STAROŻYTNA GRECJA

1
SŁOWNICZEK
STAROŻYTNA GRECJA
ROMAN ROŻEK
2
GEOGRAFIA





























Atlantyda – legendarna wielka wyspa na Atlantyku, której potężni władcy w IX
tysiącleciu p.n.e. mieli panować nad całą Libią i Europą Zachodnią. Wskutek trzęsienia
ziemi pogrążyła się w oceanie. Mit opisał Platon w dialogu „Timajos”.
Attyka – kraina w środkowej Grecji nad Morzem Egejskim. Główne miasto – Ateny.
Cheronea – miasto w Beocji. Tutaj Filip macedoński pokonał Greków w 338 roku p.n.e.,
kładąc kres niepodległości Grecji.
Delfy – miejscowość, siedziba słynnej wyroczni Apollina.
Eurotas – główna rzeka Lakonii, przepływająca przez Spartę.
Faleron – port połączony murami z Atenami, po wojnach perskich stracił swe znaczenie
na rzecz Pireusu.
Gaugamela – miejscowość w Asyrii, gdzie w 331 roku p.n.e. Aleksander Wielki pokonał
Dariusza I.
Gordion – miasto w Azji Mniejszej ze znaną świątynią Zeusa w której Gordios umieścił
wóz
i jarzmo przywiązane do dyszla za pomocą niezmiernie splątanego węzła.
Wyrocznia orzekła, że kto rozwiąże ten węzeł, zdobędzie władzę nad Azją. Aleksander
Wielki przeciął węzeł mieczem.
Granik – rzeka w Azji Mniejszej, sławna z odniesionego nad nią zwycięstwa Aleksandra
Wielkiego nad Persami w 334 roku p.n.e.
Halikarnas – miasto gdzie znajdowało się sławne Mauzoleum. Miasto zniszczone w 334
roku p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego, nigdy już się nie podniosło z upadku.
Helikon – góry w Beocji, ze świątynią Apollina i gajem poświęconym Muzom. Wierzono
że bijące tam źródła: Aganippe i Hippokrene dają natchnienie poetom.
Hellada – nazwa starożytnej Grecji.
Hellespont – cieśnina, dziś Dardanele.
Heraklesa słupy – tak dawniej nazywano dwa przylądki: Kalpe w Hiszpanii i Abila w
Mauretanii otaczające cieśninę gibraltarską.. Starożytni uważali je za najdalszą granicę
zamieszkałej ziemi.
Hippokrene – źródło w Beocji na Helikonie, poświęcone Apollinowi i Muzom, powstałe
od uderzenia kopytem przez Pegaza. Wierzono że daje natchnienie poetom.
Ikaria – wyspa w pobliżu Azji Mniejszej, na którą miał spaść Ikar.
Ilion – Troja.
Itaka – wyspa na Morzu Jońskim, gdzie swoje królestwo miał Odyseusz.
Kastalia – święte źródło w pobliżu Parnasu, poświecone Apollinowi i Muzom, dające
natchnienie poetom.
Kitajron – leśne pasmo górskie na pograniczu Attyki, Beocji i Megaris, poświęcone
Zeusowi
i Apollinowi, tu też odbywały się uroczystości orgiastyczne na cześć
Dionizosa.
Knossos – starożytne miasto na Krecie, stolica mitycznego państwa króla Minosa, który
mieszkał w pałacu zwanym labiryntem.
Lacedemon – w starożytności nazwa Sparty (miasta i państwa).
Lacedemończycy – Spartanie.
Lakonia – kraina w Grecji na Peloponezie. Główne miasto – Sparta.
Laurion – lesiste góry w Attyce, znane z kopalni ołowiu i srebra.
Libia – tak Grecy nazywali Afrykę.
Maraton – równina na wybrzeżu Attyki, słynna ze zwycięstwa Greków nad Persami w
490 roku p.n.e.
Mykeńczycy – pierwsi Grecy, wojowniczy lud, którego nazwa wywodzi się od ich
głównego miasta – Myken.
Nubijczycy – dla starożytnych Greków czarnoskórzy mieszkańcy Afryki.
3










Olimp – najwyższa góra, leżąca w północnej Grecji, według wierzeń siedziba bogów.
Olimpia – miejscowość w Elidzie u podnóża Olimpu. Dzieliła się na dwie części: gaj Altis
poświęcony Zeusowi – były tam świątynie, w tym główna Zeusa olimpijskiego, ze słynnym
posągiem Zeusa dłuta Fidiasza, zaliczanym do 7 cudów świata, teatr, skarbce, posągi. W
drugiej części był stadion, hipodrom, gimnazjon, palestra i ratusz. W IV wieku n.e. cesarz
Teodozjusz zabronił odbywania igrzysk, a w VI wieku Olimpię zniszczyło trzęsienie ziemi.
Parnas – góra koło Delf, siedziba Apollina i Muz.
Pireus – najważniejszy port Aten, jego znaczenie wzrosło po wojnach perskich za radą
Temistoklesa (w miejsce Faleronu), a Perykles połączył port z Atenami Długimi Murami.
Plateje – miasto w Beocji, znane ze zwycięstwa Greków nad Persami w 479 roku p.n.e.
Pnyks – wzgórze w Atenach, na południowy zachód od Areopagu, miejsce obrad
zgromadzeń ludowych.
Salamina – wyspa w pobliżu Attyki, słynna ze zwycięstwa Greków (Temistokles) nad
Persami
w bitwie morskiej w 480 roku p.n.e.
Skamander – rzeka w pobliżu Troi.
Termopile – wąski przesmyk w Tesalii, między górą Ojta i Zatoką Malijską, tworzący
przejście do Grecji Środkowej, nazwany tak od znajdujących się w pobliżu ciepłych źródeł.
Miejsce słynnej bitwy w roku 480 p.n.e., podczas której spartański król Leonidas wraz z
300 Spartanami poniósł, na skutek zdrady, śmierć w bohaterskiej walce z wielokrotnie
przeważającymi liczebnie wojskami króla perskiego Kserksesa.
Troja – Ilion, miasto w Azji Mniejszej między rzekami Skamander i Simoeis, miejsce
sławnej wojny z „Iliady” Homera z XII wieku p.n.e. Odkopana w XIX wieku przez
Henryka Schliemanna.
ORGANIZACJA PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA







agonoteci – urzędnicy regulujący przebieg igrzysk, delegowani przez państwo. Był to
urząd wysoki i zaszczytny. Zajmowali się organizowaniem zawodów, administrowaniem
funduszami, sędziowaniem i rozdzielaniem nagród.
agora – centralny plac w miastach greckich, rynek, najczęściej czworokątny; tam
koncentrowało się życie polityczne i znajdowały się najważniejsze miejsca kultu.
agoranomowie – urzędnicy targowi w miastach greckich; w Atenach było ich
dziesięciu: 5 dla Aten i 5 dla Pireusu.
amfiktionia – związek polis opiekujący się sanktuarium lub świątynią.
apella – zgromadzenie ludowe Spartiatów powyżej 20 lat, zbierające się co miesiąc, bez
dyskusji przyjmujące lub odrzucające wnioski geruzji, wybierało gerontów i eforów, nie
miało inicjatywy ustawodawczej.
apodektaj – dziesięciu urzędników skarbowych w Atenach, wybieranych po jednym z
każdej fyli. Pełnili oni funkcję generalnych poborców państwowych. Otrzymane sumy
przydzielali poszczególnym urzędnikom na pokrycie wydatków publicznych.
archont – jeden z 9 najwyższych urzędników wybieranych w Atenach na rok (po rocznej
kadencji wchodzili w skład areopagu). Początkowo wydawali ustawy, sądzili w sprawach
prywatnych itp., stopniowo urząd ten stał się tylko honorowym (zwłaszcza po reformie
Klejstenesa).
4



















