Wpływ przyjęcia wspólnej waluty na gospodarkę Grecji
advertisement
UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Sylwia Szymowska nr albumu: 9365628 Wpływ przyjęcia wspólnej waluty na gospodarkę Grecji Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Magdaleny Kąkol Lublin, rok 2016 Spis treści Wprowadzenie..................................................................................................................3 1. Konwergencja gospodarcza Grecji ze strefą euro a jej przystąpienie do wspólnego obszaru walutowego...............................................................................4 2. Sytuacja gospodarcza Grecji w latach 1999-2007..................................................8 3. 4. 2.1. Dynamika PKB i czynniki wzrostu gospodarczego........................................8 2.2. Konkurencyjność gospodarki i saldo na rachunku obrotów bieżących......14 2.3. Sytuacja w dziedzinie finansów publicznych................................................22 Wpływ kryzysu finansowo-gospodarczego 2008/2009 na sytuację gospodarczą w Grecji.......................................................................................................................26 3.1. Wiarygodność i stabilność makroekonomiczna............................................26 3.2. Wzrost PKB i konkurencyjność gospodarcza...............................................28 3.3. Sytuacja w dziedzinie finansów publicznych oraz polityka fiskalna Grecji w latach 2008-2015..............................................................................................36 Wsparcie finansowe dla Grecji ze środków UE, EBC i MFW oraz perspektywy konsolidacji finansów publicznych........................................................................39 Podsumowanie................................................................................................................41 Spis wykresów................................................................................................................42 Spis tabel.........................................................................................................................44 Bibliografia.....................................................................................................................45 Źródła internetowe:.......................................................................................................47 2 Wprowadzenie Akcesja Grecji do strefy euro jest dla mnie bardzo interesująca, ponieważ cały proceder od momentu, kiedy kraj ten czynił przygotowania aż do pozornego osiągnięcia zamierzonego celu prowadzącego do przyjęcia wspólnej waluty przypomina bajkę greckiego rządu opowiedzianą władzom Unii Europejskiej i członkom UE dotyczącą rzeczywistego stanu finansów publicznych Grecji. Trudno uwierzyć, jak mogło do tego dojść oraz jakie konsekwencje przyniosła krótkowzroczność ówczesnych władz, ponieważ Grecja w czasie kryzysu 2008/2009 „poległaby w gruzach”, gdyby nie pomoc pozostałych państw członkowskich UE. Można zrozumieć sytuację, kiedy upada jakakolwiek firma czy bank, nawet gigantycznych rozmiarów, ale kiedy całe państwo jest na skraju bankructwa, to dzieje się coś dziwnego. Po dzisiejszy dzień istnieje wiele kontrowersji dotyczących tego tematu dlatego, że problem który powstał niegdyś, trwa nadal i rodzi nowe trudności. Głównym celem pracy jest ocena na ile odpowiednie przygotowanie kraju do członkostwa w UGiW i spełnienie kryteriów konwergencji gospodarczej, a także jak prowadzona polityka gospodarcza ma wpływ na sytuację gospodarczą kraju funkcjonującego w unii walutowej. W ocenie sytuacji gospodarczej Grecji posłużono się różnymi wskaźnikami gospodarczymi np. tempem wzrostu PKB realnego, saldem na rachunku obrotów bieżących, jednostkowymi kosztami pracy, eksportem netto. W niniejszej pracy dokonano porównania sytuacji gospodarczej Grecji w okresie przed przystąpieniem do unii walutowej, następnie od momentu przyjęcia wspólnej waluty do kryzysu finansowo-gospodarczego oraz po kryzysie aż do chwili obecnej. Ponadto analiza integracji Grecji z Unią Europejską oraz strefą euro to moim zdaniem źródło cennych wskazówek dla przyszłych członków unii walutowej. Pozwala dostrzec błędy, których powinno się unikać oraz zasady jakimi należy się kierować w polityce gospodarczej nastawionej na wypełnianie kryteriów Traktatu z Maastricht funkcjonując w ramach wspólnego obszaru walutowego. 3 1. Konwergencja gospodarcza Grecji ze strefą euro a jej przystąpienie do wspólnego obszaru walutowego Unia Europejska daje możliwość swoim nowym członkom na lepsze warunki szybszego rozwoju gospodarczego, co wiąże się także z koniecznością postawienia kolejnego kroku na drodze do integracji – uczestnictwa w strefie euro. Gwarancją stabilnego funkcjonowania strefy euro jest spełnienie przez kraje w niej uczestniczące pewnych warunków po to, aby trwale zabezpieczyć byt wspólnej waluty i umożliwić prawidłowe współdziałanie państw członkowskich. Warunki te nazywamy kryteriami konwergencji i rozróżniamy kryteria konwergencji nominalnej, które oznaczają warunki przystosowania stóp procentowych, inflacji, kursu walutowego, deficytu budżetowego i długu publicznego kraju do poziomu określonego w Traktacie z Maastricht oraz kryteria konwergencji realnej, czyli warunki takiego wzrostu produktywności czynników produkcji i standardów życia w społeczeństwie podobne do poziomu pozostałych krajów strefy euro.1 Kryteria konwergencji choć początkowo wymagają poniesienia różnych wyrzeczeń, aby osiągnąć trwały i dynamiczny wzrost gospodarczy, to jednak są w pełni kompensowane przez korzyści polityczne związane z ich spełnieniem. Ponadto doświadczenia krajów peryferyjnych pokazują, że niedostateczna konwergencja nominalna jest jedną z głównych przyczyn narastania nierównowag makroekonomicznych.2 Dwa spośród nominalnych kryteriów konwergencji określają w sposób ilościowy maksymalne wielkości wyrażone w cenach rynkowych deficytu budżetowego (3% PKB) oraz długu publicznego (60% PKB), które mogą wystąpić w okresie referencyjnym (tzn. okresie przygotowawczym do przyjęcia wspólnej waluty) i są to kryteria fiskalne. Pozostałe trzy to kryteria monetarne, 1 L. Akritidis, Grecja wobec perspektywy uczestnictwa w UGW, „Studia Europejskie”, nr 3,1997, s. 74 2 J. Pietrucha, Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 218, 2015, s. 42 4 które odnoszą się do występowania w okresie referencyjnym maksymalnych wielkości stopy inflacji (nie powinna przekraczać o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji mierzonej wskaźnikiem HICP odnotowanym w trzech najlepszych w tym zakresie państwach UE) oraz długoterminowych stóp procentowych (średnia nominalna długookresowa stopa procentowa nie powinna przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe stopy procentowej trzech krajów członkowskich UE o najbardziej stabilnych cenach), a także wymogu uczestniczenia w mechanizmie kursowym ERM przez dwa lata bez dewaluacji swojej waluty.3 Na początku lat dziewięćdziesiątych Grecja nie spełniała żadnego z wymogów formalnych Traktatu z Maastricht, ale już w roku 1997 nastąpił wyraźny postęp w tym zakresie. I choć nie pojawiła się ona w pierwszej grupie krajów, które przyjęły wspólną walutę, to jednak już dwa lata później w tajemniczy sposób udało się jej wypełnić wszystkie kryteria konwergencji nominalnej i tym samym w roku 2001 Grecja przystąpiła do strefy euro. Jednak akcesja ta odbyła się przy udziale licznych oszustw i manipulacji ówczesnego rządu.4 Polegały one na sfałszowaniu wyników ekonomicznych dotyczących aktualnego stanu finansów publicznych (tab. 1), tzw. „kreatywna księgowość”5. Tabela 1. Weryfikacja danych dotyczących długu publicznego i deficytu budżetowego Grecji z 2004 roku dług publiczny deficyt budżetowy Dane za rok 1997 stan z marca stan z marca 2004 r. 2005 r. 108,2% PKB 114% PKB 4% PKB 6,6% PKB Dane za rok 2000 stan z marca stan z marca 2004 r. 2005 r. 106,1% PKB 114% PKB 2% PKB 4,1% PKB Źródło: European Commission, „European Economy”, nr 3, 2005, s. 34 3 Szerzej na temat genezy i sensu ekonomicznego kryteriów konwergencji w: J. Karnowski, Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii i Grecji w drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii, „Materiały i studia”, nr 199, 2006, s. 16 4 T. Sporek, Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, „Studia Europejskie”, nr 3, 2013, s. 57 5 P. Kupisz, Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje [w:] J. Rymarczyk, M. Wróblewski, D. Brzęczek-Nester, Kryzys i perspektywy strefy euro, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2014, s. 126 5 Na podstawie Tabeli 1 można zauważyć, że rzeczywiste wartości długu publicznego i deficytu budżetowego odbiegają od podanych przez grecki rząd, a także przekraczają wartości referencyjne określone Traktatem z Maastricht. Przyjęcie euro przez Grecję ukazuje całkowicie inną ułomność systemu instytucji państwowych, które były w stanie okłamywać swoje społeczeństwo i władze Unii Europejskiej co do rzeczywistej sytuacji finansowej tego kraju. W efekcie Grecja pojawiła się w strefie euro, nie spełniając kryteriów formalnych, które miały zapewniać trwałość całego ugrupowania.6 Przyjęcie wspólnej waluty oznaczające wspólny rynek i wzrost swobody przepływu kapitałów pomiędzy krajami członkowskimi, łącznie z funkcjonowaniem efektywnych rynków powinny spowodować przyśpieszenie rozwoju gospodarczego i „doganianie” państw słabiej rozwiniętych pod względem poziomu PKB per capita do tych lepiej rozwiniętych, czyli do konwergencji realnej.7 Konwergencja realna jest związana z funkcjonowaniem państwa w Optymalnym Obszarze Walutowym, czyli m. in. osiągnięcia wyższego poziomu PKB per capita (wyk. 1), synchronizacji cyklu koniunkturalnego z cyklem strefy euro, upodobnienie struktury gospodarki do struktury krajów wyżej rozwiniętych w strefie euro (wyk. 2). 