groźbą kary musi wyprzedzać w czasie czyn zabroniony i znajdować się w ustawie mającej już moc prawną, czyli w ustawie obowiązującej w czasie jego popełnienia • Ta sama reguła dotyczy sankcji karnej! • "Generalna zasada niedziałania prawa wstecz ma szczególne znaczenie w dziedzinie prawa karnego. Związek tej zasady z prawem karnym wyraża art. 42 ust. 1Konstytucji . (…) Zasada lex retro non agit stwarza gwarancję bezpieczeństwa, iż działanie niebędące przestępstwem nie stanie się nim po jakimś czasie, a jeżeli jest karalne, to jest zagrożone dokładnie określoną karą. Należy jednak zaznaczyć, że przepis ten odnoszący się do orzekania w przedmiocie winy i kary nie może być podstawą kontroli normy, która dotyczy instytucji związanej z wykonywaniem już orzeczonej kary pozbawienia wolności" (wyr. TK z 10.7.2000 r., SK 21/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 144). SĄ JEDNAK WYJĄTKI!!! Podstawowe zasady prawa karnego Artykuł 7 EKPC • 1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony. • 2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane. Art. 15 MPOiP 1. Nikt nie może być skazany za czyn lub zaniechanie, które w myśl prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowiły przestępstwa w chwili ich popełnienia. Nie może być również zastosowana kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w chwili popełnienia przestępstwa. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa ustanowiona zostanie przez ustawę kara łagodniejsza za takie przestępstwo, przestępca będzie miał prawo z tego korzystać. 2. Nic w niniejszym artykule nie ogranicza sądzenia i karania jakiejkolwiek osoby za jakikolwiek czyn lub zaniechanie, które w chwili ich popełnienia stanowiły przestępstwo w myśl ogólnych zasad prawa uznanych przez społeczność międzynarodową. Podstawowe zasady prawa karnego "Gwarancja z art. 7 Konwencji winna być interpretowana i stosowana, co wynika z jej przedmiotu i celu, w taki sposób, by zapewnić skuteczne zabezpieczenie przed arbitralnym oskarżeniem, skazaniem i ukaraniem. Art. 7 ust. 1 Konwencji stanowi zasadę, iż jedynie prawo może definiować przestępstwo i przewidywać za nie karę (nullum crimen, nulla poena sine lege). Stąd wynika, iż czyny zagrożone karą i odpowiadające im kary muszą być wyraźnie określone przez prawo. Wymóg ten zostaje spełniony wówczas, gdy jednostka może wywieść z brzmienia odnośnego przepisu – oraz, gdy zachodzi taka potrzeba, przy pomocy sądowej interpretacji tego przepisu – jakie działania lub zaniechania sprawią, że poniesie ona odpowiedzialność karną". • wyr. ETPC z 22.1.2013 r. w sprawie Camilleri przeciwko Malcie, skarga Nr 42931/10) Podstawowe zasady prawa karnego ZASADA nullum crimen sine periculo sociali Nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości czynu • art. 1 § 2 KK • zasada ta stanowi przede wszystkim postulat kierowany do ustawodawcy • znaczenie tzw. materialnej cechy przestępstwa Wprowadzenie do systemu prawnego normy sankcjonowanej zabraniającej pod groźbą kary zachowania określonego typu nie może naruszać wyrażonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP zasady proporcjonalności (adekwatności, współmierności, stosunkowości), co łączy się immanentnie z aprobowaną współcześnie ideą prawa karnego jako instrumentu ultima ratio. Oznacza to, że na zabieg kryminalizacyjny prawodawca powinien decydować się tylko wówczas, gdy inne środki społecznego oddziaływania okazują się być niewystarczające (zob. orz. TK z 26.4.1995 r., K 11/94, OTK 1995, Nr 1, poz. 12). ZASADA Ultima ratio prawa karnego ZASADA nullum crimen sine culpa Nie ma przestępstwa bez winy sprawcy • art. 1 § 3 KK • funkcja legitymizującą i limitująca winy • konieczność uzależnienia odpowiedzialności karnej od winy i wzmocnienie tym samym funkcji gwarancyjnej prawa karnego • wymóg zawinienia w czasie popełnienia czynu