Areopag – w starożytnych Atenach rada złożona z byłych archontów (9 najwyższych
urzędników o szerokich kompetencjach prawnych, sądowych i kultowych – po roku
urzędowania wchodzili
w skład Areopagu), urzędująca na Areopagu (wzgórzu
Aresa). Początkowo główny organ ustawodawczy i sądowy, od V wieku p.n.e. sprawował
sądy w sprawach gardłowych. Potocznie zebranie starców, poważnych osób.
arystokracja – (dosłownie: rządy najlepszych bo gr. aristoi - najlepsi), warstwa
najbogatszych ludzi skupiających w swym ręku władzę państwową. Sprawowali rządy w
Atenach od VIII do VI wieku p.n.e.
astynomowie – urzędnicy policyjni wybierani na rok poprzez losowanie. Stanowili straż
porządkowo - obyczajową, czuwali nad planową rozbudową miasta, porządkiem w
mieście
i moralnością publiczną.
autokrator – w Atenach tytuł naczelnego dowódcy.
barathron – przepaść skalista w Atenach, do której strącano przestępców skazanych na
śmierć.
concubina – kobieta wolna żyjąca z wolnym mężczyzną w trwałym związku
pozamałżeńskim.
W Grecji mężczyzna mógł mieć jednocześnie żonę i konkubinę,
którą mógł w każdej chwili odesłać do ojca. Dzieci z tego związku nie miały praw do
spadku.
dem – gmina, podstawowa jednostka terytorialna w Attyce. 10 dem tworzyło fylę, zaś
całe państwo dzieliło się na 10 fyl.
demagog – w Atenach zawodowy polityk, który nie pełnił żadnych funkcji, ale wpływał i
to
w stopniu decydującym na decyzje zgromadzenia ludowego poprzez swoje
przemówienia
i wnioski (demagog – ten który prowadzi lud). W V wieku
p.n.e. słowo to nie miało jeszcze zabarwienia negatywnego.
demarchos – urzędnik stojący na czele demu.
demokracja – (demos – lud, krateo – władam, rządzę) – władza ludu, oznacza że
wszyscy obywatele uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej: bezpośrednio lub
poprzez swoich przedstawicieli. Pierwsze rządy demokratyczne powstały w Atenach,
dzięki reformom Solona, Klejstenesa i Peryklesa.
demopojetos – obywatel obcego państwa, któremu za wybitne zasługi wobec Aten
przyznano obywatelstwo ateńskie.
dikastikon – wynagrodzenie sędziów w Atenach – 2, potem 3 obole za rozprawę.
drachma – podstawowa srebrna moneta u Greków.
dynasteja – jedna z form oligarchii, w której władza spoczywa w rękach niewielu
uprzywilejowanych i przechodzi z ojca na syna.
efeb – młodzieniec grecki w wieku 18-20 lat, odbywający obowiązkową służbę wojskową.
Przyjęcie w poczet efebów było równoznaczne z wpisaniem młodzieńca na listę obywateli.
eforowie – w starożytnej Sparcie 5 najwyższych urzędników („nadzorców”) wybieranych
na jeden rok przez apellę. Decydowali o polityce wewnętrznej i zagranicznej; przed nikim
nie odpowiadali. Przewodniczyli geruzji i apelli. Najważniejszego efora nazywano
eponimem.
ejren – naczelnik oddziału młodych chłopców w Sparcie.
eklezja – zgromadzenie ludowe, najwyższa władza w demokratycznych Atenach. W IV
wieku p.n.e. zwoływana 40 razy do roku z udziałem obywateli którzy ukończyli 20 lat.
Zbierała się na agorze, wzgórzu Pnyks lub w teatrze. Każdy miał prawo zabrania głosu.
Głosowano przez podniesienie ręki, a w sprawach wymagających tajności np. o skazanie
kogoś na wygnanie przez ostracyzm, głosowano tajnie przez składanie skorupki ostrakon,
z wypisanym imieniem danego obywatela.
epichejrotonia – głosowanie za pomocą podniesienia rąk na Zgromadzeniu Ludowym
w Atenach przy rozpatrywaniu większości spraw. Inaczej postępowano w dwu
przypadkach: przy losowaniu urzędników (posługiwano się białymi i czarnymi ziarnkami
fasoli: wyciągano z jednego naczynia tabliczkę z nazwiskiem kandydata, z drugiej ziarnko
fasoli – białe oznaczało wybór) oraz przy sądzie skorupkowym (wtedy składano skorupkę
z nazwiskiem obywatela, którego uważano za niebezpiecznego dla państwa).
5

























epitimos – obywatel ateński posiadający pełnię praw.
eupatrydzi – ateńska arystokracja rodowa, warstwa wielkich posiadaczy ziemskich.
fratria – grupa ludzi związanych pokrewieństwem, złączonych dla celów politycznych,
wyborczych itp. W Atenach każda fratria składała się z 30 gene (rodów) i stanowiła część
fyli.
fyle – jednostka podziału obywateli np. w Sparcie i w Atenach.
gerontowie – w starożytnej Sparcie członkowie geruzji, wybierani spośród obywateli
którzy ukończyli 60 lat.
geruzja – rada złożona z dwóch królów Sparty i 28 gerontów wybieranych dożywotnio
spośród Spartan, którzy ukończyli 60 rok życia. Pierwotnie szerokie kompetencje
ograniczono na rzecz eforów. Przygotowywała wnioski na apellę i do sądownictwa
karnego pod przewodnictwem królów. Potocznie: rada starców.
heliaja – sąd przysięgłych w Atenach, jako instancja apelacyjna od wyroku urzędników.
Składał się z 6000 członków wybieranych przez losowanie. Komplet sądzący mógł
wynosić od 200 do 6000 członków.
heloci – państwowi chłopi pracujący na ziemi Spartan, rekrutujący się z podbitej
ludności, składający daniny, przypisani do ziemi.
hemerodromos – poseł-biegacz który odbywał bieg długi z wiadomością którą miał
dostarczyć tego samego dnia.
hendeka – w Atenach kolegium złożone z 11 członków nadzorujące więzienia i
wykonywanie wyroków śmierci; sądzili też za pospolite zbrodnie.
hestiasis – uczta którą wydawał w Atenach w czasie świąt (np. Dionizje, Panatenaje)
zamożny obywatel dla członków swojej fyli. Liczba biesiadników dochodziła do 2000.
hetera – przyjaciółka, kobieta trudniąca się prostytucją. W czasach hellenistycznych
hetery odznaczały się dużą kulturą i wykształceniem.
homojoj – jednakowi, równi, obywatele spartańscy posiadający pełne prawa
obywatelskie i równe działki gruntu.
hospitium – gościnność wobec cudzoziemców, ich osoba była uświęcona, zapewniano
im gościnę i opiekę.
kaduceusz – laska która otrzymał Hermes od Apollina w zamian za ofiarowaną mu lirę.
Godło posłów przybywających w celach pokojowych.
keryks – herold w Grecji.
klepsydra – zegar wodny, w kształcie naczynia z podwójnym dnem: górne posiadało
otwór, przez który woda przeciekała powoli kroplami na dno (ok. 20 minut). Używano jej
do mierzenia czasu wyznaczonego na przemówienia na procesie. Mówca mógł
przemawiać przez dwie klepsydry.
krypteja – tajna policja spartańska składająca się z młodzieży. Na polecenie eforów
potajemnie zabijała helotów podejrzanych lub niebezpiecznych dla państwa.
metojkowie – cudzoziemcy mieszkający w Atenach przez określony czas. Wolni
osobiście, nie mieli praw politycznych., pełnili jednak służbę wojskową i byli zobowiązani
do niektórych świadczeń.. Nie mieli prawa posiadania ziemi, zajmowali się rzemiosłem i
handlem. W IV wieku p.n.e. było ich około 10 tysięcy.
motakowie – dzieci helotów, pochodzące często z małżeństw mieszanych (helotek ze
Spartiatami); wychowywane razem z młodymi Spartiatami otrzymywały wolność, a
czasem nawet prawa obywatelskie.
mówić lakonicznie – mówić krótko, zwięźle, rzeczowo. Takiego sposobu wysławiania
się uczono Spartan.
nauarch – naczelnik floty w Sparcie, sprawujący władzę w zastępstwie króla.
neodamodzi – w Sparcie heloci wyzwoleni przez państwo (osoby prywatne nie miały
prawa wyzwalać helotów). Mieli prawo i obowiązek służenia w wojsku, czasem
otrzymywali prawa obywatelskie.
neokorowie – dozorcy i strażnicy przy świątyniach w Grecji.
obywatel – pełnoprawny mieszkaniec państwa, mógł uczestniczyć w zgromadzeniu
ludowym
i sprawować urzędy.
6





