6 M. Burchard-Dziubińska, Rola instytucji w kształtowaniu ładu ekonomicznego [w:] S. Owsiak, A. Pollok (red.), W poszukiwaniu nowego ładu ekonomicznego, PTE, Warszawa 2013, s. 26 7 A. Gogół, Strefa euro – konwergencja nominalna vs realna, praca doktorska, Repozytorium Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 1-2 6 Wykres 1. Porównanie struktury PKB wybranych krajów i strefy euro (indeks Statteva-Ralevy) Źródło: Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ocena stopnia konwergencji realnej Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Portugalii i Włoch ze strefą euro w kontekście hipotezy o endogeniczności kryteriów optymalnych obszarów walutowych, Warszawa 2012, s. 1 Dla Grecji brak danych za okres przed 2010 r. Wykres 2. Porównanie bieżącej struktury PKB wybranych krajów strefy euro ze strukturą z okresu przystępowania państwa do unii walutowej Źródło: Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ocena, op. cit., s. 1 EA – strefa euro, PT – Portugalia, IT – Włochy, IE – Irlandia, EL – Grecja, ES – Hiszpania, DE – Niemcy, PL – Polska Na podstawie wykresu 1 i 2 można zauważyć, że stopień podobieństwa struktury PKB w Grecji i w strefie euro w badanym okresie był na niskim poziomie. Wynikało to w głównej mierze z niskiego udziału przemysłu i dominacji składowej „handel, transport, turystyka” w strukturze greckiej gospodarki. Co ważne, różnica pomiędzy tymi dwoma obszarami stała się jeszcze bardziej widoczna w roku 2000 (wykres 2). Z powodu spadku udziału przemysłu 7 osłabiła się konkurencyjność tego kraju na rynku światowym oraz obniżyło się zainteresowanie inwestorów (wysokie jednostkowe koszty pracy, słabość instytucjonalna, wyjątkowo mało elastyczny rynek pracy). Przeprowadzone badania potwierdzają, że kraje centralne (np. Niemcy, Austria, Francja, Holandia) odznaczają się silną synchronizacją cyklu koniunkturalnego do cyklu referencyjnego strefy euro, natomiast kraje peryferyjne, tj. Grecja, Włochy, Portugalia, Hiszpania charakteryzuje niski poziom tego dopasowania.8 2. Sytuacja gospodarcza Grecji w latach 1999-2007 2.1. Dynamika PKB i czynniki wzrostu gospodarczego Analiza stanu gospodarki Grecji od momentu przyjęcia wspólnej waluty do wybuchu kryzysu finansowo-gospodarczego jest istotna. Wskazuje, że brak odpowiedniego przygotowania gospodarczego do przystąpienia do unii walutowej i niewypełnienia kryteriów konwergencji powoduje coraz to głębsze narastanie nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej. Przyczyn tej sytuacji należy szukać jeszcze przed przyjęciem wspólnej waluty w pogarszającej się pozycji konkurencyjnej greckiej gospodarki, ukierunkowania wypełnienia kryteriów konwergencji nominalnej nastawionego w przeważającej części na działania krótkotrwałe oraz braku zmian o charakterze średnio- i długookresowym. Wzrost gospodarczy jest spowodowany naturalną dla większości osób chęcią bogacenia się. Prawie wszyscy dążą do zwiększania konsumpcji oraz posiadania jak największej liczby dóbr polepszających jakość życia. To pragnienie wielkiej grupy konsumentów do ciągłego gromadzenia nowych dóbr doskonale łączy się z naturalną chęcią przedsiębiorców produkujących te dobra do stałego powiększania produkcji w celu osiągnięcia większego zysku i podwyższania wartości swojego przedsiębiorstwa. Tym samym, dążenia jednej i drugiej grupy przyczyniają się do nieustannego wzrostu gospodarczego danego kraju. 8 R. Stefański, Synchronizacja cyklu koniunkturalnego a realna konwergencja Polski ze strefą euro, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, nr 4, 2008, s. 132; P. Skrzypczyński, Analiza synchronizacji cykli koniunkturalnych w strefie euro, „Materiały i studia”, nr 210, 2006, s.3 8 Zrozumienie mechanizmów i głównych czynników odpowiadających za wzrost gospodarczy ma niebagatelne znaczenie dla funkcjonowania i osiągania coraz wyższego stopnia rozwoju gospodarczego państwa, a także jego znaczenia na arenie międzynarodowej. Dlatego warto skupić się nad szczegółową analizą czynników wzrostu gospodarczego Grecji, aby zrozumieć sytuację, w jakiej się znalazła oraz przyczyny tego stanu. Analizę mierników wzrostu gospodarczego zaczniemy od najbardziej popularnego, czyli produktu krajowego brutto. PKB jest wyrażoną w pieniądzu łączną wartością wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym roku w danym kraju. Jako zagregowany czynnik ekonomiczny jest wrażliwy na zmiany cen. Wykres 3 przedstawia średnioroczną procentową zmianę Produktu Krajowego Brutto: Wykres 3. Tempo wzrostu PKB realnego w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%) 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1999 2000 2001 2002 UE-28 2003 SE-19 2004 2005 2006 2007 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 13.06.2016 r. z Eurostatu, Wykres 3 wskazuje, że grecka gospodarka miała bardzo wysokie i rosnące wskaźniki wzrostu PKB w latach 1999-2003. W okresie tym notowała wzrost na poziomie pomiędzy 3,1% a 5,8%, dopiero w roku 2004 odnotowała nieznaczny spadek o 0,7 punktu procentowego w stosunku do roku poprzedniego. Jednak już rok później nastąpiło apogeum spadku PKB do poziomu 0,6%. 9 Porównując tempo wzrostu PKB Grecji do średniego poziomu tego wskaźnika w SE i UE trzeba przyznać, że Grecja rozwijała się dynamiczniej. W latach 1999-2007 Grecja miała zwykle wyższe lub podobne tempo wzrostu PKB. PKB jest najpowszechniejszym i najbardziej kompleksowym wyznacznikiem całkowitej produkcji dóbr i usług danego państwa. Ale nie jest najlepszym miernikiem zamożności kraju, ponieważ jest najczęściej obliczany jako suma pieniężnej wartości konsumpcji, inwestycji, krajowych wydatków na zakup dóbr i usług oraz eksportu netto, przy czym nie uwzględniana jest liczba ludności danego kraju. Dlatego przy wyznaczeniu zamożności państwa używa się wskaźnika PKB per capita (czyli PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca). Jednak powstaje też problem z dokonywaniem porównań międzynarodowych wartości PKB, ponieważ trzeba zebrać dane o cenach zagregowanego koszyka dóbr i usług, który zawierałby produkty porównywalne i reprezentatywne dla wybranych krajów. W celu rozwiązania tej trudności uwzględnia się siłę nabywczą ludności i używa tzw. parytetu siły nabywczej. Wykres 4 przedstawia wartość PKB per capita według parytetu siły nabywczej przy przyjęciu, że ta wartość dla Unii Europejskiej jest równa w danym roku 100. Wykres 4. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (EU-28 = 100) 120 100 80 60 40 20 0 1999 2000 2001 2002 UE-28 2003 SE-19 2004 2005 2007 z Eurostatu, Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 13.06.2016 r. 10 2006 Wykres 4 pokazuje, że poziom produktu krajowego brutto Grecji przypadający na jednego mieszkańca według parytetu siły nabywczej był w analizowanych latach zawsze poniżej średniej w Unii Europejskiej, jak i w strefie euro. Średniorocznie kształtował się on na poziomie od 85% do 96% poziomu PKB UE. Jednak z biegiem lat wskaźnik ten dla Grecji zbliżał się do poziomów innych krajów członkowskich SE, co świadczy o procesie doganiania lepiej rozwiniętych gospodarczo krajów ugrupowania. Tabele 2 i 3 przedstawiają podstawowe czynniki wzrostu PKB od strony podażowej tzn. zatrudnienie, wydajność pracy i TFP: Tabela 2. Wskaźnik zatrudnienia jako % całej populacji oraz tempo wzrostu wydajności pracy na godzinę pracy, na zatrudnionego i tempo wzrostu całkowitej produktywności pracy czynników produkcji (TFP) dla Grecji w latach 1999-2007 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 zatrudnienie (% całej populacji) wydajność pracy na godzinę pracy wydajność pracy na zatrudnionego TFP 55,9 56,5 56,4 57,4 58,5 59,1 59,6 60,6 60,9 3,2 3,4 4,1 1,8 4,4 3,0 -2,8 4,3 2,6 3,0 3,6 3,8 1,4 4,3 2,6 -0,3 3,8 1,9 1,7 2,3 2,6 1,4 3,7 2,6 -0,8 3,7 1 Źródło: zatrudnienie i wydajność pracy – Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 14.06.2016 r.; TFP – Ameco, http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/ameco/index_en.htm, data dostępu: 14.06.2016 r. Tabela 3. Wskaźnik zatrudnienia jako % całej populacji oraz tempo wzrostu wydajności pracy na godzinę pracy, na zatrudnionego i tempo wzrostu całkowitej produktywności pracy czynników produkcji (TFP) dla strefy euro w latach 1999-2007 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 zatrudnienie (% całej populacji) wydajność pracy na godzinę pracy 60,4 61,4 62,0 62,4 62,6 62,9 63,6 64,5 65,5 1,4 2,5 1,4 1,0 0,6 1,1 1,0 1,6 1,0 11 wydajność pracy na zatrudnionego TFP 1,0 1,5 0,9 0,2 0,2 1,5 0,6 1,5 1,1 0,8 1,5 0,4 -0,2 -0,3 1,1 0,3 1,3 1 Źródło: zatrudnienie i wydajność pracy – Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 14.06.2016 r.; TFP – Ameco, http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/ameco/index_en.htm, data dostępu: 14.06.2016 r. Na podstawie Tabel 2 i 3 można zauważyć, że Grecja odznaczała się w analizowanym okresie niższym poziomem zatrudnienie od średniego poziomu SE, jednak poziom ten wykazywał stale tendencję wzrostową. Analizując tempo wzrostu wydajności pracy można stwierdzić, że zarówno w przeliczeniu na zatrudnionego jak i na godzinę pracy, w Grecji jest zwykle wyższe niż w strefie euro. Jedynie w 2005 roku Grecja odznacza się ujemną wartością tego wskaźnika. Pod względem tempa wzrostu całkowitej produktywności pracy czynników wytwórczych, Grecja również ma wyższy poziom od średniego poziomu w SE. Wzrost produktywności czynników wytwórczych w Grecji można zinterpretować jako miara postępu technologicznego i