Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW
advertisement
Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 3): Społeczna organizacja etniczności Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 1. Etnos i grupa etniczna a społeczne aspekty „etniczności”: - etniczność – przynależność do grupy oraz samoidentyfikacja; - problem granic etnicznych – granice między poszczególnymi grupami etnicznymi nie mają jedynie charakteru kulturowego i terytorialnego, są one także (a nawet musza być) „efektywnie społeczne”; - etniczność sytuacyjna – kiedy oraz w jakich sytuacjach społecznych tożsamości etniczne ludzi staja się dla nich oraz „innych” społecznie znaczące?; - jakie elementy kultur i odrębności etnicznych stają się ważne , aby czynić „różnice „ między ludźmi?; - zjawisko (renesans) „ukrytej etniczności”; - przyjmując, że podstawowa funkcją zasady „etniczności” jest porządkowanie świata społecznego poprzez wydzielanie i tworzenie klasyfikacji grup etnicznych, to należy zadać pytanie o kryteria i formę dzielących je granic. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 2. Koncepcja „granic etnicznych” Frederika Bartha: • grupa etniczna a cechy kultur etnicznych; • błędem utożsamiać grupę etniczną z każdą grupą kulturową (nie każda wspólnie podzielana kultura stanowi o odrębności grupowej). Pytania: • w jaki sposób zjawia się „etniczność?; – co staje się tutaj ważne – treści kultury („zawartość kulturowa”), czy też interakcje i organizacja społeczna?; – nacisk na granice etniczne, które opierają się na społecznych procesach wyłączania i włączania określonych osób do grupy: • jak członkowie istniejącej grupy definiują to, co ich łączy i to, co ich oddziela od innych?; • jak definiują granice między „swoimi” i „obcymi”?; • jakimi działaniami mają podtrzymywać te granice, a w jaki sposób je przekraczać? Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 3. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych: • grupy etniczne są kategoriami społecznymi wynikającymi z przypisywania, samoprzypisywania i samoidentyfikowania się działających w ich obrębie osób (podmiotów). Są kategoriami organizowania przez ludzi interakcji w obrębie grupy i między grupami; • grupy etniczne to „całości przypisania”, gdzie istnienie granic zapewnia przetrwanie grupy; • wspólne pochodzenie i kultura mają znaczenie, ale głównie świadomościowe; • Frederick Barth - przypisywanie osoby do jakiejś kategorii staje się etniczne wówczas, gdy klasyfikuje ono dana osobę z punktu widzenia jej tożsamości, a która – jak się zakłada - jest określona przez jej pochodzenie i podłoże kulturowe. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 4. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (II): • nie są dane z góry cechy kulturowe, lecz wartości i charakterystyki społeczne świadomie dobierane przez ludzi tworzą granice grupowe; • zdaniem Bartha świadczą o tym te sytuacje, w których małe różnice kulturowe pomiędzy grupami etnicznymi nie korelują się w sposób istotny ze zmniejszaniem się istotności tożsamości etnicznych („załamywaniem” się granic międzygrupowych); • jego podejście badawcze koncentruje się na tym, co jest społecznie skuteczne w stosunkach między-etnicznych; • Barth podkreśla, że etniczność jest kategorią przypisania, która klasyfikuje ludzi w ich najbardziej ogólnych tożsamościach; • członkostwo w grupie etnicznej musi być uznane przez same jednostki, aby było społecznie skuteczne. Brak ciągłości tożsamości jest wynikiem braku społecznej ciągłości, a nie kulturowej. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 5. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (III): • dwie logiki tworzenia granic – wewnętrznej (samo-potwierdzania) i zewnętrznej (przypisania); • kulturowe różnice mają znaczenie dla etniczności tylko wtedy, gdy mają znaczenie dla stosunków społecznych. Mogą być one efektem, a nie przyczyną granic etnicznych. Jeżeli odrębności między grupami staną się znaczące społecznie, to inne aspekty kultury będą stawały się ważne; • „granice” pozwalają wyjaśnić zjawisko „ukrytej etniczności” lub też jej renesansu (odrodzenia). Granice etniczne (cała etniczność) ma zarówno znaczenie symboliczne, jak i użyteczne (umożliwiające dostęp do określonych rzadkich zasobów). • koncepcja granicy etnicznej stawia w centrum badań problem relacji między grupami. Granica, choć niewidoczna, tworzy i rozgranicza linię graniczną pomiędzy nimi. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 6. Grupy etniczne a granice etniczne: • dwa aspekty granicy etnicznej: – rozgranicza i tworzy własną tożsamość; – tworzy odrębność w stosunku do innych. • zmienność granicy etnicznej – w skrajnych przypadkach mamy przypisaną nazwę (służy do klasyfikacji ludzi), która determinuje całość życia jednostki; • poziomy społeczne „granic etnicznych”: – społeczeństwa (podział pracy, „etniczna” struktura społeczeństwa); – stosunków międzygrupowych (poziom organizacji i stowarzyszeń oraz stosunków władzy); – życia codziennego (podziały etniczne w codziennych spotkaniach, „interpersonalnych” relacjach). Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 7. Wyrażanie „granic (zróżnicowań) etnicznych”: • „widoczne” - upozowana, paradna, na pokaz, nad-komunikowana (overcommunicated), jasne, głośne i widoczne wyrażanie identyfikacji etnicznych, podkreślanie etniczności w różnych formach i sytuacjach społecznych, głównie publicznych (np. w sztuce); • „ukryta” („niedo-komunikowana”) – etniczność nie jest uważana za coś ważnego dla sfery publicznej, jednostki nie uważają jej za coś istotnego, co warto przekazywać. • granice etniczne wiążą się z takimi zjawiskami (działaniami) społecznymi: – taksonomia etniczną (dystans społeczny wobec innych – „my” i „oni”, skala Bogardusa); – procesy dychotomizacji oraz współpracy („uzupełniania”) w życiu społecznym (codziennym); – stereotypami etnicznymi; – stygmatyzacją etniczną (naznaczanie „gorszością”, może to być początkiem odrodzenia etnicznego). Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 Czynniki zwiększające widoczność różnic - granice etnicznych Czynniki zmniejszające widoczność różnic – granic etnicznych • • • • • • • „przeszła” obecność tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; grupy „inne” są względnie duże liczebnie wobec dominującej populacji; ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) różnią się w dużym stopniu od większości społeczeństwa; członkowie tych grup zajmują podobne pozycje klasowe (zawód); grupy te cechuje duży kapitał społeczny; maja one rozbudowany repertuar symboliczny. • • • • • brak „przeszłości” w obecności tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; grupy „inne” są względnie małe liczebnie wobec dominującej populacji; ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) nie różnią się od większości społeczeństwa; członkowie tych grup nie zajmują podobnych pozycji klasowych (zawód); grupy te cechuje mały kapitał społeczny; maja one słabo rozbudowany repertuar symboliczny. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 8. Krytyka koncepcji F. Bartha: • ekskluzywność i inkluzywność granic – dyskusja na temat „centrów identyfikacyjnych” osób (kto pragnie należeć i gdzie?); • granice są sztywne, ale bywają także przekraczalne (w jaki sposób i pod jakimi warunkami?); • czy nie ma możliwości „bycia” ponad granicami?; • „otwartość” zasobów grupy na rzecz innych społeczności; • ewolucja granic i grup etnicznych: – grupa etniczna przechodzi od stadium wspólnoty pokrewieństwa, przez wspólnotę interesu, następnie – zamiennie – wspólnotę instytucji i kultury, by zamknąć to wszystko powrotem do wspólnoty pokrewieństwa. Kategoria Sieć Stowarzyszenie Społeczność X X X X X X X X X Przynależność Interakcje Organizacja Baza terytorialna 9. Stopnie etnicznego włączania (inkluzji): X Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 10. Kategoria etniczna: • najniższa pod względem „etniczności”, widoczne są granice wobec innych, ale pozostają one bez treści; • tworzona przez skontrastowanie wobec innych (my i oni, swoi i obcy); • dostarcza niewielu wyrazistych wartości, ale uczy członków odpowiednich zachowań (postaw) wobec innych oraz dostarcza wiedzy o korzeniach grupy (nie jesteśmy przypadkowi; legitymizuje istnienie tej kategorii etnicznej; • stanowi ważną wskazówkę zachowań „etnicznych”; • jest to świadomość „kulturowej” odrębności, ale przy braku organizacji, działań publicznych; • etniczna kategoryzacja wyprzedza logicznie inne formy etnicznego włączania. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 11. „Sieć (network) etniczna”: – sieć kontaktów opiera się na etnicznej przynależności (etnicznych kategoriach). Zachęca się do nich i organizuje kontakty z innymi; – tworzy zdolność do dystrybucji zasobów między członkami grupy (np. na rynku pracy); – jest zdecentralizowana i nie ma podstawy organizacyjnej, nie funkcjonuje jako widoczna grupa interesu; – członkowie „sieci” posiadają poczucie sensu solidarności grupowej i odrębności kulturowej. Mają silne zobowiązania do popierania wzajemnego, ale głównie na poziomie indywidualnym. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 12. Stowarzyszenie i społeczność etniczna: • związek (stowarzyszenie) etniczne: – członkowie mają poczucie podzielania wspólnych interesów i tworzą organizację do ich wyrażania; – jest to grupa nacisku; – członkowie grupy tworzą i uczestniczą w organizacji związku etnicznego – to jest kolektyw – poziom korporacyjny; • społeczność (grupa) etniczna: – taki sposób zorganizowania „własnej etniczności”, obok sieci i organizacji, z bardziej lub mniej widocznymi fizycznie granicami; – terytorium daje dodatkowe żądanie swoim członkom: stają się oni grupowo odpowiedzialni za strzeżenie swoich granic oraz podtrzymywanie dalszej kontroli. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 13. Schemat ten może być interpretowany jako: • schemat analizy etnogenezy i wyłania się określonej społeczności (grupy) etnicznej; • typologia organizacji etnicznych; • aspekty procesów między-etnicznych; • sposobu „włączenia” jednostki do „etniczności” (np. tożsamość etniczna jest ważniejsza dla członka społeczności etnicznej niż dla członka „kategorii etnicznej”) Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14. Więź społeczna w grupach etnicznych (I): • więź naturalna: – przewaga styczności bezpośrednich, codzienne stosunki, podobieństwo położenia społ., zawodu itp. oraz „lokalnością’, przejawiającą się w istnieniu granic terytorialnych (rodzina, grupa przyjaciół, grupa sąsiedzka oraz społeczność lokalna); – o granicach decyduje zasada endogamii małżeńskiej (skąd pochodzą partnerzy małżeńscy?) i zasada komensalizmu – z kim możemy spożywać posiłki, odwiedzać się , bawić się, świętować itp. – tworzenie własnych społeczności lokalnych, koncentrując na określonym terytorium (własne dzielnice etniczne itp.); Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14. Więź społeczna w grupach etnicznych (II): • więź zrzeszeniowa: – występuje zarówno na poziomie lokalnym, i ponadlokalnym, przejawia się w istnieniu rozmaitych stowarzyszeń, zrzeszeń, instytucji itp.; – funkcja więzi zrzeszeniowej jest łączenie grup pierwotnych i społeczności lokalnych w szersze układy instytucjonalne; – przykłady: parafie, organizacje samopomocowe, stowarzyszenia kulturalne,. instytucje lobbingu, grupy nacisku, ruchy panetniczne. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 15. Więź społeczna w grupach etnicznych (III): • więź symboliczna: – rozumiana jako system wspólnych symboli i wartości identyfikacyjnych. Więź ta występuje w każdym rodzaju czy typie grup społecznych: pierwotnych i wtórnych, małych i wielkich, formalnych i nieformalnych. Spełnia przede wszystkim funkcję identyfikacyjną – jest to więź identyfikacji społecznej: – może występować na różnych poziomach etniczności, ale szczególną rolę odgrywa wobec grup, w których dominują styczności pośrednie, a interakcje społeczne mają charakter sporadyczne i mają charakter konwencjonalny; – etniczność symboliczna nie potrzebuje nawet grupy – stanowi symbol lojalności wobec grupy jako symbolu.