ochlokracja – rządy pospólstwa, forma skrajnej demokracji greckiej z czasów Platona,
uznawana za zwyrodniałą, gdyż władzę sprawowali pasożytniczy biedacy, kierowani przez
schlebiających im demagogów. Panuje bezgraniczna samowola i zabieranie majątków
zamożnym. Z tej wolności bez granic rodzi się z czasem dyktatura.
oligarchia – (oligos – nieliczny, arche – władza) typ ustroju w którym władzę sprawują
członkowie nielicznej grupy rodzin. Duża uprawnienia mieli urzędnicy, natomiast rzadko
zwoływano zgromadzenie ludowe.
ostracyzm – sąd skorupkowy w Atenach, wprowadzony przez Klejstenesa w 509 roku
p.n.e. by pozbyć się z kraju obywateli groźnych dla demokracji. Nazwiska obwinionych
wypisywano na ostrakach. Kto miał 6 tysięcy głosów przeciw sobie, szedł na 10-letnie
wygnanie, nie tracił praw obywatelskich oraz majątku i mógł być odwołany wcześniej.
ostrakon – skorupka gliniana używana w czasie sądu skorupkowego.
pajdonomos – urzędnik w Sparcie kierujący wychowaniem młodzieży, czuwający nad
jej moralnością. Podlegali mu nauczyciele wychowania fizycznego oraz mastigoforowie,
którzy wymierzali chłopcom karę cielesną.
państwo-miasto – polis, niewielkie państewko, zazwyczaj miasto wraz z okolicą.
pelaci – ubodzy chłopi attyccy pracujący wraz z rodzinami w posiadłościach rolnych
bogaczy.
periojkowie – w starożytnej Sparcie grupa ludności wolnej, nie mająca praw
politycznych, lecz pełniąca służbę wojskową i płacąca świadczenia. Dozorowani byli przez
specjalnych urzędników. Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem.
Pnyks – wzgórze w Atenach, na południowy zachód od Areopagu, miejsce obrad
zgromadzeń ludowych.
poleci – dziesięciu urzędników skarbowych w Atenach.
polemarcha – najwyższy urzędnik ateński, trzeci archont, zajmujący się sprawami
wojskowymi.
polis – miasto-państwo.
sejsachteja – strząśnięcie ciężarów – tak nazywali starożytni reformę Solona
uwalniającą zadłużonych chłopów od zobowiązań.
sofiści – nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego, działający w
Atenach
w V – IV wieku p.n.e.
sofroniści – 10 opiekunów nadzorujących młodzież w gimnazjonie ateńskim.
Spartiaci – jedyna grupa pełnoprawnych obywateli w Sparcie. Użytkownicy działek
ziemi uprawianej przez helotów.
talent – największa jednostka wagowo-pieniężna (około 21-68 kg), dzieliła się na 60 min.
teorikon – zasiłek w wysokości dwóch oboli wypłacany na wniosek Peryklesa przez
państwo ateńskie ubogim obywatelom jako dieta dzienna, by umożliwić im udział w
widowiskach teatralnych.
timokracja – ustrój państwowy wprowadzony przez Solona w Atenach, polegał na
podziale obywateli według cenzusu majątkowego na cztery klasy.
tyrania – w starożytnej Grecji forma rządów powstała w wyniku zamachu stanu. Rządy
oparte na przemocy i terrorze.
Zgromadzenie ludowe (eklezja) – zebranie wszystkich obywateli w Atenach, na
którym decydowano o najważniejszych sprawach państwa.
7
ARCHITEKTURA I SZTUKA

























abakus – górna część kapitelu kolumny w kształcie kwadratowej płyty.
adyton – najbardziej ukryta część świątyni, świętego gaju lub groty, dostępna tylko
kapłanom lub osobom, które przeszły przez obrzęd oczyszczenia.
akant – roślina z gatunku ostów, bylina lub krzew śródziemnomorski, której liście (duże,
głęboko wycięte) stanowiły często rzeźbiarski motyw dekoracyjny.
akrolit – posąg, którego nagie partie ciała były wykonane z kamienia lub marmuru,
pozostałe zaś części wykonane z drzewa lub gliny przykryte odzieżą zarzuconą na posąg.
Akropol – wzgórze wapienne w Atenach, na którym zbudowano najpiękniejsze
świątynie, w tym Partenon, Propyleje, Erechtejon, świątynię Nike Apteros.
Akropolis – część miasta położona na wzgórzu, zwykle stała tam twierdza lub świątynie.
amfiprostylos – typ świątyni greckiej posiadający w fasadzie głównej i tylnej
kolumnadę, złożoną zwykle z czterech kolumn np. świątynia Nike Apteros w Atenach.
Apteros Nike – Nike Bezskrzydła, świątynia Ateny Zwycięskiej (Ateny Nike), znajdująca
się na Akropolu w Atenach, uważana za jeden z najpiękniejszych zabytków architektury
jońskiej
architraw – epistyl, dolna część belkowania znajdująca się poniżej fryzu, wsparta
bezpośrednio na kolumnach.
Artemizjon – miejsce kultu lub świątynia Artemidy. Najsławniejsza była świątynia w
Efezie zaliczana do 7 cudów świata, wzniesiona w VI wieku p.n.e. Obecnie nikłe resztki
Asklepiejon – sanktuarium Asklepiosa, ośrodek medyczny prowadzony przez
kapłanów-lekarzy, mieszczący świątynię, ołtarz, portyki dla chorych (dormitoria) i inne
budowle.
baza – dolna część kolumny, podstawa.
bazylika – wielka hala przeznaczona na zebrania kupców, posiedzenia sądowe i inne
zebrania publiczne, nazwana od archonta basileusa w Atenach. Była podzielona rzędami
kolumn na trzy części, w głębi zaś wznosiła się trybuna.
cella – główna część świątyni, przeznaczona do ustawienia posągu bóstwa.
ceramika – ogólna nazwa dla garncarstwa, pochodząca od przedmieścia ateńskiego
Keramejkos, gdzie koncentrował się handel naczyniami glinianymi.
dipteros – świątynia o dwurzędowej kolumnadzie otaczającej naos.
distylos – typ małej świątyni greckiej.
dodekastylos – typ świątyni posiadającej 12 kolumn w fasadzie głównej peristazy.
Doryforos – posąg dłuta Polikleta przedstawiający nagiego młodzieńca niosącego
włócznię, utrzymany w tzw. kontrapoście.
echinus – dolna część głowicy doryckiej.
epistyl – architraw, dolna część belkowania znajdująca się poniżej fryzu, wsparta
bezpośrednio na kolumnach.
epos – najwcześniejszy grecki gatunek literacki; dwie pierwsze epopeje to „Iliada” i
„Odyseja”.
Erechtejon – świątynia na Akropolu w Atenach poświęcona Erechteuszowi, Atenie
Polias
i Posejdonowi, zbudowana w V wieku p.n.e. w stylu jońskim. Od strony
południowej słynny portyk kariatyd zwany lożą kor.
hellenizm – okres od 336 roku p.n.e. (wstąpienie na tron Aleksandra Wielkiego) do 30
roku p.n.e. (podbój Egiptu przez Rzym – upadek ostatniego państwa hellenistycznego). W
okresie tym doszło do stopienia się elementów kultury greckiej z elementami kultury
małoazjatyckiej i egipskiej,
w wyniku czego powstała nowa, uniwersalna wysoka
kultura.
herma – wysoki czworoboczny słup zwieńczony głową lub krótkim popiersiem.
8































Iliada – poemat przypisywany Homerowi, spisany w VIII wieku p.n.e. w 24 księgach,
opisuje ostatnie 50 dni 10-letniej wojny trojańskiej (do pogrzebu Hektora).
kanefora – posąg lub malowidło przedstawiające dziewczynę niosącą na głowie koszyk z
ofiarami lub przedmiotami kultu.
kapitel – głowica, najwyższa część kolumny, ozdobiona rzeźbami.
kariatyda – posąg kobiecy używany jako podpora architektoniczna zamiast kolumny,
stosowany w porządku jońskim.
kaseton – element dekoracji wnętrza: krzyżujące się belki pułapu tworzą czworokątne
lub równoległoboczne zagłębienia.
kenotaf – grób bez ciała zmarłego.
Keramejkos – przedmieście Aten zamieszkałe przez garncarzy (kerameus – garncarz).
Stąd pochodzi wyraz ceramika, oznaczający artystyczne wyroby z gliny.
Kolos Rodyjski – posąg Heliosa, największy w starożytności posąg spiżowy, dzieło
Charesa
z Lindos z 304 roku p.n.e.. Miał około 32 metry wysokości. Zaliczany
do siedmiu cudów świata. Na skutek trzęsienia ziemi w 224 roku p.n.e. uległ zniszczeniu.
kora – posąg dziewczyny, zwykle stawiany na grobie.
kultura antyczna – kultura starożytna, grecka i rzymska.
kuros – posąg młodzieńca, zwykle stawiany na grobie.
marmur – twardy, zwykle biały kamień, z którego Grecy wznosili swe najpiękniejsze
budowle.
metopa – prostokątna płyta ceramiczna lub kamienna ozdobiona malowidłem lub
płaskorzeźbą; część fryzu doryckiego.
monopteros – rzadki typ świątyni, bez celli, lecz z kolumnadą pokrytą dachem.
naos – określenie świątyni greckiej lub samej celli w świątyni.
odeon – gmach przeznaczony na występy muzyczne, budową podobny do teatru
(widownia
w kształcie półkola, rzędy siedzeń wznoszących się amfiteatralnie,
orchestra dla chóru i podium dla muzyków), ze względów akustycznych kryty dachem.
Odyseja – poemat będący kontynuacją Iliady, opowiada dzieje 10-letniej tułaczki króla
Itaki Odyseusza wracającego spod Troi na rodzinną wyspę.
orant – w sztuce postać przedstawiona w geście modlitewnym.
palmeta – motyw dekoracyjny w kształcie stylizowanego liścia palmy.
Partenon – świątynia Ateny Dziewicy na Akropolu w Atenach, zbudowana w V wieku
p.n.e..
peristaza - rząd lub rzędy kolumn otaczające cellę świątyni.
perypter – świątynia lub inna budowla otoczona z zewnątrz pojedynczym rzędem
kolumn.
perystyl – perypter, nazwa świątyni lub innej budowli otoczonej z czterech stron
kolumnadą.
pinakoteka – zbiór obrazów w bocznej sali Propylejów. Galeria obrazów.
pismo linearne B – pismo używane przez Mykeńczyków; język zapisywany za pomocą
tego pisma stanowi wczesną postać pisma greckiego.
portyk – budynek na planie prostokąta, otoczony jednym lub kilkoma rzędami kolumn
wspierających dach. W Rzymie odpowiadał greckiej stoa. Też część budowli przed
głównym wejściem, z rzędem kolumn.
pronaos – część przednia świątyni greckiej, stanowiąca przedsionek do naos (celli).
Propyleje Ateńskie – monumentalna brama prowadząca na Akropol w Atenach,
zbudowana
w V wieku p.n.e. z marmuru przez Mnesiklesa. Budowla o pięciu
przejściach. Od strony północnej i południowej dwa skrzydła ( w północnej Pinakoteka –
zbiór obrazów).
propylon – monumentalna brama wznoszona na prostym planie, o jednym przejściu.
Prototyp
i nierozwinięta forma propylei.
prostyl – typ świątyni o 4 kolumnach od strony frontowej.
pytia – wieszczka, kapłanka Apollina w Delfach udzielająca niejasnych odpowiedzi.
9