zmian strukturalnych dla tego kraju. Tabela 4 przedstawia podstawowe czynniki wzrostu PKB od strony popytowej tzn. inwestycje, konsumpcję i wydatki rządowe: Tabela 4. Tempo wzrostu inwestycji i konsumpcji oraz poziom wydatków rządowych jako % PKB dla Grecji w latach 2001-2007 tempo wzrostu inwestycji tempo wzrostu konsumpcji wydatki rządowe (% PKB) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 4,8 9,5 11,8 0,4 -6,3 10,6 5,5 5 4,7 3,3 3,8 4,5 5,2 3,7 19,3 19,5 19,4 20,6 20,2 20,2 20,7 Źródło: inwestycje i konsumpcja: H. Bąk, Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelna Łazarskiego, Warszawa 2013, s.190; wydatki rządowe: Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 14.06.2016 r. Na podstawie Tabeli 4 można zauważyć, że w latach 2001-2007 Grecję charakteryzuje wysoki poziom konsumpcji i wydatków rządowych. Ponadto poziom wydatków rządowych wykazuje tendencję wzrostową. Odnośnie inwestycji Grecja odznacza się niskim poziomem tego wskaźnika. Dane te można 12 to zinterpretować, że sytuacja gospodarcza w Grecji zmierza w niebezpiecznym kierunku, kraj ten więcej wydatkuje na bieżącą konsumpcję niż na długookresowe inwestycje. Jasno wskazuje to na dostatnie życie Greków pomimo ciężkiej sytuacji w jakiej znalazła się ich gospodarka. Ważnym zjawiskiem, które ma znaczenie dla rozwoju gospodarczego jest inflacja. Stopa inflacji jest bardzo silnie związana ze stopą wzrostu gospodarczego mierzonego tempem wzrostu PKB. Z prowadzonych badań wynika, że wysoka inflacja hamuje aktywność gospodarczą i zmniejsza tempo wzrostu PKB.9 Ewentualne spory mogą dotyczyć tego, czy wydatki poniesione w celu osiągnięcia stabilności cen nie przewyższają kosztów wysokiej inflacji. Badania wskazują, że koszty osiągnięcia niskiej inflacji są o wiele niższe od wydatków związanych z obniżaniem wysokiej inflacji dla rzeczywistych procesów gospodarczych. 10 Dlatego stabilność cen i umiarkowana inflacja uważne jako efektywne są głównymi celami polityki banków centralnych. Przy analizie związku inflacji ze wzrostem gospodarczym, trzeba także zbadać wpływ deflacji na wzrost gospodarczy. Deflacja jest skomplikowanym procesem, ponieważ jej występowanie było nieszkodliwe, złe lub dotkliwe. Przy nieszkodliwych deflacjach może występować nawet silny wzrost produkcji wywołany pozytywnym wstrząsem podażowym. Wykres 5 przedstawia wartość stopy inflacji w Grecji, UE i SE w latach 1999-2007: 9 M. Noga, Inflacja a wzrost gospodarczy – ujęcie teoretyczne i zastosowania w polityce makroekonomicznej [w:] D. Kopycińska (red.), Polityka ekonomiczna państwa we współczesnych systemach gospodarczych, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 68-69. 10 Ibidem, s. 69 13 Wykres 5. Stopa inflacji w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (średnioroczna w %) 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 1999 2000 2001 2002 UE-28 2003 SE-19 2004 2005 2006 2007 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 24.04.2016 r. z Eurostatu, Na podstawie wykresu 5 można stwierdzić, że poziom cen w latach 19992007 jest na bardzo wysokim poziomie w porównaniu do celu inflacyjnego wynoszącego 2%. Ponadto, poziom inflacji w Grecji był daleki od średniego poziomu tego czynnika w UE i SE. Jest to niekorzystna sytuacja, ponieważ wyższa inflacja mogłaby powodować procykliczność polityki pieniężnej i prowadzić do spadku konkurencyjności. Jest to bardzo istotne, ponieważ niejednorodne stopy inflacji pomiędzy krajami unii walutowej wywołują dwa ważne skutki – dla realnej stopy procentowej i realnego kursu walutowego. Realna stopa procentowa kraju z wyższą inflacją w porównaniu do innych krajów członkowskich staje się niższa, co w praktyce oznacza bardziej ekspansywną polityką pieniężną w stosunku do reszty krajów i presję na dalszy wzrost inflacji. Dla przykładu, różne stopy inflacji w Grecji i głównych gospodarkach strefy euro występujące przez dłuższy czas skutkowały tym, że realne stopy procentowe były w tym państwie niższe niż np. w Niemczech.11 11 J. Pietrucha, Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, „Studia ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 218, 2015, s. 44-45 14 Podsumowując ten punkt, można stwierdzić, że pod względem omawianych czynników makroekonomicznych w latach 1999-2007, Grecję charakteryzuje średni poziom wzrostu PKB jako kraju doganiającego, wysoki poziom zatrudnienia i TFP oraz niekorzystne wysokie tempo wzrostu wydatków rządowych i konsumpcji. 2.2. Konkurencyjność gospodarki i saldo na rachunku obrotów bieżących W interesie narodowym polityki gospodarczej każdego państwa stoi istotne zadanie polegające na ciągłym powiększaniu międzynarodowej zdolności konkurencyjnej oraz polepszanie aktualnej pozycji konkurencyjnej gospodarki narodowej na arenie międzynarodowej. Ta międzynarodowa zdolność konkurencyjna ma fundamentalne znaczenie dla dynamicznego kształtowania konkurencyjności międzynarodowej danego państwa oraz daje możliwość na długookresowy rozwój gospodarczy i wytworzenie znacznie większego majątku dla kraju w stosunku do konkurentów w otoczeniu międzynarodowym. Jest ona gwarancją na polepszenie standardów życia społecznego, a także daje szanse w zmaganiach o profity płynące z uczestniczenia we współpracy gospodarczej na rynku światowym. Odpowiednio modelowana i mądrze pożytkowana międzynarodowa zdolność konkurencyjna generuje przewagę konkurencyjną. 12 Bardzo istotne jest to, aby była ona trwała. Ważnym kryterium pozycji konkurencyjnej gospodarki jest konkurencyjność kosztowa i cenowa. Ta pierwsza dotyczy formowania się jednostkowych kosztów pracy, podczas gdy druga zmian realnego efektywnego kursu walutowego mierzonego szerokim wachlarzem cen (HICP, CPI, deflator PKB). Oba wspomniane wskaźniki najlepiej obrazują konkurencyjność kosztową i cenową producentów krajowych. Kiedy ceny wymienialnych produktów lub jednostkowe koszty pracy rosną szybciej w danym kraju w stosunku do 12 B. Jeliński, Konkurencyjność międzynarodowa wobec następstw kryzysu gospodarki globalnej [w:] A. Grynia (red.), Zmiany konkurencyjności nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej: osiągnięcia i wyzwania, Wyd. Wydziału Ekonomiczno-Informatycznego w Wilnie, Wilno 2014, s. 11-12 15 pozostałych, to pojawia się aprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego, co może zmniejszyć udziały tego kraju w eksporcie na rynkach międzynarodowych.13 Wykres 6 przedstawia procentową zmianę jednostkowych kosztów pracy dla Grecji, UE i strefy euro w latach 1999-2007. Wykres 6. Wzrost nominalnych jednostkowych kosztów pracy na osobę w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%) 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 z Eurostatu, -2,0 UE-28 SE-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 19.04.2016 r. Na podstawie wykresu 6 można zauważyć, że poziom jednostkowych kosztów pracy w Grecji w latach 1999-2007 był niestabilny, ich tempo wzrostu wahało się od -0,7% (2006) do 9,1% (2002). Początkowo w latach 1999-2001 zbliżało się ono do poziomu w strefie euro, ale później pojawiały się wysokie wzrosty (w latach 2002 i 2005) i gwałtowne spadki (w latach 2003 i 2006). W warunkach konwergencji, również po akcesji do unii walutowej, wydajność pracy powinna się zwiększać. Gdy jednocześnie następuje proporcjonalny wzrost wynagrodzeń, to jednostkowe koszty pracy nie ulegną zmianie. Jedyne, ewentualne zagrożenie może wynikać z powodu dużej rozbieżności w momencie przyjęcia wspólnej waluty w poziomie wynagrodzeń. 13 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1995-2011 [w:] P. Misztal, W. Rakowski (red.), Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s. 127 16 Wzrost podobieństwa cen i płac może przyczynić się do wzrostu presji na zwiększenie wynagrodzeń szybsze od zwiększenia wydajności pracy (taka sytuacja miała miejsce w Grecji), co oznacza wzrost jednostkowych kosztów pracy i skutkuje osłabieniem konkurencyjności.14 Realny kurs walutowy jest miernikiem powszechnie wykorzystywanym do wydania opinii o wymianie zagranicznej oraz o stanie gospodarki jako całości. Można go określić jako cenę zagranicznego koszyka dóbr konsumpcyjnych podaną w walucie krajowej w stosunku do ceny krajowego koszyka dóbr konsumpcyjnych. Dlatego gdy tempo wzrostu cen w obu krajach jest zbliżone, to kurs realny znacząco się nie zmienia. Kurs realny gra ważną rolę przy ocenie konkurencyjności towarów i usług kraju na arenie międzynarodowej. Trzeba zaznaczyć przy tym, że najczęściej dla gospodarki i jej konkurencyjności istotny jest nie realny kurs waluty krajowej w stosunku do zagranicznej, lecz do wszelkich walut według których reguluje się handel zagraniczny, a także wobec środków płatniczych krajów, z którymi dokonuje się wymiany.15 Wykres 7 obrazuje poziom realnego efektywnego kursu walutowego dla poszczególnych gospodarek: 14 J. Pietrucha, Konwergencja, op. cit., s. 47 15 W. Michalczyk, Determinanty poziomu realnego kursu złotego w dobie globalizacji i jego konsekwencje dla handlu zagranicznego, „Studia ekonomiczne”, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2013, 129, s. 117-118 17 Wykres 7. Poziom realnego efektywnego kursu walutowego względem grupy 42 krajów w Portugalii, Hiszpanii, Grecji i Niemczech w latach 1999-2007 (%) 5 4 3 2 1 0 -11999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 -2 -3 -4 -5 Portugalia Hiszpania Grecja Niemcy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 10.05.2016 r. z Eurostatu, Na podstawie wykresu 6 można stwierdzić, że tuż przed wejściem Grecji do strefy euro nastąpiła deprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego poniżej poziomu w Niemczech, a zaraz potem w 2003 roku nastąpiła aprecjacja o prawie 