zabronionego (reguła koincydencji) Podstawowe zasady prawa karnego „Przestępstwem jest czyn nie tylko formalnie wyczerpujący znamiona określone w ustawie karnej, ale godzący w substancjalne dobra społeczne uznawane przez społeczeństwo i pozostające pod protekcją nie tylko prawa karnego, ale i innych systemów normatywnych, w tym moralności, powinności wynikającej z poczucia tradycji i tożsamości narodowej„ (J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna, 2007, s. 27) "Projektodawcy wyszli z założenia, że postulat, aby czynami zabronionymi pod groźbą kary były czyny społecznie szkodliwe, jest adresowany do ustawodawcy (…). Postulat taki odpowiada więc normie wyższego rzędu niż normy wyrażone przepisami Kodeksu karnego. Elementu materialnego związanego z określonym typem zachowania nie udowadnia się w postępowaniu karnym. (…) Zupełnie inaczej przedstawia się problem materialnej treści przestępstwa co do konkretnego czynu realizującego znamiona typu czynu zabronionego. Nowy Kodeks zajmuje stanowisko, że przestępność czynu zależy od stopnia jego społecznej szkodliwości (jego karygodności). Nie każdy czyn karalny realizujący znamiona czynu zabronionego jest karygodny. Karygodne są tylko takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości (…)" (Uzasadnienie projektu KK z 97 r., s. 117). Podstawowe zasady prawa karnego "Odpowiedzialność karna opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko na tyle, na ile można mu postawić zarzut, przy czym skalę tego zarzutu, a więc i zakres odpowiedzialności – wyznaczają zasady subiektywizacji i indywidualizacji". Wyr. SN z dnia 4.11.2002 r. , III KK 58/02, Legalis „Wydaje się, że Konstytucja RP, określając w art. 42 ust. 3 zasadę domniemania niewinności, wyraźnie opiera odpowiedzialność karną na zasadzie winy. Stanowi bowiem, że: "Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu". (B. Kunicka-Michalska, Zasady odpowiedzialności, s. 27) Podstawowe zasady prawa karnego ZASADA HUMANITARYZMU Art. 3 Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. Zasada ta jest częścią szerszej zasady, mającej znaczenie naczelnej zasady prawa karnego – zasady humanizmu. Znajduje ona oparcie przede wszystkim w wartości GODNOŚCI wskazanej w art. 30 Konstytucji RP "Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” - prymat godności człowieka • art. 40 Konstytucji : "Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych" • art. 41 ust. 4 : "Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny". Podstawowe zasady prawa karnego ZASADA HUMANITARYZMU A zasada HUMANIZMU • Powinność kierowania się zasadą humanizmu spoczywa na tworzących prawo: muszą tak kształtować treść norm aby nie naruszały one godności człowieka. • Zasada humanizmu powinna być także wskazaniem dla wykładni przepisów prawa karnego. • Ma ona odniesienie w równej mierze do KK, jak i do prawa karnego pozakodeksowego oraz innych dziedzin prawa. • W art. 3 KK ujęto wąsko zasadę humanizmu w postaci zasady humanitaryzmu: nie ogranicza to jednak zakresu zasady humanizmu wyprowadzanej z Konstytucji RP i bezpośrednio stosowalnej również na gruncie prawa karnego. Podstawowe zasady prawa karnego • zakres, jaki KK zakreśla zasadzie humanitaryzmu, nie oznacza, że zasada humanizmu ma odniesienie w postaci zawartej w art. 3 KK tylko do stosowania kar i innych środków przewidzianych w KK. • Źródłem szerokiego zakresu zasady humanizmu jest Konstytucja RP. To upoważnia do przyjęcia, że prawo karne powinno respektować godność każdego człowieka. Odnosi się to także do pokrzywdzonego • Zasada humanizmu znajduje oparcie również w międzynarodowych aktach praw człowieka ratyfikowanych przez Polskę – w art. 7 i 10 MPPOiP, art. 3 EKPC oraz w Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 10.12.1984 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378) ... jakieś pytania?