sima – rynna w kształcie wygiętej w górę listwy, która zbierała wodę spływającą z dachu
i odprowadzała ją rzygaczami w kształcie lwich pysków.
stoa – podłużny budynek bez ścian, z dachem wspartym na kolumnach; miejsce gdzie
skryci przed słońcem ludzie mogli spokojnie rozmawiać o filozofii czy interesach.
terakota – dobrze oczyszczona i wypalona glina używana do wyrobu figurek i elementów
architektonicznych.
tolos – budowla na planie koła, z kolumnadą dokoła lub bez, zwieńczona stożkowatym
dachem przypominającym kopułę.
torus – główna część składowa bazy kolumny jońskiej, dosłownie: poduszka, wałek.
tympanon – trójkątny szczyt fasady świątyni, między obu płaszczyznami dachu
dwuspadowego, zwykle ozdobiony rzeźbami.
woluta – ślimacznica, zwój, charakterystyczny element dekoracyjny kolumny porządku
jońskiego.
WOJSKO, WOJNY










agema – doborowe oddziały w wojsku greckim, np. w Sparcie straż przyboczna króla
licząca 300 żołnierzy.
autokrator – w Atenach tytuł naczelnego dowódcy.
balista – machina oblężnicza miotająca ciężkie kamienie.
barbarzyńcy – tak Grecy nazywali wszystkich cudzoziemców; mieli przekonanie o swej
wyższości nad nimi.
bieg maratoński – bieg na dystansie 42 km 195 m rozgrywany w czasach nowożytnych
na pamiątkę legendarnego biegu po bitwie pod Maratonem do Aten.
Bucefał – ulubiony koń Aleksandra Wielkiego. W miejscu gdzie padł w Indiach, w
Pendżabie, Aleksander założył miasto Bukefala.
Cheronea – miasto w Beocji. Tutaj Filip macedoński pokonał Greków w 338 roku p.n.e.,
kładąc kres niepodległości Grecji.
ciemne wieki Grecji – kilkusetletni okres od XII do VIII wieku p.n.e., kiedy po
doryckim podboju załamała się dotychczasowa kultura grecka. Z tego okresu nie
zachowały się żadne źródła pisane.
diadochowie – wodzowie macedońscy, którzy po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323
roku p.n.e. podzielili miedzy siebie jego państwo. Byli to: Eumenes, Antypater z synem
Kassandrem, Antygonos, Ptolemeusz, Lizymach, Seleukos, Leonnatos, Perdikkas. Każdy z
nich przez pewien czas władał jedną z prowincji imperium, aż wreszcie w 280 roku p.n.e.
po długotrwałych walkach powstały trzy wielkie państwa: Egipt pod panowaniem
Lagidów, potomków Ptolemeusza, Syria pod panowaniem Seleucydów i Macedonia pod
panowaniem Antygonidów.
długie mury – mury łączące miasto Ateny z portami Pireus i Faleron, zbudowane w V
wieku p.n.e. z inicjatywy Temistoklesa. Miały 10 km długości. Zburzone w 404 roku p.n.e.
10
























przez Spartan po wojnie peloponeskiej, odbudowane w 394 roku p.n.e., zburzone
ostatecznie przez Sullę w 86 roku p.n.e.
ekechejria – zawieszenie broni, pokój boży, wstrzymanie się od wszelkich działań
wojennych
i sporów na okres od jednego do trzech miesięcy, w czasie gdy
odbywały się uroczystości ogólnohelleńskie np. igrzyska olimpijskie.
enomotia – jednostka w wojsku spartańskim, zwiazana wspólną przysięgą, składała się z
32 lub 36 osób.
epagoge – w taktyce greckiej nazwa szyku wojska podczas marszu, w którym
poszczególne oddziały następowały bezpośrednio po sobie.
falanga – zwarty, wieloszeregowy szyk bojowy hoplitów. Było zazwyczaj 6-8 szeregów
rozciągających się czasem na ponad 1 km. Żołnierze stali bardzo ciasno, tak że tarcza
hoplity osłaniała jego lewy bok i prawy bok sąsiada. Rozerwanie szyku oznaczało klęskę,
bo falanga nie mając rezerw (wszyscy wojownicy stawali do walki) nie potrafiła bronić się
przed innym atakiem niż czołowym. Szyk ten wymagał od hoplitów wytrzymałości
psychicznej i rezygnacji
z indywidualnego wyczynu. Do walki falangą
potrzebne były płaskie, rozległe równiny. Nawet konnica wroga nie była w stanie walczyć
ze zwartym szeregiem najeżonym włóczniami. Lekkozbrojni i konni osłaniali boki falangi.
Gaugamela – miejscowość w Asyrii, gdzie w 331 roku p.n.e. Aleksander Wielki pokonał
Dariusza I.
Granik – rzeka w Azji Mniejszej, sławna z odniesionego nad nią zwycięstwa Aleksandra
Wielkiego nad Persami w 334 roku p.n.e.
harpe – miecz o zakrzywionym ostrzu.
hiberna – obóz zimowy, leże zimowe wojska, gdy nie prowadzono działań wojennych.
hipparcha – dowódca jazdy w wojsku ateńskim, wybierany rokrocznie. Jazda ateńska
dzieliła się na dwa oddziały po 500 ludzi.
hoplita – ciężkozbrojny pieszy żołnierz grecki, uzbrojony w miecz i włócznię, przed
ciosami chroniła go tarcza i hełm oraz nagolenniki. Uzbrojenie ważyło około 35 kg.
lochos – oddział piechoty greckiej z lochagosem na czele, liczył 60-300 ludzi.
Maraton – równina na wybrzeżu Attyki, słynna ze zwycięstwa Greków nad Persami w
490 roku p.n.e.
onager – machina miotająca kamienne pociski, używana przy zdobywaniu miast.
pelta – mała, okrągła, lekka tarcza wykonana z drewna lub plecionki wierzbowej
obciągniętej skórą.
peltaści – lekkozbrojni wojownicy greccy, wyposażeni w skórzane nagolennice, włócznie
oraz
w tarczę zwaną peltą.
pentera – okręt wojenny poruszany siłą wioseł obsługiwanych przez pięć szeregów
wioślarzy.
Plateje – miasto w Beocji, znane ze zwycięstwa Greków nad Persami w 479 roku p.n.e.
Salamina – wyspa w pobliżu Attyki, słynna ze zwycięstwa Greków (Temistokles) nad
Persami
w bitwie morskiej w 480 roku p.n.e.
strateg – dowódca wojskowy w Atenach; co roku wybierano 10 strategów.
Termopile – wąski przesmyk w Tesalii, między górą Ojta i Zatoką Malijską, tworzący
przejście do Grecji Środkowej, nazwany tak od znajdujących się w pobliżu ciepłych źródeł.
Miejsce słynnej bitwy w roku 480 p.n.e., podczas której spartański król Leonidas wraz z
300 Spartanami poniósł, na skutek zdrady, śmierć w bohaterskiej walce z wielokrotnie
przeważającymi liczebnie wojskami króla perskiego Kserksesa.
taran – wystająca z dziobu okrętu zaostrzona belka, umieszczona pod linią wody lub tuż
nad nią, służąca do przebijania burt wrogich okrętów.
tetrera – okręt wojenny poruszany siłą wioseł obsługiwanych przez cztery szeregi
wioślarzy.
triera – starogrecki wiosłowy okręt wojenny, mający trzy rzędy wioseł w każdej burcie;
zwany też triremą. Miał około 200 wioślarzy i 18 żołnierzy.
trirema – triera.
11