3 punkty procentowe, czego przyczyną była znaczna różnica inflacyjna pomiędzy tym krajem a Niemcami. W kolejnych latach (2004-2007) realny efektywny kurs walutowy Grecji utrzymywał się na stałym poziomie podlegając niewielkim deprecjacjom o wartość 0,2-0,4 punktu procentowego.16 W czasach globalizacji poziom i dynamika eksportu mają ważny wpływ na wzrost gospodarczy i zatrudnienie w danym państwie. Rozwijając eksport każdy kraj powinien sprecyzować, podkreślić istotność i wykorzystać na miarę możliwości swoją własną, konkretną przewagę konkurencyjną. Jest to ściśle powiązane z kreowaniem struktury produkcyjnej i stosowaniem nowoczesnych zasad wytwarzania, uwarunkowanych wiedzą i postępem technologicznym. Wymiana zagraniczna jest efektem, ale i powodem zmian zachodzących w 16 W. Orłowski (red.), Wpływ polityki spójności na konkurencyjność międzynarodową. Doświadczenia krajów kohezyjnych, Wyd. PWC Warszawa 2012, s. 8 18 gospodarce, więc jej forma ma wpływ nie tylko na sytuację obecną, ale także jest nakierowana na rozwój.17 Wykres 8 przedstawia tempo wzrostu eksportu dóbr i usług dla Grecji i UE i SE. Wykres 8. Tempo wzrostu eksportu dóbr i usług w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 -5,01999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 -10,0 EU-28 EA-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 01.05.2016 r. z Eurostatu, Opierając się na wykresie 8, można zauważyć, że tempo wzrostu Grecji jest niestabilne, w roku 2001 nastąpił gwałtowny spadek eksportu z poziomu 22,2% rok wcześniej do 0,1%, w roku 2002 przyjął wartość ujemną -7,3%. Jest to niekorzystna sytuacja, wynikająca ze spadku konkurencyjności. Dany kraj po wejściu do strefy euro w wielu kwestiach nie funkcjonuje już jako samodzielna jednostka, lecz jako spójny element całości czyli następuje proces globalizacji. Jedną z takich kwestii jest globalizacja rynków finansowych, której ważnym członem jest liberalizacja przepływów kapitałowych. Swoboda przepływu kapitału przeprowadzania pomiędzy przez państwami jednostki tych jest państw to system różnorodnych dowolnego rozliczeń zagranicznych będący skutkiem przedsięwzięć dokonanych w zakresie obrotów bieżących i kapitałowych. Kraje zdejmują blokady dotyczące przypływów pieniężnych, ponieważ liczą na pobudzenie rozwoju gospodarczego jednocześnie w znaczeniu ilościowym (wzrost gospodarczego) oraz jakościowym (większa 17 M. Maciejewski, Specjalizacja i konkurencyjność eksportu państw Unii Europejskiej na rynki zewnętrzne, „Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, nr 369,Wrocław 2014, s.309 19 konkurencja na rynku). Ale usuwanie ograniczeń wiąże się także z niebezpieczeństwem osłabienia stabilności finansowej państwa.18 Liberalizacja przepływów kapitałowych i usztywnianie nominalnych kursów walutowych wewnątrz unii walutowej mogą spowodować narastanie nierównowag na rachunkach obrotów krajów członkowskich.19 Ekonomia „podpowiada”, że oszczędności w gospodarce zamkniętej bilansują wraz z inwestycjami, co skutkuje ustabilizowaniem realnych stóp procentowych. Natomiast w gronie gospodarek otwartych fragment oszczędności przechodzi do państw z większą krańcową stopą zwrotu z kapitału. A to oznacza z kolei, że w państwach o wyższej stopie równowagi od przeciętnej realnej stopy procentowej dla całego ugrupowania, powstaje deficyt na rachunku obrotów bieżących czyli, że kapitał zagraniczny zasila pewną część inwestycji. Po dłuższym czasie mechanizm ten powinien skutkować „napompowaniem” gorzej rozwiniętych gospodarek funduszami, obniżeniem krańcowej stopy zwrotu z kapitału, a zatem korzystnie wpływać na wyrównywanie naturalnych stóp procentowych w gronie krajów. W rzeczywistości tymczasem te dopasowywania są rozwlekłe w czasie i zależne od dynamizmu procesów inwestycyjnych w danych krajach.20 Kolejnym aspektem, który ma duże znaczenie na rozwój gospodarczy kraju jest saldo na rachunku obrotów bieżących. Można je definiować na wiele sposobów, na przykład jako różnicę pomiędzy oszczędnościami, a zrealizowanymi inwestycjami w określonym czasie dla danego kraju. Polepszenie salda na rachunku obrotów bieżących polega na wykorzystaniu polityki makroekonomicznej nastawionej na zwiększenie dochodu krajowego względem krajowych wydatków lub na pomnażaniu krajowych oszczędności poprzez ograniczenie krajowych wydatków. W takiej sytuacji mamy do czynienia z nadwyżką na rachunku obrotów bieżących i do jej zrównoważenia konieczny jest 18 M. Janicka, Liberalizacja przepływów kapitałowych – korzyści i zagrożenia, „Rynki i instytucje finansowe Bank i kredyt”, 2008, s. 34-35 19 T. Guyon, Should we worry about current-account imbalances in a monetary union?, „Tresoreconomics”, 2007, 20, s. 7 20 Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje. Dokument uzupełniający do ram strategicznych narodowego planu wprowadzenia euro, Warszawa 2010, s. 10 20 deficyt na rachunku finansowym. A to oznacza odpływ kapitałów za granicę, czyli rozprzestrzenienie oszczędności do reszty świata. W sytuacji przeciwnej – kiedy wydatki krajowe przewyższają oszczędnościwystępuje deficyt na rachunku obrotów bieżących. Wtedy na rachunku finansowym konieczna jest nadwyżka, co w sumie oznacza, że kraj pożycza pieniądze za granicą. Warunkiem polityki ukierunkowanej na powiększenie krajowego dochodu jest przekształcenie konstrukcji wydatków krajowych. Aby to osiągnąć, należy wykorzystać narzędzia polityki handlowej i dewaluację waluty krajowej. W przypadku częściowego użycia czynników produkcji dewaluacja waluty krajowej powoduje zwiększenie eksportu i zmniejszenie importu, co skutkuje zwiększeniem przychodów. Polepszenie stanu salda obrotów na rachunku bieżącym jest wtedy uwarunkowane końcową tendencją do absorpcji i elastycznością popytu. Wpływ dewaluacji na absorpcję krajową w dużej mierze zależy od kierunku zmian proporcji cen krajowych do zagregowanej konsumpcji przy określonej wartości realnego dochodu krajowego. Spadek konsumpcji nastąpi wtedy, gdy w efekcie procesów redystrybucyjnych nasili się chęć oszczędzania. Nawet jeśli taka sytuacja nastąpi, to nie jest to wystarczalne do polepszenia salda obrotów na rachunku bieżącym. Aby to się dokonało, nieunikniona jest pomoc w charakterze restrykcyjnej polityki gospodarczej.21 Istotnym zadaniem salda na rachunku obrotów bieżących jest to, że suma przepływów na tym rachunku przedstawia napływ lub odpływ dewiz, a więc nadwyżkę lub deficyt bilansu płatniczego, a w tym modyfikacje w ostatniej jego pozycji - rezerwach walutowych. A to daje obraz sytuacji finansowej w jego relacjach ze światem zewnętrznym. Wykres 9 przedstawia stan salda rachunku bieżącego w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji. 21 E. Czarny, K. Śledziewska, Analiza determinant bilansów obrotów bieżących państw członkowskich Unii Europejskiej w latach 1995-2011, „Materiały i studia”, nr 299, Warszawa 2013, s. 8-9 21 Wykres 9. Saldo na rachunku obrotów bieżących dla strefy euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (% PKB) 2,0 0,0 -2,01999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 -4,0 -6,0 -8,0 -10,0 -12,0 -14,0 -16,0 EU-28 EA-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 05.05.2016 r. Dane dla Grecji dostępne od 2004 roku. z Eurostatu, Z wykresu 9 wynika, że saldo na rachunku obrotów bieżących Grecji od roku 2004 wykazywało deficyt i jego poziom stale gwałtownie spadał, co było ściśle związane z nadmierną konsumpcją. W okresie od 2004 roku do 2007 roku wahało się ono w granicach od – 7,8% PKB do – 15,2% PKB. Podsumowując ten punkt, należy stwierdzić, że Grecja pod względem jednostkowych kosztów pracy, eksportu i realnego efektywnego kursu walutowego wypadła słabo na tle Unii Europejskiej i strefy euro, co w efekcie skutkowało znacznym osłabieniem konkurencyjności gospodarki tego kraju. Spadek konkurencyjności międzynarodowej Grecji nastąpił także z powodu m.in. sztywnego rynku pracy, lepszego traktowania państwowych przedsiębiorstw nad prywatnymi, struktury ubezpieczeń społecznych preferującej drobną przedsiębiorczość oraz braku przejrzystości instytucjonalnej i prawnej.22 2.3. Sytuacja w dziedzinie finansów publicznych W dzisiejszych czasach finanse publiczne mają wielkie znaczenie, są ciągłym tematem badań opinii publicznej, jednocześnie mediów oraz 22 M. Rozkrut, R. Woreta, Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów UE, „Materiały i studia”, nr 188, 2005, s. 11 22 zwyczajnych obywateli, aczkolwiek społeczeństwo nie koniecznie łączy kwestie podatków bądź wydatków budżetowych z terminem finanse publiczne. Sprawy dotyczące administrowania mieniem publicznym należą do rodzących najwięcej trudności. Finanse publiczne są tematem częstych sporów oraz nieprawdziwych opinii spowodowanych pochopnymi decyzjami i brakiem odpowiedniej wiedzy o uwarunkowaniach i zależnościach dotyczących pewnych faktów i mechanizmów.23 Równowaga finansów publicznych, kiedy suma dochodów jest równa sumie wydatków jest sporadyczną sytuacją. Niemal stale pojawiają się jakieś anomalie, zwykle te o negatywnym charakterze. Różnice pomiędzy dochodami a wydatkami budżetu państwowego w danym okresie rozrachunkowym określa się terminem wyniku lub salda. Ujemne saldo finansowe nazywane jest deficytem, natomiast dodatnie to nadwyżka. Deficyt budżetowy może być wypadkową wielu przyczyn. Może on być wcześniej przewidziany, może powstać w wyniku dokonanych błędnych decyzji podczas spełniania założeń budżetowych lub może pojawić się na skutek powstania niesprzyjającej sytuacji gospodarczej. Najczęstszą przyczyną deficytu publicznego są za wysokie wydatki budżetowe, które dalece przekraczają stan dochodów budżetu krajowego. Powód może także stać po stronie zbyt niskich dochodów budżetowych pochodzących z podatków wywołanymi nieefektywnym procesem poboru, recesją gospodarczą, nieprawidłowymi stawkami podatkowymi czy negatywnymi zdarzeniami losowymi.24 Tabela 5. przedstawia procentową wartość salda budżetowego dla UE, strefy euro oraz Grecji w latach 1999-2007. 23 I. Lubimow-Burzyńska, Finanse publiczne, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2014, s. 7 24 M. Wielochowski, Deficyt budżetowy i dług publiczny w krajach członkowskich Unii Europejskiej, „Oeconomia Copernicana”, nr 4, 2011, s. 32 23 Tabela 5. Saldo budżetowe w Unii Europejskiej, strefie euro i Grecji w latach 1999-2007 (% PKB) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 EU-28 b.d. b.d. b.d. -2,6 -3,2 -2,9 -2,5 EA-19 -1,5 -0,3 -2,0 -2,7 -3,2 -3,0 -2,6 Grecja -5,8 -4,1 -5,5 -6,0 -7,8 -8,8 -6,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. 2006 2007 -1,6 -0,9 -1,5 -0,6 -5,9 -6,7 z Eurostatu, Na podstawie tabeli 5 wyraźnie widać, że poziom deficytu budżetowego Grecji w każdym analizowanym roku znacznie przekraczał dopuszczalną wartość określoną Traktatem z Maastricht (3% PKB), a także średni poziom UE i SE. Wahał się on w przedziale od -4,1% PKB (2000) do -8,8% PKB (2004). Pomimo wejścia do strefy euro wartość deficytu bardziej rosła niż malała, co było spowodowane na przykład znacznymi wydatkami publicznymi związanymi z nadmierną konsumpcją. Drugim kryterium określającym stan finansów publicznych jest dług publiczny. Można go określać jako skumulowaną sumę należności sektora finansów publicznych wynikających z powodu uzyskanych kredytów i pożyczek, wyemitowanych papierów wartościowych, otrzymanych depozytów i wymagalnych zobowiązań.25 Państwa włączane do unii monetarnej podlegają różnorodnym obostrzeniom, na przykład pod względem metody finansowania deficytu budżetowego przy pomocy długu publicznego albo za pomocą finansowania pieniądza. Kiedy jednak stopa zadłużenia publicznego przewyższy stopę wzrostu PKB, to wtedy związek pomiędzy długiem a PKB wzrasta bez końca. Wyznaczenie akceptowalnego zakresu długu publicznego jest względne, mimo to naruszenie dozwolonej granicy długu publicznego w danym położeniu państwa za każdym razem oznacza konkretne, niekorzystne w skutkach następstwa, w głównej mierze postępujące pogłębianie problemów płatniczych, które w efekcie mogą prowadzić do niewypłacalności kraju.26 25 J. Kozieł, Dług publiczny i jego konsekwencje społeczno-ekonomiczne, „Rocznik Żyrardowski”, nr 8, 2010, s. 110 26 M. Klimowicz, Niewypłacalność państw strefy euro [w:] A Pacześniak, M. Klimowicz (red.) Procesy integracyjne i dezintegracyjne w Europie, Wyd. OTO Wrocław, Wrocław 2014, s. 260 24 Tabela 6 przedstawia procentową wartość długu publicznego dla UE, strefy euro oraz Grecji w latach 1999-2007. Tabela 6. Dług publiczny w Unii Europejskiej, strefie euro i Grecji w latach 1999-2007 (% PKB) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 EU-28 b.d. b.d. b.d. 59,2 60,7 61,3 61,8 EA-19 70,6 68,0 67,0 66,8 68,1 68,4 69,2 Grecja 98,9 104,9 107,1 104,9 101,5 102,9 107,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. 2006 2007 60,4 57,8 67,3 64,9 103,6 103,1 z Eurostatu, Z tabeli 6 jasno wynika, że poziom długu publicznego Grecji, podobnie jak miała się sytuacja z deficytem budżetowym w każdym analizowanym roku, znacznie przekraczał dopuszczalną wartość określoną Traktatem z Maastricht (60% PKB), a także średni poziom w UE i SE. Stąd wynika ścisła korelacja pomiędzy długiem publicznym, a deficytem budżetowym, jeden czynnik jest zależny od drugiego, a łącznie obrazują stan finansów publicznych danej gospodarki. Poziom długu publicznego Grecji w latach 1999-2007 wahał się w przedziale od 98,9% PKB (1999) do 107,4% PKB (2005). Podsumowując, poziom długu publicznego i poziom deficytu budżetowego daleko odbiegały od średniego poziomu UE i SE, co plansowało ten kraj na krańcowej pozycji na tle pozostałych krajów strefy euro. Oba czynniki mające wpływ na stan finansów publicznych Grecji obrazowały, że kraj ten był w nieciekawej sytuacji na długo jeszcze przed wybuchem kryzysu finansowogospodarczego. Załamanie gospodarki Grecji nie szło w parze ze wzrostem stóp procentowych od długu Grecji wobec rynków finansowych. Władze Grecji nie wykorzystały tej sytuacji i nie podjęły działań naprawczych mających na celu zapobiegnięcie pogarszającej się sytuacji, lecz dalej finansowały powiększające się potrzeby budżetu państwa funduszami powstałymi z emisji obligacji. 27 Były to 27 Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys , op. cit., s. 3 25 działania krótkotrwale pozwalające na tymczasowe utrzymanie wygodnego stylu życia, co jednak w konsekwencji doprowadziło do niemal upadku Grecji. 3. Wpływ kryzysu finansowo-gospodarczego 2008/2009 na sytuację gospodarczą w Grecji 3.1. Wiarygodność i stabilność makroekonomiczna Według opinii licznych ekonomistów podstawową przyczyną greckiego kryzysu było przystąpienie tego państwa do strefy euro. Akcesja ta odbyła się pomimo niespełnienia wielu kluczowych kryteriów. Wybór ten został dokonany w przeważającej części przesłankami politycznymi, a nie gospodarczymi. W wyniku przystąpienia Grecji do strefy euro nastąpił wzrost wiarygodności tego kraju, co było skutkiem pogłębiania deficytu budżetowego, i opłacania go emisją obligacji, które entuzjastycznie kupowano. Z tego powodu zobowiązania Grecji dalej rosły. Przeważającą część obligacji wykupiły banki niemieckie i francuskie. Należności dalekiego zasięgu dotyczyły jednocześnie sektora budżetowego jak i prywatnego. Olbrzymie kłopoty Grecji zostały odkryte w czasie kryzysu finansowogospodarczego, który wybuchł w 2008 roku. Wtedy to krach dotyczący kredytów spowodował przystopowanie boomu konsumpcyjnego i napływ niedrogiego kredytu, a Grecja była bliska katastrofy. Sytuacja była na tyle ciężka, że szybki spadek popytu sektora prywatnego wywołał powiększenie się deficytu i wzrost zaległości sektora publicznego, który jeszcze przed kryzysem był duży. Spośród pozostałych krajów Unii Europejskiej, Grecja posiadała jedno z największych ujemnych sald budżetowych i bardzo duży dług publiczny. 28 Jeśli kraj ten nie przystąpiłby do strefy euro, to przypuszczalnie kryzys wcale by nie wybuchł. A w celu uspokojenia kłopotów finansowych Grecja mogłaby dodrukować swoją walutę, co w przypadku krajów strefy nie jest możliwe.29 Proces integracji Grecji ze strefą euro przejrzyście i definitywnie wskazuje, że kraj z taką sytuacją finansową nie powinien zostać włączony, ponieważ nie był 28 D. Bieniek, Działania Niemiec wobec kryzysu w Grecji, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Społecznej w Ostrołęce”, 2011, 9, s. 101–110; R.A. de Santis, The Euro Area Sovereign Debt Crisis: Safe Haven, Credit Rating Agencies and the Spread of the Fever from Greece, Ireland and Portugal, „European Central Bank Working Paper Series”, nr 1419, 2012, s. 2–61. 26 na to gotowy. Początkowo wydawało się, że wszystko jest w porządku i dopiero kryzys unaocznił prawdziwą sytuację z powodu której osłabiła się cała strefa euro.30 Wykres 10 przedstawia poziom długoterminowych stóp procentowych greckich obligacji na tle średniej dla całego ugrupowania: Wykres 10. Długoterminowe stopy procentowe na podstawie oprocentowania 10-letnich obligacji greckich oraz średnia dla strefy euro, Unii Europejskiej w latach 1999-2015 (w %) 25 20 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 EU-28 EA Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. Dane dla EU-28 dostępne od 2001 roku. z Eurostatu, Na podstawie wykresu 10 można zaobserwować, że w latach 1999-2009 czyli od momentu przystąpienia Grecji do strefy euro aż do wybuchu kryzysu finansowo-gospodarczego wysokość długoterminowych stóp procentowych dla tego kraju była niemal równa dla średniej w strefie euro. Było to spowodowane tym, że uczestnicy rynków finansowych przyjęli, że ze względu na przystąpienie Grecji do strefy euro, premia za ryzyko dotycząca greckich obligacji skarbowych 29 M. Papic, R. Reinfrank, P. Zeihan, Niemcy i Grecja – ucieczka z eurolandu?, „Gazeta Bankowa” , nr 7/8, 2010, s. 67–70 30 A. Wieczór, Doświadczenia Grecji i Hiszpanii a argumenty za przystąpieniem i przeciw przystąpieniu Polski do strefy euro, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” , nr 819, 2014, s. 104-105 27 w tym czasie jest podobna jak dla obligacji niemieckich, więc chętnie je kupowano. Duże odchylenia stóp procentowych Grecji przed akcesją do wspólnego obszaru walutowego dowodzą o ryzyku dotyczącym napędzenia mechanizmów skutkujących boomem kredytowym i popytowym po wprowadzeniu waluty euro. Z tym, że krótkookresowa stopa procentowa jest ważna w szczególności dla rynku kredytowo-depozytowego oraz boomu kredytowego w sektorze prywatnym, zaś długookresowa jest istotna przede wszystkim z powodu kosztów zadłużania finansów publicznych.31 Dopiero po wybuchu kryzysu na przełomie lat 2008/2009 wysokość długoterminowych stóp procentowych greckich obligacji znacznie spadła. Przypadek Grecji pokazuje, że zachowanie długoterminowych stóp procentowych po akcesji do wspólnego obszaru walutowego, może aczkolwiek być przesadne z powodu zbyt optymistycznych oczekiwań w stosunku do skutków z przyjęcia wspólnej waluty. Spadek stóp procentowych był ściśle związany z obniżeniem ocen przyznawanych Grecji przez światowe agencje ratingowe. Jako pierwszy dokonał tego Fitch, modyfikując tę ocenę w grudniu 2009 roku z A-, tzn. o bardzo dobrej jakości kredytowej do BBB+ (dobra jakość kredytowa), a następnie w ciągu następnych lat do oceny C (2012 rok, por. z wykresem 9), czyli tzw. „obligacji śmieciowych”. Kolejne agencje ratingowe postąpiły podobnie. W ten sposób greckie