wojna peloponeska – wojna w latach 431-404 p.n.e. o hegemonię w Grecji prowadzona
przez Spartę i Związek Peloponeski przeciwko Atenom pod hasłem obrony wolności miast
greckich – członków Ateńskiego Związku Morskiego. Zakończyła się klęską Aten i
rozwiązaniem Związku Morskiego.
wrócić z tarczą lub na tarczy – w Sparcie oznaczało wrócić żywym jako zwycięzca z
bitwy niosąc swoją tarczę lub martwy niesiony przez towarzyszy. Nie wolno było wrócić
żywym
z przegranej bitwy.
węzeł gordyjski – skomplikowany węzeł przy zaprzęgu w mieście Gordion. Legenda
głosiła, że jeśli ktoś go rozwiąże, zostanie panem Azji. Aleksander Wielki przeciął węzeł
mieczem.
Związek Koryncki – związek polis greckich z Koryntem na czele, założony w 338/337 r.
p.n.e. pod naciskiem Filipa II, który był jego hegemonem. Rozwiązany po śmierci
Aleksandra w 323 r. p.n.e.
Związek Morski – sojusz polis greckich w V wieku p.n.e. z Atenami na czele.
Związek Peloponeski – Symmachia Spartańska, organizacja skupiająca większość
państw Peloponezu pod hegemonią Sparty od drugiej połowy VI wieku p.n.e. do 371 roku
p.n.e. (klęska Spartan pod Leuktrami). Członkowie Związku dostarczali jedynie
kontyngentów wojskowych
w czasie wojny.
SŁAWNI GRECY










Archimedes – (287-212 r. p.n.e.) matematyk i fizyk. W czasie kąpieli w wannie (okrzyk
heureka – znalazłem) odkrył prawo: ciało zanurzone w płynie traci ciężar równy ciężarowi
wypartego przez nie płynu. Obliczył liczbę pi, skonstruował planetarium i globus.
Aristodemos – jedyny Spartańczyk który ocalał spośród 300 wojowników pod
Termopilami, wskutek czego otaczano go w ojczyźnie powszechną pogardą. Zginął w
bitwie pod Platejami
w 479 roku p.n.e.
Arystarch – (310 – 230 p.n.e.) wybitny matematyk i astronom, odkrył że Ziemia obraca
się wokół Słońca i własnej osi.
Arystofanes – (446 – 385 p.n.e.) najwybitniejszy komediopisarz, tylko jego 11 komedii
(i fragmenty 33 innych) zachowały się do naszych czasów.
Arystoteles – (384 – 322 p.n.e.) pochodził ze Stagejry, uczeń Platona, nauczyciel i
wychowawca Aleksandra Wielkiego. W Atenach założył szkołę Liceum (Likajon). Głosił
zasadę umiaru, złotego środka.
Arystydes – (540 – 468 p.n.e.) zwany Sprawiedliwym, okrył się chwałą w bitwie pod
Maratonem. Zwolennik Miltiadesa i przeciwnik Temistoklesa, został za jego sprawą na
mocy ostracyzmu wygnany. Potem pogodził się z Temistoklesem, brał udział w bitwie pod
Salaminą, a jako strateg kierował siłami ateńskimi pod Platejami.
Autochthon – władca wyspy Atlantydy, opisanej przez Platona w „Timajos”.
Demokryt z Abdery – 9460 – 370 p.n.e.) wybitny filozof, rozwinął naukę o atomach
jako niepodzielnych cząsteczkach, składnikach materii.
Diogenes – (V wiek p.n.e.) sławny filozof, przyjmował powietrze jako zasadę
wszechświata.
Drakon – prawodawca ateński z VII wieku p.n.e., twórca pierwszego pisanego kodeksu
praw. Za prawie wszystkie przestępstwa karano śmiercią, dlatego Solon w VI wieku p.n.e.
złagodził niektóre zapisy.
12






















Efialtes – zdrajca, który w czasie bitwy pod Termopilami przeprowadził wojsko perskie
ścieżką górską na tyły Greków i w ten sposób przyczynił się do ich klęski. Około 10 lat
później został zamordowany – mordercę jego Spartanie czcili jako bohatera.
Epikur – (341 – 271 p.n.e.) filozof grecki, popierał atomistykę Demokryta modyfikując ją
jednak. W dziedzinie etyki dążył do życia szczęśliwego poprzez unikanie cierpień
(ataraksja). Uważał że dążenie do przyjemności prowadzi do szczęścia.
Eratostenes – (276 – 196 p.n.e.) uczony i literat, obliczył przybliżony obwód Ziemi,
opracował system południków i równoleżników, zakładał że Ziemia jest okrągła. Podał
przybliżoną datę zdobycia Troi – 1184 r. p.n.e.
Euklides – (III wiek p.n.e.) znakomity matematyk, autor dzieła „Elementy geometrii”
używanego przez stulecia jako podręcznik – zawarł w nim głównie osiągnięcia nauki
starożytnej (a nie własne), ale znaczenie dzieła polegało na niezwykłej jasności, jednolitej
terminologii
i systematycznym układzie.
Eurypides – (480 – 406 p.n.e.) najmłodszy z trójki wielkich tragików ateńskich. Napisał
92 dramaty np. Elektra, Helena, Herakles, Orestes.
Ezop – (VI wiek p.n.e.) autor bajek zwierzęcych.
Fidiasz – (500 – 432 p.n.e.) największy rzeźbiarz grecki. Autor posągu Zeusa w Olimpii,
dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu w Atenach, posągów Ateny.
Filip II – (382 – 336 p.n.e.) władca Macedonii, w 338 roku p.n.e. pokonał Greków pod
Cheroneą. Szykował wyprawę na Persję, ale został zamordowany przez Pauzaniasza.
Heraklit z Efezu – (VI/V wiek p.n.e.) grecki filozof, głosił bezustanny ruch i ciągłe
stawanie się rzeczy. Uznawał Logos za rozumne prawo rządzące wszechświatem. Źródłem
poznania jest dusza ludzka – żeby więc poznać prawdę, wystarczy poznać samego siebie.
Za prazasadę świata uważał ogień. Świat nie został stworzony przez bogów. Rozwój
następuje przez ścieranie się przeciwieństw. „Wszystko płynie” (panta rei) – to
najważniejsza cecha przyrody.
Herodot – (489 – 425 p.n.e.) historyk grecki, ojciec historiografii.
Hezjod – najstarszy po Homerze poeta grecki, autor m.in. „Theogonii” – dzieła o
powstaniu bogów, świata i ludzi, „Eoiaj” – dzieła o początkach rodów, których
protoplastami byli bogowie
i śmiertelne kobiety.
Hippokrates – (460 – 377 p.n.e.) największy lekarz starożytności, odrzucił wpływ
demonów na zdrowie, a dostrzegł znaczenie środowiska klimatycznego, higieny i diety.
Stosował hasło: „Przede wszystkim nie szkodzić”.
Homer – pierwszy poeta grecki, ociemniały śpiewak, twórca „Iliady” (powstała ok. 800
r. p.n.e.)
i „Odysei” (powstała ok. 750 r. p.n.e.).
Klejstenes – (VI wiek p.n.e.) przeprowadził reformy demokratyczne w Atenach.
Podzielił ludności na 10 fyl i 100 demów, nadał prawa obywatelskie metojkom.
Krezus – ostatni król Lidii (VI wiek p.n.e.) słynny z bogactw. Na dworze gościł uczonych,
filozofów, poetów. Chciwy sławy, wszczął wojnę z Cyrusem Wielkim, przez którego został
w 546 roku p.n.e. pokonany.
Ksantypa – kłótliwa żona Sokratesa.
Ksenofont – (430 – 355 p.n.e.) historyk grecki, autor „Anabazy” (Wyprawa Cyrusa),
„Historii greckiej”, „Wspomnień o Sokratesie”.
Leonidas – król Sparty, zginął (po zdradzie Efialtesa) wraz z 300 Spartanami w bitwie
pod Termopilami z Persami w 480 r. p.n.e. Kserkses kazał trupowi ściąć głowę i ciało
rozpiąć na krzyżu.
Likurg – król Sparty, legendarny prawodawca spartański, twórca ustroju, na czele
którego stali dwaj królowie, urzędnicy zwani eforami i złożona z arystokratów rada.
Lizyp – (IV wiek p.n.e.) trzeci z wielkiej trójcy rzeźbiarzy (obok Skopasa i Praksytelesa),
nadworny rzeźbiarz Aleksandra Wielkiego i twórca jego portretów.
Miltiades – ateński strateg, pokonał Persów w bitwie pod Maratonem w 490 roku p.n.e.
Myron – (V wiek p.n.e.) sławny rzeźbiarz, pierwszy zaczął przedstawiać postacie w ruchu
np. „Dyskobol”.
13





