obligacje utraciły potencjalnych odbiorców takich jak instytucje finansowe, które zgodnie z prawem nie mogą inwestować w słabo oceniane aktywa finansowe. Od roku 2011 Grecję zaczęto porównywać zbankrutowanego w 2008 roku amerykańskiego banku Lehman Brothers.32 31 J. Pietrucha, Konwergencja, op. cit., s. 43-44 32 P. Kupisz, Kryzys, op. cit., s. 132-133 28 do Wzrost PKB i konkurencyjność gospodarcza Wpływ kryzysu finansowo-gospodarczego wywarł duży wpływ na sytuację gospodarczą Grecji, dlatego jego skutki zostaną szczegółowo przeanalizowane w oparciu o czynniki makroekonomiczne. Wykres 11 przedstawia tempo wzrostu PKB w strefie euro, UE i Grecji: Wykres 11. Tempo wzrostu realnego PKB w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%) 4,0 2,0 0,0 2008 -2,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -4,0 -6,0 -8,0 -10,0 UE-28 SE-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 28.04.2016 r. z Eurostatu, Na podstawie wykresu 11 można stwierdzić, że Grecja boleśnie odczuła skutki kryzysu poprzez duży spadek tempa wzrostu PKB aż do roku 2011. Tempo wzrostu PKB tego kraju w latach 2010-2013 bardzo odbiegało od średniego poziomu UE i SE, a jego spadek osiągnął apogeum -9,1% w 2011 roku. Jednak później Grecja powoli zaczęła poprawiać swoje wyniki pod tym względem z powodu otrzymanej pomocy finansowej i cięć budżetowych, jakie nastąpiły w tym okresie. To skutkowało tym, że w roku 2014 tempo wzrostu PKB znacznie zbliżyło się do średniego w strefie euro, niestety już rok później ta tendencja ponownie zaczęła się odwracać. Podobnie jak w poprzedniej części niniejszej pracy, ponownie zostanie dokonana także analiza poziomu PKB per capita według parytetu siły nabywczej, co obrazuje wykres 12. 29 Wykres 12. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2014 (EU-28 = 100) 120 100 80 60 40 20 0 2008 2009 2010 UE-28 2011 SE-19 2012 2013 2014 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 01.05.2016 r. z Eurostatu, Wykres 12 wskazuje, że poziom produktu krajowego brutto Grecji przypadający na jednego mieszkańca według parytetu siły nabywczej był w analizowanych latach zawsze poniżej średniej w Unii Europejskiej, jaki i strefy euro, podobnie jak to się działo w latach 1999-2007. Jednak tym razem z biegiem lat choć początkowo wskaźnik ten dla Grecji (do roku 2011) zbliżał się się do poziomów UE i SE, to już w kolejnych latach ta tendencja odwróciła się i poziom PKB per capita według parytetu siły nabywczej zaczął maleć. Kryzys wpłynął również na stopę inflacji, co obrazuje wykres 13. 30 Wykres 13. Stopa inflacji w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (średniorocznie w %) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 2008 -1,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -2,0 UE-28 SE-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 24.04.2016 r. z Eurostatu, Z wykresu 13 wynika, że poziom inflacji dla Grecji w okresie 2008-2011 był wyższy niż w strefie euro, osiągając punkt szczytowy w roku 2010 (4,7%), ale później ten poziom zaczął spadać i w ten sposób już w roku 2013 wystąpiła deflacja, która utrzymywała się w kolejnych latach. Kolejnym analizowanym czynnikiem będzie stopa bezrobocia, którą prezentuje wykres 14: Wykres 14. Średnioroczna stopa bezrobocia w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2008 2009 2010 EU-28 2011 2012 EA-19 2013 2015 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. 31 2014 z Eurostatu, Na podstawie wykresu 14 można łatwo zauważyć, że poziom greckiego bezrobocia w latach 2008-2009 był bardzo zbliżony do średniej we wspólnotach UE i SE. Jednak już po roku zaczął on bardzo gwałtownie rosnąć aż do osiągnięcia punktu krytycznego w roku 2013 równego 27,5%, co bardzo niekorzystnie wpłynęło na grecką gospodarkę. Na podstawie danych z Eurostatu wynika, że w latach 2008-2015 z powodu bezrobocia ucierpiały głównie kobiety i młodzi poniżej 25 roku życia. W ramach przeprowadzonej analizy warto przyjrzeć się także konkurencyjności greckiej gospodarki. Wykres 15 przedstawia procentowy wzrost nominalnych kosztów pracy mających wpływ na konkurencyjność międzynarodową. Wykres 15. Wzrost nominalnych jednostkowych kosztów pracy na osobę w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%) 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 2008 -2,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -4,0 -6,0 -8,0 -10,0 UE-28 SE-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 19.04.2016 r. z Eurostatu, Na podstawie wykresu 15 można stwierdzić, że początkowo, tj. do roku 2010, tempo wzrostu nominalnych jednostkowych kosztów pracy w Grecji było wyższe od średniej w strefie euro, natomiast już w latach późniejszych koszty te zaczęły spadać, aż do osiągnięcia w roku 2013 -7,4%, co oznaczało poprawę konkurencyjności kosztowej w tym kraju. Po 2013 roku nominalne jednostkowe koszty pracy dla Grecji zaczynają wzrastać. 32 Następnym kryterium wyznaczającym pozycję konkurencyjną kraju na arenie międzynarodowej jest tempo wzrostu wydatków rządowych przeznaczonych na konsumpcję, co zostało przedstawione na wykresie 16. Wykres 16. Tempo wzrostu wydatków rządowych na konsumpcję w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%) 4,0 2,0 0,0 2008 -2,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -4,0 -6,0 -8,0 UE-28 EA-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 01.05.2016 r. z Eurostatu, Z wykresu 16 wynika, że po wybuchu kryzysu finansowo-gospodarczego tempo wzrostu wydatków rządowych na konsumpcję początkowo nieznacznie wzrosło (2009), by w latach następnych zmaleć: w roku 2010 o 6,2 punktu procentowego, a w roku 2011 o 2,8 punktu procentowego w porównaniu do roku poprzedniego. Można to zinterpretować w ten sposób, że Grecja wprowadziła cięcia wydatków i ograniczyła konsumpcję. Od roku 2013 Grecja w coraz mniejszym stopniu ograniczała wydatki na konsumpcję. Konkurencyjność w sposób nieodzowny jest związana z wymianą międzynarodową. Wykres 17 przedstawia tempo wzrostu eksportu dóbr i usług w Grecji, strefie euro i UE. 33 Wykres 17. Tempo wzrostu eksportu dóbr i usług w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (wolumen, %) 15,0 10,0 5,0 0,0 -5,02008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 z Eurostatu, -10,0 -15,0 -20,0 EU-28 EA-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 01.05.2016 r. Wykres 17 wskazuje, że tempo wzrostu eksportu dóbr i usług jest bardzo zbliżone do średnich UE i SE. W latach 2009-2012 było ono nieznacznie niższe, rok później delikatnie wyższe, a w roku 2015 spadło poniżej średnich UE i SE. Generalnie tempo wzrostu eksportu dóbr i usług po roku 2009 jest dość stabilne. Aby jeszcze lepiej zanalizować konkurencyjność greckiej gospodarki, należy porównać ją z innymi krajami peryferyjnymi oraz z krajem o silnej pozycji konkurencyjnej, co zostało zilustrowane na wykresie 18: Wykres 18. Pozycja konkurencyjna Niemiec, Grecji, Włoch i Hiszpanii: % zmiany jednostkowych kosztów pracy Źródło: M. Kalinowski, M. Pronobis, Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, CeDeWu, Warszawa, 2010, s. 150 34 Na podstawie wykresu 18 można zauważyć, że przedstawione kraje peryferyjne w trakcie kryzysu znacząco traciły pozycję konkurencyjną mierzoną zmianami jednostkowych kosztów pracy w porównaniu z Niemcami. Widoczna jest luka konkurencyjności między tymi dwiema grupami. Ponadto, z upływem czasu, jednostkowe koszty pracy w Niemczech spadają, a w Hiszpanii, Grecji i Portugalii rosną. Na koniec tego punktu zostanie jeszcze przeanalizowany poziom salda obrotów bieżących. Wykres 19. Saldo na rachunku obrotów bieżących w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (% PKB) 5,0 0,0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -5,0 -10,0 -15,0 -20,0 EU-28 EA-19 Grecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 05.05.2016 r. z Eurostatu, Z wykresu 19 wynika, że przez cały okres od 2008 roku do 2015 roku deficyt Grecji na rachunku obrotów bieżących zmniejszał się z poziomu od -15,1% PKB do -0,1% PKB i obecnie Grecję charakteryzuje prawie równowaga na rachunku obrotów bieżących To dostosowanie wynikało ze spadku popytu i importu w Grecji. Jedynie poprawiła się sytuacja dotycząca salda na rachunku obrotów bieżących na co duży wpływ miała pomoc finansowa okazana leżącej na skraju bankructwa Grecji. Na polepszenie wartości tego wskaźnika od roku 2013 miały również wpływ: spadek importu i większe wpływy z turystyki. Jednak eksport usług, wyłączając turystyczne wciąż miał niewielką wartość. Pomimo to Grecja ponownie osiąga konkurencyjność kosztową, co ma odzwierciedlenie w 35 znacznym spadku nominalnych jednostkowych kosztów pracy ze względu na reformy strukturalne wprowadzające liczne cięcia budżetowe. Został osiągnięty duży spadek realnego efektywnego kursu walutowego skorygowanego o HICP. Ponadto wciąż występuje i pogłębia się wysoki ujemny stosunek międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto do PKB. Stąd pojawiła się recesja dotycząca poziomu nominalnego PKB i długotrwale występujący deficyt na rachunku obrotów bieżących. Ponadto występuje wysokie zadłużenie sektora prywatnego, powyżej progu bazowego, a także bardzo wysoki dług sektora publicznego.33 Podsumowując przeanalizowane dane w tym punkcie należy wskazać, że w badanym okresie tempo wzrostu PKB i poziom PKB per capita według parytetu siły nabywczej wypadły słabo, a nawet bardzo słabo w porównaniu do poprzednio badanego okresu. Było to spowodowane wybuchem kryzysu finansowogospodarczego, z którym borykała się w tym czasie Grecja. Poziom bezrobocia w analizowanym okresie niebotyczne wzrósł, podobnie rzecz się miała z wydatkami rządowymi na konsumpcję, co negatywnie odbiło się na pozycji konkurencyjnej Grecji na arenie międzynarodowej. 3.2. Sytuacja w dziedzinie finansów publicznych oraz polityka fiskalna Grecji w latach 2008-2015 Zmiany, które były następstwem kryzysu finansowo-gospodarczego były odczuwane jeszcze długo po jego zakończeniu. Objawiły się one poprzez kłopoty z zadłużeniem publicznym. Szczególnie mocno ucierpiały mniej rozwinięte gospodarczo od krajów twardego rdzenia, kraje południowej Europy, które jeszcze przed wybuchem kryzysu prowadziły zbyt ekspansywną politykę fiskalną, jak Grecja i mocno się zadłużały. Skutki kryzysu objawiły się wzrostem zależności długu publicznego od PKB poprzez wyższy deficyt pierwotny z powodu powstania deficytu cyklicznego, słabe tempo wzrostu PKB i wysokie długoterminowe stopy 33 Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego, Bruksela, nr 904, 2014, s. 27 36 procentowe obligacji. Dwa ostatnie wskaźniki są tym bardziej znaczące, im wyższy jest początkowy stan długu, co doskonale obrazuje sytuacja w Grecji34. Tabela 7 przedstawia poziom długu publicznego w Grecji, strefy euro i UE. Tabela 7. Dług publiczny dla Unii Europejskiej, strefy euro i Grecji w latach 2008-2015 (% PKB) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 EU-28 60,9 73,0 78,5 81,0 83,8 85,5 EA-19 68,5 78,3 83,8 86,0 89,3 91,1 Grecja 109,4 126,7 146,2 172,1 159,6 177,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. 2014 2015 86,8 85,2 92,0 90,7 180,1 176,9 z Eurostatu, Na podstawie tabeli 7 można wywnioskować, że poziom greckiego długu publicznego od początku badanego okresu znacznie przekraczał wartość referencyjną (60%), jak i średni poziom UE i SE. Wartość tego wskaźnika wahała się w granicach od 109,4% PKB (2008) do 180,1% PKB (2014), zatem raczej występowała tendencja rosnąca. Podobnie rzecz się miała ze stanem deficytu budżetowego, co zostało przedstawione w tabeli 8. Tabela 8. Saldo budżetowe w Unii Europejskiej, strefy euro i Grecji w latach 2008-2015 (% PKB) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 EU-28 -2,4 -6,7 -6,4 -4,5 -4,3 -3,3 EA-19 -2,2 -6,3 -6,2 -4,2 -3,7 -3,0 Grecja -10,2 -15,2 -11,2 -10,2 -8,8 -13,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, data dostępu: 04.05.2016 r. 2014 -3,0 -2,6 -3,6 z 2015 -2,4 -2,1 -7,2 Eurostatu, Z danych tabeli 8 wynika, że poziom deficytu budżetowego Grecji był w opłakanym stanie, jego wartość przez cały badany okres ponad dwukrotnie przekraczała średni poziom UE i SE. Najgorzej sytuacja miała się w 2009 roku, kiedy deficyt wynosił 15% PKB, czyli aż pięć razy więcej od wartości referencyjnej. Poziom deficytu budżetowego to jeden z największych mankamentów greckiej gospodarki. Na tle Unii Europejskiej, przykład Grecji pokazuje niszczące 34 P. Krajewski, Finanse publiczne w kryzysie, „Studia Ekonomiczne”, nr 1, 2012, s. 32 37 i długotrwałe skutki kryzysu objawiające się ciągłym zadłużaniem. Z tego powodu kraj ten musiał dokonać znaczących reform w strukturze finansów publicznych poprzez drastyczne cięcia budżetowe, sprzedaż majątku, ograniczeniu konsumpcji, a dodatkowo musiał podjąć dodatkową pomoc finansową w postaci kredytów (o czym szerzej w kolejnym rozdziale), bo w przeciwnym wypadku groziło jej wykluczenie ze strefy euro i bankructwo. Kryzys w Grecji wynikał między innymi z ekspansywnej polityki fiskalnej, która w następstwie prowadzi do wzrostu deficytu budżetowego i dalej do wzrostu poziomu długu publicznego. Kraj ten zadłużał się z powodu polityki deficytów budżetowych realizujących rosnący konformizm społeczeństwa. Jednak już w roku 2010, pomimo licznych protestów obywateli, grecki rząd wprowadził plan naprawy finansów. Nastąpił on poprzez drastyczne cięcia wydatków np. na obronność i służbę zdrowia. Ograniczenie dotyczyło również nadgodzin dla pracowników zajmujących się budżetem, a także zmniejszeniem pensji urzędników zarabiających powyżej 2 tys. euro. Działania te wywołały strajki. Pomimo to, Grecja za oferowaną pomoc zobowiązała się do bolesnych reform, m. in. zamrożenie płac w sektorze publicznym, ograniczenie wydatków administracyjnych, likwidacji 13 i 14 pensji, obniżenie świadczeń i dodatków, podwyższenie wieku emerytalnego, likwidację wcześniejszych emerytur, podwyższenia podatków na paliwo, a także akcyzy na alkohol i papierosy. Dzięki tym reformom wydatki Grecji zmniejszyły się o ponad dwa punkty procentowe. 4. Wsparcie finansowe dla Grecji ze środków UE, EBC i MFW oraz perspektywy konsolidacji finansów publicznych Od 2010 roku Grecja otrzymuje środki finansowe na pomoc w poprawieniu wskaźników makroekonomicznych, które mocno się osłabiły w wyniku kryzysu gospodarczo-finansowego. Wsparcia tego dokonuje tzw. Trójka, tzn. Komisja Europejska, Europejski Bank Centralny i Międzynarodowy Fundusz Walutowy w celu spłaty zadłużenia u zewnętrznych wierzycieli. 38 Pierwszy pakiet pomocowy został udzielony w maju 2010 roku w kwocie 110 mld euro (80 mld wyłożyła KE, a 30 mld MFW). W zamian za udzieloną pomoc Grecja zobowiązała się do zainicjowania reform gospodarczych w okresie 3 lat, które dotyczyły ograniczenia deficytu budżetowego. Ponadto, nad wdrożeniem przyjętego planu czuwała Trójka, a pieniądze miały być wypłacane w częściach w okresie 2010-2013, pod rygorem spełnienia warunków tego planu. Program dostosowawczy dotyczył np. likwidacji 13 i 14 pensji, liberalizacji rynku pracy, podwyższenia stawek podatkowych na paliwo, akcyzy i na papierosy, redukcji etatów w sektorze publicznym. Druga transza środków pomocowych została przyznana w roku 2011 i miała być realizowana w latach 2011-2014. Opiewała ona na kwotę 150 mld euro (2/3 ze 109 mld miały sfinansować kraje strefy euro, 1/3 tej kwoty MFW, a 41 mld – sektor prywatny). Transza ta była opłacana poprzez Europejski Instrument Stabilności Finansowej. W tym pakiecie pomocowym ważną rolę spełniał sektor prywatny, który ma w ciągu lat 2011-2019 przynieść wpływy w kwocie 106 mld euro. Trzecia transza pomocowa została przyznana w sierpniu 2015 roku i opiewała na kwotę 85 mld euro. Grecja ma za otrzymaną pomoc (opłaconą przez właścicieli obligacji) dokonać rekapitalizacji banków oraz założyć do końca 2015 roku odpowiedni fundusz o wartości 50 mld euro, który będzie zbierał pieniądze pochodzące z prywatyzacji. Dochód z tego funduszu ma wesprzeć rekapitalizację i zagwarantować inwestycje w grecką gospodarkę. Dodatkowo, Grecja ma doprowadzić do deregulacji rynku gazu ziemnego, zniesienia ulg podatkowych dla rolników itd.35 Aktualna sytuacja gospodarcza Grecji pokazuje, że wprowadzenie ustalonych reform może okazać się bardzo trudne w realizacji. Organy Unii Europejskiej przewidziały programy reform rozłożone w długim okresie, ponieważ nie jest możliwe dokonanie tak złożonych przemian gospodarczych w krótkim czasie, o czym Grecja doskonale się przekonała 35 K. Rojowski, Kryzys finansowy w Grecji – przyczyny, obecna sytuacja i skutki, „Analiza Unia Europejska.org”, 2015, 1, s. 8-9 39 poprzez swoje „szybkie” przygotowania do przyjęcia wspólnej waluty, które w rezultacie omal doprowadziły do katastrofy. Wszystkie reformy będące warunkiem pakietów pomocowych wywołały fale sprzeciwu wśród obywateli greckich przyzwyczajonych do dostatniego i wygodnego życia. Jednak były to kroki konieczne do poprawy sytuacji gospodarczej tego kraju. Jednym ze sposobów wyjścia z trudnego położenia Grecji było dokonanie konsolidacji finansów publicznych. Połączenie wielu zaciągniętych pożyczek w jedną, przy równoczesnym unormowaniu stopy procentowej i pozostałych kryteriów pożyczki oraz jednoczesnym rozciągnięciu spłaty w czasie umożliwia ograniczenie kosztów obsługi długu. Jednak z drugiej strony konsolidacja finansów publicznych w trakcie trwania kryzysu zdaje się bardziej osłabiać gospodarkę niż jej pomagać. W okresie tym deficyt budżetowy wciąż rośnie z powodu tzw. delewarowania. Dodatkowo, kredytobiorca pomimo połączenia zadłużeń nadal może nie poradzić sobie z jego spłatą. W takim wypadku, będzie on próbował na wszelkie sposoby nie stracić zdolności obsługi długu i przeznaczać wszelkie dochody na jego spłatę. Drugą, wadą konsolidacji jest dążenie za płynnością. Gdy gospodarka ma problemy i ujawnia się, że jego obywatele są w posiadaniu niepewnych papierów dłużnych, to chcą się ich pozbyć co w rezultacie powoduje obniżenie ich kursu i to doprowadza do pułapki.36 Zatem konsolidacja finansów publicznych jest obciążona dużym ryzykiem. Podsumowanie Przeprowadzona analiza sytuacji gospodarczej Grecji oparta na czynnikach makroekonomicznych i spełnieniu kryteriów konwergencji nominalnej i realnej, wskazuje na to, że włączenie tego kraju do strefy euro miało duży wpływ na dalszy ciąg zdarzeń dla niego samego, a także pozostałych krajów ugrupowania i niesie też obecnie kolejne konsekwencje. 36 K. Łaski, J. Osiatyński, Konsolidacja finansów publicznych a kryzys strefy euro, „Ekonomista”, 2013, 1, s. 22 40 Powodów tego stanu rzeczy należy upatrywać w pogarszającej się sytuacji greckiej gospodarki widocznej jeszcze przed jej wstąpieniem do strefy euro. Pogarszająca się pozycja konkurencyjna na arenie międzynarodowej, ogromne zadłużenie sektora finansów publicznych, rosnąca inflacja to tylko niewielki zarys trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Grecja. Jednak pomimo tego nie poczyniono odpowiednich kroków, aby temu choć częściowo zaradzić, lecz wręcz przeciwnie Grecy dalej „żyli dniem dzisiejszym”, niewiele martwiąc się o swą przyszłość. A brak wprowadzenia odpowiednich reform doprowadził do istotnych nierównowag w gospodarce, które pomniejszyły korzyści z przyjęcia wspólnej waluty. Rzeczywisty stan greckiej gospodarki ujawnił dopiero kryzys finansowogospodarczy na przełomie lat 2008/2009. Według opinii licznych ekonomistów powodem trudnej sytuacji Grecji podczas kryzysu było przyjęcie przez nią waluty euro bez odpowiedniego przygotowania. I cała ta sytuacja prawdopodobnie doprowadziłaby do upadku Grecji, gdyby nie pomoc finansowa instytucji Unii Europejskiej w zamian za wprowadzenie przez nią reform strukturalnych. Po dzisiejszy dzień nie jest pewne, czy Grecji uda się wypełnić te warunki i spłacić ciążące na niej zadłużenie. Spis wykresów Wykres 1. Porównanie struktury PKB wybranych krajów i strefy euro (indeks Statteva-Ralevy)…………………………………………………...