Othryades – jedyny ocalały Spartanin spośród 300 Spartan walczących ok. 546 roku
p.n.e. z 300 Argiwami o Tyreę. Po bitwie dwaj pozostali przy życiu Argiwi, Alkenor i
Chromios, udali się do Argos, by donieść o zwycięstwie. Tymczasem Othryades zdarłszy
zbroje z zabitych Argiwów, zniósł ją do obozu Spartan i powrócił na pole walki.
Zwycięstwo pozostało nierozstrzygnięte – Spartanie przypisywali je sobie, ponieważ
Othryades pozostał na polu walki, Argiwowie zaś uważali, że zwycięstwo jest po ich
stronie, ponieważ u nich ocalało dwu ludzi.. Doszło więc do nowej walki w której wygrali
Spartanie. Othryades odebrał sobie życie, nie chcąc przeżyć swych 299 towarzyszy.
Perykles – (495 – 429 p.n.e.) polityk ateński, przeprowadził reformy utrwalające system
demokratyczny, zmniejszył znaczenie Areopagu, wprowadził wynagrodzenia za
sprawowanie urzędów, starał się rozszerzyć hegemonię Aten na inne polis, rozwijał
kulturę. Rozbudował port
w Pireusie.
Pindar – (518 – 446 p.n.e.) poeta liryczny, autor pieśni chóralnych.
Pitagoras – (VI wiek p.n.e.) sławny filozof i matematyk.
Platon – (427 – 347 p.n.e.) sławny filozof, uczeń Sokratesa, twórca systemu
idealistycznego – świat realny jest odwzorowaniem świata idei.
Plutarch – (50 – 125 n.e.) sławny pisarz grecki: „Żywoty sławnych mężów”, „Moralia”
Polibiusz – (200 – 118 p.n.e.) sławny historyk grecki, autor pierwszej historii
powszechnej.
Poliklet – (V wiek p.n.e.) słynny rzeżbiarz grecki, twórca kanonu, autor „Doryforosa”.
Praksyteles – (IV wiek p.n.e.) rzeźbiarz grecki, przedstawiał posągi w pozie zwanej
kontrapostem.
Protagoras z Abdery – (481 – 411 p.n.e.) sławny sofista, nauczyciel wymowy. Jego
hasło: „Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek”.
Ptolemeusz – 1. wódz Aleksandra Wielkiego, objął rządy w Egipcie, założyciel Musejonu
i dynastii Ptolemeuszy. 2. Uczony grecki z II wieku n.e., przedstawił system
geocentryczny, zajmował się matematyką, muzyką, geografią.
Safona – (VII wiek p.n.e.) najsławniejsza poetka liryczna, pochodząca z Mityleny na
wyspie Lesbos.
Seleukos Nikator – (312 – 280 p.n.e.) wódz Aleksandra Wielkiego, jeden z diadochów,
objął panowanie nad Syrią.
Skopas – (IV wiek p.n.e.) sławny rzeźbiarz grecki, tworzył w stylu patetycznym, celując
w oddawaniu gwałtownych i głęboko tragicznych uczuć i przeżyć przedstawianych postaci.
Sofokles – (496 – 406 p.n.e.) sławny tragik grecki, autor m.in. „Antygony”, „Króla
Edypa”, „Elektry”.
Sokrates – (470 – 399 p.n.e.) sławny filozof, twórca etyki. Skazany na śmierć pod
zarzutem bezbożności i demoralizacji młodzieży – wypił w więzieniu cykutę.
Solon – (VII – VI wiek p.n.e.) prawodawca ateński: wprowadził sejsachteję, podzielił
obywateli na cztery klasy majątkowe, ustanowił Radę ograniczając władzę Areopagu, sąd
ludowy heliaja. Przeprowadził również kodyfikację prawa.
Strabon – (68 p.n.e. – 20 n.e.) sławny geograf grecki, autor „Zapisków geograficznych”
i „Zapisków historycznych”
Tales z Miletu – (VII/VI wiek p.n.e.) matematyk, astronom (przewidział zaćmienie
słońca, pierwszy twierdził że księżyc zapożycza światło od słońca), filozof (za ostateczną
przyczynę wszechrzeczy uznał wodę)
Temistokles – ateński polityk, zwyciężył flotę perską w bitwie pod Salaminą w 480 roku
p.n.e.
Tukidydes – (V/IV wiek p.n.e.) jeden z najsławniejszych historyków greckich, autor
„Wojny peloponeskiej”.
14
WIERZENIA RELIGIJNE, UROCZYSTOŚCI

























Afrodyzje – święto Afrodyty najuroczyś
ciej obchodzone w Pafos na Cyprze, w świątyni zbudowanej według legendy przez
Kinyrasa.
Altis – gaj i święty okręg Zeusa w Olimpii.
amfiktionia – związek polis opiekujący się sanktuarium lub świątynią.
antropomorfizm – (gr. anthropos – człowiek i morfe – kształt), wyobrażanie sobie
bóstw na podobieństwo człowieka – cecha większości religii. Bogowie posiadają ciała
podobne do ludzi (lecz nie podlegające starzeniu się i chorobom), działają i odczuwają tak
jak ludzie.
Arrefory – misteria nocne w Atenach na cześć Ateny jako opiekunki rolnictwa.
asfodelus – roślina ogrodowa z gatunku lilii; wyobrażano sobie że rosła na łąkach
Hadesu. Zdobiono nią groby, bo wierzono że chroni zmarłego przed czarami.
Boedromie – święto obchodzone w Atenach ku czci Apollina na pamiątkę zwycięstwa
Tezeusza nad Amazonkami.
Diomeje – święta w Atenach ku czci Heraklesa.
dytyramb – pieśń kultowa na cześć Dionizosa, o nastroju podniosłym, pełnym
entuzjazmu, opiewająca cierpienia i radości boga.
Efezje – święto ku czci efeskiej Artemidy, obchodzone w Efezie, stanowiło symbol więzi
politycznej Greków z Jonii. Odprawiano je w nocy, czasem uświetniano zawodami
sportowymi.
eleuterie – ogólnogreckie święto wolności obchodzone ku czci Zeusa, ustanowione po
bitwie pod Platejami. Co cztery lata obchodzone w Platejach szczególnie uroczyście,
uświetniane igrzyskami.
Eleuzynie – misteria i uroczystości na cześć Demeter i Persefony w Eleusis, obchodzone
w okresie żniw.
empiromancja – sztuka wróżenia z ognia.
epilenios – taniec wykonywany przez Greków w czasie winobrania, jak również przy
wytłaczaniu wina.
epinikion – 1. uroczystość dla uczczenia zwycięstwa, połączona z ucztą urządzaną przez
zwycięzcę lub przez jego przyjaciół. 2. pieśń na cześć zwycięzcy w bitwie lub w zawodach,
śpiewana w świątyni lub podczas uczty.
epitafios – mowa pogrzebowa wygłaszana w Atenach podczas uroczystości ku czci
poległych
w walkach za ojczyznę.
epithalamios – pieśń weselna śpiewana przed ślubną komnatą. Inną pieśń zwaną
hymenajos, śpiewano przy odprowadzaniu panny młodej do domu pana młodego.
epoda – śpiew przy składaniu ofiar lub pieśń zaklinająca przy czarach.
falliczne pieśni – pieśni śpiewane w czasie procesji na cześć bogów płodności,
szczególnie na cześć Dionizosa, przy czym niesiono symbol plodności – fallus.
hekatomba – ofiara składana ze stu wołów, później każda ofiara przy której zabijano
większą liczbę zwierząt.
Heraje – święta ku czci Hery, najuroczyściej obchodzone co 5 lat w Argos.
Herajon – każda świątynia poświęcona Herze.
Heraklejon – każda świątynia poświęcona Heraklesowi.
hierodulos i hierodule – niewolnicy i niewolnice przeznaczeni do służby w świątyni.
15















katharmos – oczyszczenie się od winy, ofiara błagalna i obrządki mające na celu
pojednanie się
z bóstwem. U Greków był to bardzo ważny akt religijny.
komos – wesoły orszak młodzieńców śpiewających piosenki satyryczne podczas procesji
w święta Dionizosa w Atenach.
libatio – bezkrwawa płynna ofiara, dopełniano jej poprzez wylanie płynu na ołtarz
ofiarny
z płaskiej czary.
lustratio – oczyszczenie, ważny element w religii greckiej. Moc oczyszczającą miały
przede wszystkim ogień i woda np. w przedsionkach świątyń była woda, która skrapiali się
wchodzący za pomocą gałązki oliwnej lub laurowej.
misteria – kult poświęcony z tajemnymi obrzędami ku czci niektórych bóstw w Grecji.
Odbywały się przeważnie w nocy i połączone były ze śpiewami i tańcami.
mit – podanie o legendarnych bohaterach, bogach, fantastycznych zdarzeniach.
Nemeseja – 1. ateńskie święto zmarłych. 2. święto ku czci Nemezis.
obol – drobna grecka moneta srebrna, wkładana w usta lub w rękę zmarłym.
opteria – dary składane pannie młodej przez męża, przyjaciół i krewnych w drugim lub
trzecim dniu po uroczystościach weselnych.
Panatenaje – największe i najstarsze święto ateńskie ku czci Ateny.
pean – chóralna pieśń dziękczynna zwrócona do Apollina, Artemidy lub innych bogów.
Tesmoforie – święta ku czci bogini urodzaju Demeter, prawodawczyni i opiekunki życia
rodzinnego. W trzecim dniu świąt odbywał się konkurs na najpiękniejsze niemowlę.
tyrs – prosta, dość długa laska zakończona szyszką z wstążkami lub pękiem winnych liści
bądź też liśćmi z bluszczu; rodzaj różdżki czy berła Dionizosa, nieodłączny atrybut menad
czy satyrów.
Wielkie Dionizje – święto ku czci boga wina i winnej latorośli Dionizosa.
wyrocznia – przepowiednia bogów dotycząca przyszłych wydarzeń. Grecy zadawali
swym bogom pytania w świątyni, a kapłani odpowiadali w imieniu boga. Najsławniejsza
była wyrocznia Apollina w Delfach.
TEATR











agon – zawody sportowe lub teatralne.
Choefory – dziewczęta niosące ofiary na groby (tytuł tragedii Ajschylosa).
chór – grupa aktorów komentująca wydarzenia na scenie lub opowiadająca przebieg
akcji.
didaskalia – wyposażenie i przygotowanie chóru oraz dialogów w dramacie attyckim.
eksodos – pieśń chóru śpiewana w tragedii greckiej na zakończenie, kiedy chór schodził
z orchestry.
epejsodion – partia w tragedii greckiej pomiędzy dwiema partiami chóru lub innymi
partiami lirycznymi, wypełniona dialogiem lub monologiem.
hyposkenion – miejsce pod skene w teatrze. Stąd prowadziły na proskenion (scenę)
tzw. schody Charona.
komedia – wesoły utwór przedstawiający i ośmieszający wady ludzkie.
kommos – śpiew w tragedii greckiej o charakterze smutnym i żałosnym, wykonywany na
zmianę przez chór i jednego lub dwóch aktorów.
koryfeusz – przodownik chóru w teatrze greckim i na agonach muzycznych; podawał
innym chórzystom rytm i melodię. Dziś w przenośni ktoś wybitny.
koturn – but na grubej, wysokiej podeszwie, używany przez aktorów greckich w czasie
przedstawień tragedii.
16







orchestra – w starożytnym teatrze kolista lub półkolista przestrzeń między sceną, a
widownią, otoczona amfiteatrem, przeznaczona na występy chóru.
Oresteja – historia Orestesa w trylogii Ajschylosa; obejmuje 3 tragedie: Agamamnon
(śmierć Agamemnona, ojca Orestesa z ręki jego żony Klitajmestry), Choefory (zemsta
Orestesa, śmierć Klitajmestry) i Eumenidy ( pokuta i oczyszczenie Orestesa).
parodos – w tragedii greckiej pierwsza pieśń śpiewana przez chór wchodzący na
orchestrę po skończeniu prologu.
proskenion – scena w teatrze.
stasimon – w tragedii greckiej pieśń śpiewana przez chór, kiedy znajdował się już na
orchestrze, w przeciwstawieniu do parodos, pieśni śpiewanej przy wchodzeniu na
orchestrę i eksodos, śpiewanej przy wychodzeniu.
tetralogia – zespół czterech utworów dramatycznych jednego autora, złożony z trzech
tragedii (trylogii) i jednego dramatu satyrowego. Wystawienie jej obowiązywało przez
pewien czas na świętach dionizyjskich autorów sztuk. Nie zachowała się do naszych
czasów ani jedna, jedynie trylogia „Oresteja” Ajschylosa obejmująca: Agamemnon,
Choefory i Eumenidy.
tragedia – sztuka teatralna, która ukazuje dramatyczny konflikt, sytuację bez wyjścia,
utwór
o nieszczęśliwym zakończeniu, dramacie bohatera.
MUZYKA










aojdowie – zawodowi pieśniarze opiewający w czasach przedhomerowych sławne czyny
bogów i bohaterów przy dźwiękach formingi lub kitary.
aulos – dęty instrument muzyczny podobny do klarnetu i oboju.
forminga – strunowy instrument muzyczny szarpany, odmiana kitary lub liry, mający
jednak więcej strun.
kitara – grecki instrument strunowy szarpany.
lira – najpopularniejszy wśród Greków instrument muzyczny, składający się z 7-9 strun.
Przy jej akompaniamencie śpiewano pieśni i recytowano wiersze.
odeon – gmach przeznaczony na występy muzyczne, budową podobny do teatru
(widownia
w kształcie półkola, rzędy siedzeń wznoszących się amfiteatralnie,
orchestra dla chóru i podium dla muzyków), ze względów akustycznych kryty dachem.
salpinks – grecki dęty instrument muzyczny, trąba o długiej, prostej, wąskiej rurze
rozszerzonej
w jednym końcu.
sambuka – grecki instrument muzyczny strunowy, w kształcie trójkąta, rodzaj harfy.
sistrum – jeden z najstarszych perkusyjnych instrumentów muzycznych, rodzaj
metalowej grzechotki.
syrinks – grecki ludowy instrument muzyczny, piszczałka, fujarka.
17
FILOZOFIA, NAUKA
















Akademia Platońska – szkoła filozoficzna założona w gaju platanowym około 387 r.
p.n.e.
w Atenach przez Platona. Rozwijała filozofię, matematykę, astronomię i
przyrodoznawstwo. Na czele Akademii stał scholarcha. Istniała ponad 900 lat (w 529 r.
n.e. zamknął ją cesarz Justynian).
akme – okres największego rozkwitu władz umysłowych człowieka, przypadający na
około 40 rok życia.
ataraksja – zupełny spokój ducha, brak cierpień, niewzruszoność wobec cierpień i
namietności. Postulowana w wielu systemach filozofii greckiej.
cynicy – szkoła filozoficzna, której twórca Antystenes głosił że prawdziwą niezależność
od losu może dać jedynie cnota, polegająca na życiu zgodnym z naturą. Jedynym dobrem
jest cnota, więc nieistotne było bogactwo i bieda, wolność i niewola, wiedza i niewiedza.
dajmonion – mianem tym określał Sokrates głos boski, który miał przemawiać we
wnętrzu jego duszy.
filozofia – (dosł. umiłowanie mądrości) nauka badająca prawa rządzące przyrodą,
relacje między człowiekiem a przyrodą, określająca sens życia ludzkiego. Rozważa
początki świata, możliwość poznania go przez człowieka, a także normy ludzkiego
postępowania.
historiografia – piśmiennictwo historyczne, dyscyplina zajmująca się historią,
zapoczątkowana
w V wieku p.n.e. przez Herodota.
hodometr – drogomierz, przyrząd skonstruowany przez Herona, służący do
wymierzania
w stadiach przebytej przez pojazd drogi.
idealizm – system filozoficzny stworzony przez Platona.
Likejon (Liceum) – szkoła filozoficzna założona w Atenach w ogrodach Lykejonu przez
Pizystrata lub Peryklesa w V wieku p.n.e. Tam wygłaszał publiczne wykłady Arystoteles w
IV wieku p.n.e.
logika – nauka o regułach poprawnego rozumowania.
Musejon – (muzeum, świątynia Muz) instytut naukowy w Aleksandrii, założony przez
Ptolemeusza I, zawierał bogatą bibliotekę, ogród botaniczny i zoologiczny, pracownie
chirurgiczne i obserwatoria astronomiczne; stał się głównym ośrodkiem nauki greckiej.
Uległo zniszczeniu
w III wieku n.e.
relatywizm – pogląd filozoficzny według którego wszelkie wartości są względne.
retor – wybitny mówca, nauczyciel wymowy, orator.
retoryka – sztuka wymowy.
stoicyzm – system filozoficzny założony około 300 roku p.n.e. przez Zenona z Kition.
Stoicy zalecali pełne uniezależnienie się od wszelkich niepomyślnych okoliczności i
zachowanie wobec nich postawy wewnętrznego opanowania, cierpliwe znoszenie
przeciwności.
18
SPORT
