………..6 Wykres 2. Porównanie bieżącej struktury PKB wybranych krajów strefy euro ze strukturą z okresu przystępowania państwa do unii walutowej……………..7 Wykres 3. Tempo wzrostu PKB w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%)………………………………………………………………9 41 Wykres 4. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (EU-28 = 100)…………............10 Wykres 5. Stopa inflacji w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 19992007 (średnioroczna w %)…………………………....................................13 Wykres 6. Wzrost nominalnych jednostkowych kosztów pracy na osobę w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%)…………….......16 Wykres 7. Poziom realnego efektywnego kursu walutowego wobec grupy 42 krajów w Portugalii, Hiszpanii, Grecji i Niemczech w latach 1999-2007 (%)……………………………………………………………………...….17 Wykres 8. Tempo wzrostu eksportu dóbr i usług w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (%)……………………………………….….18 Wykres 9. Saldo na rachunku obrotów bieżących dla strefy euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 1999-2007 (% PKB)…………………........21 Wykres 10. Długoterminowe stopy procentowe na podstawie oprocentowania 10-letnich obligacji greckich oraz średnia dla strefy euro, Unii Europejskiej w latach 1999-2015………………………………………………………...27 Wykres 11. Tempo wzrostu realnego PKB w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%)………………………………………….....29 Wykres 12. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2014 (EU-28 = 1)……………………30 Wykres 13. Stopa inflacji w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 20082015 (średniorocznie w %)……………………………………………...…31 Wykres 14. Średnioroczna stopa bezrobocia w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%)…………………………………………….31 Wykres 15. Wzrost nominalnych jednostkowych kosztów pracy na osobę w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%)………….32 Wykres 16. Tempo wzrostu wydatków rządowych na konsumpcję w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (%)……………………….33 Wykres 17. Tempo wzrostu eksportu dóbr i usług w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (wolumenowo, %)…………….34 Wykres 18. Pozycja konkurencyjna Niemiec, Grecji, Włoch i Hiszpanii: % zmiany jednostkowych kosztów pracy…………………………………….34 Wykres 19. Saldo na rachunku obrotów bieżących w strefie euro, Unii Europejskiej i Grecji w latach 2008-2015 (% PKB)………………………35 42 Spis tabel Tabela 1. Weryfikacja danych dotyczących długu publicznego i deficytu budżetowego Grecji z 2004 roku……………………………………………5 Tabela 2. Wskaźnik zatrudnienia jako % całej populacji oraz tempo wzrostu wydajności pracy na godzinę pracy, na zatrudnionego i tempo wzrostu całkowitej produktywności pracy czynników produkcji (TFP) dla Grecji w latach 1999-2007…………………………………………………………..11 Tabela 3. Wskaźnik zatrudnienia jako % całej populacji oraz tempo wzrostu wydajności pracy na godzinę pracy, na zatrudnionego i tempo wzrostu całkowitej produktywności pracy czynników produkcji (TFP) dla strefy euro w latach 1999-2007…………………………………………………..11 Tabela 4. Tempo wzrostu inwestycji i konsumpcji oraz poziom wydatków rządowych jako % PKB dla Grecji w latach 2001-2007…………………..12 Tabela 5. Saldo budżetowe w Unii Europejskiej, strefie euro i Grecji w latach 1999-2007 (% PKB)……………………………………………………….23 Tabela 6. Dług publiczny w Unii Europejskiej, strefie euro i Grecji w latach 19992007 (% PKB)……………………………………………………………..24 Tabela 7. Dług publiczny w Unii Europejskiej, strefie euro i Grecji w latach 20082015 (% PKB)…………………………………………………………….37 43 Tabela 8. Saldo budżetowe w Unii Europejskiej, strefie i Grecji w latach 20082015 (% PKB)…………………………………………………………….37 Bibliografia Akritidis L., Grecja wobec perspektywy uczestnictwa w UGW, „Studia Europejskie”, 1997, 3, s. 74 Bąk H., Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelna Łazarskiego, Warszawa 2013, s.190 Białowąs T., Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1995-2011 [w:] P. Misztal, W. Rakowski (red.), Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s. 127 Bieniek D., Działania Niemiec wobec kryzysu w Grecji, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Społecznej w Ostrołęce”, 2011, 9, s. 101– 110 Burchard-Dziubińska M., Rola instytucji w kształtowaniu ładu ekonomicznego [w:] S. Owsiak, A. Pollok (red.), W poszukiwaniu nowego ładu ekonomicznego, PTE, Warszawa 2013, s.26 Czarny E., Śledziewska K., Analiza determinant bilansów obrotów bieżących państw członkowskich Unii Europejskiej w latach 1995-2011, „Materiały i studia”, Warszawa 2013, 299, s. 8-9 de Santis R.A., The Euro Area Sovereign Debt Crisis: Safe Haven, Credit Rating Agencies and the Spread of the Fever from Greece, Ireland and Portugal, „European Central Bank Working Paper Series” 2012, 1419, s. 2–61. European Commission, „European Economy”, nr 3, 2005, s. 34 Gogół A., Strefa euro – konwergencja nominalna vs realna, praca doktorska, Repozytorium Uniwersytetu Warszawskiego, 2012 Guyon T., Should we worry about current-account imbalances in a monetary union?, „Tresor-economics”, 2007, 20, s. 7 Janicka M., Liberalizacja przepływów kapitałowych – korzyści i zagrożenia, „Rynki i instytucje finansowe Bank i kredyt”, 2008, s. 34-35 Jeliński B., Konkurencyjność międzynarodowa wobec następstw kryzysu gospodarki globalnej [w:] A. Grynia (red.), Zmiany konkurencyjności nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej: osiągnięcia i wyzwania, Wyd. Wydziału Ekonomiczno-Informatycznego w Wilnie, Wilno 2014, s. 11-12 Kalinowski M., Pronobis M., Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, CeDeWu, Warszawa, 2010 Karnowski J., Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii i Grecji w drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii, „Materiały i studia”, 2006, 199, s. 16 44 Klimowicz M., Niewypłacalność państw strefy euro [w:] A Pacześniak, M. Klimowicz (red.) Procesy integracyjne i dezintegracyjne w Europie, Wyd. OTO Wrocław, Wrocław 2014, s. 260 Kozieł J., Dług publiczny i jego konsekwencje społeczno-ekonomiczne, „Rocznik Żyrardowski”, 2010, 8, s. 110 Krajewski P., Finanse publiczne w kryzysie, „Studia Ekonomiczne”, 2012, 1, str.32 Kupisz P., Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje [w:] J. Rymarczyk, Wróblewski M., Brzęczek-Nester D., Kryzys i perspektywy strefy euro, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2014, s. 132-133 Lubimow-Burzyńska I., Finanse publiczne, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2014, s. 7 Łaski K., Osiatyński J., Konsolidacja finansów publicznych a kryzys strefy euro, „Ekonomista”, 2013, 1, s. 22 Maciejewski M., Specjalizacja i konkurencyjność eksportu państw Unii Europejskiej na rynki zewnętrzne, „Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, Wrocław 2014, 369, s.309 Michalczyk W., Determinanty poziomu realnego kursu złotego w dobie globalizacji i jego konsekwencje dla handlu zagranicznego, „Studia ekonomiczne”, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2013, 129, s. 117-118 Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje. Dokument uzupełniający do ram strategicznych narodowego planu wprowadzenia euro, Warszawa 2010, s. 10 Noga M., Inflacja a wzrost gospodarczy – ujęcie teoretyczne i zastosowania w polityce makroekonomicznej [w:] D. Kopycińska (red.), Polityka ekonomiczna państwa we współczesnych systemach gospodarczych, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 68-69. Orłowski W. (red.), Wpływ polityki spójności na konkurencyjność międzynarodową. Doświadczenia krajów kohezyjnych, Wyd. PWC Warszawa 2012, s. 8 Papic M., Reinfrank R., Zeihan P., Niemcy i Grecja – ucieczka z eurolandu?, „Gazeta Bankowa”, 2010, 7/8, s. 67–70 Pietrucha J., Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, 2015, 218, s. 42 Pietrucha J., Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, „Studia ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, 2015, 218, s. 44-45 Rojowski K., Kryzys finansowy w Grecji – przyczyny, obecna sytuacja i skutki, „Analiza Unia Europejska.org”, 2015, 1, s. 8-9 Rozkrut M., Woreta R., Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów UE, „Materiały i studia”, 2005, 188, s. 11 Skrzypczyński P., Analiza synchronizacji cykli koniunkturalnych w strefie euro, „Materiały i studia”, nr 210, 2006, s.3 Sporek T., Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, „Studia Europejskie”, 2013, 3, s. 57 45 Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego, Bruksela, 2014, 904, s. 27 Stefański R., Synchronizacja cyklu koniunkturalnego a realna konwergencja Polski ze strefą euro, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, nr 4, 2008, s. 132 Wieczór A., Doświadczenia Grecji i Hiszpanii a argumenty za przystąpieniem i przeciw przystąpieniu Polski do strefy euro, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 2014, 819, s. 104-105 Wielochowski M., Deficyt budżetowy i dług publiczny w krajach członkowskich Unii Europejskiej, „Oeconomia Copernicana”, 2011, 4, s. 32 Źródła internetowe: Ameco Database, http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/ameco/index_en.htm Eurostat Database, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database 46