agon – zawody sportowe lub teatralne.
agonoteci – urzędnicy regulujący przebieg igrzysk, delegowani przez państwo. Był to
urząd wysoki i zaszczytny. Zajmowali się organizowaniem zawodów, administrowaniem
funduszami, sędziowaniem i rozdzielaniem nagród.
atloteci - sędziowie kierujący zawodami na igrzyskach i rozdający nagrody.
diaulos – konkurencja w zawodach sportowych, polegająca na dwukrotnym
przebiegnięciu stadionu, czasem w uzbrojeniu.
Dromos – równina w pobliżu Sparty, na której młodzież spartańska ćwiczyła biegi.
ekechejria – zawieszenie broni, pokój boży, wstrzymanie się od wszelkich działań
wojennych
i sporów na okres od jednego do trzech miesięcy, w czasie gdy
odbywały się uroczystości ogólnohelleńskie np. igrzyska olimpijskie.
gimnazjon – tereny sportowe: zazwyczaj czworoboczny budynek z wewnętrznym
dziedzińcem otoczonym portykami i wysypanym piaskiem. Przeznaczony do zapasów i
pięściarstwa.
W pomieszczeniach pod dachem były szatnie, magazyny,
zwłaszcza na dzbany z oliwą, którą namaszczano ciała przed ćwiczeniami. Były też bieżnie,
tereny do rzucania oszczepem i dyskiem, skocznie. Zwany też od jednej ze swych części
składowych palestrą. Z czasem ośrodek życia towarzyskiego i miejsce dysput.
halma – skok w dal, jedna z konkurencji pentatlonu.
halteres – ciężarki metalowe, które trzymali w rękach zawodnicy przy wykonywaniu
skoków
z miejsca.
hellanodikowie – komisja złożona z 10 obywateli Elidy, wybierana na czas trwania
igrzysk olimpijskich i mająca nadzór nad przebiegiem uroczystości. Badała ona
zgłaszających się do zapasów, odbierała od nich przysięgę, rozdzielała nagrody,
przestrzegała porządku w obchodach.
hipodrom – tor wyścigowy dla koni i rydwanów.
hoplomachia – rodzaj zapasów w których przeciwnicy występowali w uzbrojeniu.
igrzyska istmijskie – igrzyska ku czci Posejdona.
igrzyska olimpijskie – zawody sportowe odbywające się co 4 lata w Olimpii od 776
roku p.n.e., przybywali na nie atleci z całego świata greckiego.
igrzyska pytyjskie – jedne z najważniejszych igrzysk ogólnogreckich w Delfach.
ksystos – hala w gimnazjonie, przeważnie kryta, gdzie atleci ćwiczyli w zimie.
mastigoforowie – dozorcy pomagający hellanodikom w utrzymaniu porządku podczas
igrzysk olimpijskich. Wykonywali kary chłosty nałożone przez sędziów.
olimpiada – czteroletni okres kończący się igrzyskami.
olimpioników listy – wykazy zwycięzców na igrzyskach olimpijskich, zestawione w
latach
340 – 334 p.n.e. przez Arystotelesa przy współudziale jego krewnego i
ucznia, historyka Kallistenesa.
palestra – plac, miejsce ćwiczeń gimnastycznych.
pankration – gr. wszystkie siły, walka na pięści w rękawicach lub bez, połączenie
zapasów
z boksem, dozwolone były wszystkie chwyty i ciosy, łącznie z
wyłamywaniem palców i duszeniem. Walki nieraz kończyły się kalectwem. Wprowadzony
na igrzyskach w 608 roku p.n.e.
pentatlon – pięciobój składający się z pięciu konkurencji: skoku, biegu, rzutu dyskiem,
rzutu oszczepem i zapasów. Wprowadzony w 708 roku p.n.e. Należało odnieść co
najmniej trzy zwycięstwa na pięć możliwych, w tym koniecznie w zapasach.
pokój boży – pokój zawierany w Grecji z okazji igrzysk, trwał co najmniej miesiąc przed
igrzyskami i jakiś czas po nich.
rydwan – dwukołowy pojazd dwu lub czterokonny.
19

stadion – pierwotnie odległość jaką mógł przebiec bez oddychania biegacz (192 metry),
później budowla w kształcie podkowy, z amfiteatralnie wznoszącą się budowlą,
wyposażona w tor wyścigowy, miejsce odbywania się zawodów lekkoatletycznych
DOM I JEGO WYPOSAŻENIE
















alabastron – nieduże naczynie na olejki o kształcie gruszkowatym lub cylindrycznym, z
wypukłym dnem, maleńkim otworem i szerokim płaskim wylewem, na którym rozcierano
pachnidła.
amfora – greckie naczynie ceramiczne o wydłużonym kształcie, z dwoma pionowymi
uchwytami, często zdobione, służące do przechowywania wina i oliwy oraz jako miara
płynów.
andronitis – część domu greckiego przeznaczona wyłącznie dla mężczyzn. Był to
perystyl, dokoła którego znajdowała się jadalnia i biblioteka. Kobiecą część domu
stanowiło gineceum.
apomagdalia – Grecy nie znali serwetek i do wycierania rąk używali ugniecionych
okruchów chleba. W czasie uczty gościom podawano przygotowane specjalnie w tym celu
ciasto. Po użyciu rzucano je psom do zjedzenia.
diptychon – rodzaj zeszytu utworzonego z dwu drewnianych tabliczek połączonych z
jednego boku obrączkami lub zawiasami. Powierzchnię pociągano woskiem i pisano na
nim rylcem.
eksedra – pomieszczenie z ławami, służące do dysput i wypoczynku, często w formie
jednej półkolistej ławy w niszy.
fenestra – początkowo wszelki otwór w ścianie domu, wpuszczający powietrze i światło,
potem okno.
gineceum – część domu greckiego przeznaczona dla kobiet; tam wychowywały dzieci
i wykonywały prace domowe lub nadzorowały pracę niewolnic. Znajdowała się tam też
sypialnia małżeńska.
kline – łoże służące zarazem za sofę. Spano na niej nocą, wypoczywano w dzień, leżąc na
niej spożywano posiłki.
krater – duże naczynie ceramiczne, w którym przed ucztą mieszano wino z wodą.
kyliks – greckie naczynie do picia, na wysokiej nóżce, o szerokiej, płytkiej czaszy.
lekyt – greckie naczynie ceramiczne używane do przechowywania oliwy, stanowiące
również jeden z przyborów toaletowych.
pandokejon – rodzaj hotelu, w którym mogli zatrzymywać się przyjezdni z innych miast
i państw.
prostas – w okresie hellenistycznym duża sala w tylnej części domu greckiego, naprzeciw
wejścia, otwarta od strony dziedzińca. Miejsce ogniska domowego i uroczystości
rodzinnych.
sympozjon – męskie zebranie towarzyskie, druga część uczty poświęcona rozrywce np.
piciu wina, dyskusjom na różne tematy.
tridens – trójząb, atrybut Posejdona. Grekom służył do połowu ryb, polowań i do prac
gospodarskich.
UBRANIA

chiton – grecka szata najczęściej bez rękawów, często zeszyta po bokach, spinana na
ramionach, noszona przez mężczyzn, później tez kobiety.
20









chlamida – krótka wierzchnia szata grecka w formie prostokątnego kawała materii,
zapinana broszą na ramieniu lub pod brodą. Stanowiła strój jeźdźców i podróżnych.
crepida – sandał składający się z podeszwy przymocowanej do nogi rzemieniami.
eksomis – ubiór robotników i chłopów, krótka szata wełniana sięgająca do połowy ud i
zapięta na lewym ramieniu. Prawa część torsu wraz z prawą ręką pozostawała odsłonieta.
endromis – 1.obuwie skórzane używane przez biegaczy, atletów i myśliwych, dochodziło
co najmniej do połowy łydek, z przodu było otwarte i luźno zasznurowane.
2. ciepły
płaszcz wełniany, którym sportowcy okrywali się po zakończeniu ćwiczeń, aby uniknąć
przeziębienia.
himation – płaszcz noszony zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn.
krepida – rodzaj sandałów noszonych w Grecji przez mężczyzn i kobiety; składały się z
grubej podeszwy oraz wąskiego paska ze skóry przytwierdzonego dokoła niej i
opatrzonego dziurkami, przez które przeciągano rzemyki krzyżujące się na podbiciu.
peplos – strój używany w Grecji, prostokątny płat materii wełnianej, którym owijano
ciało.
pilos – nakrycie głowy, z wysoką spiczastą główką i wąskim spadzistym rondem.
tunika – wełniana szata z krótkimi lub długimi rękawami, przepasana w pasie.
INNE










arachnofobia – obawa przed pająkami. Nazwa od tkaczki Arachne, którą Atena
zamieniła
w pająka.
filipiki – 3 mowy Demostenesa przeciw królowi Macedonii Filipowi II. W przenośni
gwałtowne mowy oskarżycielskie.
hermafrodyta – osobnik o cechach dwu płci. Hermafroditos był synem Hermesa i
Afrodyty.
kamienny wiek – piąty wiek od czasów „złotego wieku”, nastał po wielkim potopie
zesłanym przez Zeusa.
metropolia – (od meter – matka i polis – miasto) państwo macierzyste w stosunku do
nowych osad.
pięta Achillesa – jedyne miejsce w które można było zranić Achillesa. W przenośni
czułe miejsce, wada, słaba strona.
prometeizm – poświęcenie własnego dobra i szczęścia dla ogólu.
pytyjska odpowiedź – odpowiedź niejasna, wieloznaczna.
syzyfowa praca – praca Syzyfa, toczącego pod górę kamień, który ciągle spadał. W
przenośni praca bez końca, daremna.
złoty wiek – okres z początków świata, gdy ludzie żyli za pan brat z bogami, ziemia sama
rodziła plony, nie istniały: głód, cierpienia i starość.